fil przyr5

W fizjonomiee na podstawie określonych cech, zazwyczaj rysów twarzy, wnioskuje się o charakterze człowieka. Zakłada się przy tym, że tym człowiekiem nie jest sam wnioskujący, lecz ktoś inny, którego wnętrze nie jest nam dostępne. Taka jest właśnie relacja naukowca do przyrody, którą się zajmuje. W stosunku do niego jest ona czymś innym, co stoi naprzeciw. Na przyrodę patrzy on z zewnątrz i może próbować z jej rysów odczytać jej charakter. Oczywiście, naukowiec zazwyczaj tego nie robi. Z zawodu nie jest on fizjo-nomem. Fizjonomia jest bowiem intuicyjnym i interpretującym sposobem poznania, poznaje „całościowo” i hermeneutycznie. Przyrodoznawstwo natomiast jest analityczne i syntetyczne. Rozkłada swój przedmiot na dane i na ich podstawie próbuje go zrekonstruować. Próba skłonienie naukowca do tego — i to jest moje założenie — by przyrodę potraktował w sposób quasi--fizjonomiczny, nie jest jednak przedsięwzięciem beznadziejnym. Jego naukowa działalność jest bowiem mniej lub bardziej wyraźnie związana z fizjonomicznym podejściem do przyrody. W swoich badaniach od początku zakłada on przyrodę — i to nie tylko jej istnienie, lecz również jej określone właściwości. Najogólniejszą z tych cech, które nowożytny naukowiec przypisuje przyrodzie, jest prawidłowość. To, że założenie to nie jest oczywiste, staje się natychmiast jasne, gdy tylko przypomnimy sobie, że dla Arystotelesa przyroda jest tym, co mogłoby być także inaczej, co jednak zazwyczaj dzieje się tak, a nie inaczej¹.

W konkretnej pracy naukowej zazwyczaj implicite zakłada się takie intuicyjnie rozumiane podstawowe charaktery przyrody. Wyznaczają one ramy tego, czego w ogóle można oczekiwać i poszukiwać w przyrodzie, jakie pytania można tu stawiać. Z drugiej strony naukowiec może uprzytomnić sobie owe podstawowa cechy, które przypisuje przyrodzie, przez to, że intuicyjnym spojrzeniem obejmie całość swego tematu czy też w medytacji przyjrzy się ogółowi wiedzy naukowej, aby w ten sposób uświadomić sobie, czym jest całość.

Jest rzeczą charakterystyczną, że podstawowe cechy przyrody często wyrażane były w dziejach w spersonalizowanej formie. Mówiono o nich jako o cechach, które ma pewna osoba, natura. 1 tak Arystoteles mówi na przykład: natura nie czyni niczego daremnie^{2 3 4}. Natura zawsze dąży do tego, co najlepsze⁵. Natura ucieka przed nieskończonością⁶. W tych sformułowaniach Arystoteles — i wielu autorów po nim — posługuje się językiem spersonalizowanym, nie traktując jednak faktycznie przyrody jako osoby. W kulturze europejskiej przyrodzie przypisywano wprawdzie wielokrotnie boską rangę, ale nigdy — chyba że posługując się alegorią — nie rozumiano jej poważnie jako boga lub bogini. Moja teza jest następująca: funkcją owego spersonalizowanego języka jest właśnie wyrażenie fizjonomicznego sposobu poznania. Pozwala on na przypisanie charakterów naturze jako całości. Nie oznacza to jednak, że muszą to być charaktery osoby.

Kiedy Arystoteles mówi, że natura nie czyni nic zbędnego, że nie czyni nic daremnie, to jest to wyrazem obserwacji, że zazwyczaj można wskazać powody konkretnych faktów przyrodniczych i że w odniesieniu do tych powodów wysiłek przyrody włożony w realizację tych powodów okazuje się racjonalny. Kiedy mówi, że natura dąży zawsze do tego, co najlepsze, to jest to wyrazem doświadczenia, że poszczególne członki istot naturalnych są ze sobą celowo powiązane i optymalnie dobrane z punktu widzenia celu. Kiedy mówi, że natura ucieka przed nieskończonością, to wyraża w ten sposób doświadczenie, że rozbieżne tendencje równoważą się,

1

Arystoteles, Fizyka, tłum. Kazimierz Leśniak, w: tegoż. Dzieła wszystkie, t, 2, PWN, Warszawa 1980, 198 b 35.

2

Arystoteles, O niebie, tłum. Paweł Siwek, w: tamże. A 4, 271 a 33;

3

B 8, 290 a 31 et passim.

4

⁹    Arystoteles. O powstawianiu i niszczeniu, tłum. Leopold Regner,

5

tamże, B 10. 336 b 28.

6

   Arystoteles, O rodzeniu się zwierząt, tłum. Paweł Siwek, tamże, t. 4, A 1. 715 b 14.