plik


ÿþMINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI MaBgorzata Höffner Wykonywanie instalacji elektrycznych 311[08].Z1.06 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2005  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr Krystyna Guja dr in|. ZdzisBaw Kobierski Konsultacja: dr Bo|ena Zajc Opracowanie redakcyjne: mgr in|. Katarzyna Makowska Korekta: mgr in|. JarosBaw Sitek Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 311[08].Z1.06  Wykonywanie instalacji elektrycznych zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu technik elektryk. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2005  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1.Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstpne 4 3. Cele ksztaBcenia 5 4. MateriaB nauczania 6 4.1. Instalacje mieszkaniowe 6 4.1.1. MateriaB nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzajce 10 4.1.3. wiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postpów 13 4.2. Wykonywanie instalacji mieszkaniowych 13 4.2.1. MateriaB nauczania 13 4.2.2. Pytania sprawdzajce 18 4.2.3. wiczenia 18 4.2.4. Sprawdzian postpów 24 4.3. Instalacje przemysBowe niskiego napicia 25 4.3.1. MateriaB nauczania 25 4.3.2. Pytania sprawdzajce 27 4.3.3. wiczenia 28 4.3.4. Sprawdzian postpów 29 4.4. Instalacje specjalne 30 4.4.1. MateriaB nauczania 30 4.4.2. Pytania sprawdzajce 32 4.4.3. wiczenia 32 4.4.4. Sprawdzian postpów 33 4.5. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych 34 4.5.1. MateriaB nauczania 34 4.5.2. Pytania sprawdzajce 36 4.5.3. wiczenia 36 4.5.4. Sprawdzian postpów 38 5. Sprawdzian osigni 39 6. Literatura 42  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 1. WPROWADZENIE Poradnik bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o instalacjach elektrycznych ró|nego rodzaju oraz ksztaBtowaniu umiejtno[ci ich projektowania, wykonywania oraz naprawy z zakresu jednostki moduBowej  Wykonywanie instalacji elektrycznych w module  Monta| i eksploatacja instalacji elektrycznych . Pomo|e Ci równie| ksztaBtowa umiejtno[ stosowania zasad bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpora|eniowej i ochrony [rodowiska na stanowisku pracy. W poradniku zamieszczono: - wymagania wstpne, - cele ksztaBcenia, - materiaB nauczania dotyczcy: " mieszkaniowych instalacji elektrycznych, " zasad projektowania instalacji o[wietleniowych i gniazd wtykowych, " planów i schematów instalacji elektrycznej, " przepisów bhp przy wykonywaniu instalacji elektrycznych, " zasad organizacji stanowiska pracy, " kolejno[ci czynno[ci przy monta|u instalacji elektrycznej, " monta|u ró|nych typów instalacji mieszkaniowej, " instalacji elektrycznych niskiego napicia w zakBadach przemysBowych, " monta|u przemysBowych instalacji elektrycznych niskiego napicia, " monta|u wybranych instalacji specjalnych (domofonowej, dzwonkowej, " komputerowej, TV, telefonicznej), " konserwacji i eksploatacji instalacji, " uszkodzeD w instalacjach elektrycznych i ich usuwania, " obliczania spadku napicia oraz strat mocy w sieciach niskiego napicia. - pytania sprawdzajce, - wiczenia, - sprawdziany postpów, - sprawdzian osigni, - wykaz literatury zawierajcej tre[ci z zamieszczonego zakresu. Szczególn uwag zwró na: - opanowanie umiejtno[ci wykonywania ró|nego rodzaju instalacji elektrycznych, - przestrzeganie zasad bhp podczas wykonywania wiczeD, - lokalizacj i usuwanie usterek w instalacji elektrycznej, - opanowanie umiejtno[ci samooceny wykonanego zadania.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie:  rozró|nia symbole graficzne elementów instalacji elektrycznych,  czyta schematy ideowe i monta|owe instalacji elektrycznych i rozdzielnic,  rozpoznawa rodzaj przewodu po jego wygldzie i oznaczeniu literowo-cyfrowym,  dobiera przewód dla okre[lonego obci|enia i warunków pracy,  rozró|nia osprzt instalacyjny, Bczniki, zródBa [wiatBa, oprawy o[wietleniowe, aparatur elektryczn,  dobiera osprzt, Bczniki i oprawy o[wietleniowe do okre[lonego rodzaju instalacji i warunków pracy,  dobiera [rodki zabezpieczajce instalacj przed zakBóceniami (przeci|eniami, zwarciami, spadkiem napicia, przepiciami),  dobiera [rodki ochrony przed pora|eniem,  projektowa ukBady o[wietleniowe,  projektowa tablice rozdzielcze,  wykonywa monta| mechaniczny aparatury w rozdzielnicy,  Bczy obwody elektryczne na podstawie schematów ideowych i monta|owych,  rozpozna podstawowe zródBa [wiatBa i oprawy o[wietleniowe,  instalowa podstawowe zródBa [wiatBa i oprawy o[wietleniowe,  analizowa prac instalacji elektrycznych na podstawie ich schematów ideowych i monta|owych,  bada i ocenia stan techniczny aparatury elektrycznej,  stosowa zasady bezpieczeDstwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpo|arowej na stanowisku pracy,  korzysta z literatury, norm, kart katalogowych wyrobów oraz przepisów budowy i eksploatacji urzdzeD.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie:  sklasyfikowa instalacje elektryczne ze wzgldu na ich przeznaczenie oraz sposób wykonania,  odczyta symbole graficzne elementów instalacji elektrycznych,  rozpozna cz[ci skBadowe instalacji na schemacie oraz na modelu,  dokona analizy pracy prostej instalacji na podstawie jej schematu monta|owego,  rozpozna rodzaj instalacji, typ przewodów i osprzt instalacyjny na podstawie dokumentacji technicznej instalacji,  dobra rodzaj instalacji dla okre[lonego pomieszczenia,  zaprojektowa proste instalacje mieszkaniowe i przemysBowe,  dokona zestawienia materiaBów potrzebnych do wykonania instalacji,  zorganizowa stanowisko pracy z zachowaniem zasad bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej i ochrony [rodowiska oraz wymagaD ergonomii,  wyznaczy tras przewodów i miejsca na osprzt na podstawie dokumentacji technicznej,  zamocowa osprzt i oprawy o[wietleniowe na ró|nych podBo|ach,  uBo|y przewody zgodnie z dokumentacj,  wyodrbni poszczególne obwody instalacji i poBczy je,  zlokalizowa i usun proste usterki instalacji,  skorzysta z literatury, norm i kart katalogowych wyrobów,  zastosowa zasady bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej i ochrony [rodowiska obowizujce na stanowisku pracy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Instalacje mieszkaniowe 4.1.1. MateriaB nauczania Klasyfikacja instalacji mieszkaniowych W zale|no[ci od rodzaju zasilanych odbiorników instalacje dzieli si zwykle na: - o[wietleniowe  zasilajce urzdzenia o[wietleniowe oraz podBczane do gniazd jednofazowych przeno[ne urzdzenia o niewielkiej mocy (sprzt elektroniczny, AGD, komputery, grzejniki przeno[ne itp.), - siBowe  zwykle trójfazowe, zasilajce silniki elektryczne oraz urzdzenia przemysBowe (w mieszkaniach  ogrzewanie elektryczne, kuchnie elektryczne itp.). Instalacja mieszkaniowa w budynku wielorodzinnym skBada si z nastpujcych cz[ci: - zBcza, które Bczy j z sieci zasilajc, - rozdzielnicy gBównej  zawierajcej gBówny wyBcznik zasilania oraz zabezpieczenia wychodzcych z niej odgaBzieD, - wewntrznych linii zasilajcych (wlz)  trójfazowych odgaBzieD zasilajcych poszczególne grupy odbiorców (na przykBad w kolejnych klatkach schodowych), - instalacji odbiorczych poszczególnych mieszkaD wyposa|onych w zabezpieczenia i licznik energii elektrycznej. Instalacja odbiorcza mo|e skBada si z nastpujcych obwodów: - o[wietlenia ogólnego, - gniazd wtyczkowych, - kuchni elektrycznej, - elektrycznego podgrzewacza wody, - ogrzewania elektrycznego (grzejniki konwektorowe, pBytowe, ogrzewanie podBogowe, kocioB elektryczny do centralnego ogrzewania), - napdów |aluzji i rolet, - wentylacji i klimatyzacji, - zabezpieczeD przeciwpo|arowych, - instalacji kontroli dostpu i przeciwwBamaniowych, - instalacji komputerowych, - instalacji antenowych. Ze wzgldu na coraz wiksze wymagania dotyczce zapewnienia prawidBowej pracy ró|norodnych urzdzeD elektrycznych i trudno[ci w wykonywaniu du|ej liczby obwodów zasilajcych metodami tradycyjnymi, opracowane zostaBy systemy instalacji elektrycznych zapewniajce du| niezawodno[ i prostot wykonania. Najprostszym z nich, przeznaczonym do instalacji mieszkaniowych jest system SI, oparty na wykorzystaniu techniki przekaznikowej. PowstaBy równie| systemy instalacji opartych na wykorzystaniu techniki komputerowej, umo|liwiajce tworzenie  inteligentnych budynków . Wicej informacji na temat systemu SI znajdziesz w podrczniku [4].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 Zasady projektowania instalacji o[wietleniowych i gniazd wtyczkowych We wszystkich instalacjach elektrycznych w budynkach mieszkalnych wykonuje si obwody o[wietleniowe i obwody gniazd wtyczkowych. Przy ich projektowaniu mo|na korzysta z normy N SEP-E 002  Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych. Podstawy planowania. Wyznaczanie mocy zapotrzebowanej . Obwody te powinny by rozdzielone i posiada oddzielne zabezpieczenia nadmiarowe. Ponadto obwody gniazd wtyczkowych w pomieszczeniach wilgotnych i mokrych powinny by wyposa|one w oddzielne wyBczniki przeciwpora|eniowe ró|nicowoprdowe. Obwody o[wietleniowe nale|y wykonywa przewodami miedzianymi o przekroju co najmniej 1,5 mm2. Liczba punktów o[wietleniowych (wypustów o[wietleniowych) przypadajcych na jedno pomieszczenie uzale|niona jest od jego charakteru, powierzchni oraz planowanego standardu. Dane na ten temat podawane s w literaturze [4], [9], [12]. Liczba wypustów nale|cych do jednego obwodu o[wietleniowego nie powinna przekracza dwudziestu. Wypusty o[wietlenia ogólnego rozmieszcza si w centralnym punkcie pomieszczenia, zwykle na przeciciu przektnych na suficie. Aczniki o[wietleniowe powinny by umieszczone przy drzwiach wej[ciowych do pomieszczeD od strony klamki, na wysoko[ci ok. 105 cm od podBogi. W przypadku Bazienek i WC Bczniki o[wietleniowe nale|y instalowa na zewntrz pomieszczeD [4]. Obwody gniazd wtyczkowych nale|y wykonywa przewodami miedzianymi o przekroju 2,5 mm2 lub wikszym w zale|no[ci od planowanej mocy odbiorników. Liczba gniazd wtyczkowych przypadajcych na jedno pomieszczenie uzale|niona jest od jego charakteru, powierzchni i planowanego standardu. Tabele dotyczce dobierania liczby gniazd wtyczkowych zamieszczone s w literaturze [9], [12]. Gniazda wtyczkowe powinny tworzy obwód pier[cieniowy, przy czym ich liczba w jednym obwodzie nie powinna przekracza dziesiciu. Odbiorniki o du|ym poborze mocy zainstalowane na staBe powinny by zasilane z oddzielnych obwodów, a odbiorniki ruchome z obwodów z jednym gniazdem. Gniazda wtyczkowe instaluje si na wysoko[ci 30 cm nad podBog lub bezpo[rednio nad listw przypodBogow, z wyjtkiem kuchni i Bazienek, gdzie powinny by umieszczone na wysoko[ci 105 cm [4]. Gniazda nale|y rozmie[ci po obydwu stronach drzwi i okien oraz na ka|dej [cianie w odlegBo[ci 1,5 do 2 m, aby ograniczy konieczno[ stosowania przedBu|aczy. Zaleca si instalowanie gniazd podwójnych. Planujc instalacj mo|na przewidzie dodatkowe puszki na gniazda, pozostawiajc w nich nadmiar przewodu i zamkn za[lepkami. Gniazda wtyczkowe ze stykiem ochronnym oraz doprowadzenie przewodów ochronnych do wypustów o[wietleniowych nale|y stosowa we wszystkich pomieszczeniach, niezale|nie od ich charakteru. Wytyczne do normy N SEP-E 002 opublikowane w 2003 roku i opisane w literaturze [9], zalecaj ukBadanie przewodów w pomieszczeniach mieszkalnych w strefach instalacyjnych poziomych i pionowych obejmujcych obszary: - od 15 do 45 cm nad gotow powierzchni podBogi (dolna pozioma strefa instalacyjna  SH-d), - od 15 do 45 cm pod gotow powierzchni sufitu (górna pozioma strefa instalacyjna  SH-g), - od 90 do 120 cm nad gotow powierzchni podBogi ([rodkowa pozioma strefa instalacyjna  SH-s)  stosowane w pomieszczeniach kuchni i Bazienek, - od 10 do 30 cm od skraju o[cie|nicy drzwi (pionowa strefa instalacyjna przy drzwiach  SV-d), - od 10 do 30 cm od skraju o[cie|nicy okna (pionowa strefa instalacyjna przy oknach  SV-o), - od 10 do 30 cm od linii zbiegu [cian w kcie (pionowa strefa instalacyjna w ktach pomieszczeD  SV-k).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 Zalecane rozmieszczenie i wymiary stref instalacyjnych s zgodne z normami europejskimi. Rys. 1. Szkice przykBadowego rozmieszczenia stref instalacyjnych, Bczników oraz gniazd wtyczkowych w pokojach budynków mieszkalnych [6] Liczba obwodów gniazd wtyczkowych uzale|niona jest od powierzchni mieszkania oraz charakteru odbiorników. Nale|y pamita, aby ka|dy odbiornik o mocy przekraczajcej 2 kW (kuchnia elektryczna, ogrzewacz wody, pralka, zmywarka) zasilany byB z odrbnego obwodu odbiorczego. Gniazdo zasilajce taki odbiornik nie jest wliczane do ogólnej liczby gniazd w pomieszczeniu. Dane na ten temat mo|na znalez w literaturze [9]. Uwaga: W przypadku zasilania trójfazowego nale|y tak zaplanowa podBczenie obwodów w tablicy rozdzielczej, aby poszczególne fazy obci|y w miar równomiernie. Plany i schematy instalacji elektrycznych Plan instalacji elektrycznej to rysunek, na którym na planie budowlanym obiektu zaznaczone s symbolicznie elementy instalacji elektrycznej oraz trasy przewodów. Aczniki instalacyjne, wypusty o[wietleniowe i urzdzenia zaznaczone s w miejscach ich zainstalowania. Na podstawie planu instalacji mo|na okre[li liczb i rodzaj poszczególnych rodzajów osprztu, jego rozmieszczenie oraz oszacowa dBugo[ przewodu potrzebnego do wykonania instalacji. Na planach instalacji elektrycznej przewody rysowane s pojedyncz kresk, na której liczb |yB przewodzcych oznacza si uko[nymi kreseczkami. W przypadku przewodów wielo|yBowych oznaczenie wykonuje si jedn uko[n kresk i cyfr okre[lajc liczb |yB przewodzcych Taki sposób przedstawienia instalacji nazywany jest jednoliniowym. Na planie instalacji oznaczony jest równie| typ przewodu, jego przekrój i sposób uBo|enia. Schemat instalacji elektrycznej to rysunek, na którym przedstawione s obwody instalacji i wzajemne powizania midzy nimi oraz wystpujce w instalacji urzdzenia zabezpieczajce, liczniki energii elektrycznej i odbiorniki energii elektrycznej. Na podstawie schematu instalacji nie mo|na obliczy liczby gniazd wtyczkowych, wypustów o[wietleniowych ani przewidzie dBugo[ci przewodów.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 Rys. 2. Schematy instalacji o[wietleniowej z Bcznikiem [wiecznikowym:. a) ideowy, b) rozwinity, c) monta|owy [1], [6] Rozró|nia si trzy podstawowe rodzaje schematów instalacji elektrycznych: a) schematy ideowe instalacji w postaci jednoliniowej maj charakter funkcjonalny i przedstawiaj w sposób uproszczony rzeczywiste rozmieszczenie osprztu oraz przewodów  rys. 2 a, b) schematy rozwinite to schematy wieloliniowe, które nie uwzgldniaj rzeczywistego rozmieszczenia elementów, ale uwzgldniaj wszystkie poBczenia elektryczne i umo|liwiaj analiz dziaBania ukBadu  rys. 2 b, c) schematy monta|owe to schematy wieloliniowe przedstawiajce rzeczywiste rozmieszczenie elementów i przewodów oraz ich poBczenia w osprzcie (na przykBad w puszce instalacyjnej)  rys. 2 c. Symbole graficzne stosowane do oznaczania poszczególnych elementów instalacji okre[lone s w normie PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach. Na schematach elektrycznych Bczniki przedstawiane s w stanie bezprdowym (na przykBad zestyk zwierny  w stanie otwartym). Oznaczenia alfanumeryczne stosowane w dokumentacji tej samej instalacji musz by dla tych samych elementów jednakowe na wszystkich dokumentach. Projektowanie instalacji elektrycznych Poza planami i schematami instalacji elektrycznej projekt powinien zawiera obliczenia dotyczce: - przewidywanego poboru mocy, - doboru przewodów, - doboru zabezpieczeD, - spadków napicia w poszczególnych obwodach, - doboru [rodków ochrony przed pora|eniem. Zalecenia szczegóBowe dotyczce planowania mocy zapotrzebowanej dla pojedynczego mieszkania w zale|no[ci od charakteru budynku (jednorodzinny, wielorodzinny) oraz sposobu zaopatrzenia w ciepB wod podane s w literaturze [6] oraz [12]. Mo|esz dodatkowo poszerzy swoje umiejtno[ci poza program objty celami ksztaBcenia przewidzianymi w ramach jednostki moduBowej Z1.06.  Wykonywanie instalacji elektrycznych . Podczas wykonywania wiczeD z zakresu projektowania instalacji elektrycznej do zadanych warunków wykorzystaj umiejtno[ci zdobyte w jednostce moduBowej Z1.01  Dobieranie przewodów i osprztu w instalacjach .  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do zaplanowania przebiegu wiczeD i ich wykonania. 1. Jakie rodzaje odbiorników wystpuj w instalacjach mieszkaniowych? 2. Z jakich cz[ci skBada si instalacja w budynku mieszkalnym jednorodzinnym? 3. Jakie obwody mo|e zawiera instalacja odbiorcza w budynku mieszkalnym? 4. Gdzie mo|na znalez informacje dotyczce zasad projektowania obwodów o[wietleniowych i gniazd wtyczkowych w instalacji elektrycznej? 5. Od czego zale|y liczba wypustów o[wietleniowych i gniazd wtyczkowych w poszczególnych pomieszczeniach? 6. Gdzie powinny znajdowa si wypusty o[wietleniowe o[wietlenia ogólnego? 7. Gdzie powinny znajdowa si Bczniki instalacyjne? 8. Gdzie powinny znajdowa si gniazda wtyczkowe? 9. Ile wypustów o[wietleniowych mo|e zawiera jeden obwód? 10. Ile gniazd wtyczkowych mo|e zawiera jeden obwód? 11. W jakich obwodach nale|y zainstalowa wyBczniki ró|nicowoprdowe? 12. Dla jakich urzdzeD wykonuje si oddzielne obwody zasilajce jedno gniazdo wtyczkowe? 13. Czym charakteryzuj si plany instalacji elektrycznych? 14. Czym charakteryzuj si schematy ideowe instalacji elektrycznych? 15. Czym charakteryzuj si schematy rozwinite instalacji elektrycznych? 16. Czym charakteryzuj si schematy monta|owe instalacji elektrycznych? 17. Jakie zasady obowizuj przy oznaczaniu elementów instalacji na planach i schematach. 18. Jakie obliczenia powinny by doBczone do projektu instalacji elektrycznej? 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Sporzdz zestawienie symboli graficznych oraz wykaz obwodów znajdujcych si na zaBczonym schemacie lub planie instalacji elektrycznej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) okre[li rodzaj dokumentu otrzymanego do wykonania wiczenia, 2) sporzdzi tabel symboli graficznych wystpujcych w dokumencie i ich znaczenia, 3) odszuka znaczenie poszczególnych symboli i uzupeBni tabel, 4) dokona analizy dokumentu i wyszczególni znajdujce si na rysunku obwody. Wyposa|enie stanowiska pracy: - schemat lub plan instalacji elektrycznej mieszkaniowej, - dBugopis, - papier do pisania, - Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach, - podrczniki, poradniki [1], [4], [5], [6], [9].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 ZaBcznik do wiczenia 1 PrzykBadowy schemat instalacji w budynku jednorodzinnym [1] wiczenie 2 Sporzdz plan i schemat instalacji elektrycznej swojego mieszkania. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) narysowa plan mieszkania, stanowicy podkBad budowlany, 2) nanie[ na planie wszystkie widoczne elementy instalacji elektrycznej, 3) ustali przynale|no[ elementów do okre[lonego obwodu, wyró|niajc ka|dy obwód innym kolorem, 4) odczyta prdy znamionowe zabezpieczeD poszczególnych obwodów i zapisa na planie, 5) narysowa prawdopodobne trasy przewodów, zgodne z zasadami dobierania tras przewodów, 6) sporzdzi schemat instalacji rozrysowanej na planie, 7) je[li w rzeczywistej instalacji wystpuj niezgodno[ci z obowizujcymi przepisami, nale|y je oznaczy i opisa w zaBczniku do zadania (punkt ten nie jest obowizkowy, ale wykonanie go podwy|sza ocen z zadania). Uwaga: Wykonujc to zadanie nie mo|esz ingerowa w instalacj. Pamitaj, |e nie masz uprawnieD do wykonywania jakichkolwiek prac przy urzdzeniach elektrycznych! Wyposa|enie stanowiska pracy: - sporzdzony w domu podkBad budowlany w odpowiedniej skali z oznaczonymi elementami instalacji elektrycznej, - papier w kratk, - oBówek i kredki, - ewentualnie komputer z odpowiednim oprogramowaniem i drukarka kolorowa.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 wiczenie 3 Zaprojektuj instalacj elektryczn oraz wykre[l jej plan i schemat dla wybranego mieszkania, uwzgldniajc nastpujce zaBo|enia: a) w budynku nie ma instalacji gazowej ani centralnego ogrzewania, b) inwestor pragnie wyposa|y mieszkanie w instalacj telewizji satelitarnej oraz system ochrony antywBamaniowej, c) w mieszkaniu bd u|ytkowane dwa komputery z dostpem do Internetu przez sie wspóln z ssiadami. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) przeanalizowa informacje znajdujce si na podkBadzie budowlanym, 2) okre[li rodzaje obwodów w projektowanej instalacji, 3) narysowa schemat instalacji, 4) zaproponowa rozmieszczenie odbiorników, 5) narysowa plan, instalacji zaznaczajc poszczególne obwody ró|nymi kolorami, 6) dobra typy i przekroje przewodów oraz zapisa w dokumentach, 7) dobra rodzaje zabezpieczeD i ich parametry oraz zapisa w dokumentach, 8) przygotowa teczk z wykonan dokumentacj. Wyposa|enie stanowiska pracy: - podkBad budowlany mieszkania, - papier w kratk, - oBówek, kredki, - lub komputer z oprogramowaniem do projektowania instalacji elektrycznych i drukarka kolorowa, - kalkulator, - podrczniki, normy, przepisy: - Polska Norma PN-IEC 60364 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych [8], - Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach [7], - Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75 z 15.06.2002 r., poz. 690) [10], - katalogi bezpieczników, wyBczników instalacyjnych i ró|nicowoprdowych oraz osprztu instalacyjnego [2].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 4.1.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikowa instalacje elektryczne ze wzgldu na ich przeznaczenie? 2) rozpozna cz[ci skBadowe instalacji na schemacie, modelu i w warunkach naturalnych? 3) rozpozna rodzaje instalacji odbiorczych na schemacie, planie i w warunkach naturalnych? 4) odczyta symbole graficzne elementów instalacji elektrycznej? 5) narysowa plan i schemat instalacji elektrycznej? 6) zaprojektowa instalacj elektryczn do podanych warunków? 7) dokona analizy pracy prostej instalacji na podstawie jej schematu? 8) rozpozna typ przewodu i osprzt instalacyjny na podstawie dokumentacji technicznej instalacji? 9) narysowa schemat ideowy instalacji dla podanych warunków? 10) ustali rozmieszczenie wypustów o[wietleniowych i Bczników instalacyjnych w poszczególnych pomieszczeniach? 11) ustali rozmieszczenie gniazd wtyczkowych w poszczególnych pomieszczeniach? 12) narysowa plan instalacji dla podanych warunków? 13) narysowa schematy monta|owe podstawowych ukBadów o[wietleniowych? 14) równomiernie przyporzdkowa obwody do poszczególnych faz? 4.2. Wykonywanie instalacji mieszkaniowych 4.2.1. MateriaB nauczania Przystpujc do wykonywania instalacji elektrycznej nale|y pamita, |e bdzie ona u|ytkowana przez wiele lat, a jej naprawa i modernizacja jest bardzo uci|liwa i praktycznie ograniczona do niezbdnego minimum. Przy projektowaniu oraz wykonywaniu instalacji elektrycznych nale|y kierowa si nastpujcymi wskaznikami: - pewno[ zasilania, - mo|liwo[ dokonywania modernizacji instalacji, - estetyka instalacji, - wymagania u|ytkowników, - wymagania ekonomii i ochrony [rodowiska. Istnieje kilka kryteriów podziaBu instalacji elektrycznych. Ze wzgldu na sposób ukBadania przewodów rozró|niamy: - instalacje ukBadane pod tynkiem (podtynkowe), - instalacje ukBadane w tynku (wtynkowe), - instalacje ukBadane na tynku (natynkowe): - w rurach stalowych lub PVC, - w listwach elektroinstalacyjnych,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 - przewodami w powBoce (kabelkowymi). - w stropach lub podBogach: - w kanaBach instalacyjnych, - w rurkach, - w bruzdach. Sposób ukBadania przewodów w instalacji dobiera si ze wzgldu na: - charakter budynku (mieszkalny, u|yteczno[ci publicznej, warsztatowy, przemysBowy), - rodzaj konstrukcji budynku (cegBa, beton, pByta gipsowo-kartonowa, drewno), - warunki [rodowiska  bezpieczeDstwo u|ytkownika (pomieszczenia suche, wilgotne, mokre). Inny sposób ukBadania przewodów wybierzemy dla pomieszczeD u|yteczno[ci publicznej (na przykBad szkoBy), a inny dla pomieszczeD technicznych (kotBownie, piwnice). Bardzo wa|nym jest te| dobór instalacji ze wzgldu na warunki [rodowiskowe, w którym si ona znajduje. Inaczej wykonana bdzie instalacja w pralniach, inaczej w pokojach mieszkalnych, a jeszcze inaczej na zewntrz budynków. Inne wymogi stawia si przed instalacj w budynku mieszkalnym, a zupeBnie inne w zakBadach przemysBowych. Sposób uBo|enia instalacji elektrycznej oznaczany jest na planie instalacji elektrycznej w postaci symbolu graficznego [1]. Wicej informacji dotyczcych zasad dobierania sposobu ukBadania przewodów znajdziesz w literaturze [4]. Przy modyfikacji lub rozbudowie istniejcej instalacji dobieramy taki sposób ukBadania przewodów, który w najmniejszym stopniu ingeruje w wygld lub konstrukcj pomieszczenia, a jednocze[nie speBnia wymagania bezpieczeDstwa i estetyki. W zale|no[ci od sposobu rozprowadzenia przewodów wyró|nia si nastpujce rodzaje instalacji: - instalacje z puszkami odgaBznymi  tradycyjne, w których wszystkie poBczenia wykonywane s w puszkach odgaBznych, w poBczeniach [rubowych lub bez[rubowych. Przewody instalacji prowadzone s w odlegBo[ci 30 cm ± 10 cm od sufitu. Odcinki do Bczników instalacyjnych i gniazd wtyczkowych prowadzi si pionowo w dóB od puszek odgaBznych. Puszki te Batwo zlokalizowa, gdy| s widoczne nawet pod tapet. W przypadku napraw takiej instalacji wymagajcych otwarcia puszek narusza si struktur [ciany. S to najcz[ciej instalacje wtynkowe. - instalacje z puszkami przyBczeniowymi  poBczenia przewodów wykonywane s w puszkach wyBczników, które s gBbsze i posiadaj zaciski Bczeniowe. Instalacje prowadzi si na wysoko[ci 30 cm ± 10 cm nad podBog. Mo|e to by instalacja w listwach, - instalacje z centraln skrzynk odgaBzn  przewody ka|dego obwodu rozprowadzane s oddzielnie. Instalacja wykonywana jest w górnej strefie pomieszczenia. Charakteryzuje si du|ym zu|yciem przewodów i wzgldn Batwo[ci wykonywania napraw. Ka|dy Bcznik i ka|dy odbiornik poBczony jest oddzielnym przewodem do szyny w skrzynce zaciskowej, w której wykonane s wszystkie poBczenia. Wykonanie naprawy nie wymaga ingerencji w inne obwody. Instalacj taka Batwo jest rozbudowa poprzez dodawanie kolejnych obwodów. Poza instalacjami doprowadzajcymi do odbiorników energi elektryczn wykonuje si równie| szereg tzw. instalacji specjalnych, do których zaliczamy midzy innymi instalacje: - domofonowe, - dzwonkowe, - TV kablowej, - komputerowe, - telefoniczne, - alarmowe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 Podczas wykonywania ka|dego rodzaju instalacji elektrycznej nale|y pamita, |e: - przewody, rurki i listwy instalacyjne powinny by uBo|one po liniach prostych poziomo lub pionowo, - po|dane jest zachowywanie stref instalacyjnych w pomieszczeniach mieszkalnych oraz wysoko[ci zamontowania Bczników i gniazdek nad poziomem podBogi [1], - do niezbdnego minimum nale|y ograniczy przej[cia przewodów przez [ciany i stropy, przy zastosowaniu instalacji wtynkowych i podtynkowych w tych miejscach przewody powinny by dodatkowo chronione, na przykBad odcinkiem rurki instalacyjnej, - nie nale|y ukBada przewodów na nagrzanych powierzchniach (na cigach kominowych, wzdBu| rur ogrzewczych itp.), - nie wolno wykonywa odgaBzieD od wypustów sufitowych do innych odbiorników, - Bczna dBugo[ u|ytych przewodów powinna by mo|liwie maBa, przy zachowaniu powy|ej przedstawionych zasad [6]. UkBadanie instalacji pod tynkiem UkBadanie instalacji pod tynkiem wykonuje si w nowych budynkach przed tynkowaniem [cian. Przewody umieszcza si w rurach elektroinstalacyjnych z polwinitu (w skrócie PVC lub PCV), najcz[ciej karbowanych. Zrednica wewntrzna u|ytej rury zale|y od przekroju i liczby przewodów. W jednej rurze powinny znajdowa si przewody nale|ce tylko do jednego obwodu. Tabele doboru rur podane s w podrcznikach, poradnikach i katalogach osprztu [1], [4], [6], [9]. Odcinki rur przycina si na odpowiedni dBugo[ w zale|no[ci od potrzeb, poniewa| dostarczane s w odcinkach kilkudziesiciometrowych zwinitych w krgi. Po wytyczeniu trasy przewodów i miejsc na puszki instalacyjne i osprzt nale|y przygotowa podBo|e. Za pomoc specjalnych frezów murarskich lub mBotów kujcych, |Bobaków i koronek nale|y wykona w murze bruzdy na rurki i otwory na puszki. Rurki instalacyjne powinny si w nich schowa caBkowicie. Otwory pod puszki powinny mie gBboko[ pozwalajc na zamocowanie puszek tak, aby ich krawdzie byBy równe z kBadzionym potem na [cian tynkiem. Auki rurek musz by Bagodne, aby pózniej Batwo mo|na byBo w nie wcign przewody. Rurki i puszki nale|y przymocowa do podBo|a za pomoc gipsu lub gwozdzi. Przed tynkowaniem puszki nale|y zakry. Przewody wciga si do rurek dopiero po wyschniciu tynku. UkBadanie instalacji w tynku Instalacje wtynkowe wykonywane s na etapie budowy pomieszczeD, specjalnie do tego celu przeznaczonymi przewodami  tzw. wtynkowymi (na przykBad YDYt). Mo|na je stosowa wyBcznie w pomieszczeniach suchych. Przewody te mocuje si na nieotynkowanym murze za pomoc gwozdzi stalowych, klamerek, przylepca, kleju lub przez zarzucenie zapraw murarsk co okoBo 50 cm. Je[li [ciana wykonana jest z materiaBów palnych (na przykBad pByt drewnianych), nale|y przed wykonaniem instalacji pokry j min. 0,5 cm warstw tynku. Szczególnej staranno[ci wymaga wykonanie Buków przewodu wtynkowego, które nie bd wystawaBy zbytnio ponad powierzchni [ciany. W tym celu rozcina si izolacj pomidzy |yBami i ksztaBtuje Buki pojedynczych |yB lub zagina prostopadle, po podkuciu muru w miejscu zagicia (rys. 3) .  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 Rys. 3. UkBadanie przewodu wtynkowego na Buku: 1 - podkBadka izolacyjna pod Bbem gwozdzia mocujcego przewód do podBo|a [6] Do tego typu instalacji stosuje si specjalny pBaski osprzt, do którego trzeba wprowadzi i poBczy przewody przed tynkowaniem [ciany. Przed tynkowaniem nale|y tak|e sprawdzi poprawno[ wykonania instalacji i zamkn puszki. Ponown kontrol prawidBowo[ci dziaBania wykonanej instalacji wykonuje si po wyschniciu tynku, przed pracami wykoDczeniowymi. Prace nale|y wykona bardzo starannie, gdy| usunicie usterek instalacji bdzie wymagaBo rozkucia tynku. UkBadanie instalacji na tynku w rurkach instalacyjnych Ten sposób ukBadania instalacji mo|e by wykorzystywany równie| na powierzchniach [cian niewykoDczonych tynkiem w pomieszczeniach niemieszkalnych suchych. Stosuje si zwykle rury PVC gBadkie, cienko[cienne  w przypadku miejsc, w których nie wystpuj nara|enia mechaniczne lub rury sztywne z twardego polwinitu w miejscach, gdzie wystpuj niewielkie nara|enia mechaniczne. W miejscach szczególnego nara|enia mechanicznego instalacji stosowane s rury stalowe. Zrednic wewntrzn rur dobiera si w zale|no[ci od przekroju i liczby przewodów. Rury mocuje si w specjalnych uchwytach mocowanych do [ciany wkrtami przy u|yciu koBków rozporowych. OdlegBo[ci midzy uchwytami okre[lone s w przepisach dotyczcych wykonywania instalacji. Wytyczajc tras instalacji nale|y pamita, |e midzy puszkami mog by najwy|ej dwa zagicia rury lub 6 metrów rury prostoliniowej (rys. 4 a, b). a) b) Rys. 4. Ilustracja zasad dotyczcych: a) liczby zagi rury instalacyjnej, b) maksymalnej dBugo[ci odcinka rury midzy puszkami instalacyjnymi [6] PoBczenia odcinków rur wykonuje si za pomoc poBczeD kielichowych (rys. 5 b, c) lub w specjalnych puszkach przelotowych bez przecinania przewodów. Promienie zagicia rur powinny by ok. 6 razy wiksze od [rednicy w przypadku rur winidurowych (rys. 5 a) oraz do 10 razy wiksze od [rednicy przypadku rur stalowych. Mo|na stosowa gotowe odcinki Buków lub je wykonywa po nagrzaniu odcinków prostoliniowych do odpowiedniej temperatury nagrzewnic elektryczn. ZBczki kielichowe wystpuj równie| jako gotowe elementy osprztu. W razie ich  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 braku koDcówki rur mo|na uksztaBtowa przy u|yciu tzw. kalibratora. Miejsce poBczenia nale|y ogrza, aby rura zewntrzna zacisnBa si na wewntrznej. Instalacj nale|y wykonywa z ok. 2% spadkiem odcinków poziomych. a) b) c) Rys. 5. Instalacja w rurach winidurowych: a) promieD Buku , b) zBczka dwukielichowa , c) poBczenie jednokielichowe [6] UkBadanie instalacji przewodem w powBoce (kabelkowym) na powierzchni [ciany Instalacje przewodami na powierzchni [ciany lub sufitu mo|na stosowa w pomieszczeniach niemieszkalnych suchych, mocujc przewody klejem lub opaskami. W pomieszczeniach o podwy|szonej wilgotno[ci lub mokrych w poBczeniu z odpowiednim szczelnym osprztem przewody ukBada si na uchwytach odlegBo[ciowych. Wprowadzenie przewodów do wntrza osprztu musi by zabezpieczone przed wnikaniem wilgoci przez zastosowanie dBawic z uszczelkami lub przepustów membranowych. Wykonanie instalacji natynkowej wymaga du|ej staranno[ci, poniewa| jest ona widoczna. Przewody powinny by ukBadane równolegle z zachowaniem wBa[ciwych odstpów midzy uchwytami, nie wikszych ni| 25 cm. Przy osprzcie pierwszy uchwyt powinien znajdowa si nie dalej ni| w odlegBo[ci 8 cm (rys. 6). Auki nale|y wykonywa od najmniejszego zachowujc równolegBe uBo|enie przewodów. Minimalny promieD Buku dla przewodów o [rednicy do 8 mm powinien by równy co najmniej czterem warto[ciom [rednicy przewodu [1]. Rys. 6. Rozmieszczenie uchwytów mocujcych przewód uBo|ony na tynku [6] UkBadanie instalacji w listwach elektroinstalacyjnych i kablowych Listwy instalacyjne wykonywane s w wersji bez przegród i z przegrodami. W przypadku listew z przegrodami w jednej mo|na umie[ci ró|ne obwody, równie| teletechniczne. Systemy listwowe wyposa|one s w odpowiednie akcesoria umo|liwiajce wykonywanie zagi i rozgaBzieD oraz osprzt do przyBczania Bczników, gniazd, opraw o[wietleniowych (rys. 7). Opisy kompletnych systemów znajduj si w katalogach producentów (na przykBad Legrand). Listwy mo|na prowadzi wzdBu| sufitów lub przy podBodze. Odcinki pionowe wykonuje si na ogóB wzdBu| otworów  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 drzwiowych lub okiennych. Po zamontowaniu listew, uBo|eniu i poBczeniu przewodów listwy zamyka si specjalnymi pokrywami. Niektórzy producenci oferuj specjalne, ozdobne wykoDczenia pokryw na przykBad drewnopodobne. Systemy listwowe s szczególnie przydatne do wykonywania i przeróbki instalacji w starych budynkach lub do wykonywania instalacji w pomieszczeniach biurowych (pozwalaj równie| na Batw rozbudow instalacji). a) b) Rys. 7. Listwy elektroinstalacyjne: a) przykBad wykonania, b) sposób monta|u osprztu [2] 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do zaplanowania przebiegu wiczeD i ich wykonania. 1. Czym nale|y si kierowa przy projektowaniu i wykonywaniu instalacji elektrycznych? 2. Jakie s sposoby ukBadania przewodów w instalacjach elektrycznych? 3. Co decyduje o wyborze sposobu ukBadania przewodów? 4. Jakie sposoby nadaj si do wykonywania instalacji w budownictwie nieprzemysBowym? 5. Jakie sposoby stosuje si do wykonywania instalacji w budownictwie przemysBowym? 6. Jak dzieli si instalacje w zale|no[ci od sposobu rozprowadzania przewodów? 7. Kiedy stosuje si poszczególne sposoby rozprowadzania przewodów? 8. Jakie instalacje elektryczne zaliczane s do kategorii  specjalnych ? 9. Jakie zasady ogólne obowizuj przy wykonywaniu wszystkich typów instalacji elektrycznych? 10. W jaki sposób nale|y postpowa wykonujc instalacj pod tynkiem? 11. Jakie zasady obowizuj przy wykonywaniu instalacji w tynku? 12. Jakich zasad nale|y przestrzega wykonujc instalacj na tynku w rurach? 13. Gdzie i w jaki sposób wykonuje si instalacj przewodem w powBoce (kabelkowym)? 14. Jak nale|y postpowa wykonujc instalacje w listwach elektroinstalacyjnych lub kablowych? 4.2.3. wiczenia wiczenie 1 Wykonaj ekspozycj na temat  Techniki wykonywania poBczeD przewodów elektrycznych wykorzystujc opisy w literaturze [1], [2], [3], [6]. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z ró|nymi metodami Bczenia przewodów oraz osprztem do Bczenia przewodów, 2) zaprojektowa ekspozycj, 3) przygotowa zapotrzebowanie na materiaBy i narzdzia,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 4) zgromadzi materiaBy i narzdzia wedBug zapotrzebowania (dostpne w pracowni), 5) wykona eksponaty poBczeD przewodów, 6) wykona ekspozycj, 7) zaprezentowa wykonane poBczenia omawiajc warunki ich poprawno[ci. Wyposa|enie stanowiska pracy: - literatura [1], [2], [3], [6], - szczypce uniwersalne, - szczypce boczne, - szczypce okrgBe, - szczypce do zdejmowania izolacji, - nó| monterski, - komplet wkrtaków, - komplet kluczy nasadowych lub pBaskich, - szczypce do zaciskania tulejek, - lutownica, cyna, kalafonia, - narzdzia do wykonywania poBczeD owijanych, - zaciski przyBczeniowe ró|nych typów, kapturki izolacyjne, kostki i listwy przyBczeniowe, tulejki, konektory, koDcówki oczkowe. wiczenie 2 Na otynkowanej [cianie na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej na tynku w rurkach PCV wedBug zaBczonego planu. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) dobra rury w zale|no[ci od liczby |yB i ich przekroju na podstawie danych katalogowych producenta (na przykBad katalog firmy Legrand 99/00, s. 187), 2) wytyczy trasy rur instalacyjnych i rozplanowa rozmieszczenie uchwytów, puszek rozgaBznych, gniazd i Bczników, 3) wykona Buki rurek winidurowych z zachowaniem wBa[ciwego promienia gicia [6], 4) w przypadku braku zBczek dwukielichowych wykona kalibrowanie koDców rur winidurowych umo|liwiajce jednokielichowe Bczenie rurek, 5) zamocowa rurki za pomoc uchwytów na [cianie, 6) zamocowa puszki i osprzt instalacyjny, 7) stosujc link do przecigania przewodów wcign przewody do rurek z zachowaniem odpowiednich zapasów, 8) sprawdzi jako[ wykonanej pracy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji natynkowej, - plan instalacji, - katalog rur instalacyjnych, - sznurek, - miarka, - szczypce boczne, - spr|yna do zaginania rur,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 - elastyczna grzaBka elektryczna lub nagrzewnica gorcego powietrza (opalarka), - kalibrator, - wiertarka udarowa z kompletem wierteB, - koBki rozporowe, - mBotek, - punktak, - linka do przecigania przewodów, - rury PVC, - uchwyty do rur PVC, - reduktory, kolana, rozgaBzienia, Bczniki, - osprzt instalacyjny do rur z PVC (puszki, Bczniki), - przewody typu DY o ró|nych kolorach izolacji, - piBka do metalu lub no|yce do cicia listew i rurek. ZaBcznik do wiczenia 2. PrzykBadowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w hydroforni wiczenie 3 Na [cianie z cegBy, na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej wtynkowej zgodnie z zaBczonym planem. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) wytyczy trasy przewodów i poBo|enie Bczników, gniazdek, puszek rozgaBznych, wyprowadzeD o[wietleniowych wedBug planu instalacji z zachowaniem stref instalacyjnych w pomieszczeniach mieszkalnych, korzystajc z wytycznych w literaturze [1], [4], [6], 2) wykona otwory pod puszki i przymocowa puszki do podBo|a, 3) uBo|y przewody wtynkowe na murze i przymocowa je do podBo|a za pomoc gipsowania, przybijania lub naklejania, 4) wprowadzi przewody do puszek [ciennych i sufitowych z zachowaniem odpowiednich zapasów, 5) poBczy przewody w puszkach rozgaBznych, 6) zamkn puszki rozgaBzne i aparatowe. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji wtynkowej, - plan instalacji, - sznurek,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 - miarka, - wiertBo koronowe do wiercenia w murze, - wiertarka, - mBotek, - przecinak do betonu, - gips, gwozdzie lub klejownica, - szczypce boczne, - nó| monterski, [cigacz izolacji, - listwy lub kostki przyBczeniowe, - ta[ma izolacyjna, - miernik uniwersalny (próbnik przej[cia), - przewody typu YDYt, - puszki, Baczniki , oprawy o[wietleniowe. ZaBcznik do wiczenia 3 PrzykBadowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w sypialni wiczenie 4 Na otynkowanej [cianie wykonaj fragment instalacji elektrycznej przewodami w powBoce (kabelkowymi) zgodnie z zaBczonym planem. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) wyznaczy umiejscowienie natynkowej szafki rozdzielczej, 2) wytyczy trasy przewodów, poBo|enie Bczników, gniazdek, puszek rozgaBznych, opraw o[wietleniowych wedBug planu instalacji, zgodnie z zasadami rozmieszczania uchwytów mocujcych w instalacjach [1], 3) zamocowa natynkow szafk rozdzielcz, 4) zamocowa przewody na podBo|u z zastosowaniem uchwytów mocujcych, 5) zamocowa puszki, Bczniki, gniazda wtyczkowe i oprawy o[wietleniowe, 6) zamocowa aparatur moduBow (rozBcznik, wyBczniki ró|nicowoprdowe, wyBczniki nadprdowe) w szafce rozdzielczej, 7) poBczy przewody w puszkach rozgaBznych wedBug schematu, 8) podBczy Bczniki, gniazda wtyczkowe i oprawy o[wietleniowe, 9) podBczy obwody odbiorcze w szafce rozdzielczej, 10) miernikiem uniwersalnym (próbnikiem cigBo[ci obwodu) sprawdzi prawidBowo[ poBczeD, 11) sprawdzi jako[ wykonanej pracy ze szczególnym uwzgldnieniem pewno[ci zamocowania poszczególnych jej elementów.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji natynkowej, - plan instalacji, - sznurek, - miarka, - mBotek, - punktak, - wiertarka z kompletem wierteB, - koBki rozporowe, - przewody w powBoce (kabelkowe), - uchwyty do przewodów, - Bczniki, gniazda wtyczkowe, oprawy o[wietleniowe, puszki rozgaBzne, - natynkowa szafka rozdzielcza, - przewody, puszki, - miernik uniwersalny (próbnik cigBo[ci obwodu). ZaBcznik do wiczenia 4 PrzykBadowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w pralni wiczenie 5 Zaprojektuj fragment instalacji komputerowej sieci informatycznej oraz zasilajcej dla trzech stanowisk komputerowych w pomieszczeniu biurowym. OdlegBo[ midzy stanowiskami rozmieszczonymi wzdBu| [ciany wynosi 2 m. Nastpnie wykonaj ten fragment instalacji na poligonie. Zastosuj instalacj w listwach uBo|on na otynkowanej [cianie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) sporzdzi w postaci planu projekt fragmentu instalacji opisanego w zadaniu, 2) na podstawie danych katalogowych producenta dobra listwy z przegrod ze wzgldu na pojemno[ listwy, uBo|one w niej przewody i miejsce uBo|enia instalacji (listwy zwykBe, listwy naro|ne, listwy napodBogowe, listwy podparapetowe  na przykBad Katalog Legrand 2004 [2]), 3) wytyczy trasy listew, zaplanowa umiejscowienie gniazd wtyczkowych oraz gniazd informatycznych, 4) zamocowa listwy do podBo|a z zastosowaniem Bczników, rozgaBzieD, puszek do gniazd i za[lepek koDcowych, 5) zamocowa do listew gniazda wtyczkowe i gniazda informatyczne, 6) uBo|y w listwach przewody zasilajce gniazda wtyczkowe, 7) podBczy gniazda wtyczkowe, 8) uBo|y w listwach przewody sieci komputerowej,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 9) podBczy gniazda teletechniczne, 10) sprawdzi jako[ wykonanej pracy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowisko poligonowe do wykonywania instalacji w listwach, - plan instalacji, - katalog listew instalacyjnych, - linka, - oBówek stolarski, - miarka, - praska do zaprasowywania przewodów teletechnicznych, - wiertarka udarowa z kompletem wierteB, - koBki rozporowe, - mBotek, - punktak, - piBka do metalu, - listwy instalacyjne wraz z puszkami do gniazd, Bcznikami, rozgaBzieniami i za[lepkami koDcowymi, - przewody elektroenergetyczne i teletechniczne, - wtyki teletechniczne. wiczenie 6 Na [cianie z cegBy, na poligonie wykonaj fragment instalacji elektrycznej podtynkowej zgodnie z zaBczonym planem. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie. powiniene[: 1) wytyczy trasy bruzd do uBo|enia rurek gitkich, poBo|enie puszek aparatowych i rozgaBznych, wyprowadzeD o[wietleniowych wedBug planu instalacji z zachowaniem stref instalacyjnych w pomieszczeniach mieszkalnych [1], 2) wykona otwory pod puszki, 3) wykona bruzdy w [cianach do uBo|enia rurek gitkich, 4) poBczy rurki z puszkami i umocowa do podBo|a, 5) zamkn puszki rozgaBzne i aparatowe, 6) sprawdzi prawidBowo[ wykonania instalacji. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowisko poligonowe  [ciana z cegBy, - plan instalacji, - linka, - miarka, - wiertBo koronowe do wiercenia w murze, - wiertarka udarowa z mo|liwo[ci kucia lub mBot kujcy, - frez murarski, - |Bobak do cegBy, - mBotek, - przecinak do betonu,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 - gips, - przewody DY, - linka do przecigania przewodów, - rurki karbowane, - osprzt do wykonywania instalacji podtynkowej. ZaBcznik do wiczenia 6 PrzykBadowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w gara|u 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymieni czynniki wpBywajce na sposób wykonania instalacji elektrycznej? 2) zidentyfikowa sposób wykonania instalacji po jej oznaczeniu i wygldzie? 3) dobra sposób wykonania instalacji do charakteru pomieszczenia i warunków [rodowiska? 4) dobra sposób prowadzenia przewodów do rodzaju instalacji i konstrukcji budynku? 5) rozpozna specjalne instalacje elektryczne? 6) wykona instalacj zgodnie z obowizujcymi zasadami? 7) dobra osprzt do wykonania instalacji wskazanym sposobem? 8) przygotowa podBo|e do wykonania instalacji podtynkowej? 9) zaplanowa rozmieszczenie uchwytów, puszek i gniazd podczas wykonywania instalacji? 10) zamocowa rury instalacyjne i przewody na powierzchni [ciany? 11) zamocowa rury instalacyjne w instalacji podtynkowej? 12) wykona poBczenia rur winidurowych elastycznych i sztywnych? 13) wykona z rury winidurowej odpowiednie Buki? 14) zmontowa instalacje w listwach? 15) wcign przewody do rury instalacyjnej? 16) poBczy obwody instalacji zgodnie ze schematem? 17) wybra i zamocowa wyposa|enie w skrzynce rozdzielczej? 18) zaprasowa gniazdo na przewodzie teleinformatycznym typu skrtka? 19) zamocowa osprzt w instalacji w listwach? 20) sprawdzi prawidBowo[ wykonania instalacji?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 4.3. Instalacje przemysBowe niskiego napicia 4.3.1. MateriaB nauczania Elementy instalacji przemysBowych Instalacje przemysBowe niskiego napicia to cz[ niskonapiciowa sieci przemysBowej (do 1 kV), która sBu|y do rozprowadzania energii elektrycznej i zasilania odbiorników. Powinny one zapewnia mo|liwo[ rozbudowy i modernizacji, przy jednoczesnym przenoszeniu bardzo du|ych mocy i zasilaniu ró|norodnych typów odbiorników (o[wietlenie, silniki, urzdzenia: elektrotermiczne, spawalnicze, prostownikowe, energoelektroniczne). W instalacjach przemysBowych wyró|nia si: - obwody rozdzielcze, - obwody odbiorcze, - rozdzielnice i tablice rozdzielcze. Wykorzystywane s w nich nastpujce rodzaje przewodów: - przewody elektroenergetyczne, - kable elektroenergetyczne, - przewody szynowe: - magistralne  do zasilania rozdzielnic, odbiorników o bardzo du|ych mocach i innych przewodów szynowych, - rozdzielcze  do rozdziaBu energii na grupy odbiorników lub odbiorniki mniejszej mocy, - [lizgowe  do zasilania odbiorników ruchomych (IN do 400A), - o[wietleniowe  do zasilania obwodów o[wietleniowych, gdzie stanowi równie| konstrukcj wsporcz do mocowania opraw. Instalacje przemysBowe mog by wykonane nastpujcymi sposobami: - przewodami w powBoce w wizkach: - na uchwytach na powierzchni tynku, - podwieszonych na lince no[nej, - na wspornikach, - w uchwytach kablowych, - przewodami w powBoce na drabinkach, - przewodami w rurkach instalacyjnych winidurowych lub stalowych po wierzchu, - przewodami w powBoce lub kablami w korytkach: - izolacyjnych, - z blachy stalowej, - instalacje podBogowe, - instalacje przewodami szynowymi: - mocowanymi do elementów konstrukcji budynku, - na specjalnych wspornikach, - pod stropem. W zale|no[ci od wybranego sposobu wykonania instalacji nale|y dobra odpowiedni osprzt instalacyjny. Wicej na temat wykonywania instalacji przemysBowych dowiesz si z literatury [1], [3], [4], [6], [9].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 Rozdzielnice i tablice rozdzielcze Ze wzgldu na du| ró|norodno[ zasilanych obwodów w instalacjach przemysBowych stosuje rozbudowane ukBady rozdzielnic i tablic rozdzielczych. Rozdzielnice tablicowe stosuje si przy maBej liczbie i maBych mocach odbiorników o[wietleniowych i siBowych. Rozdzielnice skrzynkowe stosuje si w przypadku przewidywanej rozbudowy instalacji o prdach roboczych nieprzekraczajcych 600 A przy napiciu do 500 V. Przy wikszych obci|eniach nale|y stosowa rozdzielnice szafowe o ró|nych konstrukcjach. Z rozdzielnicami w bardziej skomplikowanych obwodach wspóBpracuj szafy, kolumny i pulpity sterownicze. Do ich projektowania wykorzystuje si specjalistyczne oprogramowanie komputerowe. Tre[ci dotyczce urzdzeD zasilajcych i rozdzielnic byBy tematem jednostki moduBowej Z1.05  Dobieranie urzdzeD zasilajcych i rozdzielczych niskiego napicia . Zapewnienie jako[ci zasilania poprzez wBa[ciwy dobór przewodów w sieci Dla prawidBowej pracy odbiorników przemysBowych konieczne jest zapewnienie niezawodno[ci dostawy energii elektrycznej i odpowiednich jej parametrów. W sieciach przemysBowych uzyskuje si to poprzez zastosowanie ukBadów dwustronnego zasilania, zastosowanie odpowiednich ukBadów automatyki, odpowiedni ukBad sieci wewntrz zakBadu oraz zastosowanie wyposa|enia zwikszajcego niezawodno[. Najistotniejsze zakBócenia to: - zmiana warto[ci napicia w sieci, - wahania napicia spowodowane przyBczaniem lub wyBczaniem odbiorników du|ych mocy, - krótkie przerwy w zasilaniu (do 1 min.) spowodowane zwarciami lub Bczeniem odbiorników du|ej mocy, - zapady napicia (obni|enie poni|ej 10% warto[ci znamionowej przez krótki czas). Urzdzenia zabezpieczajce przed tymi zjawiskami przedstawione zostaBy w jednostce moduBowej Z1.03  Dobieranie zabezpieczeD w instalacjach elektrycznych . Ograniczenie wahaD napicia mo|na zrealizowa poprzez wBa[ciwy dobór przekroju przewodów w poszczególnych odcinkach sieci. Spadki napicia i straty mocy zale| od materiaBu, z którego wykonane s przewody, przekroju przewodów, dBugo[ci przewodów oraz prdu obci|enia. W prawidBowo zaprojektowanej sieci spadki napicia nie powinny przekracza w instalacji odbiorczej 3%, a w wewntrznej linii zasilajcej w zale|no[ci od mocy instalacji od 0,5% do 1,5 % (wedBug tab. 5 z poradnika do jednostki moduBowej Z1.01  Dobieranie przewodów i osprztu w instalacjach elektrycznych ). W obiektach budowlanych najcz[ciej wystpuj sieci promieniowe, w których obci|enie poszczególnych odcinków instalacji ro[nie w kierunku od odbiorników do tablicy rozdzielczej. Najmniej obci|one s odcinki odbiorcze, a najbardziej wewntrzne linie zasilajce. Spadek napicia na odcinku od zBcza do odbiornika jest sum spadków napi na kolejnych odcinkach instalacji. Je|eli instalacja do 1 kV wykonana jest przewodami wielo|yBowymi lub przewodami jedno|yBowymi uBo|onymi obok siebie (na przykBad w rurkach lub w listwach) o przekroju nie wikszym ni| 50 mm2, wówczas mo|na pomin w obliczeniach reaktancj przewodów. W obliczeniach obwodów jednofazowych spadek napicia na odcinku instalacji mo|na obliczy ze wzoru: 200Å" P Å" R l ”U% = gdzie: R = 2 U ³ Å" S  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 w obwodach trójfazowych odpowiednio: 100 Å" P Å" R l ”U% = gdzie: R = 2 U ³ Å" S w powy|szych wzorach: ”U%  procentowy spadek napicia, P  moc czynna przesyBana odcinkiem przewodu, R  rezystancja odcinka przewodu, UN  napicie znamionowe (midzyfazowe), l  dBugo[ rozpatrywanego odcinka przewodu, ³  konduktywno[ przewodu (³Cu = 33 MS/m, ³AL = 56 MS/m), S  przekrój poprzeczny przewodu. Straty mocy w przewodach mo|na obliczy ze wzorów: P2 Å" R 2 ”P = R Å" I lub ”P = 2 U Najcz[ciej stosuje si przewody o staBym przekroju na wszystkich odcinkach. Jednak w przypadkach du|ych obci|eD powoduje to znaczne straty mocy oraz podwy|sza koszt instalacji. Rys. 8. Promieniowy ukBad sieci. a) jednostopniowy, b) dwustopniowy [13] Uwaga: Straty mocy s najmniejsze, je|eli gsto[ prdu we wszystkich odcinkach instalacji jest jednakowa. Do obliczania przekroju przewodów poszczególnych odcinków stosuje si metod  staBej gsto[ci prdu . Polega ona na takim dobieraniu przekroju kolejnych odcinków sieci, aby w ka|dym z nich gsto[ prdu byBa podobna. Wicej o tej metodzie dowiesz si z literatury [3]. 4.3.2.Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do zaplanowania przebiegu wiczeD i ich wykonania. 1. Jakie s zadania instalacji przemysBowych niskiego napicia? 2. Jakie rodzaje odbiorników spotyka si w instalacjach przemysBowych niskiego napicia? 3. Jakie cz[ci wyró|nia si w instalacjach przemysBowych? 4. Jakie rodzaje przewodów stosuje si do wykonywania instalacji przemysBowych? 5. Jakie sposoby ukBadania przewodów stosuje si w instalacjach przemysBowych? 6. Jakie rodzaje rozdzielnic wystpuj w instalacjach przemysBowych? 7. Jakie zakBócenia wpBywaj niekorzystnie na prac urzdzeD w instalacjach przemysBowych?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 8. Czym spowodowane s zaniki napicia w instalacjach przemysBowych? 9. Jak zmniejszy zakBócenia w instalacjach przemysBowych? 10. Jakie metody obliczeD przekroju przewodów stosuje si w sieciach przemysBowych? 11. Jak obliczy spadek napicia na poszczególnych odcinkach sieci? 12. Jak obliczy straty mocy na poszczególnych odcinkach sieci? 13. Kiedy straty mocy w sieci s najmniejsze? 14. Na czym polega dobieranie przekroju przewodów metod staBej gsto[ci prdu? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Narysuj uproszczony schemat fragmentu sieci promieniowej dwustopniowej (400 V, 50 Hz) oraz rozdzielnic zasilajcych: - instalacj o[wietleniow o mocy 3,5 kW, - silnik trójfazowy o mocy 7,5 kW, - silnik trójfazowy o mocy 10 kW, - piec elektryczny o mocy 15 kW. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) ustali kryteria przyBczenia odbiorników do poszczególnych rozdzielnic, 2) okre[li rodzaje zabezpieczeD zastosowanych w poszczególnych odcinkach instalacji, 3) narysowa schemat sieci, 4) uzasadni podjte decyzje. Wyposa|enie stanowiska pracy:  kalkulator,  papier,  oBówek,  linijka. wiczenie 2 Dla fragmentu sieci przedstawionego na zaBczonym schemacie dobierz przekroje przewodów metod staBego przekroju oraz oblicz straty mocy w przewodach. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) obliczy obci|enie wypadkowe ka|dego z odcinków instalacji, 2) obliczy przekrój przewodu przy zaBo|eniu, |e ma on by staBy dla odcinka instalacji od rozdzielnicy gBównej do odbiornika, 3) obliczy straty mocy w sieci, 4) wykona zestawienie wyników. Wyposa|enie stanowiska pracy:  kalkulator,   Poradnik in|yniera elektryka [9],  papier,  dBugopis.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 ZaBcznik do wiczenia 2 PrzykBadowy plan fragmentu instalacji elektrycznej w domku jednorodzinnym wiczenie 3 Dla schematu zaBczonego do wiczenia 2 dobierz przekroje przewodów metod staBej gsto[ci prdu oraz oblicz straty mocy w przewodach. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) obliczy gsto[ prdu w przewodach, 2) obliczy przekroje odcinków przewodu przy zaBo|eniu staBej gsto[ci prdu, 3) obliczy straty mocy w sieci, 4) wykona zestawienie wyników, 5) porówna z wynikami w poprzednim zadaniu, 6) zapisa wnioski. Wyposa|enie stanowiska pracy:  kalkulator,  podrcznik  Aparaty i urzdzenia elektryczne , W. Kotlarski, J. Grad [3],  papier,  dBugopis. 4.3.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) okre[li zadania instalacji przemysBowej? 2) wymieni rodzaje odbiorników zasilanych z sieci przemysBowych niskiego napicia? 3) wymieni cz[ci instalacji przemysBowej? 4) narysowa schemat instalacji przemysBowej z rozdzielnic? 5) dobra sposób uBo|enia przewodów do konkretnej sytuacji? 6) wymieni zakBócenia decydujce o jako[ci zasilania? 7) okre[li przyczyny wystpowania zakBóceD w sieci przemysBowej? 8) dobra przekrój przewodów w sieci przemysBowej? 9) obliczy spadki napi na poszczególnych odcinkach instalacji? 10) obliczy straty mocy w poszczególnych odcinkach instalacji?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 11) obliczy straty mocy w caBej sieciach? 12) przewidzie, w jakim ukBadzie sieci straty mocy bd najmniejsze? 13) rozdzieli odbiorniki midzy poszczególne obwody? 14) przewidzie rodzaje zakBóceD w danej instalacji przemysBowej? 4.4. Instalacje specjalne 4.4.1. MateriaB nauczania We wspóBczesnych budynkach mieszkalnych oraz u|yteczno[ci publicznej wystpuj urzdzenia wymagajce du|ej niezawodno[ci zasilania. Nale| do nich instalacje i urzdzenia antywBamaniowe i kontroli dostpu, komputery i urzdzenia peryferyjne, instalacje przeciwpo|arowe, urzdzenia klimatyzacyjne i inne. Wymagaj one przewa|nie wykonania zasilania awaryjnego. Ponadto nale|y wykona specjalne instalacje elektryczne umo|liwiajce przesyBanie sygnaBów. Instalacje takie nie mog by nara|ane na zakBócenia elektromagnetyczne powstajce podczas normalnej eksploatacji instalacji zasilajcych. Ze wzgldu na ochron u|ytkowników przed pora|eniem przewody instalacji do przesyBu informacji powinny by ukBadane w oddzielnych rurkach lub przedziaBach listew instalacyjnych ni| przewody elektroenergetyczne. Je[li ssiaduj z obwodami du|ej mocy odlegBo[ midzy przewodami sygnaBowymi i energetycznymi trzeba zwikszy do kilkudziesiciu centymetrów. Instalacje sygnaBowe wykonywane s z reguBy przez specjalistyczne firmy, ale niektóre z nich mog wykona technicy elektrycy bez przeszkolenia specjalistycznego. Instalacja dzwonkowa Na ogóB poBczona jest z zamkiem elektromagnetycznym. Nie umo|liwia porozumienia gBosowego z osob dzwonic. Pozwala jedynie na zdalne otwarcie drzwi. Zasilana jest napiciem obni|onym (zwykle do warto[ci 12 V) poprzez transformator, wyprostowanym jednopoBówkowo. Obwód zasilajcy transformator powinien by wyodrbniony i posiada zabezpieczenie przet|eniowe o maBym prdzie znamionowym. Instalacja domofonowa Umo|liwia komunikacj gBosow z osob dzwonica do drzwi poprzez stacj domofonow wyposa|on w sBuchawk z mikrofonem. Stacja wyposa|ona jest w przycisk zwalniajcy zamek elektromagnetyczny. Zasilanie instalacji odbywa si z centrali z zasilaczem niskiego napicia. Centrala zasilana jest w budynku wielorodzinnym z odrbnego obwodu przyBczonego do tablicy administracyjnej, w którym nale|y zastosowa zabezpieczenie o niewielkim prdzie znamionowym. Zwykle w instalacji wykorzystywane s dwie warto[ci napicia staBego  5 V oraz 9 V. Instalacja domofonowa mo|e by uzupeBniona kamerami po stronie wej[cia i monitorami w lokalach (wideodomofon). Do jej wykonania u|ywa si zwykle przewodów teletechnicznych. Instalacje telewizji kablowej (CATV) Umo|liwiaj doprowadzenie do ka|dego budynku sygnaBów telewizyjnych i radiowych z lokalnego studia nadawczego. SygnaB przekazywany jest przewodami do odbiorców na wybranym terenie. Wykonywane s przewodami koncentrycznymi lub [wiatBowodami. SygnaB  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 przesyBany jest liniami magistralnymi midzy budynkami i doprowadzany do ich wntrza przewodem rozdzielczym. Liczba odbieranych kanaBów zale|y od wybranego abonamentu. Instalacje te pozwalaj równie| na korzystanie z Internetu poprzez specjalny modem. Zasilane s zwykle z obwodów tablic administracyjnych budynku, podobnie jak instalacje domofonowe. Lokalne sieci komputerowe Umo|liwiaj przesyBanie sygnaBów midzy komputerami oraz z komputerów do wspólnych urzdzeD peryferyjnych. Wykonywane s specjalnymi przewodami do transmisji cyfrowej. Przewodów tych nie nale|y ukBada wspólnie z przewodami zasilajcymi. Sieci komputerowe wyposa|one s zwykle w urzdzenie podtrzymujce napicie zwane UPS. Zadaniem jego jest bezprzerwowe uruchomienie zasilania rezerwowego w razie zaniku napicia sieciowego. UPS zwykle zapewnia mo|liwo[ pracy przez kilkadziesit minut po zaniku zasilania. Musi wic by zaopatrzony w system ostrzegania o zaniku napicia. Instalacje telefoniczne Przewody telefoniczne nale|y ukBada w rurkach lub listwach, aby Batwo mo|na je byBo wymieni. Instalacja na ka|dej kondygnacji budynku wielorodzinnego powinna posiada zamykane skrzynki odgaBzne. Uniemo|liwia to podBczenie do sieci telefonicznej osobom nieupowa|nionym. Instalacje koDcowe od strony abonenta wykonuje si specjalnym przewodem, na przykBad YTKSY. Telefony analogowe zasilane s w wikszo[ci poprzez przewody sygnaBowe i nie wymagaj oddzielnego zródBa zasilania. Niektóre aparaty telefoniczne wymagaj dodatkowego zródBa zasilania i wyposa|one s w zasilacz podBczany do gniazda instalacji elektrycznej. Specjaln odmian instalacji telefonicznych stanowi tzw. linie ISDN (Integrated Services Digital Network). S to sieci telefonii cyfrowej, umo|liwiajce wielokanaBowe korzystanie z linii dwuprzewodowej. PodBczenie do sieci wykonane jest poprzez urzdzenie zwane NT (Network Terminal) umo|liwiajce wspóBprac z odbiornikami cyfrowymi i analogowymi (telefon, fax, komputer). NT wymaga zasilania z sieci energetycznej. Rozwój technologii informatycznych umo|liwia przesyBanie informacji lini energetyczn. Istniej w Polsce próbne instalacje telefoniczne wykonane w tej technologii. Coraz cz[ciej stosuje si równie| w telefonii [wiatBowody, poniewa| ich przepustowo[ jest znacznie wiksza ni| tradycyjnych przewodów. Instalacje przeciwwBamaniowe i kontroli dostpu S to skomplikowane ukBady wyposa|one w czujniki wykrywajce obecno[ osób niepowoBanych. Poza systemem czujników i/lub kamer wspóBpracujcych z centralk przeciwwBamaniow wyposa|one s zwykle w system kontroli dostpu, który w najprostszej postaci stanowi klawiatura do wprowadzenia kodu dostpu. Profesjonalne systemy kontroli dostpu wyposa|one s w czytniki indywidualnie programowanych kart chipowych. Istniej ju| systemy, które reaguj na linie papilarne palców. Nale|y pamita, |e tego rodzaju instalacja wymaga zasilania rezerwowego umo|liwiajcego wielogodzinna prac. Instalacj tego rodzaju wykonuj oraz konserwuj firmy wyspecjalizowane. Nowoczesne instalacje przeciwwBamaniowe umo|liwiaj monitorowanie zabezpieczenia obiektu (radio- lub telepowiadomienie wBa[ciciela i zespoBu interwencyjnego w przypadku zadziaBania zabezpieczenia).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 4.4.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do zaplanowania przebiegu wiczeD i ich wykonania. 1) Jakie instalacje specjalne najcz[ciej wykonywane s w budynkach mieszkalnych i u|yteczno[ci publicznej? 2) Jakie zasady obowizuj przy ukBadaniu przewodów instalacji sygnaBowych i energetycznych? 3) W jaki sposób zasilane s obwody instalacji dzwonkowych? 4) Z jakich elementów skBadaj si obwody instalacji domofonowych? 5) Jak realizuje si zasilanie obwodów instalacji domofonowych? 6) Jakie funkcje realizuje wideodomofon? 7) Jakimi przewodami wykonywane s instalacje telewizji kablowej? 8) Gdzie podBcza si zasilanie instalacji telewizji kablowej? 9) Do czego sBu| urzdzenia UPS? 10) Jakie s zasady wykonywania instalacji telefonicznych? 11) W jakim przypadku urzdzenia telefoniczne nie wymagaj oddzielnego zasilania? 12) Jakie zalety ma stosowanie w telefonii kabli [wiatBowodowych? 13) W jaki sposób mo|e by realizowana kontrola dostpu? 14) Na czym polega monitorowanie instalacji przeciwwBamaniowej? 4.4.3. wiczenia wiczenie 1 W[ród przewodów i osprztu instalacyjnego wyszukaj eksponaty, których nie wolno u|ywa do wykonywania instalacji elektroenergetycznych. PosBugujc si katalogami okre[l ich zastosowanie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) wybra eksponaty zgodnie z poleceniem, 2) sporzdzi zestawienie wybranych eksponatów w ukBadzie: nr  nazwa  zastosowanie, 3) posBugujc si katalogami osprztu i przewodów instalacji teleleelektrycznych wypeBni zestawienie, 4) dokona samokontroli wykonanej pracy poprzez porównanie z kart poprawnych odpowiedzi. Wyposa|enie stanowiska pracy: - ponumerowane eksponaty przewodów i osprztu do instalacji elektroenergetycznych i teletechnicznych, - papier do pisania, dBugopis, - katalogi osprztu i przewodów teletechnicznych, - karta poprawnych odpowiedzi (do wgldu po wypeBnieniu zestawienia).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 wiczenie 2 Na zaBczonym schemacie zidentyfikuj elementy instalacji specjalnej i ustal jej rodzaj. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) ponumerowa symbole elementów przedstawionych na schemacie, 2) odszuka w normie te symbole i okre[li, co przedstawiaj, 3) przeanalizowa ukBad poBczeD, 4) okre[li rodzaj instalacji i uzasadni decyzj, 5) dokona samokontroli, porównujc rozwizanie zadania z kart odpowiedzi. Wyposa|enie stanowiska pracy: - schematy ró|nych instalacji specjalnych, - papier do pisania, - dBugopis, - Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach, - katalogi osprztu i przewodów teletechnicznych, - karta odpowiedzi (do wgldu po wykonaniu wiczenia). ZaBcznik do wiczenia 2 PrzykBadowy schemat instalacji specjalnej [1] 4.4.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikowa instalacje elektryczne ze wzgldu na ich przeznaczenie? 2) rozpozna przeznaczenie instalacji przedstawionej na schemacie? 3) rozpozna symbole graficzne stosowane w instalacjach specjalnych? 4) przeanalizowa dziaBanie instalacji na podstawie schematu? 5) zidentyfikowa eksponat instalacji przedstawiony na schemacie?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 6) zidentyfikowa na planie instalacji miejsca zainstalowania osprztu instalacji specjalnych? 7) zaprojektowa obwód zasilajcy do wskazanego rodzaju instalacji? 8) okre[li wymagania instalacji w zakresie zasilania energi elektryczna? 9) dobra rezerwowe zródBa zasilania do okre[lonych instalacji? 10) wyszuka w normach i katalogach potrzebne informacje? 4.5. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych 4.5.1. MateriaB nauczania Eksploatacja instalacji elektrycznych Obowizujca Ustawa  Prawo energetyczne wymaga prowadzenia eksploatacji instalacji elektrycznych w sposób zapewniajcy niezawodno[ dziaBania, wBa[ciwe wykorzystanie i bezpieczeDstwo obsBugi urzdzeD, racjonalne u|ytkowanie energii oraz speBnienie wymagaD ochrony [rodowiska. Konieczne jest przestrzeganie instrukcji eksploatacji instalacji elektrycznych zawierajcych: - dane znamionowe instalacji, schematy ukBadów poBczeD, warunki techniczne eksploatacji, - zasady uruchomienia i wyBczenia instalacji i urzdzeD w warunkach normalnej eksploatacji, - zasady postpowania w sytuacjach awaryjnych, - wymagania dotyczce konserwacji, - terminy i zakres pomiarów sprawdzajcych, - wymagania dotyczce bezpieczeDstwa (pora|eniowego, po|arowego, wybuchowego itp.). Do czynno[ci eksploatacyjnych zalicza si: - ogldziny, - przegldy, - badania i pomiary odbiorcze, - badania eksploatacyjne okresowe. Zakres badaD odbiorczych i okresowych okre[lony jest w Polskiej Normie PN-IEC 60-364 i bdzie przedmiotem kolejnej jednostki moduBowej. Terminy ogldzin, przegldów i badaD okresowych powinny wynika z instrukcji eksploatacyjnych. Zgodnie z obowizujcymi przepisami okresy midzy ogldzinami instalacji nie powinny by dBu|sze ni| 5 lat w budownictwie mieszkaniowym i 3 lata dla pozostaBych instalacji. Istniej wyjtki, dla których okresy sprawdzeD i prób instalacji s skrócone do 12 miesicy, na przykBad obiekty komunalne, place budowy, miejsca, w których u|ywany jest sprzt przeno[ny. Odpowiedzialno[ za przeprowadzenie sprawdzeD i prób spoczywa na wBa[cicielu budynku. Ogldziny instalacji maj charakter profilaktyczny. Wykonywane s okresowo w celu oceny stanu technicznego instalacji i obejmuj sprawdzenie: - stanu widocznych cz[ci przewodów, izolatorów i ich mocowania, - dBawików, w miejscach wprowadzenia przewodów do puszek, skrzynek instalacyjnych, odbiorników, - osBon przewodów przed uszkodzeniami mechanicznymi, - prawidBowo[ci u|ytych zabezpieczeD przeci|eniowych i zwarciowych,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 - ochrony przeciwpora|eniowej,w tym dziaBania wyBczników ró|nicowoprdowych. Przegldy instalacji wynikaj z przeprowadzonych ogldzin i powinny obejmowa: - szczegóBowe ogldziny w podanym zakresie, - sprawdzenie cigBo[ci przewodów ochronnych, - konserwacj i napraw, - pomiary wynikajce z instrukcji eksploatacyjnych. Uwaga: W budynkach u|yteczno[ci publicznej, w których przebywa du|a liczba osób (powy|ej 50) okresy midzy badaniami nie mog przekracza jednego roku. Prace kontrolno-pomiarowe mog wykonywa jedynie osoby z uprawnieniami eksploatacyjnymi potwierdzonymi za[wiadczeniem kwalifikacyjnym E. Konserwacja i naprawa instalacji elektrycznych Celem konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych jest utrzymanie sprawno[ci dziaBania instalacji. Konserwacja ma charakter profilaktyczny. Zapobiega wystpieniu uszkodzeD na skutek pogorszenia wBa[ciwo[ci instalacji. Szczególnej uwagi wymagaj stare instalacje, wykonywane przewodami aluminiowymi. Powierzchnia |yB aluminiowych Batwo si utlenia (szczególnie przy przegrzaniu), co pogarsza jako[ poBczenia i powoduje nagrzewanie przewodów. Przykrcone w zaciskach [rubowych koDcówki przewodów aluminiowych  pByn przy zbyt du|ym docisku i przewód ulega obluzowaniu a w nastpstwie równie| przegrzaniu. Podczas ogldzin instalacji sprawdza si jej zgodno[ z wymaganiami stawianymi przez przepisy. W instalacjach mieszkaniowych oraz instalacjach w budynkach u|yteczno[ci publicznej czynno[ci konserwacyjne obejmuj najcz[ciej: - ocen prawidBowo[ci dziaBania o[wietlenia, - wymian niesprawnych elementów instalacji o[wietleniowych, - czyszczenie opraw o[wietleniowych, - ocen prawidBowo[ci dziaBania obwodów gniazd wtyczkowych, - wymian gniazd wtyczkowych, - sprawdzenie i poprawienie jako[ci poBczeD w zaciskach puszek instalacyjnych, Bczników instalacyjnych, gniazd wtyczkowych, opraw o[wietleniowych, - kontrol dziaBania wyBczników ró|nicowoprdowych, - wymian lub czyszczenie urzdzeD zabezpieczajcych w tablicach rozdzielczych, - sprawdzenie trwaBo[ci mocowania Bczników, gniazd instalacyjnych, rurek, listew instalacyjnych, pokryw rozdzielnic itp. Diagnozowanie prostych uszkodzeD instalacji elektrycznych Osoby zajmujce si konserwacj i napraw instalacji elektrycznych powinny umie na podstawie objawów i prostych czynno[ci sprawdzajcych wykry i usun usterk w instalacji. W tym celu musz umie analizowa dziaBanie instalacji oraz dokonywa prostych czynno[ci sprawdzajcych. Podstawowym narzdziem pomocnym przy ustalaniu stanu instalacji jest tzw. próbnik neonowy, który wskazuje obecno[ napicia w wybranych miejscach instalacji. Przydatnym urzdzeniem jest detektor tras przewodów, pozwalajcy na wykrycie przewodów zamurowanych w [cianach. Mo|e on by wyposa|ony we wskaznik zwarcia lub przerwy przewodu uBo|onego pod tynkiem, co znacznie uBatwia lokalizacj miejsca uszkodzenia. Diagnozujc uszkodzenie instalacji nale|y kierowa si prawdopodobieDstwem uszkodzenia poszczególnych elementów instalacji. W ukBadach o[wietleniowych najcz[ciej uszkodzeniom ulega zródBo [wiatBa. W tradycyjnych oprawach [wietlówkowych czsto uszkodzony zostaje  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 zapBonnik. Dopiero po wykluczeniu tych mo|liwo[ci nale|y przeprowadzi analiz obwodu, kolejno wykluczajc inne przyczyny. 4.5.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do zaplanowania przebiegu wiczeD i ich wykonania. 1. W jaki sposób nale|y prowadzi eksploatacj instalacji elektrycznych? 2. W jakim celu sporzdzane s instrukcje eksploatacyjne instalacji? 3. Co powinny zawiera instrukcje eksploatacyjne? 4. Jakie czynno[ci wchodz w zakres eksploatacji instalacji elektrycznych? 5. W jakich terminach wykonywane s czynno[ci eksploatacyjne? 6. W jakim celu prowadzi si ogldziny instalacji? 7. Jaki jest maksymalny odstp czasu midzy kolejnymi ogldzinami instalacji? 8. Co wchodzi w zakres ogldzin instalacji? 9. Co wchodzi w zakres przegldów instalacji? 10. Jaki jest cel konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych? 11. Jakie czynno[ci zalicza si do konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych? 12. Jakie przyrzdy pomagaj elektrykowi w zdiagnozowaniu uszkodzenia instalacji? 13. Jakie elementy instalacji o[wietleniowej najcz[ciej ulegaj uszkodzeniom? 14. W jaki sposób przeprowadzi diagnozowanie uszkodzenia instalacji? 4.5.3. wiczenia wiczenie 1 Wykonaj zestawienie objawów i przyczyn uszkodzenia w instalacji o[wietleniowej zBo|onej z tradycyjnych [wietlówek liniowych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) wypisa mo|liwe objawy uszkodzeD o[wietlenia [wietlówkowego, 2) wykona projekt zestawienia z uwzgldnieniem ró|nych ukBadów zasilania [wietlówek na arkuszu do prezentacji (lub na komputerze), 3) przeanalizowa ukBady poBczeD [wietlówek pod ktem mo|liwych uszkodzeD, 4) wypeBni przygotowane zestawienie, 5) zaprezentowa prac pozostaBym zespoBom. Wyposa|enie stanowiska pracy: - schematy ukBadów poBczeD [wietlówek liniowych, - arkusz papieru do prezentacji i flamastry, - lub komputer z oprogramowaniem do prezentacji i projektorem multimedialnym.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 wiczenie 2 Po powrocie do domu póznym wieczorem okazaBo si, |e nie mo|na za[wieci [wiatBa w przedpokoju. Zaproponuj algorytm wykrycia uszkodzenia. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) ustali mo|liwe przyczyny niesprawno[ci o[wietlenia, 2) ustali efektywn kolejno[ postpowania, 3) przedstawi algorytm postpowania w formie graficznej, 4) przedstawi rozwizanie zadania pozostaBym grupom. Wyposa|enie stanowiska pracy: - papier do pisania, dBugopis, - papier do prezentacji, - flamastry, - ewentualnie folia i mazaki lub inne [rodki prezentacji. wiczenie 3 Napraw uszkodzenie ukBadu instalacji o[wietleniowej na makiecie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) przeanalizowa objawy uszkodzenia, 2) przygotowa algorytm postpowania, 3) zdiagnozowa rodzaj i miejsce uszkodzenia, 4) dokona naprawy, 5) zaprezentowa poprawne dziaBanie instalacji. Wyposa|enie stanowiska pracy: - makieta instalacji o[wietleniowej mieszkaniowej zasilanej napiciem 24 V, - uniwersalny tester napicia na przykBad FAZER 777, - komplet wkrtaków, - szczypce uniwersalne, - szczypce boczne, - [cigacz izolacji lub nó| monterski. wiczenie 4 Przeprowadz konserwacj wskazanej instalacji na poligonie wiczeniowym. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zidentyfikowa elementy instalacji wedBug dokumentacji technicznej, 2) sprawdzi prawidBowo[ dziaBania poszczególnych obwodów, 3) dokona ogldzin instalacji, 4) sprawdzi jako[ umocowania przewodów w zaciskach gniazd, Bczników i puszek, 5) porówna dane znamionowe zabezpieczeD z podanymi w dokumentacji, 6) przeprowadzi test dziaBania wyBczników róznicowoprdowych,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 7) zaprezentowa poprawne dziaBanie instalacji. Wyposa|enie stanowiska pracy: - fragment instalacji mieszkaniowej lub przemysBowej z tablic rozdzielcz, licznikiem energii elektrycznej, obwodami o[wietleniowymi, ogrzewczymi i gniazd wtyczkowych, - dokumentacja techniczna instalacji, - elementy zastpcze: [wietlówki, dBawiki do osprztu, podstawy bezpiecznikowe, wkBadki topikowe, zapBonniki, Bczniki instalacyjne, - wskaznik napicia, - miernik uniwersalny, - komplet wkrtaków, - szczypce uniwersalne, - szczypce boczne, - [cigacz izolacji lub nó| monterski, - szmatka, - benzyna ekstrakcyjna, - szczotka mosi|na. 4.5.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyja[ni cel przeprowadzania czynno[ci eksploatacyjnych? 2) wymieni, co powinny zawiera instrukcje eksploatacyjne? 3) wymieni czynno[ci wchodzce w zakres eksploatacji instalacji elektrycznych? 4) okre[li terminy ogldzin, przegldów i badaD instalacji? 5) wymieni czynno[ci wykonywane podczas ogldzin instalacji? 6) wymieni czynno[ci wykonywane podczas przegldów instalacji? 7) wyja[ni zakres i cel konserwacji instalacji elektrycznych? 8) wymieni najczstsze uszkodzenia instalacji o[wietleniowych? 9) przeprowadzi diagnozowanie uszkodzenia instalacji o[wietleniowych? 10) naprawi uszkodzenie w instalacji o[wietleniowej? 11) naprawi uszkodzenie oprawy [wietlówkowej?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA Za chwil przystpisz do sprawdzianu praktycznego z zakresu jednostki moduBowej  Wykonywanie instalacji elektrycznych . Przeczytaj uwa|nie instrukcj do zadania  masz na t czynno[ 10 minut. Je|eli s wtpliwo[ci zapytaj nauczyciela. 1. Zapoznaj si z tre[ci zadania, zwracajc uwag na czynno[ci, które musisz wykona. 2. Zapoznaj si z zaBczon do zadania dokumentacj techniczn. 3. Na wykonanie zadania masz 180 minut. W tym czasie musisz wykona wedBug dokumentacji fragment instalacji elektrycznej oraz podBczy instalacj do tablicy rozdzielczej. 4. Zadanie bdziesz wykonywaB samodzielnie. 5. Wykonane zadanie powiniene[ zaprezentowa  przedstawi zakres wykonanych prac i oceni ich jako[. 6. Ocenie bd podlegaBy nastpujce umiejtno[ci: - rozpoznawania cz[ci instalacji przedstawionej na schemacie, - dobierania rodzaju instalacji oraz sposobu ukBadania przewodów, - dobierania osprzetu przy wykorzystaniu katalogów. - sporzdzania zestawienia materiaBów, - dobierania przewodów i osprztu instalacyjnego zgodnie z dokumentacj, - organizowania stanowiska roboczego zgodnie z przepisami i wymaganiami ergonomii, - wyznaczania tras przewodów i miejsc zainstalowania osprztu zgodnie z dokumentacja i obowizujcymi przepisami, - ukBadania przewodów zgodnie z dokumentacj i obowizujcymi przepisami, - dobierania narzdzi i materiaBów do wykonywanych prac, - mocowania osprztu i opraw o[wietleniowych, - wyodrbniania poszczególnych obwodów, - Bczenia obwodów zgodnie ze schematem instalacji, - podBczania obwodów do tablicy rozdzielczej, - lokalizowania i usuwaniaprostych usterek instalacji, - korzystania z norm, katalogów i poradników, - stosowania podczas pracy przepisów bhp, ppo|. i ochrony [rodowiska, - prezentowania dziaBania wykonanej instalacji. 7. Po wykonaniu zadania zgBo[ gotowo[ do zaprezentowania przez podniesienie rki. 8. W czasie rozwizywania zadaD mo|esz korzysta z zestawu norm i przepisów eksploatacji instalacji elektrycznych oraz kalkulatora. 9. Za wykonanie zadania mo|esz otrzyma maksymalnie 20 punktów. 10. Aby zaliczy sprawdzian na ocen pozytywn, musisz uzyska co najmniej 11 punktów. Powodzenia !  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 ZADANIE PRAKTYCZNE W pomieszczeniu biurowym o [cianach z pByt gipsowo-kartonowych wykonaj instalacj elektryczn wedBug zaBczonej dokumentacji (planu  zaBacznik nr 1 oraz schematu  zaBcznik nr 2). W tym celu: 1) przeanalizuj tre[ zadania i dokumentacj, 2) na schemacie instalacji oznacz przedstawione cz[ci instalacji i zapisz ich nazwy, 3) ustal rodzaj instalacji i sposób ukBadania przewodów oraz zapisz na schemacie, 4) sporzdz zapotrzebowanie materiaBowe, 5) zorganizuj stanowisko pracy, 6) zgromadz materiaBy, 7) wyznacz trasy przewodów i miejsca na osprzt, 8) zamocuj osprzt i oprawy o[wietleniowe, 9) uBó| przewody, 10) wyodrbnij obwody instalacji i poBcz je zgodnie ze schematem, 11) zlokalizuj i usuD proste usterki instalacji 12) zademonstruj dziaBanie wykonanej instalacji. ZAACZNIK NR 1 PLAN INSTALACJI  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 ZAACZNIK NR 2 SCHEMAT INSTALACJI  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 6. LITERATURA 1. Bastian P., Schuberth G., Spielvogel O., Steil H-J., Tkotz K., Ziegler K.: Praktyczna elektrotechnika ogólna. Rea, Warszawa 2003 2. Katalogi bezpieczników, wyBczników instalacyjnych i ró|nicowoprdowych oraz osprztu instalacyjnego. 3. Kotlarski W., Grad J.: Aparaty i urzdzenia elektryczne . WSiP, Warszawa, 1999 4. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. WNT, Warszawa 2005 5. Michel K., SapiDski T.: Czytam rysunek elektryczny. WSiP, Warszawa 1999 6. MusiaB E.: Instalacje i urzdzenia elektroenergetyczne. WSiP, Warszawa 2005 7. PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach. 8. PN-ICE 60634 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. 9. Poradnik in|yniera elektryka t. 3. Praca zbiorowa. WNT, Warszawa 2005 10. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690, ze zmianami Dz. U. Nr 109, poz.1156). 11. Strojny J.: Podrcznik INPE dla elektryków, zeszyt 1. COSiW SEP, Warszawa 2004 12. Strojny J.: Podrcznik INPE dla elektryków, zeszyt 7. COSiW SEP, Warszawa 2005 13. StrzaBka J.: Podrcznik INPE dla elektryków, zeszyt 2. COSiW SEP, Warszawa 2004  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wykonywanie instalacji elektrycznych
Wykonywanie instalacji elektrycznych
Wykonywanie pomiarów sprawdzających w instalacjach elektrycznych
Automatyka budynkowa wybrane systemy inteligentnych instalacji elektrycznych A Klajn
Nietypowe sposoby ograniczania przepięć w instalacji elektrycznej w niewielkich obiektach (2)
INSTALACJE ELEKTRYCZNE skrypt PG 2004
Podział instalacji elektrycznych
Instalacje elektryczne EIB w inteligentnym domu
instalacje elektr (4)

więcej podobnych podstron