ScannedImage 19

86 Religie Bliskiego Wschodu

ne (dla posągu boga). Na przykład, odkopana w Ugarit świątynia Ba‘ala z XIV w. p.n.e. posiadała dziedziniec z ołtarzem ofiarnym, podłużny przedsionek i cellą, zaś pochodząca z XIII w. p.n.e. świątynia w Alalah miała kształt prostokąta z wejściem od strony krótszego boku. W celli, odkopanej w Byblos tzw. Świątyni Obelisków, znajdował się prawdopodobnie posąg boga, a z trzech stron otoczona była ona dziedzińcem z ołtarzem i kilkudziesięcioma kamiennymi stelami. Pod podłogą świątyni znaleziono liczne przedmioty (złote, brązowe, fajansowe i gliniane figurki zwierząt i ludzi), ofiarowane jako wota.

Świątynie fenickie były zapewne bardzo podobne do jerozolimskiej świątyni Salomona, wzniesionej przez budowniczych z Tyru. Jej opis, zawarty w I Księdze Królewskiej (5-6), zgadza się także z ogólnymi cechami świątyń syryjskich (np. ruiny z XIII w. p.n.e. odkryte w Hazor i Bet Szan lub z IX w. p.n.e. w Tell Tainat). W Alalah odkopano miejską świątynię przylegającą do pałacu króla Jarimlima (XVIII w. p.n.e.): miała ona wielki dziedziniec i jedną kwadratową nawę z bazaltowym ołtarzem ustawionym naprzeciw wejścia. W Byblos odsłonięto świątynię, której ołtarz miał 1,3 m wysokości oraz podstawę o wymiarach 1 x 0,7 m, z wgłębieniem u góry (wkładano w nie ofiary). W pobliżu świątyni znajdowało się zazwyczaj źródło lub święta sadzawka (do rytualnych ablucji). Natomiast w obrębie świątyni w Amrit zbudowano święty basen o głębokości 3 m i wymiarach 48 x 38 m. W Tyrze król Hiram (969-936 p.n.e.) wzniósł świątynie Melkarta, Asztarte i „pana niebios” Ba‘al Szamina. W świątyni Melkarta nie było posągu boga, a zamiast niego miał stać pusty tron.

Obok sanktuariów były święte gaje oraz stożkowate słupy ustawiane na ołtarzach (Jbetyle, czyli „mieszkania boga”). Najbardziej znany betyl fenicki znajdował się w świątyni w Byblos. Odpowiednikiem betyla była aszera, mały słup wotywny, raczej drewniany. Stojący kamień to symbol bóstwa męskiego, a drewniany pal (aszera) oznaczał boginię. Często sanktuaria wznoszono na wzgórzach, w pobliżu źródeł, drzew i kamieni uważanych za święte. W Biblii czytamy na przykład, iż bogini Asztarte oddawano cześć „na wyżynach” (IIKsięga Królewska, 23, 8-13). Wiemy też, że sydońska świątynia Eszmuna z V w. p.n.e. znajdowała się na zboczu wzgórza u podnóża którego płynęła rzeka Asklepios. Zbudowali ją Eszmunazar II i jego wnuk Bo-dasztart. Ruiny tej świątyni odnaleziono na stoku górującym nad lewym brzegiem rzeki Nahr el-Awali (dawniej Asklepios). W ugaryckiej legendzie o Kerecie wspomniana jest świątynia Aszery w Tyrze i świątynia bogini Elat w Sydonie. Natomiast u Lukiana czytamy o usytuowanej w świętym gaju świątyni Asztarte, którą Byblos posiadało w miejscowości Afka (De dea Syria, 9) w górach Libanu (u źródeł rzeki Adonis). Sanktuaria, w których składano w ofierze dzieci, nazywały się tofet. W przekazie biblijnym mówi się w tym przypadku o „ofiarach dla Molocha” (II Księga Królewska, 23, 10), którą stosował np. król Judy, Achaz (734-728 p.n.e.) - był to najprawdopodobniej stary obrządek kananejski stosowany przez Fenicjan i przejściowo także przez Hebrajczyków.

Organizacją kultu zajmowali się kapłani (khnm), często wspominani w różnych inskrypcjach, oraz król. W I Księdze Królewskiej (12, 32) mamy wzmiankę o tym, jak po podzieleniu państwa izraelskiego (po śmierci Salomona), król Izraela, Jeroboam, dla królewskiego sanktuarium w Bethel ustanowił nielewickie kapłaństwo i byli to „kapłani wyżyn”. Ważną rolę odgrywały też kapłanki oraz prostytutki sakralne (zwłaszcza w kulcie Asztarte). Z Biblii dowiadujemy się, iż w Izraelu król Achab posiadał 450 proroków Ba‘ala, zajmujących się wróżbami (/ Księga Królewska, 18, 19).

Instytucja kapłaństwa była rozwinięta i hierarchiczna. Kapłani stanowili ważną grupę urzędników państwowych, podporządkowanych królowi, obejmujących swoje stanowiska na zasadzie dziedziczenia. Przy świątyniach służbę pełnili: kapłan naczelny¹⁶⁷, prorocy, wróżbiarze, słudzy, płaczki, prostytutki sakralne. W tekstach z Ugarit spotykamy też określenia: qdśm czyli „poświęceni (mężowie)” i ądśt czyli „poświęcone (kobiety)”. Osobą sakralną, odpowiadającą za dobrobyt i urodzaj, był również król. Zazwyczaj pełnił on funkcję pierwszego kapłana miejskiego bóstwa. Teksty z Byblos i Sydonu (epoka perska) ujawniają powiązania między funkcjami królewskimi i kapłańskimi, np. Ozbaal, król Byblos, pochodził z rodziny kapłańskiej (był synem kapłana Baalat). Tabnit w Sydonie nazywa siebie „kapłanem Asztarte, królem Sydończyków, synem Eszmunazara, kapłana Asztarte, króla Sydończyków”. Zaś matką Eszmunazara była Ummiasztart, „kapłanka Asztarte, córka Eszmunazara, króla Sydończyków”¹⁶⁸.

KARTAGINA

Fenicjanie, jako lud zajmujący się handlem (głównie zamorskim), zakładali liczne osady na wybrzeżach Morza Śródziemnego. W ten sposób kultura fenicka rozprzestrzeniała się w kierunku zachodnim poprzez Cypr, Rodos, Kretę, Sycylię, północną Afrykę, Sardynię i Hiszpanię¹⁶⁹. Na Cyprze jeszcze w V w. p.n.e. panował król Baal-milk i jego syn Ozbaal. Na wyspie tej znaleziono również inskrypcje z imionami: Asztarte, Melkarta, Eszmuna, Resefa. Z drugiej zaś strony, lud ten był narażony na inne (greckie, afrykańskie, italskie) wpływy.

ęłówną ich kolonią na zachodzie była Kartagina, co po fenicku znaczy „nowe miasto” (Kart-Hadaszt), założona przez kolonistów z Tyru (według Timajosa w 814 r. p.n.e.). Dlatego Kartagińczycy co roku posyłali do Tyru delegację z bogatymi darami dla świątyni Melkarta. Kartagina stworzyła rozległe państwo (pn.-zach. wybrzeże Afryki, pd.-wsch. wybrzeże Hiszpanii, zach. Sycylia, Sardynia, Korsyka, Baleary), w obronie którego prowadziła częste wojny z Grekami (zwłaszcza o Sycylię), a potem Rzymianami. Po dwóch przegranych z tymi ostatnimi (264-241 i 218-202 p.n.e.), w wyniku klęski w trzeciej wojnie, w 146 r. p.n.e. Kartagina została całkowicie zburzona. Poznanie specyfiki religii kartagińskiej jest utrudnione z powodu szczupłości źródeł. Trzeba tu polegać przede wszystkim na inskrypcjach, źródłach zewnętrznych (Dionizjusz z Halikamasu, Polibiusz, Diodor) oraz wykopaliskach (pamiętając jednak, że Kartaginę Rzymianie zniszczyli doszczętnie).

¹⁴⁷ Na brązowych toporkach znalezionych kolo świątyni Ba‘ala w Ugarit spotykamy tytuł rb khnm -„przełożony kapłanów” (czyli arcykapłan).

“* H. Donner, W. Róllig, dz. cyt., nr 13-15.

¹⁶⁹ Zgodnie z tradycją, Kadyks i Utykę założyli około 1100 r. p.n.e.