Anna Citkowska-Kimla*
Historia seksualnoSci
Michela Foucaulta
Michel Foucault mySliciel unikajÄ…cy totalitarnych
efektów wszelkiego rodzaju klasyfikacji, wszechobejmują-
cych teorii, apelujÄ…cy: Nie pytajcie mnie, kim jestem, ani
nie mówcie mi, abym pozostał taki sam 1. Główny innowator
obok Jacques'a Derridy dwudziestowiecznej filozofii.
Obaj stali siÄ™ dla Francji tym, czym wczeSniej byli Henri
Bergson i Jean Paul Sartre. W wielowątkowej twórczoSci
(szaleństwo, nauka, więziennictwo, polityka) podejmuje te-
mat seksualnoSci i władzy.
PrzejScie poprzez historię poglądów Foucaulta na temat
seksualnoSci jest pokonaniem drogi niezwykle wyboistej,
będącej taką w dużej mierze za sprawą jego kamienistego
języka , w którym słychać jednoczeSnie strukturalistę i po-
etę. Można się nieraz potknąć, zachwiać, czasem upaSć, można
także jak się okaże zmienić kierunek o 180 stopni.
Projekt historii seksualnoSci był ambitny, praca nad
nim wieloletnia, lecz nie doprowadzona do końca przerwała
ją Smierć. Pierwsze przemySlenia na ten temat ukazują się
w formie książkowej w 1976 roku (Wola wiedzy), kiedy ich
autor ma już pięćdziesiąt lat i cieszy się ogólnym uznaniem.
Kolejne osiem lat do momentu Smierci w 1984 roku to czas
książkowego milczenia, podczas którego Foucault prowadzi
aktywne życie, zapada na AIDS i przekształca swój projekt.
Historia seksualnoSci zaplanowana była na szeSć tomów.
Pierwszy to wspomniana Wola wiedzy. Dalsze się nie ukazały,
pozostając w sferze planów, choć znamy ich tytuły: Ciele-
snoSć i ciało, Dziecięca krucjata, Żona, matka i histerycz-
ka, Zboczeńcy, Populacje i rasy. Pierwsze pojawiające się
pytanie, to oczywiScie kwestia, dlaczego Foucault w ogóle
zajmuje się historią seksualnoSci? Otóż, jak sam wyjaSnia,
zastanowiła go histeria - tak istotne dla zachodniej kultury
zjawisko z końca XIX wieku. Owo zapomnienie przez podmiot
samego siebie , lecz faktycznie niedostrzeganie siebie
w ogóle, niedostrzeganie swych własnych pragnień lub sek-
sualnoSci, niedostrzeganie pożądania. Foucault wskazuje,
139
Opressje
że pod koniec XIX stulecia pojawia się zjawisko o dwóch
obliczach. Z jednej strony, na poziomie jednostkowym nie
dostrzega się własnych pragnień; zaS z drugiej, na pozio-
mie kulturowym, społecznym, naukowym, teoretycznym mamy do
czynienia z nadwiedzÄ… na temat seksualnoSci. Pytanie, na
które stara się odpowiedzieć, brzmi: w jaki sposób w spo-
łeczeństwie, takim jak nasze, może równoczeSnie dochodzić
do owej teoretycznej, spekulatywnej i analitycznej produk-
cji seksualnoSci na ogólnej płaszczyxnie kulturowej oraz
do niedostrzegania seksualnoSci przez podmiot 2? To jedna
z przyczyn powstania projektu Historii seksualnoSci.
Lata siedemdziesiąte przynoszą w życiu Foucaulta po-
nowny zwrot ku filozofii Nietzschego. Autor Trzeba bronić
społeczeństwa stawia ciekawą tezę, że mamy do czynienia
nie tylko z relacjami dyskursywnymi, ale i ze stosunkami
sił istnieje bowiem cała wieloraka sieć relacji władzy.
Nietzsche zauważył w Genealogii moralnoSci, że wszelkie
instynkty, które nie znajdują ujScia na zewnątrz, skierowują
się do wewnątrz3. W ten sposób dochodzi do uwewnętrznie-
nia człowieka, powstania duszy. Im człowiek mniej może
wyładowywać się na zewnątrz, tym proporcjonalnie do tego
rozrasta się jego Swiat wewnętrzny . Do czego zmierza
Foucault? Otóż do walki z uwewnętrznieniem , z duszą ,
głosząc prawo człowieka do wyładowywania się na zewnątrz .
Foucault twierdzi, że człowiek, o którym tyle się mówi
i do wyzwolenia którego się zachęca jest owocem głębsze-
go podporzÄ…dkowania. Zamieszkuje go «dusza i nadaje mu
istnienie, a jest ona częScią panowania władzy nad ciałem.
Dusza skutek i instrument anatomii politycznej. Dusza
więzienie ciała 4. Temu tematowi poSwięca Foucault dwa
swoje dzieła Nadzorować i karać oraz wspomnianą Wolę
wiedzy (pierwszy tom Historii seksualnoSci).
W Nadzorować i karać Foucault przełamuje dotychczasowe
wyobrażenia. Zmienia sposób mySlenia poprzez ową intrygującą
tezę o duszy więżącej ciało. Tu dowodzi również, że ja
bierze siÄ™ z ujarzmienia. Jak opisuje swoje translatorskie
potyczki Tadeusz Komendant, chodzi o dwa słowa: assujetis-
sement i sujet, pierwsze oznacza wprowadzanie, narzucanie
reguł (Foucault odnosi się do najstarszego, rudymantarnego
znaczenia, choć każe mieć na względzie młodsze, filozo-
ficzne), zaS drugie kogoS lub coS, co podlega regułom .
Według Foucaulta, który polemizuje z Kantem, sujet podmiot
wiedzy wywodzi się z assujetissement władzy, stąd ja
bierze siÄ™ z ujarzmienia5.
WÅ‚adza jest niewidoczna, coraz bardziej rozproszona, ale
wszechobecna. Przyjmuje postać władzy kapilarnej trud-
no wskazać jej centrum, xródło. Każdy władzy podlega, jak
i ją sprawuje, każdy jest węzłem w owej sieci władzy. Na
140
Opressje
jednostkę należy patrzeć jak na produkt oddziaływania dys-
kursów , one ją wytwarzają. W wyniku działania władzy ja
zostaje ujarzmione. WÅ‚adza splata siÄ™ z wiedzÄ… w tym sensie,
że ją powołuje do życia, a czyni to wytwarzając dyskursy
Współczesny humanizm myli się zatem, ustanawiając prze-
dział między władzą a wiedzą. One są zintegrowane 6. Według
Foucaulta rola władzy w kształtowaniu wiedzy ujawnia się przy
powstawaniu dyskursów naukowych takich, jak: dyskurs więzien-
nictwa, chorób psychicznych, kryminologii i seksualnoSci.
W Woli wiedzy, której co ważne dla zrozumienia póxniej-
szej zmiany poglądów patronuje goszystowska permanentna
rewolucja, opisuje urządzenie seksualne, które również two-
rzy duszę, pozbawiając ciała. W pierwszej książce pokazuje,
jak urządzenie seksualne osacza, oplątuje, przygłusza ciało
siecią mikrowładz, zaS w Woli wiedzy dowodzi, że ono wciąga
w pułapkę dyskursu mówi się o wyzwalaniu pragnienia, choć
de facto dyskursywizuje siÄ™ seks. Potoczne przekonanie
oscyluje wokół mniemania, że seksualnoSć podlega w Europie
wyłącznie represji, ale Foucault wskazuje, że od końca XVI
wieku pojawia się mechanizm ustawicznej zachęty, rozwijają
się polimorficzne techniki władzy 7, rozsiewa się, zaszcze-
pia polimorficzne przejawy seksualnoSci . Instytucjonalnie
zachęca się do mówienia o seksie. Wola wiedzy nie zatrzy-
mała się na bezwzględnym tabu, ale (...) zawzięcie dążyła
do stworzenia nauki o seksualnoSci 8.
Wnioski Foucaulta są jednoznaczne: wewnętrznoSć
w dwójnasób pozbawia ciała. Raz w przestrzeni publicznej,
kiedy stajemy się swoimi własnymi więxniami9, i drugi raz,
w sferze prywatnej, kiedy popadamy w językową neurozę, gdyż
zamiast seksu propaguje się mówienie o seksie. Wola wiedzy
o seksie wytyczyła metody wyznań, tak, iż tradycyjne wymu-
szanie seksualnych wyznań przybrało kształt naukowych form.
StaÅ‚o siÄ™ tak: poprzez klinicznÄ… klasyfikacjÄ™ «zmuszania
do mówienia (kontaminacja spowiedzi z badaniem, wywiad,
hipnoza, wolne skojarzenia); poprzez postulat ogólnej
i wielostronnej przyczynowoSci (przeSwiadczenie, że seks
rozporzÄ…dza niewyczerpalnÄ…, polimorficznÄ… mocÄ… sprawczÄ… );
poprzez zasadę właSciwego seksualnoSci utajnienia (praw-
dę o seksie wydzieramy w formie wyznania, ponieważ ciężko
o nim po prostu mówić, gdyż jest czymS mrocznym); poprzez
metodÄ™ interpretacji (prawda nie tkwi w samym podmiocie,
ale jest dopełniana przez odbiorcę, który rozszyfrowuje
to, co wypowiedziane); poprzez medykalizację następstw
wyznania (wyznanie i jego następstwa przekształca się
w operacje terapeutyczne seks nie wiąże się już wyłącznie
z winÄ… i grzechem, zbytkiem lub transgresjÄ…, ale wprowadza
się w obręb normalnoSci i patologii , okreSla się choroby
o charakterze seksualnym). Ogólnie rzecz ujmując w toku
141
Opressje
historii społeczeństwo zerwało z tradycjami artis eroticae
a wypracowało scientam sexualem10. Do czego tym razem zmie-
rza Foucault? Do wyzwolenia ciała11, zniszczenia więzienia,
uwolnienia się spod jarzma, a więc do rezygnacji z podmiotu
i duszy, wszakże istotą jest ciało i jego rozkosze!
To poglądy z owych dwóch książek. Mija osiem lat,
a idee Foucaulta dotyczące relacji ciało-dusza ulegają dia-
metralnemu przekształceniu. Dwie ostatnie częSci Historii
seksualnoSci (Użytek z przyjemnoSci i Troska o siebie) pisze
były libertyn w duchu liberalizmu. Zmienił się styl jego prac
werbalna ekwilibrystyka ustępuje miejsca akademickim rozwa-
żaniom historyka idei. Foucault zestawia sytuację ludzi anty-
ku z czasami współczesnymi, doszukując się pewnych analogii
i dochodzi do wniosku, że ich pomysł na sztukę życia może
być wzorem dla człowieka współczesnego, przy czym nie chodzi
o ponadczasowy wzór, a o indywidualne z niego skorzystanie.
Ostatnie tomy Historii seksualnoSci nie sÄ… ani rekon-
strukcją historii zachowań i praktyk seksualnych , ani
analizą idei, za pomocą których przedstawiano te zacho-
wania. To próba spojrzenia na seksualnoSć (samo poję-
cie powstaje na poczÄ…tku XIX wieku) z dystansu, polemika
z pewnymi rozpowszechnionymi poglÄ…dami na ten temat, wska-
zania na teoretyczny i praktyczny jej kontekst. Foucault
przedstawia historiÄ™ seksualnoSci jako doSwiadczenia. Po-
kazuje, jak we współczesnych społeczeństwach zachodnich
ukonstytuowaÅ‚o siÄ™ «doSwiadczenie polegajÄ…ce na tym, że
jednostki muszÄ… dojrzeć w sobie podmioty «seksualnoSci 12.
SeksualnoSć pojawia się w różnych dziedzinach poznania
i wypowiada się przez system reguł i przymusów . A zatem
pojęcie doSwiadczenia obejmuje wzajemną relację między wie-
dzÄ…, rodzajami normatywnoSci i formami podmiotowoSci w ra-
mach kultury. Foucault omawia trzy wielkie, greckie techniki
samorealizacji DietetykÄ™, EkonomikÄ™ i ErotykÄ™. Pod koniec
dochodzi do wniosku, że moralne rozważania wokół aktywnoSci
seksualnej i związanej z nią przyjemnoSci prowadzą w dwóch
pierwszych wiekach naszej ery do podkreSlenia wstrzemięx-
liwoSci. Zastanawia się jednak, czy można upatrywać w tym
zapowiedx przyszłej moralnoSci, pojawiającej się w chrze-
Scijaństwie, sankcjonującej akt seksualny jedynie wewnątrz
związku małżeńskiego, jednoznacznie potępiającej miłoSć do
tej samej płci jako sprzeczną z naturą. Foucault pokazuje,
że problem ten ma swoją historię i od renesansu zarówno
w katolicyzmie, jak i w protestantyzmie, dzielił piszących
na dwa obozy: z jednej strony ci, którzy opowiadali się za
pewną moralnoScią antyczną bliską chrzeScijaństwu (...);
z drugiej ci, którzy uważali stoicyzm za filozofię wpraw-
dzie cnotliwą, ale niezaprzeczalnie pogańską 13. Foucault
wskazuje, że w dyskusji pod koniec XIX wieku pojawiła się
142
Opressje
podobna problematyka. Ostatecznie stwierdza, że owa wstrze-
mięxliwoSć seksualna pojawiająca się u filozofów pierwszych
dwóch wieków naszej ery, tak samo jest zakorzeniona w an-
tycznej tradycji, co zapowiada moralnoSć póxniejszą.
Główna idea ostatnich dzieł dotyczy pojęcia Soi (sie-
bie, sobie, sobą). Lingwistyczne wysiłki służą temu, by
swoje uczynić moim . Jednak suwerennoSci podmiotu nie
da się osiągnąć bez pracy, ta z kolei polega na opanowaniu
siebie . Tezy z Nadzorować i karać i z Woli wiedzy oscy-
lują wokół problemu wywodzenia ja z ujarzmienia , na-
tomiast w kolejnych dwóch książkach o seksualnoSci pojawia
się twierdzenie, iż ja to efekt pracy samorealizacji,
która ma wymiar historyczny, społeczny i indywidualny. Nie
zmienia się przekonanie, że podmiot nie jest dany z góry,
a jest efektem gry sił. Różnica ujawnia się w opinii na temat
owej gry. Dwa motywy zderzajÄ… siÄ™ w poglÄ…dach Foucaulta:
wątek podmiotowoSci oraz władzy. Kontaminacja tych dwóch
problemów to odpowiedx na pytanie o sztukę życia .
Widać zatem, iż seksualnoSć jest wedle Foucaulta jed-
nym z narzędzi władzy. Władza kreując wiedzę w tym wypadku
dyskurs seksualnoSci obejmuje nas siecią powiązań, jest
wszędzie i nigdzie, nie sposób jej dostrzec, ponieważ nie
ma wyraxnego centrum, nie znajduje siÄ™ ponad, lecz wewnÄ…trz
społecznego organizmu. Władza obejmuje całoSć stosunków spo-
łecznych, sięgając po sprawy ciała i tożsamoSci jednostek:
TożsamoSć jest produktem relacji wiedzy/władzy, wytworem
nowotworem przemocy. Wiedza/władza jest elementem naszej
tożsamoSci, naszego ja, wbudowana jest w struktury naszej
samoSwiadomoSci, nasza SwiadomoSć siebie powstaje już jako
ujarzmiona, wszystko to, co mieSci siÄ™ w owej niezmierzonej
otchÅ‚ani okreSlanej krótkim sÅ‚owem «ja, jest urzÄ…dzone,
umeblowane, zaplanowane, uporzÄ…dkowane zgodnie z usankcjo-
nowaną praktykami wiedzy/władzy normą 14.
WÅ‚adza, z jednej strony, dyscyplinuje przez odpowiedniÄ…
administrację ciałem, tworząc społeczeństwo dyscyplinar-
ne , a z drugiej zarządzając życiem wytwarza biopolitykę,
kontroluje całą populację, by wypełniała jej zadania: To,
z czym mamy do czynienia w nowej technologii władzy, nie
jest dokładnie społeczeństwem (...); nie jest to również
jednostka-ciało. Jest to nowe ciało: ciało mnogie, wielogłowe
(...). Jest to pojęcie populacji. Biopolityka ma do czynienia
z populacją i mySlę, że populacja jako problem politycz-
ny, jako problem jednoczeSnie naukowy i polityczny, jako
problem biologiczny i problem władzy, pojawia się właSnie
w tym momencie. (...) pojawia siÄ™ teraz, wraz z tÄ… techno-
logiÄ… biowÅ‚adzy, tÄ… technologiÄ… wÅ‚adzy «nad populacjÄ… jako
taką, nad człowiekiem jako istotą żywą, pewna ciągła, uczona
wÅ‚adza, która ma możliwoSć «skazywania na życie 15.
143
Opressje
---------------------------------
Przypisy:
1 M. Foucault, Archeologia wiedzy, przeł. A. Siemek, Warszawa
1977, s. 43. Ten słynny cytat posłużył także za tytuł tomu ko-
mentarzy do mySli Foucaulta: Nie pytajcie mnie, kim jestem...
Michel Foucault dzisiaj, pod red. M. Kwieka, Poznań 1998.
2 M. Foucault, SeksualnoSć i władza, [w:] tegoż, Filozofia, hi-
storia, polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński,
Warszawa 2000, s. 202.
3 Jak wiemy, tematyka ta stała w centrum zainteresowań Z. Freu-
da.
4 M. Foucault, Nadzór i kara, przeł. T. Komendant, Literatura
na Rwiecie , nr 6/1988, s. 273.
5 T. Komendant, Posłowie tłumacza, [w:] M. Foucault, Nadzorować
i karać, przeł. T. Komendant, Warszawa 1998, s. 310.
6 M. Foucault, Gry władzy, przeł. T. Komendant, Literatura na
Rwiecie , nr 6/1988, s. 319.
7 M. Foucault, Wola wiedzy, [w:] tegoż, Historia seksualnoSci,
przeł. B. Banasiak, K. Matuszewski, Warszawa 1995, s. 20.
8 Tamże, s. 21.
9 Więzienie jest tylko we mnie to Kafkowski wątek w mySli
Foucaulta. Nadzorować i karać posiada jak zauważa T. Komendant
dwóch negatywnych patronów: Benthama (koncepcja wieży Panopty-
konu) i ani razu nie przywołanego z nazwiska Kafkę. Zob. Posłowie
tłumacza, dz. cyt., s. 306.
10 M. Foucault, Wola wiedzy, dz. cyt., s. 63-66.
11 Foucault nie tylko głosił, ale i wcielał w życie swoje poglą-
dy wyzwalał ciało z okowów duszy. Ponoć miał w zwyczaju jak
donosi tÅ‚umacz czytywać chÅ‚opcom na poczÄ…tek poezje René Chara.
Zob. Posłowie tłumacza, dz. cyt., s. 307.
12 M. Faucault, Użytek z przyjemnoSci, [w:] tegoż, Historia sek-
sualnoSci, przeł. T. Komendant, dz. cyt., s. 144.
13 M. Foucault, Troska o siebie, [w:] tegoż, Historia seksualno-
Sci, przeł. T. Komendant, dz. cyt., s. 598-599.
14 J. Kochanowski, TożsamoSć i seksualnoSć jako efekty ujarzmia-
nia wokół koncepcji Michela Foucaulta, [w:] tegoż, Fantazmat
zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamoSci gejów,
Kraków 2004, s. 40.
15 M. Foucault, Trzeba bronić spoÅ‚eczeÅ„stwa. WykÅ‚ady w Collége de
France 1976, przeł. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 242-243, 244.
*Anna Citkowska-Kimla (ur. 1973) studia politologiczne, polo-
nistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim; doktor
nauk humanistycznych z zakresu nauk o polityce (2003); adiunkt
w Katedrze Współczesnych Doktryn UJ; goScinny wykładowca na
Uniwersytecie Wiedeńskim (2001), stypendystka Turyngii w Jenie
(2001). Autorka artykułów naukowych drukowanych w pracach zbio-
rowych, czasopismach krajowych i zagranicznych, m.in.: Was bleibt
im vereinten Europa aus unserer nationalen Identität erhalten?;
Od oSwiecenia do romantyzmu przełom epok czy ewolucja idei?
Przypadek niemiecki; 18th Century Vision of United Europe. Au-
torka haseł do Słownika pisarzy Swiata, (Kraków 2004) oraz do
SÅ‚ownika doktryn politycznych (tom 4).
144
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Michel Foucault PanoptyzmMichel Foucault El Ojo?l PoderMichel Foucault, Giorgio Agamben Od władzy dyscyplinarnej do biowładzyzycie;seksualne;po;szescdziesiatce,artykul,9775Przemoc seksualna wobec kobiet analiza zjawiska na przykładzie historii Kuby Rozpruwaczazabawna;historia;wibratorow,artykul,7332dyspareunia;dlaczego;unikamy;kontaktow;seksualnych,artykul,8225tajemnice;seksualnych;rozkoszy,artykul,8024Marian Mazur O nauczaniu historii [1966, Artykuł]Nov 2003 History Africa HL paper 3więcej podobnych podstron