Stosunki islam  Zachód  wielkie wyzwanie współczesności
Chrześcijaństwo a islam
JERZY ZDANOWSKI dzy islamem a cywilizacją zachodnią. Jest to
Zakład Krajów Pozaeuropejskich, Warszawa prawdopodobne tym bardziej, że w ostatnich
Polska Akademia Nauk latach pogorszyły się warunki do prowadze-
[e-mail] nia dialogu między islamem a chrześcijań-
stwem jako religiami, a stereotypy kulturo-
Wyznawcy chrześcijaństwa we, istniejące po obydwu stronach, jeszcze
się umocniły.
i islamu stanowią prawie połowę
Prof. dr hab. Jerzy
Z drugiej strony islam i Zachód mają za
mieszkańców kuli ziemskiej.
Zdanowski, dyrektor
sobą ponad 1400 lat wzajemnych relacji,
Nie jest więc bez znaczenia dla świata,
Zakładu Krajów
w których okresy konfrontacji przeplatały się
dla jego przyszłości, jak układają
Pozaeuropejskich PAN
z intensywną wymianą wartości kulturowych
jest wybitnym znawcą się wzajemne stosunki między tymi
i dóbr materialnych. Okresy te cechowały się
kultury i historii
dwoma wielkimi systemami religijnymi wzajemną ciekawością oraz licznymi i ważny-
świata arabskiego
mi zapożyczeniami kulturowymi, a także pró-
i dwiema cywilizacjami
bami naśladowania jednych przez drugich.
Obecny stan tych stosunków jest bardzo Islam i chrześcijaństwo to również stałe i co-
zły. Zamachy samobójcze w Nowym Jorku, dzienne sąsiedztwo wyznawców obydwu reli-
Waszyngtonie, Madrycie i Londynie, ataki gii na Bliskim Wschodzie, Bałkanach, w Tur-
na zachodnich turystów w Indonezji, Egipcie cji, Indii, na Filipinach, w Europie czy USA.
czy Turcji, wreszcie wojny na Bałkanach,
w Iraku, Afganistanie i Sudanie mogą świad- Dialog i konflikt
czyć o zaostrzaniu się konfliktu międzycywi- Jaka jest więc przyszłość wzajemnych re-
lizacyjnego i zapowiadają wręcz wojnę mię- lacji, tak ważnych dla świata? Jest kilka za-
Studenci przed
Wydziałem Ekonomicznym
Uniwersytetu Kairskiego
12
Panorama Orientalistyka ACADEMIA
Jerzy Zdanowski
Nr 1 (13) 2008
gadnień, które składają się na ogólny obraz.
Jednym z nich jest teologia. Islam i chrześci-
jaństwo wyrastają z tego samego pnia  są
religiami Abrahamowymi. Mamy tu te same
postaci: Adama, Ewę, Abrahama, Mojżesza,
a także Jezusa i jego matkę. Bardzo zbliżo-
na jest wizja życia, świata i jego historii,
koncepcja czasu. Jest wspólna postać Boga.
Z drugiej strony jest wiele różnic, i to po-
ważnych. Muzułmanie odrzucili koncep-
cję Trójcy Świętej; nie wierzą, że Jezus zo-
stał ukrzyżowany. Szanują go jako proroka,
ale odmawiają mu boskości. Chrześcijaństwo
odmawia z kolei świętości Koranowi  księ-
dze, w której zawarte jest według muzuła-
nów ostateczne Objawienie. W teologii chrze-
ścijańskiej pojawił się już w VII wieku silny
nurt traktujący islam jako herezję. Od stu-
Opowiadacz
leci toczy się między dwiema religiami dia-
 Baśni z 1001 nocy
log teologiczny. Przybrał on nowe formy po
na bazarze w Marrakeszu
II Soborze Watykańskim, ale w ostatnich la-
tach wyraz
nie osłabł. twarzach, od których trudno oczekiwać cze-
Wzajemna niechęć, a nawet wrogość wy- goś dobrego. Chodziło oczywiście o Europej-
rasta z historii. Wydarzenia takie, jak zdoby- czyków chrześcijan. Co ciekawe, stereotypy
cie przez muzułmanów Jerozolimy w VII w., kulturowe wytrzymują próbę czasu.
wyparcie chrześcijaństwa przez islam z Afry- Różnice teologiczne i sposób widzenia się
ki Północnej, wyprawy krzyżowe, rekonkwi- nawzajem to poważny problem w stosun-
sta Hiszpanii, a nade wszystko kolonializm kach między islamem a Zachodem. Jednak
i krwawa cena, którą niektóre kraje muzuł- prawdziwym wyzwaniem dla obydwu stron
mańskie musiały zapłacić za niepodległość, są nierozwiązane problemy polityczne i pa-
zrodziły poważne urazy psychiczne i barie- lące potrzebny rozwojowe. Jest sprawą bez-
ry porozumienia się. Wystarczy powiedzieć, sporną, że ciągnący się od 1948 r. konflikt
że wśród mieszkańców Bliskiego Wschodu izraelsko-palestyński kładzie się długim
wyprawy krzyżowe są ciągle żywym obra- cieniem na całokształcie relacji Zachodu ze
zem z podstępnymi, okrutnymi i wiarołom- światem islamu. Często jednostronne po-
nymi Frankami, jak wówczas nazywano za- parcie ze strony USA i wielu krajów euro-
chodnich chrześcijan. pejskich dla Izraela, a także zastój w reali-
zacji międzynarodowych postanowień na
Trwałe stereotypy temat przyszłości Palestyńczyków wywołu-
Przeszłość zrodziła także wiele stereo- ją w społeczeństwach muzułmańskich po-
typów, które okazały się niezwykle trwałe, czucie niesprawiedliwości dziejowej, rodzi
m.in. dlatego że znalazły sobie miejsce w wy- niechęć do Zachodu i podejrzenia o stron-
tworach kultury duchowej, w tym w tych naj- niczość. Oczywiście trudno spodziewać się,
wspanialszych, tworzących kulturowy kanon że powstanie państwa palestyńskiego po-
cywilizacji. Średniowieczną kulturę masową prawi natychmiast obraz Zachodu w społe-
tworzyły w dużym stopniu  Chansons de ge- czeństwach bliskowschodnich i osłabi napię-
stes (Pieśni o czynach), w których głównym cia między cywilizacjami. Może być ono jed-
bohaterem był podstępny i okrutny Saracen. nak ważnym przełomem w tych stosunkach,
Dante w  Boskiej komedii skazał Mahometa a na pewno będzie oznaczać zwrot w stronę
na okropne męki, gdyż zasługiwał na nie jako łagodzenia napięć.
heretyk. Druga strona nie pozostawała dłuż-
na. W Mekce jeszcze na początku XX w. matki Wojna w Iraku
straszyły dzieci, aby nie jez
dziły do Dżuddy, Innym poważnym problemem politycz-
gdyż mogą tam spotkać monstra o zielonych nym jest interwencja krajów zachodnich
13
ACADEMIA Panorama Orientalistyka
Nr 1 (13) 2008
Jerzy Zdanowski
Stosunki islam  Zachód  wielkie wyzwanie współczesności
Uliczni sprzedawcy
gazet w Kairze
w Iraku w marcu 2003 r. Prawie 90% bada- Porozumieniu nie sprzyjają coraz częstsze
nej ludności Bliskiego Wschodu było jej prze- po 11 września 2001 r. przypadki prześlado-
ciwne. Niemniej jednak większość badanych wań chrześcijan w krajach muzułmańskich.
uznała usunięcie Saddama Husajna za fakt Chrześcijanie z Bliskiego Wschodu opusz-
pozytywny. Ci sami ludzie są jednak prze- czają wręcz masowo ten region, gdzie byli
ciwni długotrwałej obecności USA i ich so- obecni od 2 tys. lat. Przyczyną exodusu jest
juszników w Iraku. Uważają, że Zachodowi niepewna sytuacja polityczna, permanentny
chodzi o inne cele niż tylko wprowadzenie kryzys gospodarczy i narastająca niechęć ze
w Iraku demokratycznego systemu władzy. strony większości muzułmańskiej, która ma
Tym ukrytym celem ma być chęć kontro- niewątpliwie związek z obecnością militarną
lowania arabskich zasobów ropy naftowej, chrześcijańskiego Zachodu w regionie.
stworzenie parasola ochronnego dla Izraela
i dążenie do dominacji nad światem islamu. Islamizacja Europy?
W tym sensie interwencja z 2003 r. jest po- Rodzi się obawa przed pełną islamiza-
strzegana jako przejaw nowego kolonializmu cją nie tylko Bliskiego Wschodu, ale i Euro-
i ogniwo w ciągu wydarzeń, na który złoży- py, związana ze stałym wzrostem liczebności
ła się wojna o Kanał Sueski w 1956 r., wojna społeczności muzułmańskiej w UE. Liczy ona
6-dniowa w 1967 r. i interwencja radziec- obecnie ok. 20 mln osób, czyli ok. 5% populacji
ka w Afganistanie w 1979 r. W tym właśnie krajów Unii. Wielu oficjalnych przedstawicieli
aspekcie znaczna część mieszkańców regio- państw muzułmańskich mówi otwarcie o nie-
nu solidaryzuje się z walką prowadzoną prze- uchronności przyszłej islamizacji Zachodu, co
ciwko Zachodowi przez Al-Kaidę, chociaż je- dodatkowo podgrzewa nastroje. W ciąg wza-
dynie 6 7% badanych popiera terroryzm. jemnych podejrzeń, obaw czy obsesji wpisują
14
Jerzy Zdanowski
Panorama Orientalistyka ACADEMIA
Nr 1 (13) 2008
się m.in. zamieszki w 2005 r. z Francji, które Europa, Unia Europejska, widzi proble-
wybuchły na tle antyimigracyjnych i antymu- my sąsiada i stara się mu pomóc. Służą
zułmańskich postaw w Europie. temu i układy stowarzyszeniowe z poszcze-
Muzułmański Bliski Wschód jest najbliż- gólnymi państwami regionu, i programy po-
szym sąsiadem chrześcijańskiej Europy. mocowe w ramach Programu Sąsiedztwa
Boryka się z poważnymi problemami rozwo- Śródziemnomorskiego, i wiele form współ-
jowymi i jest oczywiste, że sam sobie z nimi pracy między instytucjami państwowy-
nie poradzi. Jest też oczywiste, że jeśli pro- mi i pozarządowymi. Studenci uniwersyte-
blemy te pozostaną nierozwiązane, to ich ne- tów arabskich są włączeni do programów
gatywne skutki będą nadal przenosić się na unijnych w rodzaju Erasmusa, a naukow-
sąsiada. Te problemy to: destabilizacja gospo- cy z ośrodków arabskich uczestniczą w pro-
darcza, niska dynamika wzrostu PKB, prze- jektach sponsorowanych przez Europejską
ludnienie, szybki przyrost naturalny, wyso- Fundację Nauki w Strasburgu. Jest to dzia-
kie bezrobocie, ciągle wysoki analfabetyzm, łanie w pożądanym kierunku. W ten sposób
przestarzałe metody edukacji. Świat arabski, tworzy się bowiem sieć powiązań między-
skupiając ok. 5% ludności świata, ma tylko ludzkich, będąca najlepszą podstawą dla dia-
2% udziału w handlu światowym i przyciąga logu między cywilizacjami.
zaledwie 1% zagranicznych inwestycji bezpo- Konflikt między islamem a Zachodem jest
średnich (FDI). Tworzy bardzo mało dzieł ar- czymś realnym. Przejawia się na wielu płasz-
tystycznych i naukowych o wartości global- czyznach i rodzi poważne problemy. I choć
nej. W sferze politycznej dominują tu rządy zachodni indywidualizm jest często trud-
autorytarne, represyjne, tłumiące głosy spo- ny do pogodzenia ze wspólnotowym etosem
łeczeństwa. Autorytaryzm rządów rodzi tym- wartości dominującym w społeczeństwach
czasem nepotyzm i korupcję. Awans społecz- muzułmańskich, to istniejące rozbieżno-
ny i zawodowy nie jest w tej sytuacji kwestią ści nie muszą wcale prowadzić do konflik-
posiadania odpowiedniej wiedzy, lecz właści-
wych znajomości. Brak perspektyw na szyb- Konfliktu między islamem a Zachodem
ką poprawę sytuacji gospodarczej i politycz-
nie da się rozwiązać za pomocą środków militarnych;
nej rodzi frustrację, apatię i chęć sięgania po
rozwiązania skrajne z użyciem siły.
potrzebny jest dialog i integracja gospodarcza
Przyszłe scenariusze tu zbrojnego między obydwiema cywilizacja-
Poprawa sytuacji mieszkańców oraz wpro- mi. Potrzebne są tolerancja i wzajemne zro-
wadzenie reform w świecie muzułmańskim zumienie. Konieczne jest przyjęcie długo-
jest coraz częstszym tematem konferencji trwałej strategii ukierunkowanej na integra-
i spotkań naukowców regionu. Zwraca się cję gospodarczą oraz tworzenie sieci powią-
przy tym uwagę na to, że problemy rozwojo- zań ludzkich opartych na zasadzie korzyści
we będą się pogłębiać w związku z szybkim dwustronnych. Alternatywą jest wybuch kse-
przyrostem liczby mieszkańców Bliskiego nofobii i populizmu na skalę, która doprowa-
Wschodu. Obecnie na obszarze od Maroka dzi do powszechnego chaosu.
na zachodzie po Oman na wschodzie mieszka To, jak będą kształtowały się przyszłe
325 mln osób. W 2050 r. ma ich być 550 mln. relacje między Zachodem a światem isla-
Zwraca się także uwagę na to, że świat muzuł- mu, zależy od obydwu stron  od tego, czy
mański jest ciągle  odwrócony w sensie in- Europa pokona strach przed sąsiadem i po-
telektualnym od Europy; mało interesuje się ważnie spojrzy na jego problemy, oraz od
tym, co dzieje się na Zachodzie, w jej kultu- tego, czy elity społeczne państw muzułmań-
rze i nauce. Znacznie mniej jest np. ośrodków skich zdołają wykorzystać możliwości, jakie
ds. europejskich na uniwersytetach arabskich dają im potencjał ludnościowy i surowcowy
niż ośrodków ds. bliskowschodnich na uni- regionu oraz globalizacja. %
wersytetach europejskich. W tym względzie
w powszechnej świadomości ludzi Bliskiego
Chcesz wiedzieć więcej?
Wschodu pokutuje przekonanie o doskonało-
ści własnego świata, które wyrasta z przeko-
Zdanowski J. (2004). Historia Arabii Wschodniej. Wrocław,
nania o doskonałości islamu jako religii. Warszawa: Ossolineum.
15
ACADEMIA Panorama Orientalistyka
Nr 1 (13) 2008