Alfabet Braille'a Moona i Morse'a
wypukłe pismo dotykowe
Strona główna > Komunikacja alternatywna
Pisemne porozumiewanie się jest jedną z poważniejszych trudności jak ą napotykają osoby niewidome. W niniejszym
opracowaniu przedstawię w jaki sposób powstało pismo wypukłe, z którego obecnie korzystają niewidomi i jakie ma szanse
popularyzacji wraz z rozwojem elektroniki i informatyki. Zamieszcz ę również wykaz czasopism i bibliotek dla osób
niewidomych.
Alfabety dotykowe można podzielić na dwa podstawowe rodzaje:
pismo liniowe
l
pismo punktowe
l
Historyczny rozwój tyflografii rozpoczął się od pisma liniowego, od próby udostępnienia niewidomym tekstów pisanych alfabetem łacińskim, kursywą,
przez wytłaczanie powiększonych kształtów liter w wilgotnym papierze. Pierwszą książką dla niewidomych, wydrukowaną takim pismem wypukłym, był
Podręcznik o wychowaniu dzieci niewidomych, który ukazał się w Paryżu w 1786 r. Jego autorem był Valentin Hay  pionier tyflopedagogiki. Głównym
problemem jaki starał się on rozwiązać, było opracowanie sposobu udostępnienia niewidomym możliwości czytania i pisania. Po udanych próbach
założył w 1784 r. w Paryżu pierwszą w świecie szkołę dla niewidomych. Od tego czasu, za jego przykładem zaczęto także w innych krajach organizować
zinstytucjonalizowane nauczanie niewidomych, a także doskonalić metody czytania i pisania, stosując alfabety wypukłe. W początkach XIX wieku,
zamiast kursywy zastosowano wypukłą antykwę, której kształt był prostszy i łatwiejszy do rozpoznania dotykiem. Nadal był to zbyt niewygodny
i powolny sposób czytania. Próbowano go ulepszyć przez wprowadzenie druku perełkowego, w którym kształty liter wyciskano w papierze nie linią ciągłą
o stałej grubości, lecz linią, która łączyła okrągłe punkty uwypuklone szerzej i wyżej. Ten sposób odpowiadał fizjologii dotyku i ułatwiał percepcję
kształtu liter.
Założyciel szkoły dla niewidomych w Wiedniu J.W. Klein wzorując si ę na osi ągnięciach Hauy, dysponując
obserwacjami, że dotyk łatwiej ujmuje lini ę przerywaną niż ciągł ą  zastosował w podręcznikach dla
niewidomych uczniów alfabet punktowy, w którym linie ciągłe liter zostały zastąpione przez szereg punktów,
przy zachowaniu kształtów liter zwykłych. Opisane linie ciągłe, perełkowe i kropkowane także obecnie używane
są w tyflografii do wykonywania rysunków i map. Pewne analogie można znalez
ć również w skonstruowanym
aparacie elektronicznym, zwanym optaconem, może on przetworzyć obraz litery z tekstu drukowanego
lub pisanego na bodz
ce dotykowe, które niewidomy odbiera pod opuszkiem palca. Wibrujące t ępe igiełki
układają się w kształt znaku graficznego, litery lub cyfry. Wielk ą zaletą optaconów jest mo żliwość
bezpośredniego obcowania ze słowem pisanym. Materiały odczytywane za pomocą tego sprzętu nie muszą być przetwarzane. Natomiast pewną
uciążliwością jest stosunkowo niska prędkość czytania. Dlatego optacon może s łużyć bardzo dobrze, np. prawnikom, tłumaczom, informatykom
czy innym, kiedy potrzebują odczytać niewielkie fragmenty tekstu z dużą dokładnością. Posługiwanie się optaconem wymaga od użytkowników dużej
sprawności manualnej, koordynacji ruchowej, rozwiniętej percepcji dotykowej oraz znajomości kształtu liter pisanych. Optacony są sprzętem
o stosunkowo wysokiej cenie, produkowane w krótkich seriach, ponieważ używane są jedynie przez niewidomych. Dalszy rozwój pisma dotykowego
przebiegał w dwóch kierunkach  pierwszy był konsekwentnym rozwinięciem pomysłu zastąpienia liter łacińskich wypukłymi znakami o podobnym
kształcie i o układzie liniowym. Drugi kierunek rozwoju, zapoczątkowany przez pismo perełkowe, doprowadził do utworzenia alfabetów punktowych,
a między innymi alfabetu Braille'a.
Alfabet Moona
Najpopularniejszym i do dziś stosowanym alfabetem liniowym jest system stworzony w 1847 roku w Anglii przez Williama Moona. Stowarzyszenie im.
Moona drukuje i upowszechnia teksty stosując ten właśnie system. W związku z nawiązaniem współpracy pomiędzy Ośrodkiem dla Dzieci Niewidomych
w Radomiu, a podobną placówką angielską, prowadzone są w Radomiu próby zastosowania alfabetu Moona do nauczania dzieci niewidomych ze
sprzężonymi upośledzeniami.
Alfabet Moona składa się z trzech rodzajów znaków. Pierwszy rodzaj znaków charakteryzuje się kształtem bardzo zbliżonym do dużych liter zwykłego
alfabetu łacińskiego. Drugi rodzaj stanowi modyfikację, polegającą na opuszczeniu niektórych części z liter, w ten sposób nadając im uproszczoną
formę. Trzeci zaś rodzaj nie ma odpowiedników wśród liter łacińskich, stanowi umowne kropki i linie. Za punkt wyjścia Moon wziął proste kształty
siedmiu liter i poprzez zmianę ich pozycji tworzył następne. np. przy literze A usunął linię poprzeczną pozostawiając dwie linie łączące się pod kątem
ostrym. Ta sama litera A w pozycji poziomej z kątem ostrym z lewej strony oznacza  K , z kątem ostrym z prawej strony  X , odwrócona o 180 stopni
daje literę  V . Cyfry próbowano oznaczać w tym systemie w różny sposób, np. za pomocą znaków bardzo przypominających cyfry arabskie. Obecna
wersja cyfr w systemie Moona polega na użyciu znaków literowych, poprzedzonych specjalnym znakiem cyfrowym. Zaletą systemu Moona miało być to,
że jest on łatwiej czytelny dla osób widzących, niż alfabet punktowy  ponieważ niektóre znaki dotykowe przypominają litery pisma zwykłego.
W rzeczywistości tak nie jest, ponieważ osoby widzące, które nie znają tego systemu i tak mają spore trudności z rozszyfrowaniem znaków, natomiast
osoby niewidome potrzebują więcej czasu na czytanie druku Moona niż Braille'a. System Moona jest wyłącznie metodą druku, a nie zapisu ręcznego,
a zatem uniemożliwia niewidomemu robienie notatek.
Alfabet Moona jest systemem zamkniętym  nowe znaki muszą mieć nowy kształt. Prowadzi to do dodatkowych komplikacji, świadczą chociażby o tym
zmiany systemu zapisywania cyfr. Rozstrzygającym argumentem wskazującym na zaniechanie rozwijania alfabetów liniowych na rzecz punktowych jest
wreszcie sama fizjologia dotyku, który jak potwierdzają tyflopsycholodzy łatwiej odbiera znaki będące konfiguracjami punktów, niż znaki o kształtach
liniowych.
Alfabet Braille'a
Rozwój punktowego systemu pisma brajlowskiego rozpoczął się w niezwykły sposób. W 1819 roku francuski
oficer Charles Barbier opracował pismo przeznaczone do  nocnego odczytywania na polu bitwy . Nie zyskało ono
popularności jako zaszyfrowana metoda przesyłania rozkazów wojskowych, ale zainteresowało ucznia Paryskiej
Szkoły dla Niewidomych, Louisa Brailla. Pismo Barbiera było zbyt skomplikowane do odczytywania dotykiem,
Alfabet Moona jest systemem zamkniętym  nowe znaki muszą mieć nowy kształt. Prowadzi to do dodatkowych komplikacji, świadczą chociażby o tym
zmiany systemu zapisywania cyfr. Rozstrzygającym argumentem wskazującym na zaniechanie rozwijania alfabetów liniowych na rzecz punktowych jest
wreszcie sama fizjologia dotyku, który jak potwierdzają tyflopsycholodzy łatwiej odbiera znaki będące konfiguracjami punktów, niż znaki o kształtach
liniowych.
Alfabet Braille'a
Rozwój punktowego systemu pisma brajlowskiego rozpoczął się w niezwykły sposób. W 1819 roku francuski
oficer Charles Barbier opracował pismo przeznaczone do  nocnego odczytywania na polu bitwy . Nie zyskało ono
popularności jako zaszyfrowana metoda przesyłania rozkazów wojskowych, ale zainteresowało ucznia Paryskiej
Szkoły dla Niewidomych, Louisa Brailla. Pismo Barbiera było zbyt skomplikowane do odczytywania dotykiem,
ponieważ poszczególne znaki odpowiadające literom alfabetu łacińskiego stanowiły różne konfiguracje aż 12
punktów. Braill znacznie uprościł system Barbiera., gdyż prowadził tylko sześć punktów, rozmieszczonych na
obwodzie prostokąta. Właśnie z tzw. sześciopunktu wywiódł swój prosty system zapisu. Różne ilości punktów
i ich zróżnicowana konfiguracja pozwoliły utworzyć 63 znaki. Sześciopunkt złożony jest z dwóch pionowych
kolumn po trzy punkty posiadające umowną numerację. Lewa kolumna (licząc od góry) oznaczona jest numerami
1, 2, 3, a prawa kolumna 4, 5, 6. W piśmie brajlowskim nie ma odrębnych dużych liter, lecz oznacza się je
specjalnym znakiem (4, 6) umieszczonym przed daną literą. Poszczególne znaki systemu mają niekiedy po kilka
znaczeń. Tak, np. znaki litery w alfabecie od a do j, poprzedzone odpowiednim znakiem (3, 4, 5, 6) wyrażają
cyfry (za Klimasi ński 1984). System brajlowski umo żliwia notację matematyczną, fizyczną, chemiczną,
muzyczną. Wydawana nim jest literatura pi ękna i fachowa, podręczniki, słowniki, nuty oraz czasopisma.
W odróżnieniu od alfabetów liniowych niewidomy może nie tylko samodzielnie czytać i drukować, ale także w prosty sposób pisać.
Zalety pisma Braille'a zostały docenione na ca łym świecie. Pismo to zyskało niezwykłą popularność także
w alfabetach niełacińskich (arabskim, japo ńskim, chi ńskim). System ten pozwala te ż na stosowanie
ortograficznych skrótów brajlowskich (ułatwia sporządzanie notatek), a także zmniejsza znacznie objętość
napisanego tekstu. Pomimo olbrzymich zalet pismo brajlowskie w ciągu kilkudziesięciu lat musia ło sobie
zdobywać uznanie w Europie. Nawet we Francji, gdzie zostało utworzone w 1825 r., w oficjalny sposób zostało
zatwierdzone dopiero dwa lata po śmierci L. Braille'a w 1854 r., a w Stanach Zjednoczonych powszechnie przyjęte
w 1917 r. Nic więc dziwnego, że przed I wojną światową nie mający własnego państwa Polacy nie wypracowali
jednolitego wariantu polskiego brajla, choć na ziemie polskie pismo to dotar ło stosunkowo wcześnie. Już
w latach 1864 1865 było ono znane w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie, nieco póz
niej
w Zakładzie dla Ciemnych we Lwowie i Bydgoszczy. Stosowano jednak ró żne adaptacje do języka polskiego.
Dopiero na pierwszym Zje z
dzie Nauczycieli Szkół Specjalnych w 1925 r. w Warszawie postanowiono uznać
tzw. system bydgoski za polski alfabet dla niewidomych. W zwi ązku z pewnymi błędnymi założeniami nie
wszystkie środowiska niewidomych w Polsce stosowały ten alfabet. Dopiero w 1934 r. polskie brajlowskie pismo
integralne i skrótowe opracowane przez Różę Czacką i Zofię Landy zostało zatwierdzone przez ministra wyznań
religijnych i oświecenia publicznego. Zaczęto stosować je w szko łach dla niewidomych oraz wprowadzano
stopniowo do miesięcznika  Braille'a Zbiór , który był wtedy jedynym polskim materiałem drukowanym brajlem.
Poza szkolnictwem skróty stosowano przy robieniu notatek i prowadzeniu korespondencji. Po II wojnie światowej alfabet integralny stosowano nadal,
jednak stopniowo zaczęto rezygnować ze skrótów.
Pismo brajlowskie  jedyne pismo dostępne ogółowi niewidomych  nie jest tak dogodne w użyciu jak pismo zwykłe. Przede wszystkim zajmuje
znacznie więcej miejsca. Litery brajlowskie są większe od tych, którymi drukuje się książki dla widzących, a papier grubszy. Tym samym większa bez
porównania jest objętość książki brajlowskiej. Dlatego też równocześnie z wprowadzaniem pisma punktowego zacz ęto pracować nad jego
usprawnianiem, np. zaczęto stosować druk dwustronny międzyrządkowy, a następnie międzypunktowy. Dalszym etapem w rozwoju pisma brajlowskiego
było wprowadzenie skrótów. Pozwalają one obniżać koszt książek brajlowskich, są wygodniejsze dla użytkownika, a przede wszystkim zwiększają
w znacznym stopniu zarówno tempo czytania jak i pisania. Zarządzeniem ministra oświaty i wychowania z dnia 4 listopada 1981 r. wprowadzono
w szkołach specjalnych dla niewidomych zmodyfikowany polski alfabet w systemie Braille'a oraz systemie polskich ortograficznych skrótów brajlowskich.
Skróty te zostały opracowane na zlecenie Polskiego Związku Niewidomych przez Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Autorem ich
jest Tadeusz Józefowicz i Zygmunt Saloni. Skróty te nie są, jak dotychczas, w odpowiedni sposób wykorzystane, uczniowie nie uczą się ich bowiem
w szkołach, a także nie ma materia łów drukowanych z ich zastosowaniem. Wielu niewidomych tworzy natomiast na w łasny użytek swój system
skrótów.
Dzięki systemowi brajla ludzie niewidomi mogą być nie tylko czytelnikami, ale też twórcami. Wiele osób niewidomych tworzy pisząc, szczególnie ważne
miejsce w tej twórczości znajduje literatura wspomnieniowa, ale są też inne gatunki: fraszki, humoreski, aforyzmy, legendy, reportaże, opowiadania,
poezja, słuchowiska i in.. Niektórzy prowadzą liczną korespondencję osobistą, piszą też do czasopism przeznaczonych dla osób niewidomych.
Alfabet Morse'a
Głównym zarzutem kierowanym pod adresem systemu brajla była utrudniona komunikacja z widzącymi. Dostrzegał to również jego twórca Louis Braille
i starał się opracować inny system łatwiejszy dla widzących. Jednakże i te próby nie powiodły się. Niejednokrotnie proponowano wprowadzenie systemu
Morse'a, jako systemu o międzynarodowym zasięgu i powszechnie znanego. Ale okazało si ę, że ze względu na zastosowanie w nim linii ciągłych
i kropek dla niewidomych nie jest to zbyt udane rozwiązanie.
Czasopisma brajlowskie i czarnodrukowe oraz  książki mówione
Podstawowy system brajla jest w Polsce masowo upowszechniony, zarówno w szkołach dla niewidomych jak też w wydawnictwach PZN. Biblioteka
brajlowska PZN posiada księgozbiór liczący ok. 13 tys. pozycji, Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi ponad 4 tys., ponadto wydawanych jest brajlem
kilkanaście czasopism:
Credo  miesięcznik duszpasterstwa niewidomych, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Cross  miesięcznik szkoleniowo informacyjny Stowarzyszenia Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących; wersja
l
czarnodrukowa (druk powiększony);
Dłonie i Słowo  kwartalnik dla osób głuchoniewidomych; wersja brajlowska i czarnodrukowa (druk powiększony);
l
Nasz Świat  miesięcznik społeczno literacki, ukazuje się w wersji brajlowskiej, ze stałą rubryką   W świecie ciszy ;
l
Nasze Dzieci  miesięcznik dla rodziców dzieci niewidomych i słabowidzących, ukazuje się w wersji czarnodrukowej;
l
Terapia Fizykalna, dawniej   Niewidomy Masażysta  kwartalnik ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym,
l
również w wersji dz
więkowej i na dyskietkach;
Gazeta Wyborcza  wybór artykułów zamieszczonych na łamach dziennika w ciągu jednego tygodnia; wersja dz
więkowa  1 kaseta tygodniowo;
l
Głos Kobiety  dwumiesięcznik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Pochodnia  miesięcznik społeczny PZN, ukazuje się w wersji brajlowskiej, dz
więkowej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Encyklopedia Prawa  kwartalnik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej;
l
Polo Stelo  kwartalnik, ukazuje się w języku esperanto w wersji brajlowskiej;
l
Promyczek  dwutygodnik dla młodszych dzieci, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Przegląd Tyflologiczny  ukazuje się dwa razy w roku w wersji czarnodrukowej, Redakcja przygotowuje również w wersji czarnodrukowej:
l
 Materiały Tyflologiczne ,  Zeszyty Tyflologiczne , a także informator  Dla i o głuchoniewidomych ;
Światełko  dwutygodnik dla dzieci starszych, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Terapia Fizykalna, dawniej   Niewidomy Masażysta  kwartalnik ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym,
l
również w wersji dz
więkowej i na dyskietkach;
Gazeta Wyborcza  wybór artykułów zamieszczonych na łamach dziennika w ciągu jednego tygodnia; wersja dz
więkowa  1 kaseta tygodniowo;
l
Głos Kobiety  dwumiesięcznik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Pochodnia  miesięcznik społeczny PZN, ukazuje się w wersji brajlowskiej, dz
więkowej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Encyklopedia Prawa  kwartalnik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej;
l
Polo Stelo  kwartalnik, ukazuje się w języku esperanto w wersji brajlowskiej;
l
Promyczek  dwutygodnik dla młodszych dzieci, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Przegląd Tyflologiczny  ukazuje się dwa razy w roku w wersji czarnodrukowej, Redakcja przygotowuje również w wersji czarnodrukowej:
l
 Materiały Tyflologiczne ,  Zeszyty Tyflologiczne , a także informator  Dla i o głuchoniewidomych ;
Światełko  dwutygodnik dla dzieci starszych, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;
l
Zbiór Nutowy  półrocznik zawierający różnorodne układy utworów na instrumenty, piosenki na głos i pieśni chóralne;
l
Wydawnictwo Nieperiodyczne  redakcja zajmuje się opracowaniem książek beletrystycznych, popularnonaukowych, podręczników i innych
l
publikacji do brajlowskiego przedruku i kasetowego nagrania;
Życiu Naprzeciw  miesięcznik dla młodzieży, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym.
l
Redakcje większości z w/w pism mieszczą się w siedzibie ZG PZN: 00 216 Warszawa, ul. Konwiktorska 7/9.
Niewidomi, którzy znają alfabet brajla mogą wypożyczać książki pisane technik ą wypukłą.
Centralna biblioteka tych książek mieści si ę w Warszawie, przy Zarządzie Głównym Polskiego
Związku Niewidomych. Prowadzi ona wypożyczanie książek brajlowskich na miejscu, a także wysyła
je do czytelników bez pobierania opłaty. Jej odziały mieszczą się w Bytomiu, Olsztynie i A
odzi.
Pokaz
na grupa osób niewidomych (przede wszystkim ci, którzy stracili wzrok w podeszłym wieku,
wcześniej dużo czytali, a obecnie trudno im nauczyć się pisma brajlowskiego na tyle, by biegle nim
się posługiwać) chętnie s łucha tzw.  książek mówionych . Są to książki czytane przez lektora
i nagrywane na kasety magnetofonowe w studiu Zakładu Wydawnictw i Nagrań Polskiego Związku
Niewidomych w Warszawie. Centralna biblioteka książek mówionych znajduje się także w gmachu
Z.G. Polskiego Związku Niewidomych. Biblioteka prowadzi wypożyczanie kaset magnetofonowych na
miejscu, a także wysyła do s łuchaczy krajowych i zagranicznych. W całym kraju dzia łają 62
wypożyczalnie, z tego 19 znajduje si ę w bibliotekach publicznych, a 43 w placówkach
środowiskowych niewidomych, w okręgach i ko łach terenowych PZN oraz przy spó łdzielniach
niewidomych. Od 1995 r. Biblioteka została włączona do międzynarodowej sieci  Internet , a dzięki niej posiada z czytelnikami kontakt za pomocą
poczty elektronicznej. Własną bibliotekę brajlowską posiada również Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. W 1996 roku księgozbiór
zawierał 4110 pozycji.
System Braille'a a nowoczesne technologie
Wykorzystanie systemu brajla jest olbrzymie i stale wzrasta. Ostatnie lata przyniosły niezwykły rozwój
elektroniki i informatyki. Pojawiły się dzięki temu nowe możliwości pracy i nauki dla niewidomych. Informatyka
i elektronika spowodowały, że pismo Braille'a osiągnęło swój kolejny wielki sukces  stało si ę kodem
otwierającym każdy zbiór tekstów, umożliwiający przekaz informacji między widzącymi i niewidomymi w obie
strony. Obecnie wi ększoś ć polskich szkó ł dla niewidomych posiada ju ż komputery z odpowiednim
oprogramowaniem, wyposażone w urządzenia współpracujące z komputerem i umożliwiające pracę niewidomym.
Odpowiednie programy komputerowe i urządzenia z nimi wspó łpracujące pozwalają na jeszcze wi ększe
zastosowanie brajla. Dzięki ekranowi brajlowskiemu osoba niewidoma może czytać dotykiem to, co znajduje się
równolegle na ekranie komputera. Dane do pamięci komputera może wprowadzać poprzez popularnie stosowaną
klawiaturę lub klawiaturę brajlowską, a to co zostało wprowadzone mo że wywołać i usłyszeć korzystając
z syntetyzatora mowy lub odczytać z ekranu brajlowskiego. Tekst mo że wydrukować zarówno w brajlu,
posługując się drukarką brajlowską jak też czarnodrukową. Dowolny skanerowany tekst może być przełożony na
dostępny do odczytania brajlem. Dzięki wszechobecnej komputeryzacji wystarczy, że wydawnictwa wyrażą zgodę na udostępnienie niewidomym
dyskietek z cyfrowym zapisem zawierającym teksty, np. pozycji ksi ążkowych lub czasopism, a będą one w pełni dost ępne dla niewidomych.
Przykładowo, Biblioteka Polskiego Zwi ązku Niewidomych otrzymuje na dyskietce codzienną  Gazetę Wyborczą , którą można dzięki ekranowi
brajlowskiemu dotykiem przeczytać lub w brajlu wydrukować. W ten sposób unika się tradycyjnego, żmudnego, kosztownego i długotrwałego procesu
przetwarzania tekstów na brajla. Więcej informacji o nowoczesnych technologiach oraz urządzeniach elektronicznych dla osób niewidomych znajdziesz
w dziale  Wykorzystanie komputera .
Opracowanie: Marzena Mieszkowicz
Bibliografia:
1. Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób niepełnosprawnych. Centrum Naukowo Badawcze Spółdzielczości
Inwalidów, Warszawa 1994.
2. Kaziów M.: Gdy moim oczom. Czytelnik, Warszawa 1985.
3. Klimasiński K.: Czytanie dotykiem. Zeszyty Tyflologiczne, 3, PZN Warszawa 1984.
4. Sękowska Z.: Kształcenie dzieci niewidomych. PWN, Warszawa 1974.
5. Sprawozdanie ZG PZN, Warszawa 1996, /maszynopis/.
6. Kuczyńska Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących. Interart, Warszawa 1996
7. Kuczyńska Kwapisz J.: Pismo dotykowe dla niewidomych  etapy rozwoju i współczesne zastosowanie, w: Szkoła Specjalna, 5/1996
Strona główna > Komunikacja alternatywna