skanuj0126

uniwersytet aM

wczych). Uniwersytety rozwijały się od XII w. w Europie zach., od XIV w. w środk. i pn., a w XIX-XX w. rozpowszechniły się na całym świecie jako gł. typ szkoły wyższej (zwł. w zakresie nauk humanist. i mat.-przyr.) oraz centrum badań naukowych. W ciągu 9 wieków istnienia uniwersytety wywarły doniosły wpływ na rozwój nauki i stały się jednym z gł. czynników instytucjonalizacji i profesjonalizacji poszczególnych jej dyscyplin. Z punktu widzenia ewolucji funkcji i form organiz. (które w dużej mierze zachowały do dziś wywodzącą się ze średniowiecza strukturę orga-niz.-ustrojową: podział na wydziały i kolegia, system władz, autonomiczny zarząd) można wyróżnić 3 typy uniwersytetów: średniowieczny, nowożytny (którego dominującą formą stał się w pocz. XX w. tzw. uniwersytet liberalny) oraz współczesny.

Uniwersytet średniowieczny. Powstanie uniwersytetu było związane z przełomem umysłowym i rozkwitem kultury intelektualnej średniowiecza w XII-XIII w. Szkoły miejskie, katedralne i klasztorne w stolicach ówczesnej kultury umysłowej (zwł. w Bolonii i Paryżu) przyciągały nauczycieli i studentów ze wszystkich krajów Europy; traciły charakter uczelni prowincjonalnych (diecezjalnych)

—    studium particulare, a nabierały waloru powszechności i stawały się studium generale

—    uczelniami dostępnymi dla mistrzów i słuchaczy z całego chrześc. świata, nadającymi powszechnie uznawane w tym świecie stopnie nauk. (magister, doktor) i prawa nauczania; do XVI w. status studium generale nadawał uczelni papież. W obronie swych praw i przywilejów profesorowie i studenci zrzeszali się w korporację (cech) nauczycieli i studentów (unwersitas magistrorum et schola-rium); nazwa uniwersytet, universitas, oznaczała pierwotnie korporację, z czasem stała się określeniem samej uczelni oraz całości nauk w niej wykładanych ( unwersitas litte-rarumj. Pierwsze uniwersytety (studia generalia ) ukształtowały się w XI—XII w. w Bolonii i Paryżu; następne powstały w: Oksfordzie, Cambridge, Padwie; do końca XV w. utworzono ich w Europie ok. 80. Niezależnie od różnic organiz.-ustrojowych siła korporacji uniwersyteckich powstałych w XIII-XV w. opierała się na 4 podstawowych przywilejach zagwarantowanych statutami: prawie nadawania stopni nauk., prawie nauczania w całym chrześc. świecie, autonomii wewn. i w zakresie jurysdykcji, prawie do strajku i secesji z miasta.

Uniwersytety średniowieczne nawiązywały do jednego z dwóch wzorów ustrojowych: ukształtowanego w Bolonii bądź w ParyMt Według wzorca bolońskiego uniwersytet lljf) przede wszystkim korporacją studentów, lilii rzy wybierali spośród siebie rektora, najinfis wali i opłacali profesorów; siedziba studium generale była budynkiem miejskim, a mk» kania profesorów i studentów mieściły *l(j w domach mieszczańskich. Według wzorci paryskiego uniwersytet byl przede wszystkim korporacją profesorów, którzy ze swego gin na wybierali władze uczelni: rektora i dziełu nów, studenci zaś grupowali się w nacje (koń poracje studenckie); fakultety i nacje tworzyły razem korporację uniwersytecką, rządzącij się autonomicznie; jej zapleczem materiał nym były beneficja kość., dotacje król. i fuli dacje możnych. Uniwersytet paryski oprócz fakultetów (wydziałów) wprowadził także tzw. kolegia uniwersyteckie jako względnie autonomiczne jednostki organiz.-pedag. (system kolegialny przejęty przez uczelnie anglosaskie). Pełny uniwersytet średniowieczny składał się z 4 wydziałów; 1) -+ sztuk wyzwolonych (artium), 2) prawa (świeckiego i kanonicznego), 3) medycyny i 4) teologii; niepełne studium generale nazywano akademią; wydział sztuk wyzwolonych stanowił pierwszy stopień nauczania, przygotowujący przez ogólnopropedeutyczne wykształcenie fjloz. do studiów na 3 pozostałych fakultetach; kończyło się ono uzyskaniem stopnia bakalarza (uprawniającym do nauczania ar-tiiffli) lub stopnia magistra artium, który uprawniał do kontynuacji studiów na prawie, medycynie lub teologii i uwieńczenia ich najwyższym stopniem nauk. — doktoratem. Rozkwit uniwersytetu średniowiecznego trwał do XV-XVi w.; uniwersytety utraciły międzynar. charakter, nabrały cech uniwersytetów wyznaniowych, nar., a nawet regionalnych; rozwój nauki dokonywał się poza uniwersytetami, w akademiach i towarzystwach naukowych oraz w zreformowanych uniwersytetach angielskich i nowych uniwersytetach, które powstały w XVI-XVIII w. gi. w Niderlandach, kładąc podwaliny pod rozwój uniwersytetu nowożytnego.

Uniwersytet nowożytny. Typ nowego uniwersytetu ukształtował się w XVffl-XIX w.; charakteryzowały go: poddanie zwierzchności państwa, które uniw. finansowało, niezależność od Kościołów i związków wyznaniowych, wprowadzenie jako wykładowego języka nar., autonomia wewn., wolność nauczania i swoboda badań, łączenie przez profesorów pracy nauk. i dydaktycznej; podstawowe cechy uniwersytetu nowożytnego przyjęły w ciągu XIX w. także istniejące niezależnie od państwa uniwersytety katolickie lup. w Louvain i we Fryburgu), uniwersytety protestanckie (np. w Amsterdamie i Utrechcie) oraz prywatne (zwl. w W. Brytanii i w Stanach Zjedn.); uniwersytet nowożytny byt najwyższą instytucją edukacyjną włączoną organizacyjnie w państw, system oświatowy jako trzeci stopień kształcenia (po szkole średniej i -» maturze); w pracy dydaktycznej i nauk. wymagał zaplecza nauk. i posługiwał się nowymi metodami (obserwatoria, laboratoria, eksperymenty, seminaria); obejmował szeroki zakres dyscyplin podzielonych między kilka lub kilkanaście wydziałów, wywodzących się z rozwijającego się i różnicującego dawnego wydziału artium, zw. teraz — filozofii. W XV11-XV11I w. w rozwoju uniwersytetu nowożytnego przodowały; Włochy (uniwersytet w Bolonii, Padwie, Pizie i Turynie), Anglia (uniwersytet w Cambridge i Oksfordzie), Niderlandy (uniwersytet w Lejdzie, Groningen i Utrechcie) oraz Niemcy (uniwersytet w Halle i Getyndze). Pełny rozwój uniwersytetu nowożytnego nastąpił w XIX w.; wykształciły się wówczas jego gł. typy: niem., ang. i amerykański.

We Ftancji władze rewol. rozwiązały wszystkie uniwersytety jako wytwory ancien regime i zał. w Paryżu 1794 nowe instytucje nauczania wyższego, tzw. Grandes Ecoles (m.in. Ecole Pplytechniąue, Ecole Normale Supe-rieure, Ecole de Medicine), kształcące kadry specjalistów i prowadzące działalność badawczą, oraz Grand Establissement d’Enseigne-ment Superieur (College de France oraz Con-servatoire National des Arts et Metiers, Nar. Muzeum Historii Naturalnej, Obserwatorium Paryskie) — wyższe zakłady nauk. przygotowujące gł. pracowników nauki i prowadzące badania naukowe. Napoleon powołał 1806 nowy, zastępujący uniwersytety, system kształcenia wyższego, oparty na jednowy-działowych szkołach wyższych, zw. fakultetami. Francję podzielono na okręgi szkolne, zw. akademiami, w każdym z nich działały przynajmniej 4 względnie autonomiczne fakultety; prawa, nauk ścisłych, nauk huma-nist., medycyny i farmacji, w Paryżu i Strasburgu były też odrębne fakultety teologii; fakultety były uczelniami o charakterze wyłącznie dydaktycznym, nie miały zadań naukowych. Napoleoński system szkolnictwa wyższego, z niewielkimi zmianami, przetrwał do 1890; reforma fakultetów przeprowadzona 1880-90 i połączenie ich w wielowydziałowe uniwersytety zbliżyły fr. szkolnictwo wyższe do modelu uniwersytetu liberalnego, wypracowanego w XIX w. przez uniwersytety niemieckie.

Uniwersytet niemiecki powstawał od XVIII w. (uniwersytet w Halle i Getyndze), a ukształtował się w 1. poi. XIX w. w wyniku reform zapoczątkowanych utworzeniem 1809 uniwersytetu w Berlinie (wg koncepcji W. Humboldta) oraz wprowadzeniem na niem. wyższe uczelnie katedr nauk ścisłych, przyr. i humanist., przy których zorganizowano obserwatoria, laboratoria, pracownie. Głównymi cechami uniwersytetu niemieckiego były: łączenie nauczania z badaniami nauk.; przestrzeganie wolności nauki — badań i wykładów; uprawianie tzw. czystej i bezinteresownej nauki i wdrażania studentów do samodzielnej, twórczej pracy; koncentracja na teo-ret. naukach humanist. i mat.-przyr., wykładanych na wydziałach filoz., jako podstawie wyższego kształcenia uniwersyteckiego. Nauki stosowane i techn. oraz nowe dyscypliny specjalistyczne miały być uprawiane przez nieakademickie wyższe szkoły zaw. i politechniki (powstające licznie w Niemczech w XIX w.), które do pocz. XX w. nie nadawały stopni nauk., a jedynie dyplomy i tytuły zawodowe. W systemie niem. powierzenie funkcji profesora uniwersytetu było wyrazem uznania jego osiągnięć nauk. przez środowisko akademickie; o obsadzie stanowisk profesorów zwyczajnych decydowały władze państw., które zapewniały im pensje gwarantujące niezależność finansową i przyznawały środki na prowadzenie badań. Wprowadzono habilitację jako trzeci stopień nauk. i stanowiska tzw. docentów prywatnych (prwatdo-zent) — wykładowców opłacanych przez studentów, spośród których senat akademicki danego uniwersytetu dokonywał wyboru profesorów nadzwyczajnych i zwyczajnych — kierowników katedr. W 2. poi. XIX w. uniwersytety niemieckie stały się wzorem kształtowania zaw. karier uczonych, a ich zasady organiz. i programowe — podstawą reform i ukształtowania się większości uniwersytetów w XIX i XX w.; wywarły one największy wpływ na uformowanie się tzw. uniwersytetu liberalnego, który dominował w Europie do poi. XX w.

Na pocz. XX w. zaczęła zarysowywać się rozbieżność między założeniami uniwersytetu liberalnego a rozwojem nauk stosowanych i techn. oraz koniecznością kształcenia specjalistów w tych dziedzinach (rozwijały się one w politechnikach i in. -* wyższych szkołach technicznych oraz w pozauniwersytec-kich instytutach nauk.); znaczna część uniwersytetów eur. ignorowała nauki stosowane i studia politechniczne; niechęć do współpracy i wymiany wyników badań oraz pracow-