skanuj0111

szkolnictwo

tego i rachunków; jego zalecenia i dewiza pietas et litterae ['pobożność i nauka’] kształtowały pedagogikę pijarską. Szkolnictwo pijarskie rozpowszechniło się w Europie w XVII w. (Hiszpania, Włochy — m.in. Collegium Nazarenum w Rzymie, Austria, Węgry, Czechy, Polska).

Do Rzeczypospolitej pijarzy przybyli 1642, z czasem posiadali w obydwu prowincjach (koronnej i litew.) siedziby ze szkołami bezpłatnego nauczania w ok. 50 miejscowościach (m.in. Podoiińcu, Krakowie, Warszawie, Wilnie, Piotrkowie Trybunalskim, Chełmie, Rzeszowie, Międzyrzeczu Koreckim, Lidzie, Szczuczynie). Rozkwit szkolnictwa pijarskiego nastąpi! w czasach saskich, dzięki reformie Stanisława Konarskiego; stanowiła ona przełom w dziejach szkolnictwa poi.; zapoczątkowała proces jego unowocześniania w zakresie treści nauczania, kładła nacisk na wychowanie obywatelskie i patriotyczne; wzorcową szkołą realizującą nowy program było elitarne -> Collegium Nobilium, otwarte 1740 w Warszawie. Pod rządami -» Komisji Edukacji Narodowej szkolnictwo pijarskie zachowało pewną samodzielność, tworząc w jej ramach osobny wydział. Utrata niepodległości przez Rzeczpospolitą i kolejne powstania nar. spowodowały upadek szkolnictwa pijarskiego; 1734-36 zostało zlikwidowane w zaborze austr., w pozostałych — po 1832. W okresie międzywojennym odtworzona prowincja poi. miała 2 szkoły podstawowe i 4 średnie; po 1945 — liceum ogólnokształcące w Krakowie (istnieje do dziś); 1993 otwarto szkołę pijarską w Warszawie. Wychowankami szkół pijarskich byli m.in.: S. Małachowski, I. Potocki, T. Kościuszko, J. Lelewel, S. Moniuszko, W. Bogusławski, S. Goszczyński, I. Domeyko.

szkolnictwo protestanckie, szkoły oraz instytucje oświat, i wychowawcze prowadzone przez Kościoły ewangelickie (charakter wyznaniowy), władze miast (w Polsce do ok. 1660) oraz stowarzyszenia odwołujące się do tradycji Reformacji (ob. placówki

0    charakterze społ.); historia sz.p. sięga reform rei., spoi. i oświatowych, zapoczątkowanych w XVI w. w Niemczech, które następnie objęły swym zasięgiem Europę; do twórców nowego modelu szkolnictwa elementarnego, gimnazjalnego (gimnazjum humanist.)

1    uniwersyteckiego zalicza się m.in. J. Sturma (Strasburg), J. Bugenhagena (Brunszwig, Hamburg) i F. Melanchtona, zw. Praeceptor Germaniae ('nauczyciel Niemiec’); ich wzorce już w XVI w. przejęły społeczności protestanckie w Polsce, dążąc do stworzenia wtt nego systemu edukacyjnego oraz irdlliMf edukacyjnych potrzeb mieszczaństwa, W ły protestanckie były wzorowane na nuift^ szkoły humanist. (filologicznej) z IciuMlfljj do rozszerzania programu o nauki |iiajff i hist.; odznaczały się dobrą organizacją 1 WJ sokim poziomem nauczania; utrzymvw(|i kontakty z ośr. nauki w Europie i były niwafi) na płynące stamtąd nowe prądy uniynluWIi wiele z nich miało znaczne osiągnięcia naujt i pedag.; odegrały ważną rolę w rozwoju Hj), uki i oświaty w Polsce.

Pierwszą na poi. ziemiach szkołą prolealaflf; ką było zał. 1535 gimnazjum w lilhiąiy,

0    orientacji luterańskiej (-> Elbląskie li Im nazjum Akademickie); wysoki poziom o*!tt nęły także gimnazja luterańskie w Gdortlji

1    Toruniu (-► Gdańskie Gimnazjum Akadjti mickie, -* Toruńskie Gimnazjum Akaileilllt kie); ponadto luteranie mieli gimnazja w Wll nie, Bojanowie i Wschowie, od 1656 rówillrt w Lesznie (przejęte po braciach czes.). N(t| wcześniejszą szkołą kalwińską (ewangelików reformowanych) była zał. 1551 w Pińczowlf szkoła elementarna, 1558 zreorganizowaną i podniesiona do rangi gimnazjum pntljl P. Statoriusa; 1559-86 działała jako (lir: ariański; kalwini utrzymywali ponadto s/.ktl ły w Kiejdanach na Litwie, w Krakowie, Ilu biecku, Secyminie, Łańcucie, Okszy, Clmilcj niku, Bychawie, Turobinie, Kocku, Bełżycach i — wspólnie z braćmi czes. — szkoły w Pu znaniu, Ostrogu, Łobżenicy, Barcinie, Ko) minku i Lesznie (1636-41 rektorem hyt 3.A. Komeński). Po okresie kontrreformacji sz.p. odrodziło się w XIX w.; w zaborze uli striackim dzięki patentowi tolerancyjnemu (zw. Protestantenpatent), zrównującemu w prawach ewangelików z katolikami w ca sarstwie; na pozostałych terenach równic! poprzez migrację z Niemiec; w okresie mlf dzywojennym działało wiele szkól o prawe niencji protestanckiej zarówno na Śląsku, Jak i w Polsce centralnej (np. gimnazjum wab szawskie im. M. Reja). 1945-89 sz.p. w Pol sce nie istniało; odrodziło się dopiero w zmla-nionej rzeczywistości polit.-społ. oraz demograficznej (blisko piętnastokrotny spadek liczby wyznawców) po 1989; od tego czasu założono fundacje i stów. oświatowe, które prowadzą: zespól szkół w Bielsku-Białej (w tym Liceum Ogólnokształcące im. M. Reja), Chrześcijańską Szkołę Podstawową we Wrocławiu, VB Prywatne Liceum Ogólnokształcące w Krakowie, Liceum Ogólnokształcąca w Cieszynie oraz Liceum Ogólnokształcąca Ewangelickiego Towarzystwa Edukacyjnego - Gliwicach (od 1 IX 1999 przy wszystkich i.M.ich powstały gimnazja). Stanowi sz.p.

» Polsce został poświęcony w całości jeden numer miesięcznika społ.-kulturalnego, wyd.

« Kukowie „Słowo i Myśl. Przegląd Ewangelii H" (czerwiec 1998).

ii Mll.liRSKI Religia a szkolą. Status edukacji religij ... iii’ szkole w ujęciu ewangelickim. Warszawa 1998.

i/kolnictwo W Polsce. Pierwszymi insty-iii. |,mii oświat, na ziemiach poi. były szkoły l ileilialne, kształcące kandydatów do stanu Im luiwnego, które zaczęły powstawać * XI w. Rozwój oświaty publ. zapoczątkowali inlnak dopiero szkoły parafialne i kolegiac-l ii'. zakładane w 2. poł. XII w., utrzymywane Hiwnież przez samorządy miejskie. Przeło-nniwym dla rozwoju oświaty i nauki w Polsce

I. ilu się 1364 założenie przez Kazimierza III Wielkiego uniw. w Krakowie, odnowionego l ino przez Władysława II Jagiełłę; uniw. (ti /.yciągał wielu studentów z różnych kra-lnw. Od poi. XVI w. powstawały z niezwykłą ilynamiką szkoły ariaóskie oraz protest, (lu-hTańskie, kalwińskie, braci czes., -> szkol-uiitwo protestanckie), uzyskując często pomiń akad. (np. -► Gdańskie Gimnazjum

Akademickie). Wychowanie obywatelskie I Immanist. propagowała -» Akademia Za-mnjska. W XVII w. dominującą rolę w za-1-n'sie szkolnictwa średniego odgrywało • szkolnictwo jezuickie, cechujące się dopra-i nwanymi programami nauczania oraz dolnym przygotowaniem nauczycieli. W tym nkresie zaczęły także powstawać szkoły pijar-nliie, pocz. jako bezpłatne szkoły elementarne, a w 2. poł. XVIII w. jako średnie, o wy-inkim poziomie kształcenia (-> szkolnictwo liijarskie).

Mimo rozwoju pewnych typów szkół stan miwiaty na przeł. XVII i XVIII w. nie był zadowalający. W 2. poł. XVIII w. zostały stwo-i zonę warunki do zapoczątkowania głębokiej 11'formy szkolnej. 1737 zał. w Warszawie i lollegium Varsoviense, nowocz. akad. rycerską dla synów szlacheckich, zaś w siedem lat później ks. S. Konarski powołał w tym mięśnie -> Collegium Nobilium, kształcące i wychowujące synów magnaterii oraz bogatej szlachty w duchu uczciwości i świadomości obywatelskiej. W 1765 król Stanisław August Poniatowski zał. pierwszą w dziejach

I^I.    wojsk, i świecką -► Szkołę Rycerską z nowocz. programem wychowania nar. i kształcenia oficerów. Historyczne znaczenie w dziejach powsz. oświaty w XVIII w. miało liowołanie przez sejm Rzeczypospolitej 14 X 1773 pierwszej w Polsce i Europie centr..

społ. i państw, władzy do spraw nauczania i wychowania, jaką była -* Komisja Edukacji Narodowej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Okres zaborów cechowała oświat, stagnacja. Wprawdzie w pierwszych latach XIX w. wzrosła w zaborze ros. liczba szkół średnich, rozwinął się Uniw. Wił., 1816 zaś powołano do życia Uniw. Warsz., to jednak po upadku powstania listopadowego 1830-31 zaczęto likwidować ośrodki nauki polskiej. W zaborach pras. i austr. bezwględnej germanizacji zostało poddane szkolnictwo elementarne i średnie. Dopiero w okresie autonomii, sejm galic. powołał Radę Szkolną Krajową, dokonano repolonizacji UJ i Uniw. Lwów., 1877 zaś powstała we Lwowie pierwsza na ziemiach poi. politechnika. W 1872 rozpoczęła w Krakowie działalność Akad. Umiejętności. W niepodległej Polsce został przywrócony na mocy dekretu z dn. 7 II 1919 siedmioletni obowiązek szkolny, dopuszczono jednocześnie prawo tworzenia szkół o ograniczonym do 4-5 lat procesie kształcenia. W 1932 rozpoczęła się tzw. jędrzejewiczowska reforma ustrojowa oświaty poi., ustalająca nową strukturę systemu szkolnego, w skład którego wchodziły: przedszkola, 7-letnie szkoły podstawowe, 6-letnie szkoły średnie, dzielące się na 4-letnie gimnazja i 2-letnie licea ogólnokształcące. Wprowadzono też 3 rodzaje szkół zaw.: niższe, kształcące przez 4 lata i kończące się egzaminem czeladniczym, średnie szkoły zaw., nadające po 4-5 latach nauki tytuł technika, 3- bądź 3,5-letnie szkoły ponadpodstawowe o statusie wyższych szkół zaw. bez praw akademickich, umożliwiające zdobycie tytułu technologa. Szkoły średnie pozostały trudno dostępne dla uboższych warstw społeczeństwa, ze względu na wysokie czesne oraz przewagę na wsi szkół powsz. pierwszego stopnia (aż 75%), których absolwenci nie mieli prawa wstępu do gimnazjum. Jeszcze bardziej elitarne były uczelnie wyższe. Po odzyskaniu niepodległości, obok istniejącego już UJ i Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie, uruchomiono w 1917 Uniw. Warsz. i 1919 Uniw. Stefana Batorego w Wilnie; 1918 powołano do życia Katol. Uniw. Lubelski, a 1919 Uniw. Poznański. W kolejnych latach powstawały dalsze uczelnie, osiągając 1937 łączny stan 25 szkół wyższych.

Wybuch II wojny świat., cały okres okupacji niem. i sow. doprowadziły do upadku poi. systemu oświatowego. Na terenach włączonych do III Rzeszy przestało istnieć poi. szkolnictwo powsz., średnie i wyższe. Aresztowano wielu nauczycieli i naukowców poi., osa-