12959 ScannedImage 15

78 Religie Bliskiego Wschodu

ofiar) jako dgn („zboże”) oraz w postaci przydomku Ba‘ala - jako bn dgn („syn Da-gana”). Wiadomo też, iż w pobliżu świątyni Ba‘ala na miejskim akropolu miał swoje sanktuarium. Dagan to bóg znany od wieków w rejonie środkowego Eufratu, będącego kolebką tego kultu¹. Jego imię spotykamy w tekstach z Ebli (gdzie miał świątynię), Mari i Emar (był tam naczelnym bogiem), a czczono go też w Terqa (koło Mari). W inskrypcji Sargona z Agade (ok. 2340-2284 p.n.e.) czytamy, iż król ten zawdzięczał swoje zwycięstwa Daganowi i dlatego pokłonił mu się w Tuttul (w tekstach z Ebli spotykamy określenie „Dagan z Tuttul”)².

Także wnuk Sargona, Naram-Sin (2259-2223 p.n.e.), swoje zdobycze wojenne przypisywał Nergalowi i Daganowi. W Emar partnerką Dagana była bogini Iśhara. Amoryci upowszechnili kult Dagana poza Mezopotamię. W drugiej połowie II tys. p.n.e. jest on bardzo popularny w Palestynie, Syrii, Ugarit (gdzie został ojcem Ba‘ala i gdzie posiadał świątynię) i wśród Filistynów. O jego kulcie (w formie Dagon) w Palestynie świadczy nazwa miejscowości Bet-Dagon, czyli „Dom/Świątynia Dagona” (Księga Jozuego, 15,41), zaś o świątyniach Dagona na terenie Filistynów także wspomina Biblia: w Aszdod (I Księga Samuela, 5, 1-5) i Gazie (Księga Sędziów, 16, 23). Początkowo był to zapewne typowy dla Bliskiego Wschodu bóg burzy i urodzaju, związany z semickimi Akadami. Opiekował się też uprawą roli oraz wynalazł zboże i pług. Jego obecność w Ugarit - już w nowej postaci, jako bóg zboża - jest być może efektem wpływu silnych (kananejskich) ośrodków kultu Dagana i Hadada, takich jak Halab, Terąa i Mari.

Bogiem morza w Ugarit był Jam³, syn Ela. Nazywano go „Księciem” i „Sędzią Rzeki”. Jam należał do „obozu” Ela i z tego powodu znajdował się w nieustannym konflikcie z Ba‘alem⁴. Teksty ugaryckie wspominają też dwa bóstwa astralne, Sza-chara i Szalima, oznaczające „gwiazdę poranną” i „gwiazdę wieczorną”.

Anat⁵ to znana kananejska bogini miłości, płodności, krwawej walki i łowów. Według mitologicznych tekstów z Ugarit, jest córką Ela i dziewiczą siostrą/żoną (btlt 'nt- Dziewica Anat) Ba‘ala, którego wspomaga w walce z bogiem śmierci Motem. To ona znalazła martwe ciało swego brata oraz dokonała zemsty na zabójcy (czyli Mo-cie). Stanowiła wzór kobiecej piękności. Pełniła też funkcję opiekunki ludzi. Składano jej ofiary ze zwierząt, a rozlana wówczas na ziemię krew miała zapewnić płodność (ludziom i zwierzętom). Anat brała udział w przywracaniu Ba‘ala do życia i miała cechy bogini wojny. W tekstach z Ugarit spotykamy opowieść o uczcie, którą ona urządziła: w jej trakcie bogini nagle dokonała rzezi wśród zaproszonych gości, po czym zaraz uspokoiła się i poszła się przystroić. O popularności jej kultu może świadczyć fakt, iż przez jakiś czas w Izraelu uważano ją za małżonkę Jahwe (ich synem był Aszima), a Aramejczycy czcili ją jako „królową nieba”. Przedstawiano ją nago z lilią lub wężem (symbol płodności) albo w sukni, z hełmem na głowie i bronią w ręku.

Wśród bogiń ważne miejsce zajmuje Aszirat (Aszera), małżonka (lub córka) Ela, bogini morza, płodności i przeznaczenia, opiekunka Ugarit. Jej symbolem był drewniany pal kultowy (aszera), często stawiany przy ołtarzu Ba‘ala. Uważano jąza matkę bogów i opiekunkę królów. W tekstach z Ugarit spotykamy opowieści o zaślubinach tej pary boskiej oraz o towarzyszącej im uczcie. Są to obrzędy typu hieros gamos, czyli świętych zaślubin. W świątyniach Aszirat uprawiano prostytucję sakralną. Boginię przedstawiano (np. w Ugarit) jako nagą kobietę karmiącą dwóch chłopców. Jej kult był też znany Izraelitom (w X-VIII w. p.n.e.) i zwalczany przez proroków (Eliasza, Amosa, Izajasza).

Asztarte to ogólnokananejskie bóstwo, matka-ziemia, uosobienie planety Wenus i odpowiedniczka czczonej na Bliskim Wschodzie mezopotamskiej Isztar. Jej imię spotykamy w spisie bogów z Ebli. Często występowała jako żona Ba‘ala. Była bardzo popularną (zwłaszcza w I tys. p.n.e.) zmysłową boginią miłości i płodności. W mitach z Ugarit wspólnie z boginią Anat powstrzymuje Ba‘ala, kiedy ten zamierza zabić wysłańców boga morza, Jama. W Fenicji czczono ją jako główne bóstwo Bejrutu i Sydonu (dla Salomona była bóstwem sydońskim, a jeden z tamtejszych władców nosił imię Bodasztart), zaś w Tyrze była głównym bóstwem żeńskim (już król Hiram wzniósł jej świątynię). Kult Asztarte miał charakter orgiastyczny, a w jej świątyniach uprawiano prostytucję sakralną. Na wizerunkach z Ugarit występuje jako naga (na grzbiecie lwa) lub półnaga (w rękach trzyma gałązki ku którym wspinają się kozy). W Biblii nazywana jest Asztoret.

Z czasem kult trzech kananejskich bogiń, Asztarte, Anat i Aszery, połączył się w jedną postać Atargatis⁶. Zdobyła ona wielką popularność po VI w. p.n.e., gdy kultura aramejska wyparła kananejsko-fenicką⁷. Atargatis była boginią płodności, ziemi, pomyślności oraz opiekunką przyrody, ludzi i bogów. Uważano ją za małżonkę Adonisa lub Ba‘ala-Hadada. Czczono ją także pod imieniem Dea Syria (Syryjska Bogini)⁸ i Derketo⁹. Aszirat, Asztarte i Anat to trzy aspekty dawnej wielkiej Bogi-ni-Matki. W ikonografii boginie te bardzo często przedstawiano nago.

Moabici (lud zamieszkujący od XIII w. p.n.e. krainę Moab, położoną na wschód od Morza Martwego, między rzekami Amon i Zered) czcili lokalne bóstwo kananej-skie Ba‘al Peor (hebrajskie - Pan Peoru), zwłaszcza w mieście Peor. Świątynia Ba‘al Peora znajdowała się też w miejscowości Fogor w górach Moabu. Według Biblii (Księga Liczb 25, 1-9), Izraelici przed wejściem do Kanaan, podczas postoju w Szit-tim (równina po wsch. stronie Jordanu), oddawali cześć Ba‘al Peorowi i „uprawiali nierząd” z Moabitkami (mogły to być typowe w tym rejonie obrzędy płodnościowo-

1

U. Oldenburg, dz. cyt., s. 46 n.

2

^1,2 Także teksty ugaryckie jako siedzibę Dagana wskazują miasto Tuttul (północno-wschodnia Syria).

3

¹⁴¹W językach semickich ym oznacza „morze”.

4

   Być może, jest to ugarycka wersja mitu kosmogonicznego, odpowiadająca babilońskiej opowieści o walce Marduka z Tiamat.

5

   A.S. Kapelrud, The Kiolent Coddess Anat in Ihe Ras Shamra Texts, Oslo 1969; U. Cassuto, The Goddess Anat, Jerusalem 1971.

6

H.J.W. Drijvers (Cult and Beliefs at Edessa, Lcidcn 1980, s. 84 n) uważa, że pierwotnie imię to brzmiało Ateh, co stanowi zarameizowaną wersję Anat.

7

Imię Atargatis utworzono z formy Athara, stanowiącej aramejską wersję imienia Isztar i stosowanej jako imię pospolite, oznaczające tyle co „bogini”.

8

M. Hocrig, Dea Syria - Atargatis, „Aufsticg und Nicdergang der romischen Wolt” 1984, II, nr 17 (3).

9

Miała ona w Askalonie swoją świątynię, a jej kult pojawić się mógł w tym mieście w VIII-VII w. p.n.e. (jako wynik ekspansji ludności aramejskiej). W czasach hellenistycznych główne jej centrum kultowe znajdowało się w Bambyke/Hierapolis, największej i najbogatszej świątyni w Syrii (Lukian, De dea Syria, 9 n).