GK (6)

W teorii J. Piageta interioryzacja jest rozumiana jako warunek konieczny do uzyskania zmian rozwojowych. Dla podkreślenia tego faktu J. Piaget (1966, s. 17) charakteryzując ten mechanizm stosuje następujące określenia:

—    asymilacja: włączanie doświadczeń w struktury wewnętrzne już funkcjonujące,

—    akomodacja: zmiany przystosowawcze tych struktur zachodzą pod wpływem zasymilowanych doświadczeń,

—    adaptacja: stopniowe osiąganie równowagi pomiędzy asymilacją i ako-modacją.

Na taki sposób definiowania interioryzacji zwraca także uwagę A. Szemiń-ska (1967), współpracownica J. Piageta. Uważa ona, że „interioryzacja polega na kształtowaniu się schematów, które dzięki złożonym procesom regulacji ulegają dalszym przekształceniom i koordynacjom. Stąd proste schematy zmysłowo-ruchowe, przekształcające się w toku rozwoju w schematy wyobrażeniowe, przechodzą w schematy operacyjne nie wymagające już czynności zewnętrznych, ponieważ dalsza korektura odbywa się już wewnętrznie”.

Jak współcześnie rozumiany jest mechanizm interioryzacji w pracach kontynuatorów idei L.S. Wygotskiego? Wymienić tu należy teorię etapowego kształtowania czynności umysłowych w opracowaniu P.J. Galpierina (1959,1965) rozwiniętą przez W.W. Dawydowa (1972) i N.F. Tałyzinę (1980). Podstawą tej teorii jest hipoteza, która zakłada, że każda nowa czynność intelektualna musi być poprzedzona czynnością zewnętrzną. Człowiek, niezależnie od wieku, nie może nowych czynności intelektualnych przyswoić sobie w gotowej postaci. Dlatego trzeba wyodrębnić kilka etapów, w trakcie których czynność zewnętrzna — materialna — stanie się czynnością wewnętrzną. psychiczną. Przedmioty materialne są stopniowo zastępowane wyobrażeniami (obrazami), a czynności przekształcają się w operacje umysłowe. W pierwszej wersji koncepcji P.J. Galpierin wyróżnia pięć etapów przyswajania czynności umysłowych. W nowszych opracowaniach wprowadza jeszcze jeden etap — kształtowanie pozytywnej motywacji (por. N.F. Tałyzina 1980, s. 93).

Przedstawiając koncepcję etapowego kształtowania czynności umysłowych uwzględniłam tę korektę i omawiam już 6 następnych etapów.

Pierwszy to kształtowanie motywacji. Jest to pozytywne nastawienie dziecka do rozwiązania określonych zadań-problemów. Dziecko musi zechcieć zajmować się zadaniem wybranym przez dorosłego (P.J. Galpierin ma tu na myśli nauczyciela).

Drugi etap to wstępne kształtowanie schematu czynności na tle warunków, w jakich ma być wykonana. Jest to zaznajomienie dziecka z logiką (porządkiem) czynności i obejmuje system wskazówek określających pomyślny sposób rozwiązania problemu (por. P.J. Galpierin 1959, s. 449). Oczywiście mowa tu o czynnościach, które mają być zinterioryzowane.

Trzeci etap to formowanie czynności materialnych. Dzieci wykonują je na realnie istniejących przedmiotach (forma materialna) lub na rysunkach i modę-lach (forma zmaterializowana). Akcentuje się tutaj trzy składniki takich czynności: orientacyjny, wykonawczy i kontrolny¹. Dziecko ma wykonać wszystkie elementy czynności w sposób świadomy i dlatego zaleca się łączenie czynności z nazywaniem ich, z mową głośną.

Czwarty etap to kształtowanie czynności za pomocą mowy. Poprzednio mowa służyła wyjaśnianiu tego, co jest przedmiotem percepcji. Teraz mowa staje się samodzielnym nośnikiem, zrealizowaniem czynności „własnymi słowami”. To, co dziecko mówi, ma być odzwierciedleniem czynności materialnej lub zmaterializowanej, np. dodawanie wykonane na patyczkach i czynność dodawania wyrażona słownie. P.J. Galpierin (1959, s. 455, a także 1965) przestrzega tu, aby przeniesienie czynności na płaszczyznę słowną nie oznaczało opowiadania, jak ją należy wykonać, lecz ma to być „wykonanie czynności w formie słownej”. Ponieważ tak przedstawiona czynność będzie uwewnętrzniana, wszystkie elementy wchodzące w jej skład muszą mieć poprawną pod względem logicznym formę (por. N.F. Tałyzina 1980, s. 53—62 i 95).

Piąty etap to przekształcanie mowy głośnej w mowę wewnętrzną. Na początku czynności reprezentowane w mowie głośnej mają jeszcze wyraźny kształt artykulacyjny i dlatego nazywa się je „mową zewnętrzną dla samego siebie”. Dziecko mówi do siebie o tym, co wykonuje, tak jakby mówiło do drugiej osoby. W miarę ćwiczenia takie głośne mówienie przekształca się w mowę wewnętrzną, w formę złożoną z wyobrażeń i czynności wykonywanych w umyśle. Jest to początek działania na planie wewnętrznym, umysłowym.

Etap szósty to końcowa faza uwewnętrznienia. Od momentu, gdy czynności uprzednio wykonane zewnętrznie przekształciły się w mowę wewnętrzną, następuje szybki proces uogólnienia. Istotną rolę odgrywa tu redukcja i skrócone wnioskowanie, „zwijanie się czynności umysłowych”. Towarzyszy temu coraz większa automatyzacja i w momencie, kiedy czynność przybiera formę aktu myślowego — staje się narzędziem rozumowania. Można przyjąć, że zakończony został proces interioryzacji (por. P.J. Galpierin 1959, s. 458, N.F. Tałyzina 1980, s. 65 — 75, 96—97).

Koncepcja etapowego kształtowania czynności umysłowych jest wyrazem skrajnego optymizmu w sporze o realne możliwości sterowania rozwojem psychicznym. Przeciwnicy zarzucają jej²:

— to, że autorzy przyjęli interioryzację jako jedyny mechanizm kształ-

1

   W każdej czynności człowieka można wyróżnić część orientacyjną, wykonawczą i kontrolną. Orientacyjny składnik to wykorzystanie przez jednostkę warunków niezbędnych do pomyślnego wykonania czynności. Składnik wykonawczy, zwany roboczym, zapewnia przebieg przekształceń obiektu czynności. Kontrolny składnik to śledzenie, czy rezultaty są zgodne z planem lub wzorem. Za pomocą tego składnika jednostka dokonuje koniecznej korekty wykonawczych składników czynności (por. N.F. Tałyzina 1980, s. 51).

2

   Krytyka tej koncepcji zarysowała się już mocno w trakcie obrad XVII Kongresu Psychologów w Moskwie w 1966 roku. Odbiciem są sprawozdania z obrad przedstawione przez A. Szemińską (1967) i E. Flesznerową (1967).