DSCe44

NEUROPSYCHOLOGIA

Percepcja dotykowa

Zmiany somatosensoryczne

Najbardziej szczegółowe badania nad zmianami somatosensorycznymi po uszkodzeniach zlokalizowanych w różnych częściach mózgu przeprowadziła Semmes i jej współpracownicy (1960). Dużą liczbę pacjentów z urazami mózgu spowodowanymi przez rany postrzałowe odniesione w czasie wojny autorzy zbadali przy użyciu wielu różnych metod pomiaru, takich jak próg dwupunktowy¹, lokalizacja punktu i wrażliwość na ucisk. Jeden z uzyskanych przez nich wyników ma związek z kwestią asymetrii funkcjonalnej, a mianowicie badacze stwierdzili, że po uszkodzeniach lewej półkuli pewne deficyty somatosensoryczne występują obustronnie, natomiast po uszkodzeniach prawej półkuli - tylko po stronie przeciwległej. Ponieważ wynik ten przedstawiano w różnych publikacjach, należy zwrócić uwagę, że stwierdzone różnice były małe i nie osiągnęły poziomu istotności statystycznej. Nie zostały też później potwierdzone przez innych badaczy, ale przeprowadzono dotychczas niewiele badań na ten temat.

Dominacja sensoryczna

W badaniach Semmes i in. (1960) okazało się, że osoby praworęczne reagują na ucisk z różną wrażliwością: większą wrażliwość na ucisk stwierdzono w ręce po przeciwnej stronie (lewej) niż w prawej. W późniejszych badaniach Weinstein i Sersen (1961) wykazali złożoną zależność owej „dominacji sensorycznej” od ręczności w rodzinie pacjenta. Preferencja stronna ręki i „dominacja sensoryczna” nie są zatem nierozerwalnie powiązane. Analogiczna sytuacja występuje w odniesieniu do afazji skrzyżowanej, spowodowanej przez uszkodzenia prawej półkuli u niektórych osób praworęcznych. Gdy posługujemy się pojęciem dominacji, ważne jest, by określić, o jaką funkcję chodzi i jaki jest jej charakter, gdyż istniejące dane świadczą o tym, że dominacja mózgowa nie może być jednolita dla wszystkich funkcji.

Termin „dominacja sensoryczna” jest obecnie niezmiernie rzadko używany.

Różnicowanie wielkości

Jak stwierdzili Teuber i Rudel (1962), różnicowanie wielkości dotykiem może zostać zaburzone wskutek uszkodzenia każdej z półkul, ale częściej występuje przy uszkodzeniach prawostronnych. Deficyt ten wydaje się niezależny od utraty czucia, chociaż przy zaburzeniach czucia jest głębszy.

Należy ostrożnie interpretować dane z badań nad następstwami głębokich ran postrzałowych, ponieważ nie wiadomo dokładnie, jaki był charakter i wielkość uszkodzeń. Innym istotnym źródłem danych są badania nad pacjentami po ograniczonych resekcjach koty mózgowej z powodu epilepsji (Corkin, 1964; Corkin i in., 1964). Okazało się, że deficyty sensoryczne są ściśle związane z uszkodzeniem zakrętu przedśrodkowego oraz zaśrod-kowego i występują przeważnie po przeciwległej stronie ciała. Zdolność pacjenta do wskazania na swym ciele punktu, którego dotknął badający (lokalizacja punktu), była jednak obniżona obustronnie przy uszkodzeniach jednostronnych.

Astereognozja

Defekt ten oznacza niezdolność rozpoznawania dotykiem przedmiotów trójwymiarowych. Podobnie jak w przypadku innych postaci agnozji, astereognozja z definicji po-

winna być rozpoznawana tylko wtedy, gdy pacjent nie ma zaburzeń czucia. Istnienie czystej astereognozji musi budzić poważne wątpliwości w świetle wyników uzyskanych przez Corkin, która stwierdziła, że zaburzenie dotykowego rozpoznawania przedmiotów zdarza się jedynie u osób z deficytami czucia spowodowanymi przez uszkodzenia w pobliżu bruzdy środkowej. Wyniki badań prowadzonych przez Semmes z udziałem chorych z ranami postrzałowymi były mniej jednoznaczne (Semmes, 1965), chociaż autorka zgodziła się, że astereognozja prawdopodobnie nic jest jednostką kliniczną. Stosując zadania wymagające oceny szorstkości, faktury i wielkości oraz dotykowego różnicowania kształtów, badała pacjentów z uszkodzeniami prawej i lewej półkuli oraz uszkodzeniami obustronnymi. Deficyty w zakresie różnicowania kształtów stwierdziła zarówno przy zaburzeniach czucia, jak i przy braku takich zaburzeń. Deficyty te były związane z orientacją przestrzenną (nachyleniem), „nawet kiedy oceniano ją na podstawie zadania czysto wzrokowego". Wynik ten nasunął przypuszczenie, że różnicowanie kształtów może zależeć od ogólnego czynnika przestrzennego, a także od zachowanego czucia somatycznego. Gdy obydwa te czynniki są upośledzone, zaburzenie różnicowania kształtów jest prawdopodobnie głębokie. Dane z badań Semmes wskazują, że czynniki te mają odmienną organizację w każdej z półkul, chociaż tej kwestii do końca nic wyjaśniono w późniejszym okresie.

Uszkodzenia lewej półkuli mózgu mają wyraźnie większy wpływ na układ czuciowy niż uszkodzenia prawej półkuli, natomiast odwrotną zależność stwierdzono w odniesieniu do układu ruchowego (Weinstein, 1965). Stosując test ruchów palców („oscylacji palców”), Weinstein stwierdził, że uszkodzenia prawej półkuli w pobliżu bruzdy środkowej powodują z reguły obustronne spowolnienie, bardziej nasilone po stronie przeciwległej, podczas gdy wskutek uszkodzeń środkowej

ASYMETRIA PÓŁKUL MÓZGOWYCH " .

itr:

części lewej półkuli występuje spowolnienie tylko po stronie przeciwległej.

Inne badania wskazywały na większe znaczenie prawej półkuli dla percepcji dotykowej.

Percepcja słuchowa

Asymetrię w zakresie percepcji słuchowej omówiono w rozdziale 5. Większość uzyskanych wyników świadczy o tym, że dźwięki mowy są lepiej przetwarzane przez lewą półkulę, natomiast bodźce pozajęzykowe - przez prawą półkulę. Liczba badań przeprowadzonych przy użyciu techniki słuchania rozdziel-nousznego tak szybko wzrosła, że tej problematyce poświęcono dwa numery czasopisma Brain and Language (1, nr 4 oraz 2, nr 5). Obszerny przegląd literatury z krytycznym omówieniem teorii dotyczących specjalizacji pół-kułowej dla mowy i przewagi jednego ucha opublikowali Geffen i Ouinn (1984).

Kolejność w czasie

Spostrzeganie kolejności w czasie było przedmiotem niewielu badań przeprowadzonych z udziałem osób z uszkodzeniami mózgu (Efron, 1963a, 1963b; Carmon, 1971) i nawet w tych badaniach procesy percepcyjne i amnestyczne mogły się na siebie nakładać. W jednej z prac (Carmon, Nachson, 1971) wykazano wyraźną różnicę między grupami osób z uszkodzeniami jednej lub drugiej półkuli mózgu. W porównaniu ze zdrowymi osobami z grupy kontrolnej i chorymi z uszkodzeniami prawej półkuli, pacjenci z uszkodzeniami lewej półkuli istotnie gorzej radzili sobie z identyfikacją kolejności bodźców zarówno wzrokowych, jak i słuchowych. Efron wysunął przypuszczenie, że lewa półkula pośredniczy w realizacji funkcji mowy być może bardziej ze względu na ich charakter sekwencyjny niż językowy. Jak powiada Poeck (1985): „Rola analizy czasowej w afatycznych zaburzeniach językowych jest nadal kwestią otwartą, po-

1

Chodzi tu o zbadanie, przy jakiej odległości od siebie drażnienie dwóch punktów na skórze jest odbierane przez osobę badaną jako stymulacja dwóch punktów, a nie jednego (przyp. red. nauk.).