DSC
18 (9)

nowemu bogu zwalczając starych, współcześni obrazoburcy nie wiedzą w czyim imieniu niszczą stare wartości. Nietzsche czuł pełną odpowiedzialność, kiedy rozbijał stare tablice, a jednak był zmuszony oprzeć się na wskrzeszonym do życia Zaratustrze, jako na pewnego rodzaju drugiej osobowości, ałter ego, z którą zidentyfikował się w swej wielkiej tragedii Tako rzecze Zaratustra. Nietzsche nie był ateistą, ale jego bóg nie żył. W rezultacie uległ on rozszczepieniu w sobie samym i czuł się zmu- > szonym upersonifikować swe d?*upie ja, nadając mu imię Zaratustry lub kiedy indziej Dionizosa. W czasie swej fatalnej choroby podpisywał on swe listy imieniem rozczłonkowanego Dionizosa Traków — Zagreusa. Tragedia wyrażona w Tako rzecze Zaratustra polega na tym, że ponieważ bóg Nietzschego umarł, on sam stał się bogiem; doszło do tego dlatego, że nie był on ateistą.

Był on naturą zbyt pozytywną, by ulec neurozie wielkich miast, jaką jest ateizm. Ten, którego „bóg umarł", pada ofiarą „inflacji" ³⁵. Bóg jest w rzeczywistości efektywnie najsilniejszą pozycją psychiczną, najzupełniej w rozumieniu słów Pawła: „Ich bogiem jest brzuch" (Filip., 3: 19). Ten najsilniejszy i dlatego decydujący czynnik w psychice indywidualnej narzuca siłą ową wiarę lub lęk, uległość lub przywiązanie, których bóg może żądać od człowieka. W tym sensie to, co dominujące i nieuchronne jest „bogiem" i ma charakter absolutny, jeśli tylko zdolności wydawania etycznych sądów, właściwej wolności człowieka, nie uda się zająć wobec tego faktu natury pozycji równie niepokony-v alnej. O tyle, o ile pozycja ta okazuje się bezwzględnie silna, zasługuje ona na^nazwę boga, a nawet na imię duchowego boga, wypiywa ona bowiem z wolności etycznego sądu, a więc z przekonania. Od wolności człowieka zależy, czy bóg jest duchem, czy faktem natury, takim jak np. morfinizm, co też decyduje, czy bóg oznaczać będzie potęgę błogosławioną, czy niszczycielską.

Tego rodzaju psychiczne fakty i decyzje są tak niewątpliwe ; oczywiście zrozumiałe, że skłaniają do wyciągnięcia niepsycholo-gicznego, błędnego wniosku, iż człowiekowi pozostaje tylko do wyboru, czy stwarzać boga, czy nie. Oczywiście, nie może być c tym mowy, każdy bowiem znajduje się w posiadaniu określonej dyspozycji psychicznej, która w poważnej mierze ogranicza jego

wolność, a nawet czyni ją niemal iluzoryczną. Wolność woli jest nie tylko filozoficznie nierozstrzygalnym problemem, lecz jest także praktycznie niedostępna tak długo, jak będzie istniał choćby jeden człowiek, który w znacznym lub nawet przeważającym stopniu opanowany będzie przez swe skłonności, przyzwyczajenia, popędy, uprzedzenia i żale. Wszystkie te fakty natury funkcjonują dokładnie tak, jak cały Olimp pełen bogów, którzy chcą, by ich przejednywał, obsługiwał, bał się i czcił nie tylko człowiek — indywidualny właściciel tej kompanii — lecz także jego osobiste otoczenie. Niewola i opętanie są synonimami. Zawsze istnieje w duszy „coś**, co bierze nas w swoje posiadanie oraz ogranicza i tłumi naszą wolność moralną. Aby z jednej strony ukryć ten prawdziwy, lecz bardzo nieprzyjemny stan rzeczy, a z drugiej — by wytworzyć sobie odwagę do posiadania wolności, przyzwyczailiśmy się do apotropaicznego właściwie sposobu mówienia:

„Ja mam skłonność czy przyzwyczajenie, czy żal”, zamiast zgodnie z prawdą stwierdzić: „Skłonność czy przyzwyczajenie, czy żal opanowały mnie”. Ten ostatni sposób wyrażania się przyprawiłby nas zapewne o utratę złudzenia wolności. Ale chciałbym zapytać, czy w wyższym rozumieniu nie byłoby to lepsze niż dalsze oszukiwanie się naszym własnym językiem. W rzeczywistości nie posiadamy przecież nieograniczonej wolności, lecz przeciwnie, zagrożeni jesteśmy nieustannie przez określone czynniki psychiczne, które — jako „fakty natury” — są w stanie wziąć nas w swe posiadanie. Daleko posunięte wycofywanie pewnych projekcji metafizycznych zostawia nas, niemal bezbronnych, na pastwę tych faktów, natychmiast bowiem identyfikujemy się z każdym impulsem, zamiast określić go jako „coś innego” i tym samym przynajmniej utrzymać go w bezpiecznej odległości i nie pozwolić od razu opanować cytadeli naszego „ja”. „Panowanie” i „moce” ist-*■ nieją zawrze — nie jesteśmy w stanie i nie potrzebujemy ich stwarzać. Od nas zależy tylko wybór „pana”, któremu chcemy służyć po to, by służba u niego broniła nas przed panowaniem „czegoś innego”, czego nie wybraliśmy. Bóg nie jest stwarzany, lecz wy-y bierany.

Nasz wybór określa i definiuje boga. Ale wybór ten jest dziełem ludzkim i dlatego definicja, którą dajemy, jest ograniczona ’ i niedoskonała. (Również sama idea doskonałości nie jest doskona-

175