DSC80 (3)

cym w nieświadomości środków leczniczych. Panseksualizm natomiast stanowi wyraz własnych poszukiwań teoriotwórczych Freuda. Freud był lekarzem chorób nerwowych i psychicznych. Teoria życia psychicznego stanowiła dla niego próbę wyjaśnienia mechanizmów leczniczych, polegających na sondowaniu psychiki chorego w stanie obniżonej świadomości. Badaniem religii świata nie zajmował się. Interesował się tym zagadnieniem jedynie klinicznie, a teorię pochodzenia wierzeń religijnych zbył modnym od roku, po publikacji Durkheima, totemizmem (Totem und Tabu. Einige Ubereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der Neurotiker, 1913). Teorię pochodzenia monoteizmu ujął szkicowo i bez należytego etnologicznego przygotowania, w postaci lęku przed ojcem w patriarchalnej hordzie nomadów (Der Man Moses und die monotheistische Religion, 1939).^c'Samą zaś religię miał za złudzenie wynikłe z „kompleksu Edypa”, tzn. z zepchniętej do podświadomości hamowanej żądzy zabicia ojca i obcowania z matką¹, postawy wyjaśnionej specyficznymi warunkami życia w wielkiej rodzinie, utrzymywanej w despotycznym posłuchu wobec ojca rodu/Religia będąca złudzeniem kwalifikowała się jako choroba psychiczna* (znów choroba, tym razem nie języka, jak u Friedricha Maksa Mullera, lecz umysłu)* i winna być w przyszłości uleczona zabiegami psychoanalitycznymi/wydoby-wającymi jej istotę na powierzchnię życia świadomego (Die Zu-kunft einer llusion (Przyszłość pewnego złudzenia), 1927.

Te uproszczenia i stronniczości zarówno przedmiotowe, jak i metodologiczne nie przynoszą ujmy autorowi. Zajmował się religioznawstwem wyłącznie jako psycholog i o tyle, o ile było mu to potrzebne do jego własnej pracy klinicznej. Przyjmował obiegowe poglądy durkheimowskie i antropologiczne (horda pa-triarchalna Williama Robertsona Smitha), nie troszcząc się o studia kontrolne. Był biologiem, ujmował więc i religię biologicznie; leczył zaburzenia płciowe, eksponował więc rolę seksu; odkrył głębię psychiki człowieka, więc szukał w niej uwarunkowań charakteru. Musiał przejaskrawiać, bo był pionierem i wielkim popularyzatorem koncepcji „utajonych przeżyć przeszłości... nazywanych nieświadomymi zjawiskami psychicznymi” *. Płodność i żywotność idei „utajoności przeżytych dawniej doznań’¹ każe Freudowi wybaczyć wiele, jak wybacza się geniuszom.

Za to braknie tej pobłażliwości wobec bezkrytycznie oddanych mu ortodoksyjnych uczniów, którzy wzięli na swój warsztat sama religię i zaczęli dokonywać na niej doktrynerskich operacji, prześcigając w spekulacji samego mistrza. Wyszła karykatura z przeinaczonym obrazem dawnych wierzeń ludzkości.

Najgorliwsi uczniowie przyłożyli rękę do skompromitowania i bez tego zbyt śmiałych poglądów psychologa wiedeńskiego Świadczy o tym dobitnie książka Gezy Róheima Anitnitm, Magie and the Divine King z 1930 roku. Jest to odstraszający przykład jednostronnego i absurdalnego wyprowadzenia wniosków z freudowskiej teorii religii. Wyjaśnia też dostatecznie motywy rozlaniu freudystów w samym łonie szkoły.

Weźmy tak frapującą kwestię, jak geneza wyobrażeń eschatologicznych ludzkości, problem w całym tego słowa znaczeniu rcligioznawczoporównawczy. Czytamy ze zdumieniem: „Oto początek świata pozagrobowego. Dusza wstępuje do nieba, jak plemnik wstępuje do jajeczka (The soul enters heaven as the sperm enters the ovum) i w tym samym celu. Myśl o utracie plemników czy też o śmierci byłaby nieznośna bez tego pocieszenia”

(s. 381—382). Sama zaś magia i religia mają pochodzić według Róheima w prostej linii od fobii kastracyjnej odziedziczonej w okresie, gdy zazdrosny o swą żonę. pan hordy groził wytrzebieniem towarzyszących mu we włóczędze synów. „To właśnie obawa przed kastracją odziedziczona po odległych przodkach stanowi ten kompleks, który odgrywa główną rolę zarówno w chorobach nerwowych, jak i w pierwotnych formach magii i religii”

(s. 381). Po empirycznych badaniach Bronisława Malinowskiego nad Trobriandczykami z Melanezji, którzy nie kojarzyli zupełnie kopulacji z prokreacją, brzmi to doktrynersko i nieprzekonywa-jąco.    ' ^r

Róheim wypowiada się szerzej na temat odznachorskoczaro-dziejskiego pochodzenia króla. „Łatwo wykazać, że historyczni królowie dawnych cywilizacji wyprowadzali istotnie swą władzę od ludzi, którzy reprezentowali ogniwo pośrednie pomiędzy światem śmiertelników i nieśmiertelnych. Wszędzie w starożytności władca gminy rozporządzał nadprzyrodzonymi siłami. Jeżeli przeto dojdziemy do przekonania, że interpretacja stosowana do cza-rodzieja-znachora pasuje do jego następcy, króla, to będziemy

295