PROT. STOM., 2005, LV, 6
Fonetyczne porównanie dwóch metod estetycznego ustawiania
zębów przednich górnych w protezach całkowitych
Phonetic comparison of two methods of anterior upper teeth positioning
in complete dentures
Agnieszka A
ata1, Antoni Karasiński1, Wiesław Wszołek2
Przedmiotem badań było porównanie dwóch metod The aim of the study was the comparison of two meth-
estetycznego ustawiania sztucznych zębów przednich ods of aesthetic positioning of upper anterior artificial
górnych. Grupę badaną stanowiło 18 bezzębnych pa- teeth. The group of patients was formed by 18 tooth-
cjentów. W pierwszej metodzie zęby ustawiane były na less peoples. In the first method upper anterior teeth
podstawie położenia wargi górnej. W drugiej zęby usta- were situated according to the upper lip and subnasal
wiane były zgodnie z metoda McGee. Mowa pacjentów tissues. In the second variant McGee method of teeth
w obu wariantach protez została cyfrowo zapisana. positioning was used. Pronunciation in both variants
Analizę mowy przeprowadzono w postaci logopedycz- of dentures, was recorded on digital minidiscs. The as-
nego badania odsłuchowego oraz analizy akustycznej. sessment of articulation disruptions was carried out
Zaburzenia mowy stwierdzono u 13 osób. Dotyczyły according to speech  listening evaluation, performed
one głównie głosek dentalizowanych szeregu s,z,c,dz i by a speech therapist. Also, the recordings underwent
sz,ż,cz,dż. the acustic analysis. Most of disturbances concerned
dental speech sounds. Articulation changes occured in
13 persons. These irregularities were detected as in the
row of s, z, c, dz as in sz, z, cz, dż as well.
HASA
A INDEKSOWE: KEY WORDS:
protezy całkowite, górne przednie zęby, fonetyka, ana- complete denture, upper anterior teeth, phonetic, speech
liza mowy, analiza widmowa analysis, spectrum assessment
konywaniu uzupełnień stałych, lecz zdecydowanie
Wstęp
trudniej u pacjentów bezzębnych. W takich przy-
Uzupełnienia protetyczne mają za zadanie nie padkach najlepiej jest zastosować wypracowane w
tylko przywrócić fizjologiczną czynność żucia, ale ciągu wielu lat zasady ustawiania zębów. O ile przy-
także poprawić wygląd twarzy pacjenta. Zadania wrócenie prawidłowej czynności żucia jest z punktu
te może stosunkowo łatwo spełnić lekarz przy wy- widzenia lekarza zadaniem najtrudniejszym i zara-
zem najistotniejszym, o tyle dla pacjenta najważ-
niejszym wydaje się wygląd estetyczny. Uzyskanie
Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej ŚAM1
zadowalającego w tym względzie wyniku zależy
Kierownik: prof. dr hab. n. med. A. Karasiński
od doświadczenia lekarza, zdolności manualnych
Z Katedry Mechaniki i Wibroakustyki AGH w
technika dentystycznego i współpracy na linii le-
Krakowie2
karz-pacjent. Od spełnienia oczekiwań estetycz-
Kierownik: prof. dr hab. inż. W. Batko
nych pacjenta będzie zależała w znacznym stopniu
Adres autorów: 41-902 Bytom, Pl. Akademicki 17 akceptacja wykonanego uzupełnienia.
441
A. A
ata i inni
Estetyka protez całkowitych jest uzależniona od nie zębów, w którym prekursorem wytycznych był
protetycznej harmonii zębowo-twarzowej dotyczą- McGee (14). Metoda ta wykorzystuje do określe-
cej najsilniej eksponowanego odcinka łuku zębo- nia położenia zębów sztucznych stałe punkty ana-
wego  zębów przednich górnych. Prawidłowe ich tomiczne podniebienia twardego, takie jak brodaw-
ustawienie w tym właśnie odcinku ma również ka przysieczna czy fałdy podniebienne i jest szero-
niebagatelny wpływ na jakość wymowy. Niestety ko stosowana na świecie przez wielu protetyków.
ten aspekt wykonania uzupełnień protetycznych Oparta jest na założeniu, że zęby przednie górne,
jest dość często niedoceniany, a powstałe na sku- w protezach całkowitych, powinny być ustawiane
tek nieprawidłowego ustawienia zębów zaburze- w miejscu, gdzie tkwiły kiedyś zęby naturalne (ryc.
nia wymowy przypisuje się utrudnionej adaptacji 1). Powtarzalność takiego ustawienia zębów, odpo-
pacjenta do protez. wiadającego ustawieniu zębów naturalnych kształ-
Wielu badaczy, takich jak Bartkowiak, Gorczyński, tuje się, w zależności od badanej cechy, na pozio-
Kulikowski czy Lawson twierdzi zgodnie, iż istnie- mie 75-87% (12, 17, 18).
je współzależność pomiędzy sposobem ustawienia
zębów przednich a zaburzeniami fonetycznymi (1,
2, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 15, 16).
Wymienione powyżej współzależności skłoniły
autorów do przeprowadzenia analizy porównaw-
czej protez całkowitych, zarówno pod katem este-
tycznym, jak i fonetycznym, zależnie od dwóch me-
tod ustawienia zębów przednich górnych.
Cel pracy
Ocena różnic estetycznych
Ryc. 1 Zasady ustawiania zębów metodą McGee.
Odsłuchowa ocena mowy pacjenta
Próba obiektywnej oceny zniekształcenia sygna-
łu mowy W obu wariantach wykonywanych protez gór-
nych niezmienne pozostawało ustawienie zębów
w protezie dolnej, zgodne z zasadami statycznego
Materiał i metoda
ustawiania zębów (3).
Do badań zakwalifikowano 18 pacjentów. Grupę Ocena nowo wykonanych uzupełnień dokonywa-
tę stanowiło 11 kobiet i 7 mężczyzn w wieku 45-65 na przez pacjenta ukierunkowana była na zastrzeże-
lat ( średnio 53 lata). Wszystkie zakwalifikowane nia estetyczne dotyczące głównie zębów przednich
do tej grupy badań osoby użytkowały już całkowi- górnych oraz zastrzeżenia w sposobie wymowy.
te uzupełnienia protetyczne przez okres nie dłuż- Zadaniem pacjentów było określenie, które za-
szy niż 5 lat. proponowane ustawienie zębów podoba im się bar-
Każdemu pacjentowi wykonano dwie protezy dziej pod względem estetycznym ?
całkowite górne i jedna protezę całkowitą dolną. Czy dostrzegają różnice fonetyczne pomiędzy
W uzupełnieniach zastosowano dwa warianty usta- obydwoma kompletami protez ?
wienia zębów. Zapisu mowy pacjentów w obu wariantach no-
W pierwszym wariancie zęby przednie górne wo wykonanych uzupełnień, dokonywano na cy-
ustawiane były zgodnie z założeniami teorii sta- frowych minidyskach. Do nagrań posłużył jedno-
tycznej z uwzględnieniem indywidualnego projek- brzmiący tekst, przygotowany przez logopedę, z
towania położenia górnych zębów przednich, opar- którym badane osoby zapoznawały się wcześniej
tym na ocenie położenia wargi górnej pacjenta, poprzez 3-krotne głośne czytanie. Tekst został opra-
oraz ocenie ułożenia tkanek okolicy podnosowej cowany tak, aby każdy z 28 badanych spółgłosko-
(3, 6). W wariancie drugim zastosowano ustawie- wych fonemów polskich znalazł się, w miarę moż-
442
Protezy całkowite
liwości, w trzech pozycjach w wyrazie: w nagło-
sie, śródgłosie i wygłosie. Kolejno oceniane fone-
my znajdowały się w sąsiedztwie samogłoskowym,
czyli najłatwiejszej formie artykulacji głoski.
Odsłuchowej ocenie, wykonanej przez spe-
cjalistę logopedii (Poradnia Logopedyczna przy
Zakładzie Ortodoncji ŚAM) poddano łącznie 108
nagrań. W każdym nagraniu pacjent wypowiadał 28
zdań uwzględniających 28 polskich fonemów spół-
głoskowych, co daje łącznie 3024 zdania poddane
analizie. Zakładając, że badane fonemy były oce-
niane w trzech możliwych położeniach  w nagło-
Ryc. 2 Wybór wariantu protezy przez pacjenta.
sie, śródgłosie i wygłosie (na początku, w środku
i na końcu wyrazu) łącznie odsłuchano i poddano
ocenie około 8500 wyrazów. Oceny w wygłosie nie często badani zwracali uwagę było większe wychy-
przeprowadzano w przypadku głosek dz
więcznych, lenie siekaczy i wrażenie  mniejszych zębów po-
ponieważ w tym położeniu tracą one dz
więczność, mimo że w obu wariantach protez zęby miały ten
np.:  paw czyta się jak  paf . sam rozmiar.
Do oceny logopedycznej wszystkich badanych W wielu przypadkach zmiana ustawienia zębów z
fonemów zastosowano 3 stopniową skalę oceny: metody tradycyjnej na metodę McGee powodowała
z
le zwiększenie wymiaru pola okluzyjnego (ryc. 5, 6).
dobrze
bardzo dobrze (brak odstępstw od normy fone-
tycznej)
W celu obiektywizacji wyników zapis mowy
został poddany analizie akustycznej w Zakładzie
Wibroakustyki AGH w Krakowie (Kierownik: prof.
dr hab. inż. Wojciech Batko).
Dla uniknięcia ewentualnych błędów, w czasie
trwania badań, pacjent posiadał w poszczególnych
okresach wyłącznie jedną z protez górnych.
Wyniki
Ryc. 3. Proteza z zębami ustawionymi metodą tradycyj-
ną.
Większość badanych  83% uznała, że pod wzglę-
dem estetycznym bardziej zadowalające jest dla
nich ustawienie zębów zgodnie z metodą McGee.
(ryc. 2) Zaledwie 17% opowiedziało się za prote-
zami z zębami ustawionymi metodą tradycyjną. Z
reguły były to osoby w wieku około 65 lat, które
nie przywiązywały wagi do estetycznego wykona-
nia protezy.
Pacjenci, którzy zdecydowali się na wybór prote-
zy z ustawieniem zębów metodą McGee wyjaśniali,
iż takie ustawienie zębów bardziej przypominało im
układ zębów własnych. Fakt ten sprawiał, że chęt-
niej wybierali te protezy jako uzupełnienia osta-
Ryc. 4. Proteza z zębami ustawionymi metodą McGee.
teczne (ryc 3, ryc. 4). Cechą, na którą szczególnie
443
A. A
ata i inni
Z a b u r z e n i a g ł o s e k d e n t a l i z o w a -
1
n y c h
Wśród 18 przebadanych osób u 5 (28%) nie za-
obserwowano odstępstw w artykulacji tych głosek.
Zmiany artykulacyjne wystąpiły u 13 osób ( 72 %)
(ryc. 7).
Ryc. 5. Wielkość pola okluzyjnego w protezach z zębami
ustawionymi metodą tradycyjną.
Ryc. 7. Obecność zaburzeń artykulacyjnych w nowo
wykonanych uzupełnieniach w ocenie logopedycznej.
W przypadku 13 badanych, u których wystąpiły
zaburzenia głosek dentalizowanych nie zaobser-
wowano zaburzeń w szeregu ciszącym ś, z
, ć, dz
.
Zauważalne były one natomiast zarówno w szeregu
Ryc. 6. Wzrost pola okluzyjnego w przypadku ustawie- syczącym s, z, c, dz, jak i szumiącym sz, ż, cz, dż.
nia zębów metodą McGee.
Zaburzenia w szeregu fonetycznym s, z, c, dz wy-
stąpiły w 10 na 13 przypadków. W tym zaburzenia
Nie powodowało to jednak zniechęcenia pacjentów tylko w protezie wykonanej metodą McGee wystą-
do tej metody ustawienia zębów nawet w sytuacji piły dwukrotnie częściej niż w przypadku metody
występowania nieprawidłowości w wymowie. tradycyjnej (ryc. 8).
Z a b u r z e n i a r e a l i z a c j i g ł o s e k Zaburzenia szeregu sz, ż, cz, dż wystąpiły w 8
Nieznaczne odstępstwa od prawidłowej wymo-
wy zauważane były u 10 osób, czyli u 56 % pacjen-
tów tuż po założeniu nowego uzupełnienia. Ale już
3-krotne głośne przeczytanie tekstu służącego do
analizy akustycznej znacznie poprawiało artyku-
lację głosek.
Bez względu na wariant protezy nie zaobserwo-
wano zmian w artykulacji samogłosek.
Obserwowane zaburzenia prawidłowej realiza-
cji fonemów spółgłoskowych dotyczyły głównie
głosek dentalizowanych, ze względu na ich sposób
powstawania bezpośrednio związany z położeniem
Ryc. 8. Występowanie zaburzeń w poszczególnych wa-
zębów przednich.
1
Głoski dentalizowane  głoski powstające przy zbliżeniu szeregów zębowych. Należą tu trzy szeregi głosek: syczący  s, z,
c, dz; szumiący  sz, ż, cz, dż; ciszący  ś, z
, ć, dz
.
444
Protezy całkowite
przypadkach na 18 badanych przy czym zaburze-
nia te w równym stopniu dotyczyły obu wariantów
ustawienia zębów. (ryc. 9). Zarówno w przypadku
pierwszego, jak i drugiego szeregu głosek denta-
lizowanych nie były to znaczne zaburzenia, lecz
nieco odbiegające od norm fonetycznych oceniane
wg skali logopedycznej najczęściej na 2, czyli do-
brą realizację.
Ryc. 10. Uśredniony spektrogram głoski [s] w nagło-
sie w momencie oddania protezy z zębami ustawionymi
metodą McGee.
W przypadku spektrogramu głoski [s] w nagłosie,
w protezie z zębami ustawionymi metodą tradycyjną,
Ryc. 9. Zaburzenia szeregu sz,ż,cz,dż w obu wariantach
zaburzenia kumulują się w zakresie niskich często-
protez.
tliwości, tj. poniżej 500 Hz, gdzie osiągają podwyż-
szone poziomy dz
więku średnio o 20 dB w porów-
Obecność zaburzeń w artykulacji poszczegól- naniu z głoska standardową. W wyższych częstotli-
nych głosek została obiektywnie potwierdzona w wościach widoczne są również lokalne maksima w
obrazie widma sygnału mowy w analizie akustycz- okolicy pasm 3kHz (o wartości około 7 dB ponad
nej. Analiza akustyczna wykazała, że różnice arty- widmo) i 5 kHz. W porównaniu z protezą z zębami
kulacyjne pomiędzy oboma wariantami ustawie- ustawionymi metoda McGee, głoska [s] przybiera
nia zębów nie ograniczyły się wyłącznie do gło- bardziej regularny szumowy charakter (ryc. 11).
sek dentalizowanych. Zostały one stwierdzone w
mniejszym lub większym stopniu w przypadku
wszystkich badanych 28 spółgłoskowych fonemów
polskich.
Zmiany te są zauważalne podczas analizy uśred-
nionych spektrogramów głosek zarówno w nagło-
sie, śródgłosie, jak i wygłosie. Znajduje to potwier-
dzenie w analizie pomiarowej, minimalno-odległo-
ściowej. W obu wariantach ustawienia zębów za-
burzenia występują, przede wszystkim, w niskich
częstotliwościach rzędu 0  1000 Hz. (ryc. 10). W
widmie głoski [s] w nagłosie, w przypadku protezy
z zębami ustawionymi metodą McGee, widoczne są
wysokie poziomy dz
więku przekraczające średnio
o 10 dB poziom charakterystyczny dla tej głoski.
Natomiast w paśmie od 4 kHz do10 kHz pojawia-
ją się nierównomierności widma dz
więku przypo- Ryc. 11. Uśredniony spektrogram głoski [s] w nagło-
sie w momencie oddania protezy z zębami ustawionymi
minające lokalne maksima ( w pasmach w pobliżu
metodą tradycyjną..
częstotliwości 4 kHz, 5,5 kHz i 7 kHz).
445
A. A
ata i inni
Podobne odstępstwa od prawidłowego widma po- specjalizowane ucho logopedy, a więc tym bardziej
siada głoska [s], w przypadku obu wariantów usta- odchylenia te nie zostaną usłyszane przez ucho
wienia zębów, analizowana w śródgłosie (ryc. 12,
przeciętnego człowieka.
ryc. 13). W obu spektrogramach obserwuje się
Wykonana analiza wyników otrzymanych z ana-
znaczne podwyższenie poziomów w niskich często- lizy przetworzonego sygnału mowy pozwala stwier-
tliwościach oraz występowanie lokalnych maksim,
dzić, że we wszystkich badanych przypadkach ist-
zwłaszcza w przypadku protezy z zębami ustawio-
nieją mniejsze lub większe różnice w deformacji sy-
nymi metodą McGee.
gnału w zależności od wariantu ustawienia zębów.
Obecność zniekształceń sygnału mowy została
również potwierdzona w szeregu ś, z
, ć, dz
, pomimo
Wnioski
ich nie wykrycia w ocenie odsłuchowej. Większość
z tych zaburzeń nie została odnotowana przez wy-
1. Jednym z najważniejszych elementów prote-
tycznej harmonii zębowo-twarzowej jest dla pacjen-
ta ustawienie zębów przednich górnych. Dlatego
częściej decydowali się oni na protezy z zębami
ustawionymi zgodnie z założeniami McGee, dają-
cymi wrażenie bardziej naturalnego położenia.
2. W logopedycznej ocenie odsłuchowej stwier-
dzono głównie zaburzenia w zakresie prawidłowej
realizacji głosek dentalizowanych, bez względu na
wariant ustawienia zębów. Wyniki te zostały po-
twierdzone analizą akustyczną.
3. Analiza akustyczna potwierdziła w sposób
obiektywny występowanie niewielkich odchyleń
od prawidłowej artykulacji wszystkich badanych
fonemów spółgłoskowych, także tych, gdy badanie
logopedyczne nie wykryło odchyleń.
Ryc. 12. Uśredniony spektrogram głoski [s] w śródgło-
4. Brak zdolności wychwytywania przez ludzkie
sie w protezie z zębami ustawionymi metodą McGee w
ucho subtelnych różnic artykulacyjnych, spowo-
momencie oddania protez.
dowanych różnym ustawieniem zębów przednich
górnych w protezach całkowitych wydaje się prze-
mawiać za takim ich ustawieniem, które będzie bar-
dziej satysfakcjonujące dla pacjenta pod względem
estetycznym.
Piśmiennictwo
1. Bartkowiak H.: Ustawienie zębów w protezach cał-
kowitych a wymowa. Czas. Stom., 1967, XX, 11, 1183-
-1188.  2. Bednarkiewicz-Zbrodowska M.,Zbrodowski
A.: Zagadnienie fonetyki w protetyce w oparciu o dane
z anatomii i fizjologii. Czas. Stom., 1963, XVI, 5, 372-
-381.  3. Bielski J.: Wpływ ustawiania sztucznych zę-
bów oraz ich powierzchni żujących na statykę protez
całkowitych i wydolność żucia. Rozprawa habilitacyjna.
Ryc. 13. Uśredniony spektrogram głoski [s] w śródgło-
Archiwum ŚAM. Zabrze 1965.- 4. Bień B.: Wpływ gór-
sie w protezie z zębami ustawionymi metodą tradycyjną
nych protez na wymowę. Praca doktorska. AM. Zabrze
w momencie oddania protezy.
1964.  5. Gorczyński H.: Wpływ braku uzębienia i
446
Protezy całkowite
jego uzupełnienia na funkcję mowy. Przegląd Lekarski M., Skrok-Wolska B.: Analiza stosunku przestrzennego
1958, 11, 368-372.  6. Karasiński A.: Protezy całkowi- zębów przednich do struktur anatomicznych podniebie-
nia twardego. Czas. Stom., 2003, 56, 9, 618-623.  13.
te. ŚAM Katowice 2000.  7. Książkiewicz- Józ
wiak B.:
McCord J. F., Firestone H. J.: Fonetyczne wyznaczniki
Wpływ ustawienia zębów przednich dolnych na wymo-
pozycji zęba w protezie całkowitej. Quintessence 1995,
wę u pacjentów leczonych protezami całkowitymi (do-
III, 8, 537-540.  14. McGee G. F.: Natural tooth place-
niesienie wstępne) Prot. Stom., 1984, XXXIV, 3, 149-
ment and base contour in denture construction Journal
-154.  8. Książkiewicz- Józ
wiak B.: Czynniki wpły-
Prosth. Dent., 1960, 10, 4, 651-653.  15. Murell G. A.:
wające na wymowę pacjentów leczonych protezami
Phonetics, function, and anterior occlusion. J. Prosthet.
całkowitymi. Prot. Stom., 1986, XXXVI, 6, 278-282.
Dent., 1974, July, 32, 1, 23- 31.  16. Pryliński M.:
 9. Kulikowski A.: Wpływ kształtu zębów sztucznych
Niektóre fonetyczne aspekty ustawiania zębów przed-
i sposobu ich ustawienia na stabilizację protez całko-
nich. Poznańska Stomatologia 1991, 12, 111-114.  17.
witych. Czas. Stom., 1957, 2-3, 139-146.  10. Lawson
Wajs S., Marxkors R.: Uwagi na temat punktów orien-
W. A.: Speech and its relation to dentistry. II. The influ-
tacyjnych w jamie ustnej przy ustawianiu sztucznych
ence of oral structures on speech. The Dent.Practitioner
zębów w protezach całkowitych. Prot. Stom., 1978,
1968, 19, 4, 113-118.
XXVIII, 3, 171-177.  18. Wajs S., Kozłowski W.:
Ustawianie zębów sztucznych w protezach całkowi-
11. Lawson W. A.: Speech and its relation to dentistry.
tych. PZWL, Warszawa 1995.
III. The effects on speech of variations in the design of
dentures. The Dent.Practitioner 1969, 19, 5, 150-156.
 12. A
ata A., Porzycki M., Krush R., Irzyk B., Brzoza Otrzymano: 15.VI.2004 r.
447