HISTGosp12

epidemia- nadeszła nad Europę w 1347 r, przywieziona na statkach z Bliskiego Wschodu. Dramat dla Włoch, Francji, Anglii, Niemiec, Skandynawii

bilans gospodarczy Europy feudalnej, pojawiają się cechy, nowa technika rzemieślnicza, ustrój miast, szlaki handlowe.

ZAJĘCIA NR 4 ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

•    Biografie: Vasco da Gama, Ferdynand Magellan, Bartolomeo Dias, Krzysztof Kolumb

•    Przyczyny odkryć geograficznych: ogólne, społeczne, gospodarcze, polityczne

•    Konsekwencje: nowa technika morska- nawigacja, zmiana poglądu dot. kształtu i wyobrażeń o Ziemi, wzrost świadomości społecznej, poznanie nowych lądów jako początek kolonizacji XVI- XVIII w. nowe rynki zbytu dla towarów

ZAJĘCIA nr 5

Temat: Ekspansja kolonialna Europy XVI- XVIII n\ Znaczenie geopolitycznych zmian na mapie świata dla międzynarodowego układu sił.

Konkwistadorzy- ludzie, którzy ruszyli śladami dawnych odkrywców, by zorientować się w bogactwach naturalnych, jakie występują na nowo odkrytych lądach. Nowe tereny początkowo eksploatowano szybko i chaotycznie. Z upływem czasu jednak coraz bardziej w sposób systematyczny i planowy. Stopień organizacji gospodarczej zależał od państwa-metropolii, której dana kolonia podlegała. Często dochodziło do konfliktów pomiędzy koloniami. Na czele polityki kolonialnej stały: Niemcy, Hiszpania, Portugalia, Niederlandy, Anglia, Francja. USA i Japonia dopiero dołączyły w XIX w.

•    Faktorie jako placówki handlowe podlegające eksploatacji przez mocarstwa kolonialne

•    Portugalia kolonie:. Na wybrzeżach Afryki Angolia, Mozambik, Zanzibar oraz Indii-Goa i Kalikat, Brazylia, Wyspy na Atlantyku (Madera, Wyspy Zielonego Przylądka, Wyspy Św. Tomasza), Mozambik, Angola, Azory

•    Hiszpania: całą Amerykę Południową, Amerykę PN do 40 równoleżnika. Wielkie i Małe Antyle, Kubę, Meksyk. Po 1582 wszystko co należało do Portugalii

•    Holandia: Japonia Tajwan, Cejlon. W połowie XVII w doszli do wybrzeży Tasmanii, Nowej Zelandii, Fidżi, Kurylów.

•    Anglia: Anglicy opanowali wiele wysp na Morzu Karaibskim: Jamajka. Bermudy, Bahamy, Trynidad. Do prowadzenia handlu z Indiami założyła Kampanię Wschodnioindyjską -autonomiczna z własnymi siłami zbrojnymi: Bombaj Surat Kalkuta, Madras- główne faktorie 1660.

Francja: Nową Francję, potem okolice rzeki Missisipi, Madagaskar. Główne porty Francji to Pondichery, Mahe

Podsumowanie: Jak widać kluczem do panowania w Europie było utrzymanie wpływów nad Atlantykiem. Najsilniejszą pozycję uzyskała i utrzymała Anglia, najsłabszą Francja. Politycznie- trwał konflikt pomiędzy wartościami dominującymi w średniowieczu a tymi które wchodziły na arenę epoki nowożytnej. Głównymi bohaterami stały się Imperium Habsburgów, Niederlandy, Czechy, Węgry, Hiszpania, Niemcy

ZAJĘCIA NR 6

XVI- XVIII w okres wczesnego kapitalizmu. Tworzą się podwaliny pod wykrystalizowanie nowego ustroju społeczno- gospodarczego dominującego w Europie. Ameryce Pn.

•    kapitalizm- system społeczny polegający na wolnym obrocie towarami, kapitałem i środkami produkcji, wolnej konkurencji między podmiotami-

•    Kapitalizm wczesny: - monopole państwowe, protekcjonizm celny, giełdy, banki, wolny rynek

•    Doktryna merkantylizmu jako podwalina pod wczesny kapitalizm, zawiera zespół poglądów określających sposoby oddziaływania państwa na kształtowanie się gospodarki narodowej. Inicjatorem był Francis Bacon 1622 w rozprawie Historia panowania Henryka VII. Wskazywał iż celem tego kierunku jest stymulowanie i utrzymanie wzrostu potęgi narodowej. Sugerowano identyfikacje państwa z pieniądzem. Czołowi merkantyliści to Jean Bodin, Antonio Serra Thomas Mun

Merkantylizm dzielimy na: właściwy handlowy produkcyjny przemysłowy

Francja- kreatorem gospodarki jest państwo. Anglia- góruje własność prywatna, akumulacja kapitału handlowego i przemysłowego. Ostra kontrola władców na tle kolonialnym. Europa wywóz włókien . towarów luksusowych żelaznych, przywóz przypraw, kawy. kakao.

parlamentach szlacheckich. Tak powstał system folwarczno- pańszczyźniany, który w zakresie produkcji hodowlano- rolnej był dominujący.

Polska była największym państwem tej części Europy- przystosowała się szybko do nowego modelu i skoncentrowała handel na Czechy, Węgry.

Folwark- rolne gospodarstwo pańskie w obrębie włości feudalnej. Pracowali na nim chłopi lub najemnicy. Nastąpił zatem proces refeudalizacji wtórnego poddaństwa, ale w przeciwieństwie do średniowiecza był bardziej uciążliwy- chłop utracił własność użytkową. Zachód Europy: Przemiany zachodziły pod wpływem intensywnego obiegu pieniądza, łączyło się to z dzierżawą, czynszem, pracą najemną. Zanikała zależność mieszkańców wsi od pana. a produkcja rolna nabierała charakteru towarowego. Pionierem w tej dziedzinie była Anglia- rewolucja burżuazyjna 1642-1660, jako impuls do kapitalizmu. System dzierżawny w Anglii nie był przyczyną opuszczania majątków przez ich właścicieli (landlordów). Specyficzne powiązanie zjawiska rozluźniania zależności feudalnych z koncentracją ziemi przez panów, a ci dzierżawili ją przedsiębiorcom rolnym- farmerom, albo długoterminowym arcndarzom (copyholder). Odchodzenie od produkcji uprawnej na rzecz hodowli owiec-ogradzanic- przekształcanie pól uprawnych w pastwiska oraz zajmowanie mniejszych gospodarstw uprawnych i ziem gminnych i scalanie je żywopłotem. Od XVIII proces sankcjonowany ustawowo. Zmiany na wsi angielskiej przyspieszył proces sekularyzacji klasztorów, wykształciła się nowa szlachta tzw. new gentry oraz mieszczaństwo. 'A gruntów otrzymali zamożni chłopi stając się wolnymi kapitalistycznymi farmerami.

Rewolucja cen - sprzyjała gospodarstwom farmerskim- ceny zboża i wełny rosły szybciej niż płace najemników. Niestety możliwości ich zatrudnienia były ograniczone- stąd pojawiła się warstwa biedoty- dawnych chłopów bezrolnych, zwiększyła się także liczebność armii do której część z nich wstąpiła z powodów braku środków do egzystencji.

Francja- XVIII w- tendencja do zawłaszczania gruntów gminnych przez panów pod wpływem koniunktury hodowlano- rolnej. Większość gruntów uprawiana przez chłopów na zasadzie wieczystej dzierżawy. Pan feudalny nie mógł usunąć chłopa z uprawianej ziemi. Wielka rewolucja dała chłopom prawo własności do uprawianej ziemi.

W wielu krajach obowiązywał system gdzie występowały elementy zaczerpnięte z obu systemów kapitalistycznego i feudalnego. Był to tzw. system półfeudalny polegający na połownictwie- Francja, Hiszpania, Włochy. Połownictwo miało zapewnić szlachcie dochody na odpowiednim poziomie- chłop w zamian za prawo do użytkowania ziemi miał oddawać połowę dochodów na rzecz pana oraz pokrywać koszty podatków dworskich. Do tego doszła robocizna -15 dni w roku i dziesięcina na rzecz Kościoła. Łącznie ciężary podatkowe pochłaniały dc. 60 % przychodów chłopa. W związku ze spadkiem wartości pieniądza także w Hiszpanii wprowadzono wtórną naturalizację gospodarki rolnej na wzór relacji feudalnych. Pionierem były Niderlandy, gdzie 80 % ziemi należało do wolnych chłopów. Wprowadzono nowoczesne metody uprawy ziemi, rozwój sadownictwa i upraw przemysłowych np. tytoniu, lnu, wzbogacono i ulepszono pasze zwierząt, powszechna stała się melioracja, uprawy buraków i koniczyny, odejście od trójpolówki na rzecz płodozmianu. te zmiany nazwano pierwszą rewolucją agrarną. Wprowadzona następnie w Anglii przynosiła wymierne korzyści. Powstało nowe rolnictwo. Jednocześnie chłopi bezrolni udawali się w poszukiwaniu pracy do miast, gotowi pracować za niskie wynagrodzenia- zyski właścicieli zakładów, przekładały się na inwestycje prowadzące do rozwoju nowych technologii i stworzenia podwalin pod rewolucję przemysłową.

Rolnictwo w Europie środkowo- wschodniej

zwiększanie udziału pańszczyzny i poddaństwa w gospodarce rolnej. Nastąpił rozwój folwarków tworzonych z mniejszych gospodarstw i tzw. ziem opuszczonych. Czasem chłopów przenoszono na ziemie oddalone od gleb najżyźniejszych. Usuwanie jednak całkowite bez ersatz było sporadyczne (rugi chłopskie). Wynikało to nie z troski o chłopa lecz praktyczne umożliwienie mu środków do rozliczania się z panem. Folwarki zrównywały się w wielkości z gospodarstwami chłopskimi. 2 modele folwarków: ekspansjonistyczny, czyli związany z rynkiem zewnętrznym głównie zachodnioeuropejskim, produkty wywożono drogą bałtycką. Charakterystyczny dla Polski, Litwy, Niemiec. Model autonomiczny związany z rynkiem wewnętrznym głównie popyt na artykuły żywnościowe w miastach. Śląsk, Wielkopolska. Czechy. Morawy. Autonomiczny model był bardziej przyjazny dla rozwoju gospodarki, zwiększa! kontakty wiejsko- miejskie. Pierwszy model był monopolistyczny -właściciele folwarków. Z tego względu kontakty wiejsko- miejskie z wyjątkiem miast portowych nie były możliwe. Portowy handel przez Gdańsk- 20 % całego eksportu polskiego żyta.

Łaszt- jako miara stosowany w liczeniu pojemności. Równał się 60 korcom, łaszt pszenicy =2400 kg.l łaszt żyta= 2190 kg. jęczmienia 1780 kg.

Wtórna pańszczyzna uchwalona ustawowo- Polska 1520 r, Węgry 1548 r. Szlachta podjęła kroki by utrudnić swobodę przemieszczania się chłopa ze wsi do wsi i wsi do miasta. Gdy uzyskała dominację w parlamencie przywiązała chłopa do ziemi- nastąpił rozwój jurysdykcji patrymonialnej w ramach której pan mógł sprzedać chłopa z ziemią (Polska. Węgry, Śląsk, Czechy, Prusy Książęce, Górna Austria, Inflanty Rosja). Dopiero reformy uwłaszczeniowe z XIX w zniosły poddaństwo osobiste. XVII w przyniósł w krajach wschodnich kryzys- epidemie oraz zwiększenie wymiaru pańszczyzny ze względu na ciągły

- Holandia . Handel głównie rybny nie stosowano protekcji celnej a wpłynęło negatywnie na rodzimy przemysł- stagnacja. Rozwój przemysłu stoczniowego

Holandia- rozwinięte sukiennictwo. lniarstwo. Najwydajniejsze rolnictwo hodowlane. Pomimo tego Holandia nic była samowystarczalna i musiała importować np. zboże z Europy zachodniej. Kupcy holenderscy byli bardzo zamożni, co ułatwiało sprawną i tanią organizację przewozów (fracht) oraz posiadali najsilniejszą flotę handlową. W Europie XVII Holendrzy mieli monopol na handel % portów europejskich. Prowadzili też handel kolonialny z Japonią i Ameryką.

Fracht- oplata za przewóz towarów drogą morską. Ponieważ statki brały towary z miejsc oddalonych w różnym stopniu od miejsca dostawy potem regulowano różnice

Francja- merkantylizm przemysłowy. XVI w wojny religijne i dynastyczne spory o władzę. Pomimo to wykształciły się cechy polityki merkantylnej. Początki to czasy Henryka IV (1553- 1610). Król z dynastii Burbonów, Ludwika XIII (1610 - 1643) i Ludwika XIV (1643-1715). Znaczne zasługi w tej dziedzinie położył minister finansów Jean Baptistc Colbert- kolbertyzm. Skoncentrowanie się na polityce przemysłowej, która miała zapewnić wzrost produkcji narodowej. Cła protekcyjne na wyroby przemysłowe, ograniczenia w eksportowaniu surowców. Największe sukcesy kupcy i sprzedawcy luksusowych towarów-gobelinów, perfum, mebli, koronek, jedwabiu znad Rodanu. Sprowadzano rzemieślników z różnych krajów zakładano państwowe manufaktury- etatyzm ekonomiczny.

Dokonywano inwestycji w infrastrukturę komunikacyjną (budowa dróg. kanałów np. Langwedockiego) Podatki gruntowy, zespolenia podatków pośrednich w arendę ogólną. Popierano rozwój kompanii handlowych, politykę kolonialną

Działania Colberta zostały zaprzepaszczone poprzez wojny, na nic zdały się podwyżki podatku gruntowego, wzrost fiskalizmu- opór społeczny. Wzrost korupcji. Sprawa Johna Law który założył Bank Royale, namówił Francuzów do kupna akcji i splajtował.

Kameralizm Prusy, Austria, Rosja- pojawiał się w państwach tzw. absolutyzmu oświeconego. Przyjmując dodatni bilans handlowy, protekcjonizm celny, koncentrował się na fiskalnych kwestiach polityki państwa, przejawiającą się w nakładaniu wysokich podatków na wszystkie grupy społeczne. Podporządkowanie administracji rządowi, poprzez zarządzenia odgórne. Kameralizm- manufaktury nastawione na wyposażenie armii, protekcjonizm celny. Problem wydajności rolnictwa z ograniczeniem poddaństwa chłopów w dobrach państwowych. U Habsburgów zrealizowano wiele reform terezjańsko- józefińskich. Ożywienie i ochrona manufaktur krajowych przed konkurencją zewnętrzną. Zakaz sprowadzenia obcych towarów. Wymiar pańszczyzny zmniejszono do 3 dni w tygodniu.

Rosja- merkantylizm i rygorystyczna polityka państwa. Manufaktury prywatne i państwowe, które składają się na okręgi przemysłowe. Manufaktury państwowe- monopol na towary luksusowe typu gobelin, sukno. Aktywność gospodarcza arystokracji rosyjskiej. Za przekształcenia systemowe płacili chłopi- obowiązek shiżby wojskowej, praca w manufakturach, rozwój stoczniowego, hutnictwa, górnictwa

Bulionizm- gromadzenie kruszców, zakaz wywozu towarów za granicę.

ZAJĘCIA NR 7

Polityka rolna krajów Europy Zachodniej i Środkowo- Wschodniej. Udział rolnictwa w kształtowaniu sytuacji ekonomicznej kontynentu na tle innych dziedzin gospodarki.

Rozwój gospodarczy Europy przebiegał dwufazowo- najpierw do końca XV wieku miał charakter jednotorowy, od XV- XVIII w zaś dwutorowy. Mówiąc o jcdnotorowości chodzi przede wszystkim o system feudalny- system senioralny i jego specyfikę zależności pan- wasal. Zapoczątkowanie zmian mających na celu zamianę pańszczyzny oraz podatków płaconych w naturze na czynsz pieniężny prowadziło do stopniowego rozluźnienia zależności feudalnej i poddaństwa chłopa. Rozczłonkowywano majątki feudalne, oddając ziemię chłopom w dzierżawę. Stąd znikał problem dwu-własności ziemi- zwierzchniej i użytkowej. Uzasadniano to wzrostem produktywności w gospodarstwach. Łaba- na wschód proces później na zachód -wcześniej. U schyłku XV w. cale majątki posiadał tylko Kościół głównie Francja. Hiszpania. Jednakże temu schematowi nie poddawała się Anglia, gdzie następowała koncentracja ziemi. Jednakże z czasem odstępowano od reguły tj. pan feudalny oddawał ziemię chłopu w bezterminową dzierżawę (emfiteuza). Sobie zostawia! jedynie rezerwę dworską, na której pracowali najemnicy. Jeśli oddawano całość gospodarstwa wraz z rezerwą wtedy właściciele korzystając z czynszu pieniężnego stawali się renticrami.

następował podział systemu gospodarczego na Europę wschodnią i zachodnią XVI- XVIII- przyrost demograficzny we wschodniej części Europy zwiększy! chłonność rynku wewnętrznego na produkty rolno- hodowlane. Dotychczasowe rycerstwo zaczęło zajmować się uprawą i przekształcać w osiadłą szlachtę. Problemem był nagminny głód pieniądza, psucie monety a co za tym idzie spadek wartości płaconych przez chłopów powinności czynszowych. W skrajnych przypadkach dochodziło nawet do powrotu do systemu pańszczyźnianego. Początkowo władcy temu przeciwdziałali ale bezskutecznie.- rola szlachty bardzo wzrosła. Gospodarkę zaczął cechować dualizm- z jednej strony hodowla, uprawa i handel wewnętrzny z drugiej dochody z kolonizacji. Wzrost poziomu życia- koszty, natomiast przyrost ludności spowodował problemy z jego utrzymaniem. Średnia gęstość zaludnienia 30 osób na km2. Wzrost popytu na artykuły rolne- szlachta dąży do powiększania areałów rezerwy pańskiej, przywracać pańszczyznę obwarowując ją prawnie w powstałych

spadek wydajności produkcji rolnej. Wynikało to z większej ilości zgonów, buntów chłopskich, a także wojen prowadzonych przez państwa. Zwiększając wymiar pańszczyzny obniżano koszty utrzymania folwarku. Wynosiła od 5-6 do 10 roboczodniówek w tygodniu a w niektórych krajach była de facto nieograniczona

Bilans

•    początkowo rozwój nowych form produkcyjnych

•    wtórny rozwój cech feudalnych

•    szkodliwe dla rozwoju przemysłu w miastach

XVIII/XIX w- eksplozja demograficzna (Anglia, Prusy, Rosja, Holandia, Belgia, Włochy, Rosja, USA, Skandynawskie kraje)- tabl s.l 15

upowszechnienie pługu żelaznego, żniwiarki mechanicznej, kombajnu, snopowiązałki

w rolnictwie- postęp agrotechniczny

melioracja

1840 -dzieło Justusa Lebiego- chemia w zastosowaniu rolnictwa i fizjologii- początki

nawozów potasowych i fosforowych

rośliny jako pasza- poprawienie mięsności zwierząt

zwiększenie ilości towarów wystawianych na sprzedaż

wzrost powiązania rolnictwa z przemysłem i transportem

Drogi do kapitalizmu

amerykańska- rewolucyjna

pruska- ewolucyjna

ZAJĘCIA NR 8

temat Rewolucja przemysłowa w Anglii i jej znaczenie gospodarczo - ekonomiczne na płaszczyźnie międzynarodowej.

Począwszy od XVIII w. Anglia była najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem świata, pomimo, że pod względem rozwoju przemysłu ustępowała kilku innym mocarstwom Europy i Azji. Podobnie jak w innych krajach Europy zachodniej podstawowymi formami produkcji były nakład (dominujący) oraz manufaktura. Od 1860 nastąpiły w Anglii daleko idące zmiany w produkcji przemysłowej, które nazywamy rewolucją przemysłową Anglii. Termin ten „wynalazł” Arnold Toynbee brytyjski historyk i filozof (1889- 1975), autor 12 tomowego dzieła pt. Studium historii, nauczyciel akademicki University of London, pracownik brytyjskiego MSZ w czasie I wojny światowej. Pod hasłem rewolucji przemysłowej A. Toynbee pojmował: przełom techniczny w produkcji przemysłowej-przejście od pracy ręcznej do przemysłowej, przełom ekonomiczny polegający na zmianach organizacji produkcji- powstanie dużych fabryk, zasady kalkulacji zysków, przełom społeczny- przechodzenie od społeczeństwa wiejskiego (rustykalnego) do miejskiego, industrialnego. W tym okresie powstało bardzo dużo wynalazków przyspieszających w istotny sposób proces produkcyjny. Najintensywniejszy rozkwit w latach 1760-1830. Wtedy Anglia zdystansowała pozostałe kraje Europy i świata. Dopiero po 1830 inne kraje zaczęły wzorować się na koncepcji brytyjskiej. I tak jednak Anglia była o kilkadziesiąt lat rozwojowych do przodu.

Geneza rewolucji. Wiadomo że rewolucja była procesem wieloetapowym. Sprzyjało jej wyspiarskie położenie Anglii i potężna flota- czynniki chroniące przed inwazją z zewnątrz. Czynniki społeczne - handel przyczynił się do zatarcia różnic pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem. Powstała nowa grupa szlachty nie związanej z ziemią tzw. gentelmeni, a ogradzanie się doprowadziło do zaniku stanu chłopskiego. Chłopi przenieśli się bowiem do miast i pracowali jako najemnicy. Nie bez znaczenia był ruch reformacyjny motywujący społeczeństwo do takich przemian. Oczywiście ważnym czynnikiem była akumulacja kapitału dzięki której można było kontynuować różnorakie inwestycje. Rozpadały się zatem struktury stanowe a ich miejsce zajmował sektor prywatny, system bankowy przyjazny społeczeństwu. Oprócz akumulacji kapitału wewnętrznego zyski dawał dochód kolonialny, rozwijające się rolnictwo nastawione na intensyfikację gospodarki. Zmiany w hodowli i gospodarce roślinnej. Nie bez znaczenia było zniesienie reglamentacji na przepływ siły roboczej- wprowadzono wolny wybór zawodu i pracodawcy (1553). W 1662 zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, monopole cechowe, uchwalono prawo patentowe chroniące wynalazców.

Z przemysłowego punktu widzenia największy postęp odnotowano w niezbyt rozwiniętym do tej pory hutnictwie. Wielkie dymarki zastąpiono piecami hutniczymi. W 1735 r Abraham Darby użył po raz pierwszy do wytopu żelaza węgla kamiennego (wcześniej wytapiano na b. drogim węglu drzewnym). Koks podniósł wydajność pieców i skróci! czas wytopu. Późniejsze prace badawcze szły w kierunku ulepszania jakości wytopionego żelaza, co otwarło drogę do kowalstwa. Potem Henry cort wynalazł tzw pudlingowanie- płomieniowa obróbka roztopionej rudy. Zastosowano walce mechaniczne do roztopu żelaza.

Etapy rewolucji przemysłowej: obejmuje wiele dziedzin wytwórczości. Wyodrębniono w jej ramach kilka kierunków i dwie fazy zasadnicze. I faza- popyt na dobra konsumpcyjne sprawił że dynamika rozwoju przekroczyła pewien zasób wytwórczości. Druga faza- rozwój przemysłu ciężkiego- metalurgii, hutnictwa etc. Przewrót w przemyśle lekkim- przyjmuje się, że włókiennictwo stało się podwaliną pod zmiany w tej gałęzi gospodarki.Oprócz niej wełna, bawełna, zmiany w tkactwie- wynalezienie w 1733 przez Johna Kaya czółenka