IMG86 (12)

Jose Griega y Gasset. Bunt mos, przel. Piotr Niklewiez, MUZA Warw*, 1995. s 192. Ortega wyrażał nadzieję, że ożywienie nacjonalizmu wiatach dwudziestych może zwiastować jego kres. „Ostatni płomień jest zawsze najdłuższy, a ostatni oddech nąjgłębszy. W przeddzień całkowitej likwidacji granice - gospodarcze i wojskowe - ulegąją wzmocnieniu”, tamże s. 190 Moglibyśmy i dzisiąj żywić taką nadzieję, gdyby rozwój wydarzeń historycznych nie zaprzeczy! w tak ponury sposób przepowiedniom Ortegi Yaeł Tamir, Liberał Nationahsm, s. 6, 14.

Edmund Burkę. The Works, Londyn 1907, VI, s. 155.

Anderson. Imagined Communities. s. 27.

Jod Kotkm, Tribes: Hoto Race. Religion. and Identity Determine Suecess i n the New Global Economy. Random House, Nowy Jork 1993. „Z chwilą. gdy globalne siły ekonomiczne osłabiły znaczenie konwencjonalnych barier między państwami narodowymi i między regionami, spodziewać się można, że takie rozproszone narody [Żydzi; Chińczycy, Hindusi itpj, prowadzące interesy na światową skalę i posiadąjące swoje sieci kulturalne. będą w coraz większym stopniu decydować o ekonomicznym losie ludzkości” (s. 41.

Enc Hobsbawm. The New Threat to History, wykład na nowym Uniwersytecie Europy Wschodniej w Budapeszcie, przedrukowany w „The New York Review of Books”. 16 grudnia 1993.

Tory Judt. The Old New Nationalism, „The New York Review of Books", 26 maja 1994.

Adam Michnik. Morę Humility, Fewer IUusions” - A Talk Between Adam Michnik and Jurgen Habermas, „The New York Review of

Books". 24 marca 1994.

¹⁹ Marthall Berman użył tych słów Marksa jako tytułu dla swej wnikliwej książki poświęconej kondycji (i patologii) miejskiej Ameryki - Ali That I* Solid Melis into Air, Viking Penguin, Nowy Jork 1988.

²¹ Zima w RFN”, piosenka niemieckiego zespołu Endstufe (Ostatnie stadium), przełożona na angielski przez Elizabeth A. Jackson dla londyńskiego magazynu „Searchlight”, przedrukowana w: Stephen Sdver The Musie of Hate, „The New York Times”, 8 lutego 1993.

" Stephen Siłver, cyt wyd.

⁷² Co najmniej dwa zespoły - Stoerkraft i Bóse Onkelz (Niszczycielska Siła i Zły Wujek i zerwały z prawicą. Patrz: Stephen Kinzer, Beriin Journal, ..The New York Times", 2 lutego 1994. Patrz też przypis 21. do rozdziału 11. Nowe realia, jakie nacjonalizm powinien uwzględniać, nie bardzo doń jednak pasują. Na przykład John Lukacs upatruje w nacjonalizmie „główną polityczną siłę XX wieku”. John Lukacs, The End of the Twenueth Century and the End of the Modem Age, Ticknor and Fields, Nowy Jork 1963, s. 8.

Miełiael IgnatiefT, Blood and Belonging: Joumeys into the New Nałio nalism, Parrar, Straus & Giroux, Nowy Jork 1994, s. 5.

Peudaiizrn miał zarćwno wymiar imperialny, jak i kosmopolityczny, określany z jednej strony przez Kościół, z drugiej przez pangermańskie Cesarstwo Miał jednocześnie wymiar lokalny i prowincjonalny, co przejawiało się na przykład we francuskich prowincjach Burgundii

i Prowansji czy angielskich hrabstwach Essex i Dorset, sprzed epoki państwa narodowego.

2® Podlegając nominalnie zwierzchności odległych władców, Burgund-czycy, Normanowie, mieszkańcy północnej (strefa „Oui”) i południowej Francji (strefa „Oc”) żyli sobie według własnych obyczajów. Joanna d'Arc usiłowała jednoczyć ich przelaną krwią i siłą oręża we „Francję” wyrosłą z bratobójczych walk. Tak przynajmniej rzecz całą przedstawiają współcześni autorzy, na przykład George Bernard Shaw w Świętej Joannie, literackiej rekonstrukcji wydarzeń historycznych, gdzie Dziewica Orleańska pojawia się jako nacjonalistka i protestantka. W angielskiej Wojnie Dwóch Róż, której dzieje tak udramatyzował Szekspir, na trupach zwalcząjących się Lancasterów i Yorków wyrósł nowy naród angielski, lojalny wobec królewskiej korony, a nie feudalnych klanów.

²⁷    Francuski historyk Renan napisał: „Or, 1’essence d’une nation est que tous les individus aient beaucoup de choses en commun et aussi que tous assent oublie des choses” („Zasada tworząca naród polega na tym, że wszystkie jednostki mają wiele wspólnych cech, a przy tym o różnych sprawach zapomniały”) Cytowane w. Anderson, Imagined Communities, s. 199.

²⁸    Skutki przesiedleń i rosyjskiej kolonizacji utrudniają proces przechodzenia państw bałtyckich do niepodległości i demokracji. Reakcją na kolonizację rosyjską z okresu komunizmu (wskutek której Łotysze stali się niemal mniejszością we własnym kraju, a na Litwie i w Estonii znajdują się pokaźne grupy rosyjskiej mniejszości) jest narzucanie przez władze tych krąjów monokulturalnych praw dotyczących obywatelstwa. Jest to wręcz rodząj określonej przez konstytucję czystki etnicznej, co może skłonić Rosjan do wyniesienia się.

²⁹    Dlatego też nie będę tutąj przytacza! realistycznych opisów i analiz walk bratobójczych i wojen domowych, które czytelnik znąjdzie w najnowszych książkach Erica Hobsbawma, Michaela Ignatieffa, Daniela Patricka Moynihana, Johna Lukacsa, Williama Pfaffa i Waltera Connora, a także wielu innych wybitnych historyków i socjologów. Do tytułów wymienionych w przypisach dodałbym jeszcze Waltera Connora, Eth-nomtionalism: The Quest for Understanding, Princeton University Press, Princeton 1994 i Williama Pfaffa Wrath qf Notions.

Nie mam też zamiaru powtarzać szczegółowych relacji na temat życia codziennego w byłym Związku Radzieckim i Europie Wschodniej, jakie wyszły już spod pióra wybitnych publicystów, takich jak Timothy Garton Ash (seria artykułów dla „The New York Review of Books") czy Georgie Annę Greyer („Washington Times” i „The Wall Street Journal"). Geyer wcześnie i trafnie zaobserwowała zjawiska zwiastujące Dżihad, na dziesięć lat przed Danielem Patrickiem Moynihanem i Zbigniewem Brzezińskim i ich wiąjami globalnego pandemonium opublikowała proroczy esej „Our Disintegrating World: the Menace of Global Anar-chy”, Encyclopedia Bntannica Booic of the Ycar 19S5, Unwersity of Chicago Press, Chicago 1985, s. 11-25.