Mikołaj Rej (1505-1569)

Mikołaj Rej urodził się w Żurawnie pod Haliczem, jako syn zamożnej rodziny
ziemiańskiej. W dzieciństwie i młodości uczęszczał do różnych szkół, ale
niewiele się w nich nauczył, gdyż bardziej niż nauka pociągały go zabawy i
wesołe towarzystwo. Dopiero jako młodzieniec na dworze Andrzeja Tęczyńskiego,
zawstydzony własnym nieuctwem zaczął się dokształcać, przejmując humanistyczne
zamiłowanie do nauki. Po opuszczeniu dworu Tęczyńskiego osiadł Rej na wsi, ale
brał aktywny udział w życiu publicznym, obserwując przy tym bacznie otaczający
go świat i ludzi. Doskonale zarządzał swymi licznymi majątkami, był gospodarzem
z zamiłowania. Wiele podróżował po Polsce, natomiast za granicę nigdy nie
wyjeżdżał. Zyskał sobie dużą popularność wśród szlachty, dzięki swemu sposobowi
bycia - zawsze dowcipny, wesoły a nawet rubaszny, pełen mądrości życiowej.
Około 1541 roku Rej przeszedł na protestantyzm, stał się gorliwym pisarzem i
działaczem kalwińskim.
Mikołaja Reja nazwano "ojcem literatury polskiej", ponieważ był pierwszym
pisarzem, tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni oryginalne, nie
zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w jego utworach znalazło odbicie
współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może rozwijać się
w języku narodowym, przyczyniając się w ten sposób do zwycięstwa języka
ojczystego nad panującą wówczas łaciną. Działania jego w tym zakresie były
całkowicie świadome, był bowiem prawdziwie przywiązany do swojej ojczyzny i
narodu. Napełniało go ustawiczną troską to, że Polacy gardzą swoim językiem i
nie mają literatury narodowej. Z tej obywatelskiej troski zrodziło się hasło,
które było myślą przewodnią całej jego twórczości:
"A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają".
Mikołaj Rej był samoukiem, toteż jego własne utwory, w których porusza aktualne
wydarzenia polityczne, społeczne, religijne i obyczajowe, mają charakter
dydaktyczny. Sprostały one jednak - mimo tego mentorstwa - aktualnym potrzebom
społeczeństwa, dzięki czemu Rej stał się pisarzem popularnym i cenionym,
ulubieńcem ostatnich Jagiellonów - Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.
"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" wydana w 1543
roku, to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest to satyra na szlachtę i
duchowieństwo napisana w formie dialogu, formie wypowiedzi literackiej, często
stosowanej w średniowieczu, a potem w renesansie. Badacze literatury są skłonni
twierdzić, że "Krótka rozprawa..." spełnia rolę broszury politycznej, która
popularyzowała dyskutowane na sejmach i sejmikach problemy. Utwór stanowi
wykład "egzekucji praw i dóbr koronnych", czyli około dwudziestoletniej walki,
prowadzonej przez izbę poselską z królem i senatem. Utwór jest atakiem na
wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje nawet
politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować zdania mas
szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty, krytykując niedowład
sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową,
nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, życie
ponad stan, prywatę, pijaństwo.
Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w którym wciąż brak
jednomyślności ("Już to kilka niedziel bają, a w niczym się nie zgadzają"),
każdy zaś z posłów myśli przede wszystkim o swych prywatnych interesach, nie
zaś o dobru publicznym i państwowym:
"Każdy na swe skrzydło goni;
Pewnie Pospolitej Rzeczy
Żadny tam nie ma na pieczy".
Jako protestant nie oszczędza Rej także i kleru, którego głównymi
oskarżycielami stają się Pan i sprowokowany przez niego Wójt. Wytykają oni
duchowieństwu próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich,
bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Wójt początkowo udaje prostaka,
zachęcony jednak przez Pana pozwala się wciągnąć w dyskusję i obnaża kulisy
"duszpasterskiej" działalności księdza.
Natomiast Pan wypowiada się śmiało, jest przecież przedstawicielem klasy
panującej. Odważnie wyśmiewa ceremonie kościelne, w czasie których księża myślą
tylko o swych dobrach doczesnych, nie wykazując żadnej troski o zbawienie.
Przedmiotem szczególnego ataku Pana stały się wiejskie odpusty, na których w
rezultacie nikt nie modli się o odpuszczenie grzechów.
Rej z przenikliwością doskonałego obserwatora życia społecznego dostrzegł linię
podziału biegnącą między klasą feudalną a ciemiężonym chłopstwem. Wszystkie
wymienione wyżej nadużycia, panujące bezprawie, dają się najbardziej we znaki
samym chłopom. Krytykując uprzywilejowane warstwy społeczeństwa, dał Rej wyraz
swego współczucia dla upośledzonego i uciskanego chłopa.
"Krótka rozprawa..." jest doskonałym osiągnięciem artystycznym. Autor trafnie
dostrzegł złożoność przedstawionych problemów, ukazał je w sposób barwny,
wzbudził zainteresowanie czytelnika, ukazując w sposób humorystyczny różne
obrazki obyczajowe - scenki z odpustu, targu, polowania, uczt. Jest pierwszym w
historii naszej literatury autorem, który wprowadził do dzieła literackiego
mowę potoczną, przełamując w ten sposób sztywny schematyzm średniowieczny. Nie
ulega wątpliwości, że za Panem, Wójtem i Plebanem stoi sam Rej, znakomity
obserwator, realista i humorysta, śmiejący się ze wszystkiego, co mu się w
życiu ludzkim nie podoba, co go razi i co uważa za szkodliwe. Autor stosuje też
ironię, polegającą na "udawaniu głupiego", na demaskowaniu przejawów głupoty,
przy zachowaniu udanej powagi.
"Żywot człowieka poczciwego" to pierwsza część obszernego dzieła, wydanego w
1568 roku, a więc na rok przed śmiercią autora, a noszącego tytuł "Zwierciadło
albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawom jako we
zwierciadle przypatrzyć". Oprócz "Żywota człowieka poczciwego" w skład
"Zwierciadła" wchodzą: "Spólne narzekanie wszej korony na porządną niedbałość
naszą", "Apoftegmata, to jest krótkie a roztropne powieści", "Przemowa krótka
do poczciwego Polaka stanu rycerskiego", "Zbroja pewna rycerza
krześcijańskiego", "Do uczciwego Polaka a bacznego Polaka ... przyjacielskie
napomnienie", "Żegnanie ze światem" oraz "Żywot i sprawy Mikołaja Reja z
Nagłowic".
Tak więc "Zwierciadło" jest próbą podsumowania wszelkich życiowych obserwacji i
doświadczeń, próbą rozrachunku z dotychczasowym życiem, swoistym pożegnaniem ze
światem, z którego trzeba odejść. Mimo tych refleksji daje się wyczytać w
utworze pochwałę uroków życia i troskę o człowieka.
"Żywot..." jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas
szlacheckich w wieku XVI. Odzwierciedlona została w tym utworze rejowska radość
życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody.
Ten portret szlachcica-ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie
uznanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego.
Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury polskiej, była
dowodem, że nie tylko łacina, ale również język polski nadaje się do wyrażenia
różnorodnych uczuć i przeżyć. Poeta posługiwał się niezwykle bogatym
słownictwem, wyrazistym, czasem nawet dosadnym, często zaczerpniętym z
potocznego języka. Najłatwiej radzi sobie Rej z obrazami satyrycznymi,
trudniejsze jest dla niego opisywanie stanów uczuciowych. Dla urozmaicenia swej
wypowiedzi często używa pytań retorycznych, wykrzykników, zwraca się do
czytelnika bezpośrednio.
Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi cieszyć
się życiem, potrafi w życiu ziemskim czuć się szczęśliwym. Ta pogodna afirmacja
świata i jego spraw pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.