filozofia egzamin0

ŻYCIU. BJaise Pascal 0623-1662) łączył genialne zdolności naukowe I literackie z głęboko religijną naturą. Życie krótkie, trapione nieustanną prawie chorobą i cierp*, niem. wydało plon bogaty i różnorodny. Sławę dały mu twórcze pomysły na polu matę. matyki oraz publicystyczne Prowincja/ki (Letrres Provincialex), w których z niezwykłą przenikliwością, swobodą i dowcipem zwalczał oportunistyczną etykę jezuitów. Sam przylgnął do jansenizmu, chcącego odnowić ducha chrześcijartskiego przez nawrót dc św. Augustyna. Pod koniec lycii aspiracje religijne wzięły w nim górę całkowicie ną naukowymi i wiódł żywot mistyka i ascety, oddanego całkowicie Bogu.

PISMA. Filozoficznie nąjważniejsze dzieło: Myśli (Prnsśes sur la rellgłon, znane zwykle pod skróconym tytułem: Pensśes), 1669, pochodzące z ostatniego okresu: nie że. kończone, składa się z fragmentów i aforyzmów. Poglądy logiczne Pascal naszkico*»| we fragmencie Esprit gśometrique.

STOSUNEK PASCALA DO POPRZEDNIKÓW. Pascal był w filozofii następcą Kartezjutza. Ale. pod wpływem jansenizmu, idee Augustyna zyskały w jego poglądzie a świat jeszcze większe znaczenie. We wcześniejszym okresie, gdy zajmował się zagadnieniami logiki i metodologii, przejął się zasadami Kartezjusza i nie wyrzekł się ich do końca; alt w późniejszym, religijnym okresie wyciągnął z nich inne wnioski i zajął stanowisko całko* I wicie odmienne od tego, jakie zajmował Kartezjusz. Stanowisko to było różne pod trzem względami.

Po pierwsze: Kartezjusz zajmował się najwięcej dwiema rzeczami, teologią i metodo- j logią: filozofia jego posiadała dwa bieguny. Boga i metodę, i odpowiednio do nich dwj czynniki, augustynizm i racjonalizm. Między tymi czynnikami, które Kartezjusz umuf godzić, w myśli Pascala nastąpił rozłam. Po wtóre: Kartezjusz umiał godzić metafizyką ze sceptycyzmem: sceptycyzmem bowiem- operował tyłko jako narzędziem do oczyszendb umysłu i utorowania drogi metafizycznej filozofii. Pascal zaś. przejąwszy się do głęfc argumentami sceptycyzmu, zamknął przed sobą dogmatyczną drogę. Po trzecie: Kartezjusz mało zajmował się zagadnieniami etycznymi, które dla Pascala były najważniejsze. — Filozofia Pascala była tedy wynikiem wewnętrznego rozłamu, jaki dokonał się między składnikami filozofii Kartezjusza przez wzmożenie trzech jej czynników: sceptycznego, religijnego i etycznego.

POGLĄDY. I. Bezradność rozumu. Pascal stawiał wiedzy te same wysokie wy- i ■nagania, co Kartezjusz i inni racjonaliści; i on uważał geometrię za wzór wiedzy. Ale przekonał się, że te wymagania są zbyt wygórowane, że wiedza, jaką w rzecz ywistoid posiadamy, nie czym im zadość. W sprawach doniosłych geometria nie da się stosował: I ani nie pozwala nam poznać nieskończoności, jaka nas otacza, ani nie rozwiązuje zagadnień etycznych i religijnych. Przy rozwiązywaniu tych zagadnień kryteria Kartę-zjańskie — jasność i wyrainoić — nie dają żadnej pomocy. Bezradność racjonalnej metod}. w sprawach istotnych i życiowo doniosłych Pascal nie tylko stwierdził, ale przeżył jako wewnętrzną tragedię. Że odbiegł tak daleko od Kartezjusza w zapatrywaniu na skuteu-. noić metody naukowej, nie było przypadkiem; pochodziło stąd, że metodę tę chód I zastosować do zupełnie innej sfery zagadnień: Kartezjusz przejęty był sprawami czyste teoretycznymi, jemu zaś chodziło o sprawy doniosłe praktycznie, o szczęście i zbawieni*

juj/y. Żc zaś wiórem Kartezjusza nie rozróżniał wiedzy teoretycznej i praktycznej, więc _pr/ckonunic o nieskuteczności wiedzy praktycznej rozciągał i na teoretyczną. Wynikło I jtąd potępienie wszelkiej wiedzy: wiedza jest tylko „próżnością” i -szaleństwem".

Racjonalizm stawiając wiedzy niezmiernie wysokie wymagania miał dwa krańcowe I ujścia! albo wiedza czyni zadość tym sprawdzianom, albo nie: w pierwszym przypadku | posiadamy wiedzę absolutną, w drugim - nie posiadamy żadnej Pierwsze ujście znalazł [ racjonalizm u Kartezjusza, drugie u Pascala. Sceptycyzm u Pascala wyrósł z racjonalizmu.

gdyby stawiał był wiedzy tylko takie wymagania jak empiryści, którzy za wiedzę uważali [ już znajomość faktów, to me miałby powodu kończyć zwątpieniem. Przyznawał bowiem,

fakty znamy, ale twierdził, że ich nie rozumiemy. Bez zrozumienia nie ma dla racjona-I listy poznania. Stwierdziwszy nieudolność rozumu musiał więc dojść do przekonania. | tc „nie ma nic tak zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu". Wynikiem zawiedzionego racjonalizmu było zwątpienie zupełne, którego nie wyraził nikt w sposób bardziej 1 przejmujący od Pascala. Zwątpienie bowiem nie doprowadziło go do uspokojenia, jak ! niegdyś Pirroiuu lecz doprowadziło do rozpaczy: „Nie wiem, kto mnie wydał na świat,

I    czym jest świat, czym jestem ja sam. żyję w okropnej niewiedzy wszystkich rzeczy..."

2.    Porządek serca. Jednakże i Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale me przez ro-[ zum, jak Kartezjusz, lecz przez ..serce" i wiarę. „Serce" - to właściwa człowiekowi zdol-

II    aość poznawania rzeczy nadprzyrodzonych. Istnieje „porządek serca" (ordre du coeur), różny od porządku rozumu, który uczeni skłonni są uważać za jedyny. „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna" (Le coeur a ses raiumi, que la raison ne connait pas). Sceptycyzm, „pirronizm", nie był dlań tedy wynikiem ostatecznym: był etapem do uznania uczuciowej natury poznania, mistycznej intuicji. Co więcej, był etapem do poddania się wierze i autorytetowi religijnemu. „Ogłupi cię wiara? - Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?" To jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm był nt usługach mistycyzmu i fidcizmu. „Trzeba być

I geometrą, pirronistą i pokornym chrześcijaninem" - pisał Pascal, tj trzeba 1° stawiać, wiedzy wysokie wymagania, T przekonać się, że rozum nie może im sprostać, a wtedy y poddać się objawieniu.

W związku z tym był szczególny dowód istnienia Boga, skonstruowany przez Pascala dowód, w którym matematyk argumentował wespół ze sceptykiem. Albo Bóg jest, albo I go nic ma: jedno z dwojga musimy przyjąć, decyzja jest nieuchronna, boć albo żyć będziemy z Bogiem, albo bez Niego. Otóż Pascal nie próbował dowieść, że istnienie Boga jest pewne, ani nawet, o ile jest prawdopodobne: natomiast próbował obliczyć, o ile uznanie go jest dla człowieka zyskowniejsze. Przyjęcie istnienia Boga jest z naszej strony, jak mówi Pascal, hazardem i całe to rozumowanie znane jest pod nazwą „zakładu Pascala" (le parł de Pascalj. Stawiając na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie; jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskamy - wieczne życic i szczęście. Założeniem było tu, że Bóg nagradza wiarę, a karze niewiernych. Byl to szczególny dowód istnienia Boga, probabilistyczny i cudajmonistyczny, bo opierający się w rozumowaniu na prawdopodobieństwie i na oczekiwaniu szczęścia. Ściśle mówiąc, nie był dowodem istnienia Boga, lecz co najwyżej dowodem, że należy tak żyć, jak gdyby istniał.

3.    Porządek dóbr. Pascal przejął nie tylko w metodologii, lecz w metafizyce zasadnicze pozycje karlczjanizmu. Ale potraktował je z innego punktu widzenia: z punktu widzenia moralisty. Oddzielał, równie stanowczo jak Kartezjusz. Boga od stworzenia.

59