SWIADECTWA I STYLE ODBIORIJ
117
nie jest tekstem w doslownym tego siowa znaczeniu, nie jest
SWIADECTWA I STYLE ODBIORU
tekstem w takim sensie, w jakim jest nim dzieio Iiterackie.
Trzeba najpierw ustalia, jakie materialy pozwalaja na badanie
anailzy. Jest
odbioru, a wive jakie whiny sic stae przedmiotem
to sprawa rowniei o zasadniczej doniostoki praktycznej, zw/a-
szcza wtedy, gdy spraw recepcji nie traktuje sie jedynie jako
przedmiotu refleksji teoretycznej, ale zjawisko istotne take
sytuz
wewczas, gdy w centrum uwagi znajduja sic poszczegOine
acje komunikacyjno-literackie. Szkic niniejszy jest proba pod-
autor jest
jecia tego w/ażnie praktycznego zagadnienia, prOba
bardzo jeszcze prowizoryczna i niepelna.
1 w pelni gwiadomy
Fakt odbioru powtorzmy nie jest historykowi Iftera-
.
tury w wiekszoki wypadkew bezpoArednio dany, tak jak jest
Ta kwestia pozostaia nadal nie rozwiazana: jak badae funk-
mu dane dzielo literackie. Trzeba go dopiero zrekonstruowae,
cjonowanie literatury, jak badae konkretyzacje czy ogOlnie  .
zrekonstruowa6 na podstawie tekstew pewnego rodzaju. Tych
fenomen odbioru? Kwestia a znaczeniu podstawowym, obejmu-
mianowicie, ktore pozwalaja sie interpretowae jako jego
je bowiem pytanie: jakie materiaty naleiy uwzglcdniae, by
dectwa. Jest to sfera zjawisk wysoce niejednorodnych, sk/ada-
ciwych danej epoce, i
zdaa sprawe z metod odbioru, wlag
ja sie bowiem na nia przekazy rozmaite I zrotnicowane. Mona
stcpnie  by ujawnie charakterystyczne dla niego style? Jest
je podzielia na pica zasadniczych grup:
to problem w, duiym stopniu praktyczny, dotyczy samego wy-
1. wypowiedzi '(literackle, para-literackie, krytyczne), w kto-
boru rna.terialu, ktory nale2y poddad analizie.
podlegi ternatyzacji;
rych sam proces lektury
Pytanie takie zarysowuje sic przed historykiem literatury
2. wszelkiego typu wypowiedzi meta-literackie o charakte-
w postaci duo ziagodzonej, gdy stawia sobie zadanie opisu tek-
rze dyskursywnym (krytyczne, historycznoliterackie, teoretycz-
ster v literackich bez uwzgicdnienia sposobOw odbioru, co naj-
1,
itp.), w kterych czynnok lektury nie zostah stematyzowana;
ne
wyZej dotyczy ono granic literatury tego, jak daleko siegajq
wiadcza o metodach odbio-
pogrednio jednak wypowietlzi owe g
kompetencje badacza, co ma analizowad, stosujac narzcdzia swej
ru, poz-walaja ujawnio sposoby myLienia a literaturze, pokazuja
dyseypIiny. Dzisiaj sprawa ta na ogol nie prowokuje ju2 do
ogolne kategorie, przy ktorych udziale sic ja ujmuje;
wickszych sporOw i emocji, granice literatury wytyczone zostaty
wszelkiego typu teksty, odwolujace sic do innych tekstow
3.
calkiem precyzyjnie, rozmaicie zreszta w przypadku ranych
poprzez swa strukture, a wiec pastisze, parodie, stylizacje itp.;
okresow historycznoliterackich.
4. ro2nego rodzaju transformacje dokonywane na dziele li-
Gdy przystepuje sie do analizy odbioru, sytuacja podIega
terackirn, a wiec przeklady, parafrazy, transkrypcje itp.;
znaczaej komplikacji. Nie moina sic bowiem ograniczyd do ana-
badania socjologiczne o charakterze empirycznyrn, zaj-
5.
Iizy tekstOw, sa one tylko jednym  co prawda giOwnym
rOinych grup
mujace sic cyrkulowaniem dzid literackich virOd
elementem aktu komunikacji literackiej. Konkretyzacja dzida
spoiecznych I wlaAciwymi im sposobami lektury.
1
Materialy zgrupawane w punkcie pierwszym najlatwiej pod-
Zob. H. Marklewicz, GlOwne probIemy wiedzy o Iiteraturze,
rozdz. II: Wyznaczniki Itteratury, Xrakow 1965. daja sie rekonstrukcji, sq niemaI bezparednio dane. Wydzielie
STYLE ODBIORU gWIADECTWA I STYLE ODBIORU
118 119
tu moąna trzy typy przekazow: wypowiedzi o dziele w dzie-
podstawowa dla XX-wiecznych interpretatorow powieki,
le 2,
dotyczqce sposobOw odbioru ( literatura krytycznoliterac- a mianowicie rozziew pomiedzy iluzjami a rzeczywistokiq, je-
ka",  literacka rnetodologia literatury"), wszelkiego typu zapisy
wiadornoge, jakiej ofiarq pa-
uwagi nie przyciqga faiszywa g
go
lektury zawarte w korespondencjach, dziennikach intymnych
da bohater. Iluzje stajq sic forma dziatalnoki poetyckiej, twor-
innych tego rodzaju dokumentach osobistych (interesujqca Don. Kichota,
dajqcy sic
czokiq. Jak sic zdaje, typ lektury
jest wiec tutaj rozlegia dornena tekstOw para-literackich) oraz
zrekonstruowae z wiersza Norwida, jest przyldadern romantycz-
ten typ krytyki literackiej, ktory sldonny bythym okr61ie jako
nego odbioru powieki Cervantesa.
" impresj onistyczny".
Nastepna ogrornna dziedzina, w ktorej fenomen odbioru
g
Przykladem utworu, kterego bezpo redni przedmiot stanowi
zostaI stematyzowany, to ranego rodzaju zap- isy lektury, np.
lektura, a wicc poetycka relacja o odbiorze, jest Epos-nasza
w dziennikach intymnych, w korespondencji itp. Jakb doku-
Norwida. Poemat ten jest oczywikie czyrni wiecej ni opowie-
menty gwiadczace o jego wiakiwokiach sq one zazwyczaj bar-
g
cia o lekturze czy anegdota z lat dziecinnych, nie przestaje bye
dziej doniosie niZ dzie/a. Acigle literaekie, w nich bowiem spra-
jednak poetyckim zapisem konkretyzacji
Don Kichota. Ju ty- wy te czcsto nie wykraczaja poza sfere dosiownoki, nie pod-
tut gwiadczy o jej kierunku. Jeg
li zna sic poglady Norwida na legajq syrnbolizacji. Na ogoi tile przeznaczone do druku, ujaw-
gatunek powlegciowy 3, nie dziwi, Ze wiersz pogwiecony utwo- niajq z dula wyrazistokia styl recepcji wiakiwy epoce. Jako
g
rowi Cervantesa, powszechnie odbieranemu jako powie e, przy-
przyklad wystarczy choeby przywo/aa liczne zapisy lektury
wohrje w tytule dawnq forme literacka. Jest to pierwszy
w Dziennikach eromskiego.
niezwykle istotny  wskaZnik dokonanej przez Norwida kon-
W obreb przekazow, w ktorych problemy czytania I odbio-
kretYzacji: dzieto Cervantesa warto czytae dlatego, Ze przypi-
ru zostaly stematyzowane, wlaczythym take pewien typ wypo-
g g
suje sie mu wartoki, jakimi dla poety w rod gatunkow narra-
wiedzi krytycznych, ten mianowicie, ktOry moZna okre lio ja-
cyjnych odznaczala sic jedynie epopeja. Lektura taka pozwala-
ko krytyke impresjonistycznq. W tym wypadku jednak chodzi
Ia trald ()wad Don Kichota jako bohatera na naiare epiki trady-
nie tylko o kierunek znany pod tq nazwa w dziejach krytyki,
cyjnej, jako postaa zarazem mitycznq i symbolicznq; powiekio-
ale o wszelkie wypowiedzi krytyczne, w ktorych elementem
wa lektura utworu Cervantesa �dbl.& taki, jegli nie wyklu-
najistotniejszym jest przekazywanie wraeń doznawanych pod
czala, to w kaidym razie utrudniata. Do tego wszalde sprawa
wOywern czytanego dzie/a. Krytyka tego typu duo bliZsza
sic nie ogranicza; w swej konkretyzacji Don Kichota Norwid
jest zapisom intyrnnym ni2 dyskursowi krytycznemu o cha-
zaktualizowa/ take inne wartoki charakterystyczne dla swej
rakterze analitycznym bad2 programowym.
epoki: bohater Cervantesa jest nie tylko postaciq epopeicznq,
Przechodzimy obecnie do punktu drugiego, do wypowiedzi
g
jest take w jakiej przynajmniej mierze odpowiedni-
meta-Iiterackich o strukturze dyskursywnej, w ktOrych sposo-
kiem romantycznego poety. Norwida nie interesuje sprawa
by lektury nie zostaiy stematyzowane. Trzeba je rekonstruo-
--
wae na podstawie analizy tego, w jaki sposob, za pomocq ja-
2
Zob. D. Danek, 0 po/emice Iiterackiej w powieki, Warszawa 1972.
kich kategorii ujmuje sic literature. Wehodza tu w gre wszel-
Zob. moj szkie: WokOt  Powleger Norwida, w tomie: Gry powieicio-
kiego rodzaju wypowiedzi do niej sic odnoszqce: krytyczne
we,
Warszawa 1973. W liSeie do Jadwigi Luszezewskiej z paZdziernika
*(poza  impresjonistycznymi"), teoretyczne, historycznoliterac-
1871 r. poeta  pierwszq ksiqik4, jak4 w iyciu molm ezytakm, by
kie, filologiczne itp. KaZda z nich, nawet maksymalnie zobiek-
Cerwantesa bohater". (C. K. Norwid, Pisma wszystkie, t. IX, Warszawa
1971, s. 497). tywizowany traktat filoiogiczny, poddajqcy analizie odmiany
STYLE ODBIORU
8W1ADECTWA I STYLE ODBIORU "
120
121
tekstu, gwiadczy o pewnym typie lektury, o pewnym sposobie
die, stylizacje. Wskazujq one, w jaki sposob jest odbierany
ujmowania dzieta literackiego, choeby nawet nie ug
wiadomio- utwOr bgdqcy przedmiotem odwolania. Moment ten swoigcie
nym. A bywa on czgsto nieugwiadamiany, skoro w wigkszoki sig realizuje ju2 w pastiszu, gdyi nie jest on na ago/ prost4
wypadkow celem wypowiedzi czy to historycznej, czy teore-
kopia, stanowi interpretacje wzoru wediug regui czytania obo-
tycznej jest zdanie sprawy z faktOw-, zobiektywizowany opis
wiqzujacych w danej kulturze literackiej. W wyiszym stopniu
dzieia literackiego, jego analiza wolna ad wszelkiego  Iiryzmu". niZ pastiszu dotyczy to stylizacji i parodii,
w nich bowiem
Swiadectwem typu lektury jest jui sam jgzyk, przywolywany wspolczynniki stylu wspOlczesnego nie tylko 2e nie s tajone,
w tego rodzaju wypowiedziach, kategorie opisowe, jakie w nich ale tworzq kontekst konieczny dla ich zrozumienia. Style lek-
zosta/y spotytkowane. Kategorie te z reguly sq skiadnikiem
tury, wlakiwe danej kulturze literackiej, etanowiq czynnik
pewnej .
kultury. literacklej. Metody konkretyzacji najwyrazi- okreg
lajqcy moąliwoki parodystyczne I stylizacyjne epoki.
g
ciej sig ujawniajq w wypowiedziach krytycznych, z natury
Przyldadem Wybraniec Tomasza Manna, bgdqcy parodiq utwo-
rzeczy swobodniejszych i znajdujqcych sig bliZej empirii iycia
ru Hartmanna von Aue Gregorius auf
dem Steine i  zara-
literackiego
nii prace Acigle naukowe, a take
w interpreta- zem  stylizacjq S.
redniowiecznej Iegendy hagiograficznej 5.
cjach, a wile analizach utworu indywiduaInego; metody te do-
Opowieg
e ta stanowi przyldad odbioru legendy gredniowlecznej
chodzq jednak do glosu i dajq sig zrekonstruowad rownie2 wte-
dokonanego w sytuacji kulturalnej, w ktorej tekst tego typu
dy, gdy przedmiotem opisu sq wigksze (czy wrgez najwicksze)
czyta sig jako zabytek, bo nie koresponduje on z wspo/czesnq
ca/og ci lit erackie.
wizjq g
wiata, rile koresponduje tak bardzo, e nie wystarcza
Omawiane tu przekazy meta-literackie o charakterze dys-
wzigcle w nawias na czas lektury w/asnych przekonali i przy-
g
kursywnym ujawniajq wigc now przydatno
6: badaczoi.vi poj-
zwyczajen literackich; gwiadomoge dawnogcl odbieranego tek-
mujqcemu historig lIteratury rue tylko jako dzieje tworzenia,
stu staje sig komponentern konkretyz.acji. Lektura, jakiej g wia-
g
ale jako dzieje thinych metod literackiego komunikowania,
deetwem jest opowieg
d Manna, by/aby nie do pomy lenia choe-
pozwalajq odtworzyd sposoby odbioru, wlaciwe danej epoce,
by w okresie romantyzmu, kiedy nawiqzania do wiekow g red-
stajq sig przeto interesujqce nie jako zespoi sadow prawdziwych
nich umoZliwialy sformulowanie i wyratenie jego wiasnej pro-
lub falszywych, ale jako g wiadectwo tego, jak w danej epoce
blematyki literackiej.
czytano, mimo te sam proces lektury nie zosta/ w nich sterna-
Przechodzimy teraz do grupy czwartej, doge niejednorod-
tyzowany 4.
nej  do transformacji �. Wchodza w jej obrgb trzy zasadnicze
W grupie trzeciej mieszczq sig wypowiedzi meta-literackie
dziedziny: a) przeklady, b) parafrazy, c) transkxypcje, Zespot
niedyskursywne I niestematyzowane, takie wigc, ktore przez
ten jest dla analizy odbioru szczegOlnie istotny, gdyi wszelkie
sama, swq strukturg odw-ohijq sie do innego tekstu lub zespoN
przeksztakenia dzieta literacklego mo2na interpretowad jako
tekstaw I tyrri samym g wiadczq o jego (ich) swoistej konkrety-
przejaw jego swoistej lektury, dokonywane sq bowiem w mygl
zacji. Istotne sqwi�c tutaj wszelkiego rodzaju pastisze, paro-
4 3
Problem ten Zob. uwagi samego Manna na ten temat, rozproszone w jego listach,
anatizuk na przyldadzie dile/a Kleinera o Stowackim
g
W pisanych w okresie pracy nad powie cla (T. Mann, Listy 1948-1955, wy-
nastepnym szkicu zamieszezonym w tej ksigice. Trzeba sie zgodzi6
data E. Mann, tium, T. Zabiudowski, Warszawa 1973).
z opinia, ąe  krytyka jest metafora aktu czytania, a akt czytania jest
niewyczerpyWalny" (P. de Man, Eitindness and Insight, Essays in the Interesujaca analize zjawiska transformacji przedstawil E. Balce-
Rhetoric
of Contemporary Criticism, New York 1971, S. 107). rzan w ksiaZce: Przez znaki, Poznan 1972, s. 59-61,
SWIADECTWA I STYLE ODBIORU 123
STYLE ODBIORTI
122
Mimo tego istotnego ograniczenia przeldady nadal wydaj4 sic
pewnych
ukviadomionych badti nietOwiadomionych dy-
vvatinym Lwiadectwem odbioru, pozwalaj4 ujawnia sposoby czy-
rektyw konkretyzacyjnych, wiaciwych danej kulturze literac-
kiej. tania.
Z tego punktu widzenia jeszcze efektowniejszym przedmio-
Jak wiadomo, kaidy przeldad, choeby najwierniejszy, jest
tern analizy sa wszelkiego rodzaju parafrazy utworOw literac-
interpretacj4 tlumaczonego utworu$ Nie stanowi nigdy kalki,
kich, tak dokonane w obrebie jednego jezyka, jak i wowczas,
jest domen4 wyborOw. Wybory owe informuA nie tylko o wia-
kiedy pierwowzor i wersja przerobiona naletia do rednych jc-
domych decyzjach tlumacza, ujawniaja nie tylko jego smak li-
zykOw. W drugim przypadku parafrazy nie moina utotisamiae
teracki, wskazuja rownieti sposoby lektury wiaiciwe epoce, w
z przekladami, gdyti tutaj jest istotna nie wierno6d wobec ory-
ktOrej tlumaczenia dokonano. Jako przyldad wystarczy przywo-
ginahi, ale sporzadzenie nowej wersji, nowej wersji zazwyczaj
la dwa przekiady Bateau ivre Rimbauda Miriama i Watiy-
obrcbie danej kultury literackiej
utworu dobrze znanego I w
ka. Przyklad interesujacy, gdyti obydwaj tlumacze w asadzie
przyswojonego (by wspomniee rozliczne parafrazy Robinsona
pozostali wierni oryginalowi, jednalde obydwie polskie wersje
Cruzoe Daniela Defoe). Ze wzgledu na rekonstrukcje zasad od-
poematu Rimbauda raniq sie micdzy sob a doAe znacznie. Po-
bioru niezwykle oiekawa by/aby analiza Od Horacego, parafra-
wiedziee moina, tie wersja Miriamowska jest przyldadem mlo-
zowanych w wiekszoki Iiteratur europejskich od czasOw rene-
dopolskiej konkretyzacji poematu symbolistycznego, wersja
sansu. Parafrazy rornantyczne ujawnia z pewnoici4 metody
Watiykowska zaS.
 przyldadern konkretyzacji awangardowej,
lektury caaiern inne ni te, ktOre praktykowali poeci rene-
obydwaj tiumacze odwohijg sie do innych koncepcji jezyka po-
sansowi, dokonujasy przerobek tych samych Piegni 8. Autor
etyckiego, aktualizuj4 inne tradycje. Niekiedy spory woke/
parafraz rile podlega rygororn, ktorym poddae sic musi
przeldadu ujawniaj4 rotine koncepcje odbioru: w literaturze
macz, jego poczynania sa wicc ze wzgledu na interesujaca nas
polskiej najwyrazistszym przyldadem jest znana polemika Tu-
problematyke szczegelnie znaczace. Osobnym przypadkiern
wima i Waiyka, dotyczaca Uumaczenia Eugeniusza Oniegina
parafrazy jest przeniesienie dzieia reprezentatywnego dla
Puszkina.
pewnego poziomu kultury literackiej w obrcb gatunku wlaSci-
Jeli analizuje sie przeldad jako 6wiadectwo odbioru, trzeba
wego jej innemu poziomowi. Charakterystyczny dla tego typu
wziad pod uwage jeden istotny moment. Czynnikiem ograni-
parafraz ruch odbywa sic zwykle z gory na do/: tragedia staje
czaj4cym te analize jest fakt, tie pewne wlakiwoAci przekladu
sic popularnyrn widowiskiem muzycznym (Romeo i Julia prze-
nastepstwem nie decyzji tlumacza i nie kultury literackiej,
mieniona w West Side Story), dostosowuje sic ja do regta od-
do jakiej naletiy, wynikaj4 za z wiakiwoAci jczyka, na ktOry
bioru, kV:ire nie by/y w niej zawarte. Ten typ przerobek anali-
sic tiumaczy. Nastcpstwa owe nie mog4 bye interpretowane ja-
zuje Hannah Arendt � jako fenomen charakterystyczny dla kul-
ko S'wiadectwo lektury, stanowi4 rezultat koniecznoki jezyko-
tury masowej.
wych. Przykladem  uproszczenie relacji czasowych w poi-
my jako transkrypcje, jest dziedzi-
Zjawisko, ktore okreAlilig
skim tlurnaczeniu Prousta, wynikajace z tego, tie w zakresie
n4 szerok4 i zrOtinicowana. Przez transkrypcje rozumiem wszel-
czasow gramatycznych polszczyzna ma inne motiliwoki nią
7
8
francuski , jej wyposatienie w tym zakresie jest ubotisze.
survie d'Ho-
0 romantycznej recepcji Horacego zob. J. Marmier, La
_
7 race it l'epoque romantique, Paris 1965.
0 znaczeniu czasOw gramatycznych, wZaaciwych danemu jezykowi,
9
H. Arendt, La crise de la culture, Huit essais de pensee politique,
dla struktury opowiadania pisze H. Weinrich, Le temps, Le rdcit et le
Paris 1972, s. 260.
commentaire, Paris 1973.
AWIADECTWA I STYLE CIDBIORtj 125
STYLE ODEIORU
124
owe mog4 bya bowiem traktowane bqdZ jako realistyczny
kie przeniesienie utworu z jednego systemu znakOw w obrcb
obraz obyczajew, bad jako dramat psychologiczny, bqdt wre-
drugiego,
a wicc w naszym przypadku z systemu jezykowego
szcie jako traktat filozoficzny. I w tym wypadku take nie do-
w system znakowy innych sztuk. Oczywikie, nie wszystkie te-
kumentujq one jedynie indywidualnych interpretacji czytelni-
go typu przeniesienia bcdq z punktu widzenia omawianej tu
czych powieki Dostojewsid.ego, awiadczq o pewnych tenden-
kwestii rewnie znaczqce. Z pewnokiq 6wiadeetwern odbioru
jest potraktowanie utworu poetyckiego jako tekstu pieni (np. cjach kuitury literackiej.
znacznie od wszystkich
sie
Plata grupa Swiadectw rani
wierszy Goethego I Heinego w niezliczonych Lieder niemiec-
na nia, wyniki empi-
omOwionych poprzednio. Skiaciajq sie
kich kompozytorow romantycznych czy wierszy mlodopolskich
rycznych badaii socjologow zajmujasych sic obiegiem dziei ii-
w pieg niach Szymanowskiego), tutaj wszakie analiza wyma-
sie one przez
terackich w roZnych grupach spolecznych. ROZniq
galaby ujecia muzykologicznego, wysoce specjalistycznego i na
Awiadectwa te sq
co najrnniej dwa elementy: po pierwsze
�get niedostepnego historykowi literatury. Innym 6wiadectwern
Lwiadomie organizowane, sa, z gory pomyAlane jako przekazy
odbioru sq iIustracje do utworOw literackich, By dad przykiad
po dru-
mowiace o zre&iicowanych spolecznie typach odbiortv/
wyrazisty: ilustracje romantyczne do Don Kichota
gwiadcza
gie  mop dotyczya lektur wiakiwych wszelkim grurpom spo-
o calkiem innej lekturze tej powieki ni2 ilustracje dwudziesto-
/ecznym,_podczas gdy Awiadectwa poprzednie w istocie nie wy-
wieczne.
12
. Na tym po-
kraczaly poza krag, okreAlony mianern znawcow
Najbardziej interesujace ze wzgicdu na podjeta tu pro-
iega doniosio� tego rodzaju badati, choo ograniczajq sic one je-
blernatyke sa jednak transkrypeje teatraine i filmowe utworew
dynie do czasow wspolezesnych (ograniczenia tego w zasadzie
fabularnych (a take poetyckich, choe z natury rzeczy jest ich
materiaiy analizowane poprzednio), Badania owe sq
nie znajg
o wide mniej). I tutaj uczynie wypada zastrzdenie to same,
dia naszej problematyki przydatne zresztq tylko wtedy, kiedy
co przy przekladach: nie wszystkie elementy owych trans-
nie sprowadzajq sic do informacji wylqcznie ilokiowych doty-
krypcji dajq sic
interpretowad jako żwiadectwo odbioru, nie-
czqeych czytanyeh ksi#ek, samo przegiqdanie kart bibliotecz-
ktore sq nastepstwem koniecznoki wynikajqcych z przyjccia
bibliotekach publicznych stanowi czynnok niewystar-
nych w
jezyka teatru czy filmu, nie zaldq Wicc
bezpoArednio od auto-
czajqcq. Sq przydatne wowczas, gdy dotyczq rzeczywistych
ra transkrypcji, Awiadcza zag
co najwy2ej o wymaganiach
sposobOw lektury, wiakiwych poszczegOlnym grupom spolecz-
i w/akiwokiach jczyka 1�. Choe tak ograniczone, transkrypcje
13.
nyna. Przyk/adem  cenna ksWka Bogusiawa Suikowskiego
nie przestaja bye szczegOlnie wyrazistym 6wiadectwem kon-
kretyzacji. Tak np. adaptacje filmowe
powieki Dostojew-
32
(znawc6w),
Zob. .1. S/awinski, 0 dzisiejszych normach czytania
skiego ujawniajq dok zroinicowane metody odbioru, powieki g
ci badati socjologicznych dla analizy
 Teksty" 1974, z. 3 (15). 0 przydatno
o wspNpracy so-
tu wyraAna mo21iwog
odbioru, s. 18-19. Zarysowuje sin
10
g
o nieodwracalno cjologow i badaczy literatury, skoro take socjologowie wyraąajn zainte-
ci poszczegolnych systernow semiotycznych pisze
E. Benveniste w studium: Semiotogie de la langue, w: Problemes de lin- resowanie dla tego, co w tej dziedzinie robin historycy literatury. Na
guistique
Onerale II, Paris 1974.
rnoiliwogC takiego zbliienia wskazuje A. Moskowska we wstnpnej czngci
11
Zob. M. Hopfinger, Adaptacje famowe utworow Iiterackich, Proble- swego studium: Potoczny odbiOr literatury na przylaadzie utwordw Ze-
my teorif i nterpretacji, Wroclaw 1974. 0 adaptacjach teatralnych zob. roinskiego ( Pamintnik Literacki" 1976, z. I), jakąe charakterystycznie
M. Bluestone, From
Story to Stage, The Dramatic Adaptation of Prose zatytu/owanej: Socjotogia a teoria fiteratury.
13
zja-
Spoleczne uwarunkowania
Fiction in the Period of Shakespeare and His Contemporaries, The Ha- B. Stilkowski, Powleż6I czytelnicy.
gue 1974.
wisk odbioru, Warszawa 1972.
I STYLE ODIKORII
SWIADECTWA 127
126 STYLE ODBIORILI
muszq bye rewnolegie do stylOw twOrczaci, obowiqzujqcych
Badania socjologiczne tego typu wyrnagajq zwykle historyczno-
w epokach, w ktorych dane dziela sic odbiera, dziedzina lektu-
literackiej interpretacji. Badacz literatury postawie bowiem
g
ci literackiej dane-
ry jest duąo szersza ni dziedzina tworczo
musi problemy, ktOre socjologowi wydad sie moga malo isto-
go okresu, obejmuje wszystkie dzie/a wOwczas czytane. Ponad-
tne, a mianowicie, w jakina stosunku pozostajq sposoby czyta-
rile wszystkie dzie/a pisane I pu-
to uwzglednia caleiy fakt, ie
nia praktykowane przez czytelnikOw uczestniczqcych w r6Z-
blikowane w danej epoce stajq sic przedmiotern lektury. Za-
nych grupach spolecznych do dyrektyw konkretyzacyjnych za-
warte w flich dyrektywy konkretyzacyjne wchodzie moo
wartych w dziele oraz do analogicznych dyrektyw funkcjonu-
w konflikt z normami lektury, regulujqcymi w owym czasie
jqcych w obrebie danej kultury literackiej.
procesy odbioru, eownie z tej racji, Ze wyprzedzajq przecictna
praktyke lekturowq epoki.
2
Jak sic zdaje, wyodrebnie moina prowizorycznie siedem
podstawowych stylow odbioru. Sporzadzona tutaj lista nie ma
Podkreżlmy: analiza odbioru na podstawie jego takich czy
charakteru wyczerpujqcego, jej zadaniem jest wskazanie na
innych 6wiadectw rile zmierza w zasadzie do ujawnienia indy-
g
wstcpna orien-
pewien repertuar mo2liwo ci, a wite jedynie
widualnych wlag
ciwog
ci lektury, jej celem jest zdanie sprawy
owa ulegnie z pewnokiq znacznym zmianorn, w mia-
tacja. Lista .
z charakteru recepcji jako zjawiska spolecznego, z jej postaci
re jak problematyka odbioru stawae sic bcdzie przedmiotem
wiakiwych danej kulturze literackiej. Mona tu mOwie o sty-
konkretnych analiz historycznych. Widze wiec moZliwoki wy-
lu odbioru, tak jak sic m6wi o stylach literackich. Gdy podej-
odrcbnienia stylOw nastcpujacych:
muje sie problematyke komunikacji literackiej, ich wzajemne
1. STYL MITYCZNY. W postaci najczystszej ujawnia sic
relacje stajq sic kwestiq o duiej donio0oici.
przekaz re-
dzieio literackie odbierane jest jako
wOwczas, gdy
gioszacy prawdy wiary. W pewnym sensie nie ma ono
ligijny,
Problematyka badadi nad lekturq powinna bye buclowana paralelnie
istnego, jest bezpoa'rednio przypisane pewnej ea/am.
do problematyki historii literatury uprawianej z punktu widzenia dzia- Syt
g
fan tworczych. Tu tattle zmierzao mo2na do ujee diachronicznych, po-
wiatopoglqdowej. Jak sic zdaje, ten styl odbioru obowiazywa/
kazuj9cych ksztaltowanie sie danego zespo/u norm, jego ewolucje, sta-
w spokezenstwach archaicznych, nie znajasych jeszcze litera-
dia stabilizacji i schylku, jak rewniet do ujee synchronicznych ztlajq-
tury jako fenomenu specyficznego i samoistnego; styl mityczny
cych sprawq ze wspoiistnienia w pewnym czasie rozmaitych obocznych,
by/ wtedy stylem wylqcznym, archaiczna kultura nie dopu-
czy nawet konkurencyjnych systernew czytania. W tym drugim wypadku
chodzi przede wszystkim o rozpoznanie spoiecznej stratyfikacji norm le- szczala do uformowania styIOw innych. PUniej, w bardziej -z/o-
ktury ich rozio2enie stosownie do poziomew kultury Iiterackiej wy-
2onych uldadach spolecznych, stracil on przywilej wy/qcznoki,
odrqbniaj9cych sie w ramach publicznoAci
14"
mOgi wystepowae obok innych. Jego domenq stak sic przede
Nie tylko je-
dzie/ zwiazanych z sacrum.
wszystkim recepcja
Gdy uznaje sic te propozycje za sluszne, szukaa naldy sty-
dnak. Wyznacza on odbior tych wszystkich przekazOw, ktore
low odbioru, zrekonstruowanych na podstawie wiadeetw,
traktuje sic jako aktualizacje AwiatopogladOw zastanych i a4o-
omOwionych w pierwszej czOci tego szkicu. Style 15
owe rile
14
Siawifiski, op. cit., s. 17.
15
Cleveland and New York 1961). W podobnie szerokim
Styl pojmuje tutaj szeroko, tak jak to czyniq �zest� historycy sztu- Aesthetics Today,
ki, np. M. Schapiro w klasycznej rozprawie Style (w: M. Philipson (ed.), sensie posluguj sl kategoria stylu antropologowie kultury.
SwIADEcTwA I STYLE ODBIORT7
129
STYLE ODBIORU
128
kiem ezopowyrn,
a wiee Ze pod powierzehnia kryjq treki, kto-
bowanyeh, przekazow, ktore nie tylko je potwierdzajq, ale tak-
re z takich czy innych wzglgdow nie maga by
w danej spoiecz-
ie na swej spas& utwierdzaja.
noki komunikowane. To wice, co znajduje si w wymiarze
2. STYL ALEGORYCZNY. Podczas gdy styl mityczny prze-
pierwszym, traktowane jest jako maska, sluia,ca iudzeniu de-
de wszystldm wprowadza/ odblerane dzie/a w obrgb wigkszej
spoty (w rnyLl takiej wlagnie lektury Wallenrod meg/ stad sig
caloki iwlatopogladowej i w zasadzie nie musial przyjrnowad
Belwederem).
2adnych za/oien co do ich struktury (kaidy w istocie utwor
3. STYL SYMBOLICZNY. Podobnie jak styl alegoryczny,
odbierad moina na wzor mityczny), alegoryczny styl odbloru
zaldada on dwuwymiarowq strukture dziela literackiego. Rozu-
w sposob zasadniczy organizuje sig woke/ tezy, dotyczacej
miana jest ona jednak calkiem inaczej. Odrzucone zostaje fun-
wlanie struktury dziela. U podstaw tego stylu znajduje sig
damentalne dla stylu alegorycznego przegwiadczenie, rezygnu-
przewiadczenie, ie utwor iiteracki odznacza sig swoist4 dwu-
je si nnanowicie z mary, ie relaeje pomigdzy dwoma wymia-
wymiarowokia. Wymiar pierwszy jest wa2ny, w miarg jak

r naTra one, a w konsekweneji
ujawnianiu wymiaru drugiego, tego w/aAnie, ktery zawiera
odwoluja sig do
ustabilizowanego systemu pog1ad6-w. Prze-
treki istotne, ze swej natury ustabilizowane i zakrzepte. Zada-
ciwnie, symboliczny styl konkretyzacji przyjmuje, z reLacje
niem czytelnika jest do nich dotrzee I je zrozurniea. AIegorycz-
te sq z natury niejasne i nieokregone. Wymiar pierwszTriaTe
ny styl ocirIoru, palegajqcy na szukaniu  drugiego dna", nie
jest wicc przezroczysty i nie otwiera ividoku na domeng sen-
ksztaituje sig tylko wtedy, gdy manly do czynienia z utworami
sow jasnych I zakrzepIych, ma co na1wy2ei sugerowad znacze-
o rzeczywistej strukturze alegorycznej. Ma wszelkie dane po
ow przypisuje
zakotwiczone w wymiarze drugim. Styl
nia,
ternu, by bya stylem uniwersalnym, a wigc podporzaclkowae
wigksza,
ezytelnikowi, pozostawia duo
wiec alstywniejszq rolg
soble wszelki typ wypowiedzi. W przypadku alegorycznej lek-
swobodg jego inicjatywie. Styl symboliczny mo2e rownie2 miee
tury utworu nie-alegorycznego mamy do czynienia z tym, co
g
charakter uniwersalny, w my l jego regul mon bye odbieia-
nazwane zostalo alegorig narzucona,". Styl alegoryczny jest
ne nie tylko utwory o rzeczywistej strukturze symbolicznej.
nie tyIko supozycjg dotycza eq struktury dzieLa literackiego,
Pewne utwory mop bya czytane na dwa sposoby, badi alego-
wternie wprowadza je take w pewien _zespoi naniemati, a na-
rycznie, baa symbolicznie. W przypadku pierwszym czytelnik
wet w pewien system gwiatopogladowy. Dzieje sig tak przede
daZy do rozszyfrowania tego, co znaczy np. historia Jozeia K.
wszystkim z tej racji, Ze zaklada staloAd stosunkow pomigdzy
Kafki (np. sytuacjg czlowieka wobec Boga); w przy-
z Procesu
dwoma wymiarami dzie/a literackiego, przy czym wymiar dru-
padku drugirn zaż jest Awiadom, 2e hIstoria ta wyposa2ona zo-
gi ( drugie dno") pokrywa sig z ogolnym kompleksem wyzna-
staia w zespOI znaczen piynnych I niejasnych i 2e w aden
wanych przekonan. Nie przypadkiem wicc alegoryczny styl od-
ona ujednoznacznie. Symboliczny styl od-
sposob nie daje SiQ
bioru wiakiwy jest przale wszystkim epokom odznaczajgcym
bloru jest wiec w jakiejg mierze stylem tuje
sig
duZa stabilnok14 żwiatopogladow. Pewna odmiana stylu
moąliwok wielu znaczeti.
alegorycznego jest st37Irktary zaklada, 2e dzieia pisane sa jczy-
-
4. STYL INSTRUMENTALNY. W obrgbie tego stylu od-
. bioru dzielo literackie traci w pewnym stopniu swa autonomig,
16
R. Tuve, Anegorica/ Imagery, Some Mediaeval Books and
Zob.
ezekiowo  ale-
inaczej jednak niZ w stylu rnitycznym i
Their Posterity, Princeton 1966, rozdzial: Imposed Allegory (jego frag-
gorycznyrn. Sprawq najistotniejsza jest tu bowiem nie tyle
ment w przektadzie polskim R. Zimanda pt. Alegoria narzucona,  Pa-
bezpogrednie wkomponowanie odbieranych utworow w caloS'd
mietnik Literaciti" 1975, z. 4).
9 Style odbiont
STYLE ODBIORU
130
SWIADECTWA I STYLE ODBIORTJ
131
Awiatopogiqdowq, lie traktowanie ich jako 6rodkow dzialania,
przyjetych zalolen, wYnikiem dokonane' w myAl pewnych za-
wynikajqce z przeslanek takiej czy innej ideolog
li. Mamy tu
sa erp cji. y ow rnoze sic zaktualizowac nie ty
ko
wiec do czynienia z lekturq poj_cta, jako czynnok utylitarna,
w odbiorze utworow, a ktOrych pofflola staIa estetyka mimety-
odwolujqca sie do Lwiatopoglqdu potocznego, przy tym nie ty-
czna, choe  jak sie zdaje trudniej niZ style ornawiane po-
le moralistyczna, co moralizatorska. W konsekwe.ncji dzie-
przednio podporzqdkowuje sobie utwory, ktOre byiy od niej
lo czesto niezaleinie od rzeczywistego swego charakteru 
dalekie. Budowany przede wszystkim na zdrowym rozsqdku,
staje sic w trakcie odbloru czyrni w rodzaju przykladu budujq-
skIonny jest do .odi-zucenia tego, o czym sqdziO motna, Ze
cego, elementem sui generis dydaktyki. W sferze oddzialywania
wchodzi z nim w konflikt.
te" o st in _ tendenc'a do odzia/Ow d o mz
6. STYL EKSPRESYJNY. W jego obrcbie zjawiskiem naj-
nawet wowczas, gdy nie maja pokrycia w konkretyzo-
nych
istotniejszyrn jest sytuowanie czytanego utworu wobec nada-
g
=ym utworze (Awiat czarno-bialy, w ktorym przeprowadza
wcy. Autor jest tutaj kim innym niZ tylko owym dalekim
sie gcisie linie demarkacyjne miedzy tym, co pozytywne, i tym,
spraw-C-47o-d- ktorego odiqczya motna wypowiedt i uznaa, Ze
co negatywne).
zdobyIa byt autonomiczny. Traktowany jest jako sui generis
5. STYL MIMETYCZNY. Jego podstawe stanowi prze-
skiadnik tekstu, skoro cala lektura ma doprowadzie do u'awnie-
S"wiadezenie, te pomiedzy przedmiotami i sytuacjami przedsta-
nia jego wIasciwagcl, a wszys o, co w dziele zawarte, inter-
wianymi w utworze literackim a przedmiotami I sytuacjami
prctowane jest jako syndrom, a niekiedy nawet bezpogre-
na1e2qcymi do Swiata realnego zachodzi stosunek podobieri-
dni przekaz jego osobowoki Ekspresyjny styl odhloru zakIa-
.
stwa, naAladowania, odbicia. Styl ten wiec w zasanzie inaczej
dr-
wiec nieustannq obecnoge autora, a kaidy element utworu
sytuuje dzielo wobec gwiata poza-literackiego nit style po-
interpretowad mote jako Awiadomy lub niegwiadomy
przednie: tutaj punktem odniesienia jest nie taki czy inny
przejaw jego gwiata intyrnnego, jego odczuwania, jego wyjqt-
kornpleks Awiatopoglqdowy, ale   rzeezywistok". A dokla-
kowej j z natury niepowtarzalnej sytuacji wewnetrznej. Pod-
dniej: to, co Sig za rzeczywistok w dahej katiarze uwata,
stawowq wiakiwokia thgo stylu jest Wige to, e zmierza do
jest ona bowiem przefiltrowana przez taki czy inny zesp6/
indywidualizacji.
17
przewiadczen I wierzen,  rzeczywistoid" jest tu zawsze rze-
- 7. STYL ESTETYZUJACY. U jego podstaw znajduje Sig
czywistokia, zinterpretowanq. Styl mimetyczny sprawia,
dqtenie do
odbioru dzieN literackiego przede wszystkim jako
Sig prawda,
w obrebie lektury wspOiczynnikiem istotnym staje
dzie/a literacki ego,
moZna tu
Wigc Mow-160 swoj ego rodzaju
pozoru ujmowana tak, jak w jej klasycznej definicji. Dzieje
z
/ekturze autotelicznej. Nie znaczy to w adnym wypadku, by
g
koncepcji mimetycznych pokazujq jednak, te zwiqzki z owq de-
wiadomoże, iZ wypowied2 literacka jest specyficznym typem
finicjq sq calkiem zludne. By sic o tym przekonaa, wystarczy
tekstu, nie moea towarzyszyd wymienionym poprzednio sty-
g
przypomnied, e czym innym by/a rzeczywisto a dla antycz-
lorn odbioru (mote towarzyszy6 katdemu), tutaj jednak przy-
nych teoretykow mimesis I ich klasycystycznych kontynuato-
biera ona szczegolnq postae. W pewnych wypadkach idea sztu-
dla teoretykow realizmu. Faktem nie-
row, czym innym za..4
17
Mo21iwca wyodrebnienia tego stylu zasugerowai ml Karlheinz
zrniennym pozostaje jednak to, te wszelki mimetyczny styl od-
Stierle w dyskusji po moim referacie o problemach odbioru, wyg/oszo-
bioru przyjmuie rzeczywistoM jako podstawowy punkt octnie-
r nym na Ruhr-Universitat Bochum w lipcu 1974 r. Na pododmiane lu-
sienia i te nie zdaje sprawy z faktu, te idea rzeczy wistogei jest
dyczna tego stylu zwr6cono mi uwage w dyskusji na Konferencji Teore-
tu w mniejszym lub wiekszym stopniu  wynikiern z gory
tycznoliterackiej w Slemieniu, w lutym 1975 r.
STYLE ODBIORU SWIADECTWA I STYLE ODBIORU
133
132
ki dla sztuki staje sic dyrektywa konkretyzacyjna, a LocliA-
lem estetyzujacym. Ujmowane poza konkretnym kontekstem
tak czy inaczej rozumiane pickno
kategoriami
wowymi historycznyrn, nie maja one tadnych danych, by ze soba wspoi-
i forma. Lektura koncentruje sic przede wszystkim na samym tye, czy tet tak funkcjonowae, te elementy pierwszego pod-
dziele i wyklucza wszelkie jego pojmowanie o charakterze in-.
porzadkowane sa elementom drugiego. I rzeczywikie, trudna
es e yzujacego s y u odbioru
strurnentalnym. eta z pos act znalete w dziejach literatury przykiad taczliwoki lektury in-
dzielo recypuje sic przede
mote bye ludYczny sposeb _lektury: strumentalnej z lektura estetyzujaca w tej jej odmianie, ktora
jako trodlo uciechy i roz-
wszystkim w kategoriach zabawy,
wlate sic z haslem sztuki dla sztuki, pojmowanyrn jako cly-
rywki. Pewien typ literatury mote bye przeznaczony przede
rektywa konkretyzacyjna. Jut jednak inaczej sprawy sic
W-72777tkim do tego rodzaju lektury; lektura taka mote miee przedstawiaja wowczas, gdy mamy do czynienia z odmiana lu-
jednak zasigg duto szerszy i zagarniae wszelkie niemal typy
dyczna lektury estetyzujacej. Dzie/o literackie mote bye bo-
Sic
wypowiedzi. W obrcbie stylu estetyzujacego ujawniaja
wiem zaprogramowane w ten sposob, it z pozoru apeluje do
g
szczegOlnie dobitnie zratnicowania funkcjonalne I spoleczne:
lane, by bye we-
niej w/aAnie, w istocie jest jednak tak pomy
komponentem
bywa bowiem na ogol
jego odmiana ludyczna hikulem stutacym rozpowszechnianiu pewnych postaw spoiecz-
Indttu r w istocie wiec zmie-
nych czy propagowaniu dorainych zadaft,
Sporzadzony tu repertuar stylow odbioru wymaga kilku
rza do podporzadkowania lektury ludycznej  lekturze instru-
swym realnym historycznym
w
kornentarzy. Przede wszystkim
mentalnej (jest to zjawisko typowe dla wspatczesnej kultury
na-
na ogol nie wystepuja w postaci czystej,
istnieniu style te
masowej).
lety je pojmowae nie jalco bezwzglcdny i rygorystycznie prze-
Dochodzirny do przekonanla, i na obydwa pytania odpowie-
jako wiazki tendencji, kierujacych
strzegany zesp6/ regui, ale sic
dziee moina wiec tylko wtedy, gdy style odbioru traktuje
w konkretnych sytua-
procesami lektury. Poszczegolne style
nie jako samodzielnie istniejace zespoiy dyrektyw lekturowych,
cznych wzajem sic uzupe/niaja, tworzac rotnego
c
ale jako skladniki sytuacji historycznoliterackich, Podejmujac
typu uldady, czcsto o charakterze hierarchicznym.
ten problem, historia literatury mote uwzglednie postulowany
Problemem podstawowym jest kwestia laczliwoki poszcze-
18.
przez badaczy  punkt widzenia czytelnika"
gOlnych stylow odbioru lub ich eletnent6w. Mieszcza sic w nim
ROwniet w konkretnej analizie historycznoliterackiej uja-
w istocie dwa pytania:
wnie sic mote zakres motliwoki, jaki kately ze stylow odbioru
jakie style albioru w ogOlnoki mop wchodzia ze soba
1.
ze soba przynosi, a take  by powiedziea w ten sposOb 
w zwiazki i jak w obrebie tych zwiazkow ksztaituja, sic ich
typ motliwoki, jaki otwiera przed praktyka recepcyjna. Nawia-
wzajemne relacje?
zujac do prac angielskiego socjologa jczyka, Basila Bernstei-
w jakich sytuacjach historycznoliterackich pewne style
2.
na 19, ktory kody jezykowe podzieM na dwa podstawowe typy:
a laczye, w ja-
odbioru maja po temu warunki, by sic ze sob
i kody wypracowane (elabo-
kody ograniczone (restricted codes)
zdecydowanie sie wykluczaja?
kich tag
18
historig Uteratury z perspektywy czytelnika,
Pytanie drugie jest w istocie uszczego/owieniern pytania Zob. H. Weinrich, 0
than. H. Handke,  Teksty" 1972, z. 4.
pierwszego, sprowadza bowiem problem do historycznolitera-
ig
B. Bernstein, A Sorb-linguistic Approach to Social Learning,
pewne
Sic, e
ckiej empirii. Jut na pierwszy rzut oka ujawnia
Contributions to the
Language and Society,
w: S. K. Ghosh (ed.), Man,
style wzajemnie sic wykluczaja. Przykladern najbardziej bodaj
Language, The Hague 1972, a take francuski przeklad tomu
Sociology of
wyrazistym sq relacje pomiedzy stylem instrumentalnym a sty-
jego rozpraw: Langage et classes sociales, Paris 1975.
STYLE ODBIORU
134
SWIADECTWA I STYLE ODBIORU
135
rated codes), mowie moiemy wiaAnie o ograniczonych I o wy-
Dany styl odbioru, jeAli ta, kieru'e rzebie tem konkret zacji,
pracowanych stylach odbioru. I  ograniczenie", i  wypracowa-
ie prowa zi do tego, i w czvtanvm tekkie dtrzega sie iedy.-
nie" nie sprowadza
sie do liczby skladnikow, jakie wystepuje
nie zwiezki I nastepstwa z gory przewidywane, jest bez waaie-
w obrebie kaidego z tych stylOw, jest za sprawq zwiezkow,
nia stylem ograniczonym (dostrzega czesto niezaleinie od rze-
jakie miedzy tyrni skladnikami sie ksztaituje. Sformulowana
czywistego charakteru czytanego utworu). JeAli za takiej za-
przez Bernsteina teoria dwu kodOw jest bogata i doAd skompli-
awansowanej przewidywalnoAci nie zapewnia, je6li jest otwar-
kowana; tutaj zwracimy uwage przede wszystkim na jeden jej
ty na coraz nowe wartaci poznawcze i estetyczne, a wiec
element, na to mianowicie, jak formujq sie relacje pomiedzy
umozliwia recepcje reinego rodzaju zjawisli iite'Mkith;jtst-
skladnikami w obrebie kaidego z wydzielonych za tym uczo-
bez wetpienia stylem wypra-C3 an m. 1:11=I
a s orii literatury,
nym stylow.
lazgledniajecej problematyke recepcji, sprawe o znaczeniu
Charakterystyczne ceche stylow ograniczonych jest to, ie
pierwszoplanowym staje sic to, w jakich sytuacjach histo-
relacje pomiedzy elementarni se w du2ym stopniu uproszczo-
rycznoliterackich dany styl odbioru speinia warunki stylu
ne i
przede wszystkim
ulegly schematyzacji, se /atwo
ograniczonego, w jakich zag wypracowanego (albo te, przy
przewidywalne. Mona bye pewnym, 2e w obrebie danego sty-
ujeciach bardziej szczegOiowych: jakie elementy danego stylu
lu po A wystepi B i e stosunki miedzy nimi zarysujq
sie
wiqie sie z jednym typem odbioru, a jakie z drugim). Wia-
w sposob z gory wyznaczony. Ow wysoki stopieti przewidy-
kiwe odpowiedzi na te kwestie dae moie dopiero konkretna
walnoki, wynikajecy m. in. ze spoiecznej stabilizacji danego
analiza historycznoliteracka.
stylu, jest w przypadku stylu ograniczonego faktem o podsta-
Take wiec z tej racji sprawq istotne jest stosunek stylow
wowej donioslaci. Style wypracowane odznaczajq sic za.4
odbioru do klasycznych narzedzi analizy, stosowanych w histo-
mniejsze przewidywalnożcie, tworzec dogodniejsze warunki
rii literatury. Na pierwszym miejscu  stosunek do stylow su-
dla wsze1kie4o typu innowacji, se w mniejszej mierze spoiecz-
gerowanych przez poszczegolne predy czy epold w clziejach lite-
nie ucukrowane i zakrzeple, Bernstein twierdzi, 2e dany typ
ratury. Problem istotny, skoro przyje/o sie zaloenie, i zjawi-
stylu nie jest raz na zawsze przypisany danej grupie spolecz-
ska odbioru i. lektury naleZy analizowae jako paralelne wobec
nej, wieZe sic natomiast przede wszystkim ze zmiennymi rolami
samego rozwoju literatury ". Style odbioru nie majq bynaj-
spolecznymi.
mniej zastepie takich pojee jak np. barokowy czy romantyczny
Czy mo2na z gory okreilie pewne style odbioru jako ogre-
styl lektury. Stosunki miedzy tymi kategoriami ukladaje sic
niczone, inne za
S.
jako wypracowane? Wszelki podziai
inaczej. Style odbioru nie ograniczaje sic nigdy do jednej epo-
aprioryczny tego typu mijalby sic, jak sie zdaje, z ich istotny-
ki, ich istote jest to, ie poja.wiad sie mon w rOinego rodzaju
rni wiakiwożciami, a przede wszystkirn prowadzi/ do zaciem-
ukladach synchronicznych i w kaidym z nich przyjmujq
nienia ich roli w procesie rozwoju literatury. 0 tym bowiem,
specyficzne postaa, m. in. przez to, ie mop sie leczyd z inny-
czy dany styl odbioru rn.oe bye wprowadzony w obreb stylOw
mi stylami. Styl lektury wiaciwy danej epoce (barokowi, ro-
ograniczonych bed wypracowanych, decydujq nie ich wiaki-
mantyzmowl itp.) jest wiec aktualizacje wybranych elementew
woki rozpatrywane w oderwaniu od historycznych konkretOw,
repertuaru stylow konkretyzacyjnych. Takie ujecie pozwoli
kaZdy z nich potencjalnie mo2e bye bowiem i jednym, i dru-
gim; o rzeczywistej przynale2noki danego stylu w danym
" 0 probiernach Lych piszq take w ostatniej czqci szkieu Komuni-
czasie decyduje sposob, w jaki reguluje on procesy lektury.
kaeja literacka jako sfera napiqe.
STYLE ODBIORU 8W1ADECTWA I STYLE ODBIORU
127
136
ukazae osobliwogei metod lektury charakterystycznych dla da- rodzonej, naleZy do sfery motliwoici. Warto jeszcze zasygnali-
nej epoki, jak teZ przedstawid ich przemiany w perspektywie zowae, te w pewnych sytuacjach style odbioru stae sic mop
diachronicznej. kryteriami wyboru. Sprzyjaa mon np. odrzuceniu tego, co
Uwzglednia nalety jeszcze jeden wspolczynnik: gatunek li- wchodzi/oby w konflikt z danym stylem, wtedy zw/aszcza, gdy
teracki. Gatunek jest take pewna propozycja dla czytelnika 21. podporzadkowanie mu przekazOw opornych wymagaloby szcze-
skiania do odpowiedniej lektury utworu, ktOry przyjmuje sic golnie zaawansowanego wysiiku interpretacyjnego, ujawniaja
g
jako jego reprezentanta. Gatunki pozostaja wiec wowetas swoj charakter aksjologiczny.
WIQC w jakiej re-
lacji do stylow odbioru, pewne style przylegaja bardziej do Problemem szczegolnej wagi, ktory jedynie tutaj wzmianku-
jednych z nich, inne  do drugich. Poezja liryczna wiate sic jc, jest zmiana styhiw odbioru. Kwestia ta wymaga rozlegiego
g
bardziej z ekspresyjnym stylem odbioru, powie ujecia diachronicznego. Bye mote praces zmian odpowiada
e
bardziej
ze stylem mimetycznyna. Zwiazki, te rozpatrywae trzeba jako zmianorn stylow tak, jak sie one ksztetuja w obreble jezyka
wynik tendencji, a nie ostatnio bywaja przedmiotem zainteresowania socjolingwisty-
nastepstwo bezwzglednego przypisa-
Id 22,
odpowiada w pewnej mierze ewolucjom
cia zag
nia. Rozwatane ze wzgledu na swe relacje wobec gatunku, sty- z pewnog
le odbioru maga w zasadzie miee charakter uniwersalny, tak stylow tworzenia. Mona przypuszczae, te proces ten, rozpatry-
np. powiege moie bye odbierana w myg wany nie tylko w obreble niewielkich wycinkow synchronicz-
l regui lektury ekspre-
, tyska
syjnej (przykladern prace reprezentantOw francuskiej krytyki nych, ale take w perspektywie  dlugiego trwania" 23
tematycznej o utworach narracyjnych; narracja w tym ujeciu range jednego z zasadniczych przedmiotOw analizy historycz-
jest przede wszystkirn ekspresja postaw autora, a na dalszym noliterackiej. W katdym razie, gdyby historia literatury nie
planie dopiero sic 'Ana
relacja). Mimo zasadniczych ukierunkowan podjeIa badari tego rodzaju, nie mialaby szans stania
gatunku, mimo te jest on specyficznie ustrukturowanym wy- wielostronna historia literackich procesOw i ewolucji.
zwaniem pod adresem czytelnika, jego zwiatki z takim czy in-
nym stylem odbioru zaleta w dutyrn stopniu (a niekiedy cat-
kowicie) ad wlagciwog
ci danej kultury literackiej. Gatunek tak
g
rozbudowany i tak zroinicowany jak powie
e odbierany bye
mote zgodnie ze wskazaniami wszystkich siedmiu stylow kon-
kretyzacyjnych.
Wchodzac w takie czy inne zwiazki z dyrektywami konkre-
tyzacyjnymi wiag
ciwyzni pradom i gatunkom literackim, style
g
odbioru mega odznaczae sie uniwersalno cia wowczas, gdy sic
rozpatruje ich funkcjonowanie w ramach danej synchronii,
tutaj zwiaszcza do dw6ch studi6w opublikowanych
zwdaszcza zag Odwo/ujg &le
w ramach danej grupy spoleeznej, ujmowanej
Sociolinguistics, Selected Readings
w antologii J. B. Pride'a i J. Holmes,
synchronicznie. Uniwersalnog
e nie stanowi jednak cechy przy-
Study of Language
(Harmendsworth 1972), a mianowiele: W. Labov, The
in its Social Context; W. Bright and A. K. Ramanujan, Socidoonistic
21
Zajmujq siq tq kwestiq w pierwszym rozdziale mojej ksiaąlci Variable and Language Change.
23
wide Przywolujg tutaj znang kategorie wprowadzonq przez F. Braudela,
intodopolska (Wrodaw 1969), pt, Gatunek iiteracki i
proNenzy po-
etylci historycznej. His toria trwanie, t/um, B. Geremek, Warszawa 1971.