¯eromski wobec tradycji romantycznej i pozytywistycznej ¯eromski wobec tradycji romantycznej i pozytywistycznej Twórczoœæ Stefana ¯eromskiego, powstaj¹ca w g³ównej mierze w czasach M³odej Polski, niewiele mia³a wspólnego z modernistyczn¹ koncepcj¹ sztuki. ¯eromski konsekwentnie siêga³ wprawdzie po ówczesne techniki artystyczne (symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm), ale daleki by³ od akceptacji formu³y "sztuki dla sztuki". Jego utwory z uporem poszukiwa³y rozwi¹zania najbardziej pal¹cych spraw narodowych i siêga³y do przesz³oœci, aby uczyæ na b³êdach historii. Podobnie jak twórcy romantyzmu i pozytywizmu, obarcza³ ¯eromski literaturê odpowiedzialnoœci¹ za naród, nakazuj¹c jej poszukiwanie rozwi¹zañ, tworzenie wzorców i trudne wytykanie b³êdów. W dziele podporz¹dkowania twórczoœci sprawie narodowej pisarz mia³ za sob¹ dwie wielkie, przeciwstawne sobie propozycje: romantyczn¹ i pozytywistyczn¹. Nie akceptowa³ w pe³ni ¿adnej z nich. W "Popio³ach" konsekwentnie demaskowa³ romantyczne mity, a w wielu opowiadaniach ("Doktor Piotr", "Si³aczka") pokazywa³ karlenie idea³ów pozytywistycznych wobec trudnych realiów rzeczywistoœci. ¯eromski rozpoczyna³ wiêc twórczoœæ w momencie, w którym by³o wiadomo, ¿e zarówno romantyzm, jak i pozytywizm nie sprawdzi³y siê w praktyce. Nie licz¹ce siê z realiami romantyczne "mierzenie si³ na zamiary" przynios³o wiêcej szkód ni¿ korzyœci. Rozs¹dny, ale na ogó³ ograniczony program pozytywistów prowadzi³ do lojalizmu i wtapia³ bohaterów w kapitalistyczn¹ pogoñ za pieni¹dzem. Skoro nie sprawdzi³y siê dwie przeciwstawne koncepcje, to mo¿na by wzorem dekadentów uznaæ, ¿e trzeciej po prostu nie ma i staraæ siê uciekaæ od ponurej rzeczywistoœci w œwiat wartoœci artystycznych i tajemnic duszy. ¯eromski jednak postawy takiej nie akceptowa³. Podj¹³ wiêc jeszcze jedn¹ próbê stworzenia programu narodowego, polegaj¹c¹ na prostym pomyœle po³¹czenia dodatnich wartoœci dwu wielkich propozycji. Romantyzm przegra³, bo nie umia³ liczyæ siê z rzeczywistoœci¹, pozytywizm, bo minimalizowa³ rolê czynnika psychologicznego. Skoro tak, ¯eromski zaproponowa³, aby pozytywistyczne koncepcje realizowaæ z romantycznym oddaniem i poœwiêceniem. Jego program ³¹czy³ wiêc dzia³alnoœæ gospodarcz¹ i oœwiatow¹ z formu³¹ osobowoœci, gotowej do najwy¿szych poœwiêceñ w imiê obranej sprawy. Dzia³ania podejmowane przez jego bohaterów przypomina³y wzorce z literatury tendencyjnej. Stanis³awa Bozowska, bohaterka "Si³aczki" (1891), ucz¹ca dzieci w zapad³ej wsi i pisz¹ca podrêcznik dla ludu, realizowa³a przecie¿ dok³adnie program "pracy u podstaw". Doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") i tytu³owy bohater opowiadania "Doktor Piotr" (1894), przekonani o obowi¹zku sp³acenia d³ugu œrodowisku, z którego siê wywodzili, b¹dŸ kosztem którego uzyskali wykszta³cenie, d¹¿¹cy do zapewnienia najbiedniejszym opieki lekarskiej i poprawy warunków sanitarnych - te¿ realizowali pozytywistyczne idee. ¯eromski pozosta³ zatem przy racjonalnej, odziedziczonej po poprzednim pokoleniu ocenie realiów i spo³ecznych potrzeb. Proponowa³ jednak zupe³nie inny sposób ich realizacji. W tych samych utworach, które nawi¹zywa³y do programów pozytywistów, przedstawia³ bowiem konformizm jego pierwszych realizatorów. Doktor Obarecki (bohater "Si³aczki"), który zaczyna³ od szczytnych idea³ów, szybko dostosowa³ siê do warunków ¿ycia na prowincji i zaj¹³ skutecznym pomna¿aniem maj¹tku. Wykszta³cony in¿ynier Bija³kowski - modelowy niemal bohater wczesnej literatury pozytywistycznej - okaza³ siê w opowiadaniu "Doktor Piotr" bezwzglêdnym i cynicznym dorobkiewiczem. Pokolenie pozytywistów w swoim liczeniu siê z realiami zupe³nie, zdaniem ¯eromskiego, zawiod³o. St¹d te¿ swoim bohaterom nakazywa³ on romantyczne poœwiêcenie w realizacji spo³ecznych dzia³añ. Konsekwencja Stanis³awy Bozowskiej w realizowaniu "pracy u podstaw" kosztowa³a j¹ ¿ycie, doktor Piotr zostawi³ ojca, doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") skazywa³ siê na samotnoœæ, odrzucaj¹c uczucie kobiety, któr¹ kocha³, gdy¿ ba³ siê, ¿e potrzeba ustabilizowania rodziny przeszkodzi mu w dzia³aniu na rzecz najbiedniejszych. Samotni, zbuntowani, konsekwentni, odrzucaj¹cy szansê stworzenia w³asnego domu i poœwiêcaj¹cy wszystkie wartoœci z ¿yciem w³¹cznie sprawie, któr¹ uznawali za s³uszn¹, bohaterowie ¯eromskiego romantyczn¹ formu³ê dzia³ania wprzêgali wiêc do realizacji pozytywistycznego programu spo³ecznego. Po³¹czenie dwu najbardziej wartoœciowych elementów kulturowej tradycji powinno zatem daæ rezultaty. Tymczasem sam ¯eromski zauwa¿a³, ¿e jego bohaterowie s¹ bezsilni w konflikcie z reszt¹ spo³eczeñstwa. Innego rozwi¹zania jednak nie widzia³. Konsekwentny moralista proponowa³ wiêc szczytne wzory, zdaj¹c sobie sprawê, ¿e maj¹ niewielk¹ szansê na realizacjê. Koniecznoœæ wyjœcia poza kr¹g tradycji romantyczno-pozytywistycznej w tworzeniu programów spo³ecznych zasugerowa³ jednak dopiero w "Przedwioœniu" (1924).