plik


Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 2 Rudolph W. Kostera,*, Michael A. Baubinb, Leo L. Bossaertc, Antonio Caballerod, Pascal Cassane, Maaret Castrnf, Cristina Granjag, Anthony J. Handleyh, Koenraad G. Monsieursi, Gavin D. Perkinsj, Violetta Raffayk, Claudio Sandronil a Department of Cardiology, Academic Medical Center, Amsterdam, The Netherlands b Department of Anaesthesiology and Critical Care Medicine, University Hospital Innsbruck, Innsbruck, Austria c Department of Critical Care, University of Antwerp, Antwerp, Belgium d Department of Emergency Medicine, Hospital Universitario Virgen del Roco, Sevilla, Spain e European Reference Centre for First Aid Education, French Red Cross, Paris, France f Department of Clinical Science and Education, Karolinska Institute, Stockholm, Sweden g Department of Emergency and Intensive Medicine, Hospital Pedro Hispano, Matosinhos, Portugal h Colchester Hospital University NHS Foundation Trust, Colchester, UK i Emergency Medicine, Ghent University Hospital, Ghent, Belgium j Department of Critical Care and Resuscitation, University of Warwick, Warwick Medical School, Warwick, UK k Emergency Medicine, Municipal Institute for Emergency Medicine Novi Sad, Novi Sad, AP Vojvodina, Serbia l Department of Anaesthesiology and Intensive Care, Catholic University School of Medicine, Policlinico Universitario Agostino Gemelli, Rome, Italy Podstawowe zabiegi resuscytacyjne (Basic Life Support  Dyspozytor powinien by przeszkolony w zakresie zbie- BLS) obejmuj bezprzyrzdowe (za wyjtkiem [rodkw rania informacji od osb wzywajcych pomocy zgodnie ochrony osobistej) utrzymywanie dro|no[ci drg oddecho- z precyzyjnym protokoBem. Informacje te powinny by wych oraz podtrzymywanie oddychania i kr|enia1. Roz- ukierunkowane na rozpoznawanie stanu nieprzytomno- dziaB ten zawiera wytyczne dotyczce prowadzenia BLS [ci i jako[ci oddychania poszkodowanego. Stwierdzenie u osb dorosBych oraz u|ycia automatycznego defibrylato- braku oddechu lub niewBa[ciwego toru oddechowego ra zewntrznego (Automated External Defibrillator  AED). w zestawieniu z brakiem przytomno[ci powinny skut- Ponadto omawia rozpoznawanie NZK, pozycj bezpieczn kowa wdro|eniem wBa[ciwego protokoBu zwizanego i sposb postpowania w zadBawieniu (niedro|no[ drg od- z podejrzeniem zatrzymania kr|enia. Podkre[lana jest dechowych spowodowana ciaBem obcym). Wytyczne zasto- waga rozpoznania pojedynczych westchni (gasping) sowania defibrylatorw manualnych oraz rozpoczcia resu- jako objawu zatrzymania kr|enia zarwno w trakcie scytacji na terenie szpitala zawarto w rozdziale 3 i 42, 3. szkoleD, jak i podczas zbierania informacji przez dyspo- zytora. Osoby udzielajce pomocy, niezale|nie od stopnia prze- Podsumowanie zmian w stosunku szkolenia, powinny wykonywa uci[nicia klatki pier- do Wytycznych 2005 siowej u poszkodowanych z zatrzymaniem kr|enia. Kluczow interwencj, na ktre Wytyczne nadal kBad Wiele z zaleceD zawartych w Wytycznych ERC 2005 pozo- nacisk, jest wysoka jako[ wykonywanych uci[ni klat- staje niezmienionych, czy to z powodu braku publikacji no- ki piersiowej. Celem powinno by osignicie gBbo- wych badaD, czy te| w zwizku z tym, i| nowe doniesienia ko[ci przynajmniej 5 cm i czsto[ci przynajmniej 100 zaledwie wzmocniBy ju| istniejce rekomendacje. PrzykBada- uci[ni na minut. Nale|y przy tym pamita, by klat- mi takich zaleceD s oglna posta algorytmu BLS i AED, ka piersiowa powrciBa w peBni do pierwotnego ksztaB- sposb, w jaki rozpoznaje si konieczno[ rozpoczcia resu- tu oraz by minimalizowa przerwy w uciskaniu klatki scytacji kr|eniowo-oddechowej (RKO), u|ycie AED (wB- piersiowej. Osoby przeszkolone powinny ponadto wy- czajc w to protokB wykonywania defibrylacji), stosunek konywa wentylacj w sekwencji 30 uci[ni do 2 od- uci[ni klatki piersiowej do wentylacji 30 : 2 oraz rozpozna- dechw. Osoby nieprzeszkolone zachca si do prowa- nie i postpowanie w przypadku zadBawienia. Z drugiej stro- dzenia RKO na podstawie telefonicznego instrukta|u ny, od 2005 roku zostaBy opublikowane wyniki badaD, ktre z zaleceniem nieprzerwanego wykonywania wyBcznie spowodowaBy konieczno[ wprowadzenia zmian w niekt- uci[ni klatki piersiowej. rych skBadowych Wytycznych 2010. W celu utrzymania wysokiej jako[ci RKO zachca si Poni|ej przedstawiono zmiany w Wytycznych dotycz- do stosowania metod przyrzdowych pozwalajcych na cych podstawowych zabiegw resuscytacyjnych (Basic Life uzyskanie przez ratownikw natychmiastowej informa- Support  BLS) w porwnaniu z Wytycznymi 2005: cji zwrotnej. Tak zarejestrowane dane mog by u|yte w celu monitorowania jako[ci wykonywanej RKO, jak rwnie| dostarczaj ratownikom medycznym informa- * Corresponding author. cji zwrotnej przydatnej w trakcie sesji debriefingowych. E-mail: r.w.koster@amc.nl (R.W. Koster). www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 75 Je[li ratownicy u|ywaj AED, analiza rytmu serca i wy- AaDcuch prze|ycia konanie defibrylacji nie powinny by opzniane poprzez wcze[niejsze prowadzenie RKO przez okre[lony czas. Koncepcja BaDcucha prze|ycia podsumowuje czynno[ci Jednak|e RKO nale|y prowadzi minimalizujc prze- niezbdne do skutecznej resuscytacji (ryc. 2.1). Wikszo[ rwy w uci[niciach klatki piersiowej zarwno przed na- z jego ogniw odnosi si zarwno do poszkodowanych, u kt- klejeniem elektrod AED, jak i w trakcie jego u|ywania. rych do zatrzymania kr|enia doszBo w mechanizmie pier- Zachca si do dalszego rozwoju programw AED  wotnie kardiogennym, jak i na skutek asfiksji15. istnieje potrzeba dalszego rozpowszechniania automa- 1. Wczesne rozpoznanie zatrzymania kr|enia  Obej- tycznych defibrylatorw zewntrznych zarwno w miej- muje rozpoznanie blu w klatce piersiowej spowodowa- 2 scach publicznych, jak i w obszarach mieszkalnych. nego chorob serca, rozpoznanie zatrzymania kr|enia, powiadomienie sBu|b ratowniczych (np. telefon pod nu- mer 112 lub krajowy numer ratunkowy  999  przyp. Wprowadzenie tBum.). Szczeglnie wa|ne jest rozpoznanie blu steno- NagBe zatrzymanie kr|enia (NZK) jest gBwn przyczyn kardialnego, poniewa| prawdopodobieDstwo zatrzyma- [mierci w Europie. W zale|no[ci od tego jak jest definiowane, nia kr|enia w wyniku ostrego niedotlenienia mi[nia NZK rozpoznaje si u 350 000 700 000 osb w skali roku4, 5. sercowego, w pierwszej godzinie od wystpienia ob- Podczas wstpnej analizy rytmu serca w okoBo 25 30% przy- jaww, wynosi co najmniej 21% 33%16,17. Je|eli tele- padkw NZK stwierdza si migotanie komr (VF). Odsetek foniczne wezwanie sBu|b ratowniczych nastpi przed ten ulegB zmniejszeniu w cigu ostatnich 20 lat6-10. Prawdo- utrat przytomno[ci przez poszkodowanego, czas od podobnie znacznie wiksza liczba osb z NZK w momencie tego momentu do przyjazdu karetki jest znacznie krt- utraty przytomno[ci ma VF lub szybki czstoskurcz komo- szy, a co za tym idzie szansa na prze|ycie pacjenta po- rowy (Ventricular Tachycardia  VT), ale do chwili wykonania winna by wy|sza18. przez personel pogotowia pierwszej analizy rytmu, zmienia 2. Wczesne podjcie RKO przez [wiadkw zdarzenia  si on w gorzej rokujc asystoli11, 12. Je|eli ocena rytmu na- Natychmiastowa RKO mo|e podwoi, a nawet potroi stpi tu| po utracie przytomno[ci, w szczeglno[ci za pomo- szanse prze|ycia osb, u ktrych doszBo do NZK w me- c znajdujcego si na miejscu AED, odsetek pacjentw z VF chanizmie VF18-21. Prowadzenie RKO z wyBcznym uci- mo|e wynie[ nawet od 59%13 do 65%14. Wielu poszkodowa- skaniem klatki piersiowej jest lepsze ni| nieprowadze- nych z NZK mo|e prze|y, o ile [wiadkowie zdarzenia za- nie RKO w ogle22,23. Je|eli osoba wzywajca pomocy reaguj natychmiast, kiedy VF jest jeszcze obecne. Skuteczna nie jest przeszkolona w prowadzeniu RKO, dyspozytor resuscytacja jest znacznie mniej prawdopodobna, je[li rytm powinien stanowczo zachca j do prowadzenia RKO serca zmieni si w gorzej rokujc asystoli. z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej do momentu Zalecane leczenie zatrzymania kr|enia w mechanizmie przyjazdu sBu|b ratowniczych24-27. VF polega na natychmiastowym podjciu przez [wiadkw zda- 3. Wczesna defibrylacja  RKO w poBczeniu z defibry- rzenia RKO (uci[nicia klatki piersiowej w poBczeniu z od- lacj w czasie 3 5 minut od utraty przytomno[ci mo|e dechami ratowniczymi) oraz szybkiej defibrylacji elektrycz- skutkowa prze|ywalno[ci nawet do 49 75%28-35. Ka|da nej. Wikszo[ zatrzymaD kr|enia pierwotnie niekardiogen- minuta opznienia defibrylacji zmniejsza prawdopodo- nych ma przyczyn oddechow, tak jak w przypadku tonicia bieDstwo prze|ycia do wypisu ze szpitala o 10 12%19,36. (w tej grupie znajduje si wiele dzieci) czy asfiksji. W wielu re- 4. Wczesne podjcie zaawansowanych zabiegw re- gionach [wiata utonicie jest jedn z gBwnych przyczyn zgo- suscytacyjnych i standaryzowana opieka poresu- nw (patrz: http://www.who.int/water_sanitation_health/di- scytacyjna  Jako[ leczenia w okresie po resuscytacji seases/drowning/en/). W tych przypadkach oddechy ratowni- wpBywa na ostateczny wynik leczenia37-39. Terapeutycz- cze maj krytyczne znaczenie dla powodzenia resuscytacji. na hipotermia jest obecnie dobrze udokumentowan Ryc. 2.1. AaDcuch prze|ycia www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 76 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni metod leczenia, ktra znaczco poprawia prze|ycie Podstawowe zabiegi z dobrym neurologicznym wynikiem koDcowym40-42. resuscytacyjne u osb dorosBych W wikszo[ci obszarw [redni czas od momentu we- zwania pomocy do przybycia sBu|b ratowniczych (czas reak- cji) wynosi 5 8 minut13,14 lub 11 minut do wykonania pierw- szej defibrylacji43. W tym okresie prze|ycie poszkodowane- go zale|y od [wiadkw zdarzenia, ktrzy rozpoczn BLS i u|yj AED do wykonania defibrylacji. Osoby, u ktrych wystpiBo NZK, wymagaj natych- 2 GBo[no woBaj o pomoc miastowej RKO. Zapewnia ona niewielki, ale istotny prze- pByw krwi przez serce i mzg. Ponadto zwiksza prawdopo- dobieDstwo skutecznej defibrylacji w przypadku VF i tym samym umo|liwia powrt prawidBowego rytmu i rzutu serca. Udro|nij drogi oddechowe i sprawdz oddech Uciskanie klatki piersiowej jest szczeglnie wa|ne, gdy defi- brylacji nie mo|na przeprowadzi w cigu kilku pierwszych minut od utraty przytomno[ci44. Je|eli serce jest wci| |y- wotne, bezpo[rednio po defibrylacji jego naturalny rozrusz- nik podejmie zorganizowan czynno[ elektryczn z pod- NIE ODDYCHA PRAWIDAOWO? trzyman aktywno[ci skurczow. W cigu pierwszych mi- nut po skutecznej defibrylacji migotania komr rytm serca mo|e by wolny, a siBa skurczw sBaba. W takiej sytuacji wy- konywanie uci[ni klatki piersiowej jest niezbdne do mo- mentu powrotu prawidBowej pracy serca45. Ratownicy bez wyksztaBcenia medycznego mog by szkoleni w zakresie u|ycia AED, ktrych dostpno[ w miej- scach publicznych wzrasta. AED wydaje komendy gBosowe w celu kierowania postpowaniem ratownika, analizuje rytm serca, a gdy wykryje VF lub szybki czstoskurcz komorowy (VT), instruuje ratownika, jak wykona defibrylacj. AED s niezwykle dokBadne i zalecaj defibrylacj jedynie w przy- padku VF (lub szybkiego VT)46. Zasady dziaBania i obsBugi AED zostaBy omwione w rozdziale 3. Wiele badaD wykazaBo zarwno popraw prze|ywal- no[ci, gdy RKO zostaBa natychmiast rozpoczta, jak rw- nie| szkodliwe nastpstwa opznienia defibrylacji. Z ka|d Ryc. 2.2. Algorytm BLS u dorosBych  sekwencja postpowania minut opznienia defibrylacji szanse na prze|ycie pacjen- ta w przypadku zauwa|onego VF zmniejszaj si o 10%  12%19,36. Je|eli [wiadkowie zdarzenia podejm RKO, szan- se prze|ycia pacjenta malej wolniej, [rednio o 3 4% z ka|- dowiedz si jak najwicej o stanie poszkodowanego d minut12,36,47. Podsumowujc, prowadzenie RKO przez i wezwij pomoc, je[li bdzie potrzebna, [wiadkw zdarzenia zwiksza 2- lub 3-krotnie szanse prze- regularnie oceniaj jego stan. |ycia w zauwa|onym zatrzymaniu kr|enia19,47,48. 3b. Je|eli nie reaguje: gBo[no zawoBaj o pomoc (ryc. 2.4) odwr poszkodowanego na plecy, a nastpnie BLS u osb dorosBych  kolejno[ udro|nij jego drogi oddechowe, wykonujc odgi- postpowania cie gBowy i uniesienie |uchwy (ryc. 2.5), umie[ jedn rk na czole poszkodowanego i deli- W poni|szym rozdziale termin  poszkodowany odnosi si katnie odegnij jego gBow, zarwno do kobiet, jak i m|czyzn. Podstawowe zabiegi re- opuszki palcw drugiej rki umie[ na |uchwie po- suscytacyjne polegaj na wykonaniu nastpujcej sekwencji szkodowanego, a nastpnie unie[ j w celu udro|- dziaBaD (ryc. 2.2). nienia drg oddechowych. 1. Upewnij si, |e ty, poszkodowany i wszyscy [wiadkowie 4. Utrzymujc dro|no[ drg oddechowych wzrokiem, zdarzenia s bezpieczni. sBuchem i dotykiem oceD oddech (ryc. 2.6): 2. Sprawdz reakcj poszkodowanego (ryc. 2.3): oceD wzrokiem ruchy klatki piersiowej, delikatnie potrz[nij za ramiona i gBo[no zapytaj: nasBuchuj przy ustach poszkodowanego szmerw  Czy wszystko w porzdku? oddechowych, 3a. Je|eli reaguje: staraj si wyczu ruch powietrza na swoim policzku, zostaw poszkodowanego w pozycji, w ktrej go za- zadecyduj, czy oddech jest prawidBowy, nieprawi- staBe[, o ile nie zagra|a mu |adne niebezpieczeDstwo, dBowy czy nieobecny. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 77 2 Ryc. 2.3. Sprawdz, czy poszkodowany reaguje Ryc. 2.4. WoBaj o pomoc W pierwszych minutach zatrzymania kr|enia poszko- dowany mo|e sBabo oddycha lub wydawa nieregularne, wol- ne i gBo[ne westchnicia (gasping). Nie nale|y ich myli z pra- widBowym oddechem. Na ocen prawidBowego oddechu za pomoc wzroku, sBuchu i dotyku przeznacz nie wicej ni| 10 sekund. W przypadku jakichkolwiek wtpliwo[ci dotyczcych prawidBowego oddechu dziaBaj tak, jakby byB nieprawidBowy. 5a. Je|eli oddech jest prawidBowy: uB| poszkodowanego w pozycji bezpiecznej (patrz poni|ej), wy[lij kogo[ lub sam udaj si po pomoc  zadzwoD pod numer 112 lub krajowy numer ratunkowy (999  przyp. tBum.), aby wezwa karetk pogotowia, regularnie oceniaj, czy oddech nadal jest prawidBowy. 5b. Je|eli oddech poszkodowanego jest nieprawidBowy lub nieobecny: popro[ kogo[ o wezwanie pomocy oraz przyniesie- nie AED, je[li jest dostpne. Je|eli jeste[ sam, u|yj telefonu komrkowego w celu wezwania pogotowia ratunkowego. Pozostaw poszkodowanego tylko wte- dy, gdy nie ma innej mo|liwo[ci wezwania pomocy. rozpocznij uciskanie klatki piersiowej poszkodowa- nego zgodnie z poni|szym opisem: Ryc. 2.5. Odgicie gBowy i uniesienie |uchwy uklknij obok poszkodowanego, uB| nadgarstek jednej rki na [rodku jego klat- ki piersiowej (dolna poBowa mostka poszkodo- nego. Utrzymuj ramiona wyprostowane (ryc. wanego) (ryc. 2.7) 2.9). Nie uciskaj grnej cz[ci brzucha ani dol- uB| nadgarstek drugiej dBoni na grzbiecie dBo- nego koDca mostka, ni le|cej na klatce piersiowej poszkodowane- ustaw ramiona prostopadle do klatki piersio- go (ryc. 2.8), wej poszkodowanego i uciskaj mostek na gB- sple palce obu dBoni i upewnij si, |e nacisk boko[ nie mniejsz ni| 5 cm (ale nie przekra- nie bdzie kierowany na |ebra poszkodowa- czaj 6 cm) (ryc. 2.10), www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 78 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni wez normalny wdech i obejmij szczelnie usta po- szkodowanego swoimi ustami, upewniajc si, |e nie ma przecieku powietrza, wdmuchuj powietrze do ust poszkodowanego przez okoBo 1 sekund (jak przy normalnym oddychaniu) i ze staB szybko[ci, obserwujc jednocze[nie, czy klatka piersiowa si unosi (ryc. 2.11)  jest to sku- teczny oddech ratowniczy, utrzymujc odgicie gBowy i uniesienie |uchwy, od- 2 suD swoje usta od ust poszkodowanego i obserwuj, czy podczas wydechu opada jego klatka piersiowa (ryc. 2.12), ponownie nabierz powietrza i wdmuchnij je do ust poszkodowanego, d|c do wykonania caBkowitej liczby dwch skutecznych oddechw ratowniczych. Dwa oddechy ratownicze nie powinny w sumie Ryc. 2.6. Wzrokiem, sBuchem i dotykiem poszukaj trwa dBu|ej ni| 5 sekund. Nastpnie bez opznie- prawidBowego oddechu nia ponownie uB| dBonie w prawidBowej pozycji na mostku poszkodowanego i wykonaj kolejnych po ka|dym uci[niciu zwolnij nacisk na klat- 30 uci[ni klatki piersiowej, k piersiow, nie odrywajc rk od mostka. kontynuuj uciskanie klatki piersiowej i oddechy ra- Powtarzaj uci[nicia z czstotliwo[ci co naj- townicze w stosunku 30 : 2, mniej 100/min (nie przekraczajc 120/min), przerwij swoje dziaBania w celu sprawdzenia stanu okresy uciskania i zwalniania ucisku na mostek poszkodowanego tylko wtedy, gdy zacznie reago- powinny by rwne. wa: poruszy si, otworzy oczy i zacznie prawidBo- 6a. PoBcz uciskanie klatki piersiowej z oddechami ratow- wo oddycha. W innym przypadku nie przerywaj niczymi: resuscytacji. po wykonaniu 30 uci[ni klatki piersiowej ponow- Je|eli pierwszy oddech ratowniczy nie spowoduje unie- nie udro|nij drogi oddechowe poszkodowanego, sienia si klatki piersiowej, jak przy prawidBowym oddycha- odchylajc jego gBow i unoszc |uchw (ryc. 2.5), niu, przed podjciem kolejnej prby wykonaj nastpujce zaci[nij skrzydeBka nosa poszkodowanego, u|ywa- czynno[ci: jc palca wskazujcego i kciuka dBoni umieszczonej sprawdz jam ustn poszkodowanego i usuD wszystkie na jego czole, ciaBa obce, pozostaw usta poszkodowanego lekko otwarte, jed- potwierdz wBa[ciwe odchylenie gBowy i uniesienie |u- nocze[nie utrzymujc uniesienie |uchwy, chwy, Ryc. 2.8. Nadgarstek drugiej rki uB| na ju| poBo|onym Ryc. 2.7. UB| nadgarstek jednej rki na [rodku klatki piersiowej poszkodowanego www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 79 2 Ryc. 2.9. Sple palce obu rk. Wyprostuj ramiona Ryc. 2.10. Uciskaj mostek na gBboko[ przynajmniej 5 cm nie podejmuj wicej ni| dwch prb wentylacji przed nie. Do[wiadczeni ratownicy mog prowadzi RKO w dwie ka|dorazowym podjciem uciskania klatki piersio- osoby i wwczas powinni zmienia si rolami/miejscami co wej. dwie minuty. Je|eli na miejscu zdarzenia jest wicej ni| jeden ratow- 6b. RKO z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej mo|e nik, powinni si oni zmienia podczas prowadzenia RKO by zastosowana, je|eli: co 2 minuty, aby zapobiec zmczeniu. Podczas zmian na- ratownik nie posiada przeszkolenia lub nie chce le|y minimalizowa przerwy w uci[niciach klatki piersio- wykonywa oddechw ratowniczych, wej. W tym celu oraz aby wykonywa dokBadnie 30 uci[ni je|eli prowadzone jest RKO z wyBcznym uciska- z prawidBow czsto[ci, pomocne mo|e by gBo[ne licze- niem klatki piersiowej, powinno ono by wyko- Ryc. 2.11. Powoli wdmuchuj powietrze do ust, obserwujc Ryc. 2.12. OdsuD swoje usta od ust poszkodowanego unoszenie si klatki piersiowej poszkodowanego i obserwuj czy opada klatka piersiowa www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 80 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni nywane bez przerw, z czstotliwo[ci co najmniej poznanie zatrzymania kr|enia jest znacznie mniejsza ni| 100/min (nie przekraczajc 120/min). w sytuacji, gdy oddech zostanie opisany jako nieprawidBowy 7. Nie przerywaj resuscytacji do momentu: lub nieobecny59. Je|eli osoba wzywajca pomocy opisze po- przybycia wykwalifi kowanych sBu|b medycznych szkodowanego jako nieprzytomnego bez oddechu lub z nie- i przejcia przez nie dziaBania lub prawidBowym oddechem, dyspozytor pogotowia ratunkowe- gdy poszkodowany zacznie reagowa: poruszy si, go zawsze zareaguje jak w przypadku zatrzymania kr|enia otworzy oczy i zacznie prawidBowo oddycha, lub i |aden przypadek NZK nie zostanie pominity60. wyczerpania wBasnych siB. Rozpoznanie zatrzymania kr|enia, ktrego pierwszym objawem s drgawki, jest znacznie bardziej prawdopodobne, 2 Udra|nianie drg oddechowych je|eli potwierdzi si brak epizodw drgawkowych w prze- Ratownikom bez wyksztaBcenia medycznego nie zaleca szBo[ci chorobowej poszkodowanego59,61. Pytanie o regular- si stosowania rkoczynu wysunicia |uchwy, poniewa| jest no[ oddechw mo|e rwnie| pomc w rozpoznaniu za- trudny do nauczenia i wykonania i mo|e spowodowa ruch trzymania kr|enia w[rd zgBoszeD dotyczcych drgawek krgosBupa szyjnego49. Dlatego powinni udra|nia drogi od- u poszkodowanych. dechowe za pomoc odgicia gBowy i uniesienia |uchwy, za- Do[wiadczenie dyspozytora mo|e w znaczcy sposb rwno w przypadku poszkodowanych urazowych, jak i nie- wpByn na prze|ywalno[: je|eli odbiera on rocznie tylko urazowych. kilka zgBoszeD o zatrzymaniu kr|enia, prze|ywalno[ jest znacznie ni|sza ni| w przypadku, gdy liczba takich zgBoszeD Rozpoznanie zatrzymania kr|enia i oddychania przekracza dziewi w skali roku (22% vs. 39%)58. DokBad- Sprawdzanie ttna na ttnicy szyjnej (lub innej ttnicy) no[ rozpoznania zatrzymania kr|enia przez dyspozytorw nie jest dokBadn metod potwierdzania obecno[ci lub bra- waha si od 50% do 80%. Je|eli dyspozytor rozpozna za- ku kr|enia i dotyczy to zarwno ratownikw bez wyksztaB- trzymanie kr|enia, prze|ycie po NZK jest bardziej prawdo- cenia medycznego, jak i personelu medycznego50 52. Nie ma podobne, poniewa| podjte zostan odpowiednie dziaBania te| jednak dowodw, |eby stwierdzenie ruchu, oddechu czy (np. RKO prowadzone dziki telefonicznemu instrukta|owi kaszlu (oznak zachowanego kr|enia) miaBo przewag dia- czy odpowiednie zgBoszenie dla karetki pogotowia)25, 60. gnostyczn. Zarwno personel medyczny, jak i ratowni- cy bez wyksztaBcenia medycznego maj trudno[ci z okre- Pocztkowe oddechy ratownicze [leniem obecno[ci prawidBowego oddechu lub jego braku W zatrzymaniu kr|enia pierwotnie kardiogennym (do u nieprzytomnego poszkodowanego53,54. Mo|e to wynika ktrego nie doszBo wskutek asfiksji), krew ttnicza nie kr|y z niedro|no[ci drg oddechowych bdz wykonywania przez i pozostaje wysycona tlenem przez kilka minut62. Je[li w ci- poszkodowanego tylko pojedynczych (agonalnych) wes- gu tych kilku minut rozpocznie si RKO, zawarto[ tlenu we tchni. Zwiadkowie zdarzenia, zapytani przez dyspozyto- krwi pozostaje wystarczajca, a dostarczanie go do mi[nia ra podczas zgBoszenia telefonicznego, czy poszkodowany sercowego i mzgu jest ograniczone bardziej przez zmniej- oddycha, czsto bBdnie interpretuj agonalne westchnicia szony rzut serca ani|eli przez brak tlenu w pBucach i krwi jako prawidBowy oddech. W wyniku tej bBdnej informacji ttniczej. Z tego powodu wentylacja w pocztkowej fazie [wiadkowie zdarzenia mog nie podj RKO u poszkodo- NZK jest mniej istotna ni| uciskanie klatki piersiowej63,64. wanego z zatrzymaniem kr|enia55. Agonalne westchnicia U osb dorosBych wymagajcych RKO zakBada si (gasping) w cigu pierwszych minut zatrzymania kr|enia a priori chorob serca jako pierwotn przyczyn zatrzyma- wystpuj u blisko 40% poszkodowanych i wi| si z wik- nia kr|enia. W celu podkre[lenia priorytetu uci[ni klat- sz prze|ywalno[ci, je|eli zostan rozpoznane jako objaw ki piersiowej zaleca si, aby rozpoczyna RKO od uciskania NZK56. Zwiadkowie opisuj agonalny oddech jako sBabe od- klatki piersiowej, a nie od wykonywania pocztkowych od- dechy, ci|ki oddech z wysiBkiem lub gBo[ne, przerywane dechw ratowniczych. Nie nale|y traci czasu na poszuki- westchnicia57. Dlatego ratownikw bez wyksztaBcenia me- wanie ciaB obcych w jamie ustnej, chyba |e prby oddechw dycznego nale|y uczy, |e RKO nale|y rozpocz wtedy, gdy ratowniczych nie spowoduj uniesienia si klatki piersiowej. poszkodowany jest nieprzytomny (nie reaguje) i nie oddycha prawidBowo. W trakcie szkolenia nale|y podkre[la, i| ago- Wentylacja nalne westchnicia czsto wystpuj w pierwszych minutach Celem wentylacji w trakcie RKO jest utrzymanie wBa- NZK. Stanowi wskazanie do natychmiastowego rozpocz- [ciwej oksygenacji i eliminacja CO2. Jednak|e optymalna cia RKO i nie nale|y ich myli z prawidBowym oddechem. objto[ oddechowa, czsto[ oddechw, jak i st|enie tlenu Podczas rozmowy z dyspozytorem pogotowia ratun- w mieszaninie oddechowej niezbdne dla osignicia tego kowego kluczowe znaczenie ma wBa[ciwe opisanie poszko- celu nie s w peBni poznane. Aktualne zalecenia bazuj na dowanego. Dla dyspozytora wa|ne jest, |e osoba wzywaj- nastpujcych faktach naukowych: ca pomocy widzi poszkodowanego, ale w niewielkiej ilo[ci 1. W trakcie RKO przepByw krwi przez pBuca jest znacz- przypadkw osoba ta mo|e nie znajdowa si na miejscu nie zmniejszony, dlatego wBa[ciwy stosunek wentyla- zdarzenia58. Informacja dotyczca oddechu poszkodowane- cji do perfuzji mo|e by utrzymywany przy objto[ci go jest najwa|niejsza, ale opisy oddechu przez osoby wzywa- oddechowej i czsto[ci oddechu mniejszych ni| prawi- jce pomocy znaczco si r|ni. Je|eli charakter oddechu dBowe65. poszkodowanego nie zostanie opisany przez osob wzywa- 2. Hiperwentylacja jest szkodliwa, poniewa| zwiksza ci- jc pomocy lub dyspozytor o to nie zapyta, szansa na roz- [nienie w klatce piersiowej, co obni|a powrt krwi |yl- www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 81 nej do serca i zmniejsza jego rzut. W konsekwencji 1. Za ka|dym razem, kiedy podejmuje si uciskanie klatki zmniejsza si szansa prze|ycia66. piersiowej, ratownik powinien niezwBocznie uBo|y rce 3. Przerwy w uciskaniu klatki piersiowej (np. w celu oce-  na [rodku klatki piersiowej . ny rytmu serca lub badania ttna) drastycznie obni|aj 2. Nale|y uciska klatk piersiow z czstotliwo[ci co prze|ywalno[67. najmniej 100/min. 4. Je|eli drogi oddechowe nie s zabezpieczone, objto[ 3. Trzeba zwraca uwag, aby uci[nicia osigaBy peBn oddechowa 1 l powoduje znacznie wiksze rozdcie |o- gBboko[, co najmniej 5 cm (u osb dorosBych). Bdka ni| objto[ 500 ml68. 4. Po ka|dym uci[niciu nale|y pozwoli, aby klatka pier- 5. Niska wentylacja minutowa (objto[ oddechowa siowa caBkowicie wracaBa do pozycji wyj[ciowej, tzn. nie 2 i czsto[ oddechw mniejsza ni| prawidBowa) mo|e nale|y si opiera na klatce piersiowej w czasie trwania zapewnia skuteczne natlenienie i wentylacj w trak- fazy relaksacji. cie RKO69-72. Podczas RKO u dorosBych zaleca si sto- 5. Fazy nacisku i relaksacji powinny trwa tyle samo. sowanie objto[ci oddechowej ok. 500 600 ml (6 7 6. Nale|y minimalizowa przerwy w uci[niciach tak, aby ml/kg). wykona co najmniej 60 uci[ni w cigu ka|dej minuty. 7. Podczas uciskania klatki piersiowej nie nale|y polega W zwizku z powy|szym aktualnie zaleca si, aby ra- na wyczuwaniu ttna na ttnicy szyjnej lub innej jako townicy wykonywali ka|dy oddech ratowniczy w cigu oko- wskaznika efektywnego przepBywu ttniczego50, 82. Bo 1 sekundy objto[ci wystarczajc do spowodowania wi- docznego uniesienia si klatki piersiowej, ale unikajc szyb- UBo|enie rk kich i mocnych wdechw. Czas konieczny do wykonania Ratownik wykonujcy uci[nicia klatki piersiowej u oso- dwch oddechw ratowniczych nie powinien przekracza by dorosBej powinien uBo|y dBonie na dolnej poBowie most- 5 sekund. To zalecenie dotyczy wszystkich form wentylacji ka. Zaleca si, aby uczy tego uBo|enia w sposb uproszczo- w trakcie RKO, zarwno usta usta, jak i za pomoc worka ny, na przykBad sBowami:  uB| nadgarstek swojej dBoni na samorozpr|alnego z mask twarzow, niezale|nie od po- [rodku klatki piersiowej, a na nim drug dBoD . Ten opis po- da|y tlenu. winien by uzupeBniony pokazem uBo|enia dBoni na maneki- Wentylacja metod usta nos jest dopuszczaln alterna- nie na dolnej poBowie mostka. Wykorzystanie linii midzy- tyw dla wentylacji usta usta73. Mo|na j rozwa|y, gdy usta sutkowej jako wyznacznika miejsca uBo|enia dBoni nie jest poszkodowanego s powa|nie uszkodzone lub nie mo|na wiarygodne83,84. ich otworzy, gdy ratownik wykonuje wentylacj u poszko- dowanego znajdujcego si w wodzie, lub kiedy trudno osig- Czstotliwo[ uci[ni klatki piersiowej n szczelno[ technik usta usta. Istnieje dodatnia korelacja pomidzy rzeczywist ilo- Nie ma publikacji naukowych na temat bezpieczeDstwa, [ci uci[ni klatki piersiowej wykonywanych w cigu minu- skuteczno[ci i mo|liwo[ci wykonywania wentylacji meto- ty a szans skutecznej resuscytacji81. Chocia| czstotliwo[ d usta tracheostomia, ale mo|na j zastosowa u poszko- uci[ni klatki piersiowej (szybko[, z jak wykonuje si se- dowanych z rurk tracheotomijn lub tracheostomi, ktrzy ri 30 uci[ni) powinna wynosi co najmniej 100/min, rze- wymagaj oddechw ratowniczych. czywista liczba uci[ni wykonanych w cigu jednej minuty Prowadzenie wentylacji za pomoc worka samorozpr- RKO jest mniejsza z powodu przerw koniecznych do wyko- |alnego z mask twarzow wymaga do[wiadczenia i pew- nania oddechw ratowniczych, analizy rytmu przez AED nych umiejtno[ci74,75. Metoda ta mo|e by stosowana przez itp. W jednym z badaD dotyczcych pozaszpitalnych zatrzy- wBa[ciwie przeszkolonych i do[wiadczonych ratownikw, maD kr|enia zarejestrowana czstotliwo[ uci[ni klatki prowadzcych RKO we dwie osoby. piersiowej wykonywanych przez ratownikw wynosiBa 100  120/min, ale rzeczywista [rednia liczba uci[ni na minut Uciskanie klatki piersiowej byBa zredukowana do 64 w wyniku licznych przerw79. W ci- Uciskanie klatki piersiowej wytwarza przepByw krwi gu ka|dej minuty powinno by wykonanych co najmniej 60 poprzez zwikszenie ci[nienia wewntrz klatki piersiowej uci[ni. i bezpo[rednie [ciskanie serca. Mimo |e prawidBowo wyko- nane uci[nicia klatki piersiowej generuj szczytowe, skur- GBboko[ uci[ni klatki piersiowej czowe ci[nienie ttnicze rzdu 60 80 mm Hg, ci[nienie Obawa przed spowodowaniem urazu, zmczenie oraz rozkurczowe pozostaje niskie i [rednie ci[nienie w ttni- ograniczona siBa mi[ni czsto powoduj, |e ratownik uciska cy szyjnej rzadko przekracza 40 mm Hg76. Uciskanie klat- klatk piersiow pBycej, ni| jest to zalecane. Badania nauko- ki piersiowej generuje niewielki, ale krytycznie wa|ny prze- we dowodz, |e w porwnaniu z grup pacjentw, w ktrej pByw krwi przez mzg i misieD sercowy i zwiksza prawdo- wykonywano uci[nicia na gBboko[ 4 cm lub mniej, uci- podobieDstwo skutecznej defibrylacji. [nicia wynoszce co najmniej 5 cm zwikszaj szans na Od czasu opublikowania Wytycznych 2005 badania powrt spontanicznego kr|enia (ROSC) oraz wi| si z u|yciem urzdzeD podpowiadajcych/dajcych informacj z wikszym odsetkiem pacjentw przyjmowanych do szpi- zwrotn podczas RKO u poszkodowanych z zatrzymaniem tala z przywrconym kr|eniem po NZK77,78. Nie ma bezpo- kr|enia dostarczyBy nowych danych, ktre uzupeBniBy do- [rednich dowodw [wiadczcych o tym, |e obra|enia klatki tychczasowe badania na zwierztach i fantomach77-81. Na ich piersiowej s zwizane z gBboko[ci uci[ni. Brak tak|e ba- podstawie powstaBy poni|sze zalecenia: daD umo|liwiajcych ustalenie maksymalnej gBboko[ci uci- www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 82 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni [ni. Zaleca si jednak, aby nawet u dobrze zbudowanych By, i| w pierwszych minutach zatrzymania kr|enia, ktrego osb dorosBych gBboko[ uci[ni nie przekraczaBa 6 cm. przyczyn nie byBa asfiksja, samo uciskanie klatki piersiowej Je[li to tylko mo|liwe, RKO powinna by prowadzona mo|e by tak samo efektywne jak poBczenie uci[ni z wen- na twardej powierzchni. Materace wypeBniane powietrzem tylacj63,100. Je|eli drogi oddechowe s udro|nione, pojedyn- powinno si rutynowo opr|nia w trakcie RKO85. Brak do- cze westchnienia (gasping) oraz bierne odksztaBcanie klatki wodw przemawiajcych za, jak i przeciwko u|yciu sztyw- piersiowej podczas jej uciskania mog powodowa niewielk nej deski podkBadanej pod plecy86,87, ale je[li si j stosuje, wymian powietrza, ale mo|e si ona ogranicza wyBcznie nale|y zadba, aby podczas jej podkBadania unika przerw do wentylacji przestrzeni martwej56,101-103. Badania na zwie- w uci[niciach klatki piersiowej oraz aby nie doszBo do utra- rztach i modele matematyczne wykazaBy, |e podczas uci- 2 ty dostpu donaczyniowego lub przemieszczenia rurki in- skania klatki piersiowej bez wykonywania oddechw ratow- tubacyjnej. niczych znajdujce si we krwi ttniczej rezerwy tlenu wy- czerpuj si po 2 4 minutach92,104. Faza relaksacji podczas uciskania klatki piersiowej Prze|ywalno[ dorosBych z NZK, do ktrego nie do- PeBna relaksacja po uci[niciu pozwala na lepszy powrt szBo w wyniku asfiksji, jest znaczco wy|sza, gdy podjto krwi |ylnej do klatki piersiowej i mo|e zwikszy efektyw- RKO z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej, ni| w gru- no[ RKO88,89. Do tej pory nie ustalono jednak optymalnej pie, w ktrej nie podjto RKO w ogle22,23. Kilka badaD do- metody osignicia tego celu tak, aby nie wpBywaBa ona ne- tyczcych zatrzymaD kr|enia u ludzi sugeruje rwnorzd- gatywnie na inne aspekty techniczne uciskania klatki pier- no[ uciskania klatki piersiowej jako jedynego elementu siowej, na przykBad gBboko[ uci[ni. RKO w porwnaniu z resuscytacj polegajc na poBcze- niu uci[ni klatki piersiowej z wentylacj, ale |adne z nich Informacja zwrotna dotyczca techniki uciskania klatki nie wyklucza mo|liwo[ci, |e metoda ta jest gorsza od peB- piersiowej nej RKO23,105. Jedno badanie sugeruje wy|szo[ RKO z wy- W celu uzyskania zalecanej gBboko[ci i czstotliwo[ci Bcznym uciskaniem klatki piersiowej22. Wszystkie te bada- uci[ni ratownicy mog by wspomagani przez urzdzenia nia posiadaj znaczce ograniczenia, poniewa| opieraj si dajce wskazwki i informacj zwrotn o jako[ci uci[ni. na retrospektywnej analizie danych, gdzie przebieg RKO nie Urzdzenia takie mog by oddzielnym sprztem, by ele- byB kontrolowany i nie obejmowaB prowadzenia resuscytacji mentem AED lub manualnego defibrylatora. Zastosowanie zgodnie z Wytycznymi 2005 (stosunek uci[ni do wenty- tego typu urzdzeD mo|e by korzystne jako jednego z ele- lacji 30 : 2). WyBczne uciskanie klatki piersiowej mo|e by mentw strategii majcej na celu popraw jako[ci RKO. Ra- skuteczne tylko w pierwszych kilku minutach po utracie townicy musz by [wiadomi, |e dokBadno[ urzdzeD mie- przytomno[ci. Profesjonalnej pomocy nale|y si spodziewa rzcych gBboko[ uci[ni klatki piersiowej mo|e by r|na [rednio po 8 minutach lub nawet pzniej od wezwania po- i zale|y od twardo[ci podBo|a, na ktrym prowadzi si resu- mocy. W takiej sytuacji wyBczne uciskanie klatki piersiowej scytacj (np. podBoga/materac)  urzdzenia mog zawy|a mo|e by w wielu przypadkach niewystarczajce. U dzieci gBboko[ uci[ni87. Konieczne s dalsze badania, aby okre- i osb dorosBych z zatrzymaniem kr|enia z przyczyn nie- [li, czy tego typu urzdzenia zwikszaj prze|ywalno[. kardiogennych (np. tonicie, uduszenie) RKO z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej nie jest tak skuteczne jak kon- Stosunek uci[ni klatki piersiowej do wentylacji wencjonalna RKO106, 107. Badania na zwierztach przemawiaj za zwikszeniem RKO polegajca na poBczeniu uci[ni klatki piersio- stosunku uci[ni i wentylacji powy|ej 15 : 290-92. Modele wej z oddechami ratowniczymi jest zatem metod z wyboru matematyczne sugeruj, |e sekwencja 30 : 2 stanowi najlep- zarwno dla personelu medycznego, jak i przeszkolonych ra- szy kompromis pomidzy przepBywem krwi a dostarczaniem townikw bez wyksztaBcenia medycznego. Inne osoby udzie- tlenu93,94. Stosunek 30 uci[ni do 2 oddechw ratowniczych lajce pomocy powinny by zachcane do prowadzenia RKO byB zalecany przez Wytyczne 2005 dla pojedynczego ratow- z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej w sytuacji, gdy nie nika prowadzcego resuscytacj u osb dorosBych i dzieci mog lub nie chc podejmowa oddechw ratowniczych lub poza szpitalem. Wyjtek dotyczyB przeszkolonego persone- kiedy wykonuj resuscytacj instruowani telefonicznie przez lu medycznego, ktry u dzieci powinien stosowa sekwen- dyspozytora pogotowia ratunkowego26, 27. cj 15 : 2. Wytyczne te zmniejszyBy liczb przerw w uciska- RKO w ciasnych przestrzeniach niu klatki piersiowej oraz czas bez przepBywu95,96, a tak|e zmniejszyBy prawdopodobieDstwo hiperwentylacji66,97. Brak W ograniczonej przestrzeni mo|na rozwa|y prowa- jednak bezpo[rednich dowodw [wiadczcych o wzro[cie dzenie resuscytacji zza gBowy pacjenta (gdy RKO prowa- prze|ywalno[ci w rezultacie wprowadzonych zmian. Podob- dzi jeden ratownik) lub w rozkroku nad pacjentem (gdy jest nie nie ma nowych danych, ktre sugerowaByby zmian zale- dwch ratownikw)108, 109. canego stosunku uci[ni do wentylacji (30 : 2). Zagro|enia dla poszkodowanego w trakcie RKO z wyBcznym uciskaniem klatki piersiowej wykonywania RKO Niektrzy ratownicy medyczni, jak rwnie| ratowni- Wielu ratownikw nie podejmuje RKO w obawie, |e cy bez wyksztaBcenia medycznego przyznaj, |e niechtnie wykonywanie uci[ni klatki piersiowej u poszkodowane- podejmuj wentylacj usta usta, zwBaszcza u nieznanych go, u ktrego nie doszBo do zatrzymania kr|enia, doprowa- osb z NZK98,99. Do[wiadczenia na zwierztach pokaza- dzi do ci|kich powikBaD. W badaniach, gdzie resuscytacj www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 83 prowadzili [wiadkowie zdarzenia instruowani telefonicznie blikacje opisuj pojedyncze przypadki pora|enia ratowni- przez dyspozytora, w[rd poszkodowanych bez zatrzymania ka przez wyBadowanie z wszczepialnego kardiowertera-de- kr|enia, ktrym uciskano klatk piersiow, 12% odczuwaBo fibrylatora (ICD), w jednym z nich spowodowaBo to uszko- dyskomfort w klatce piersiowej, a tylko 2% doznaBa zBama- dzenie nerwu obwodowego. Nie ma doniesieD mwicych nia |eber; u |adnego z poszkodowanych nie doszBo do ura- o urazach ratownikw w wyniku wykonywania defibrylacji zu narzdw wewntrznych110. U osb, ktre w rzeczywisto- w wilgotnym otoczeniu. [ci nie maj zatrzymania kr|enia, resuscytacja prowadzona Urazy, do ktrych dochodzi u ratownikw podczas defi- przez [wiadkw zdarzenia niezmiernie rzadko prowadzi do brylacji, s niezwykle rzadkie. Niemniej jednak ratownik nie ci|kich obra|eD. Ratownicy nie powinni wic rezygnowa powinien kontynuowa uci[ni klatki piersiowej podczas 2 z podejmowania RKO w obawie o spowodowanie obra|eD dostarczania wyBadowania. Poszkodowanych nie nale|y tak- u poszkodowanego. |e dotyka w przypadku wykonywania wyBadowania przez ICD. Nale|y unika bezpo[redniego kontaktu pomidzy ra- Zagro|enia dla ratownikw w trakcie wiczeD townikiem a poszkodowanym podczas defibrylacji wykony- i w trakcie prowadzenia resuscytacji wanej w wilgotnym otoczeniu. WysiBek fizyczny Reakcje psychologiczne Badania obserwacyjne podczas wiczeD lub rzeczywistej W jednym du|ym prospektywnym badaniu dotycz- resuscytacji opisuj rzadkie przypadki skurczw mi[nio- cym programu publicznego dostpu do defibrylacji opisa- wych, blw plecw, duszno[ci i hiperwentylacji oraz poje- no kilka niekorzystnych reakcji psychologicznych zwiza- dyncze przypadki wystpienia odmy, blu w klatce piersio- nych z wykonywaniem RKO i u|yciem AED113. W dwch wej, zawaBu mi[nia sercowego czy uszkodzeD nerww111,112. du|ych, opartych na ankietach badaniach retrospektywnych Czsto[ wystpowania takich zdarzeD jest bardzo maBa nad prowadzeniem RKO przez [wiadkw zdarzenia prawie i w wikszo[ci przypadkw zarwno wiczenia, jak i rzeczy- wszyscy respondenci opisywali swoje dziaBania jako pozy- wista resuscytacja s bezpieczne113. Osoby planujce udziaB tywne do[wiadczenie117,118. Rzadkie przypadki niekorzyst- w szkoleniu z zakresu resuscytacji powinny zosta poinfor- nych reakcji psychologicznych u ratownikw wykonujcych mowane o charakterze i stopniu aktywno[ci fizycznej wyma- RKO powinny by wBa[ciwie rozpoznane i leczone. ganej podczas wiczeD. Osobom szkolcym si oraz ratow- Przenoszenie chorb zakaznych nikom, u ktrych podczas wykonywania RKO pojawiBy si niepokojce objawy (takie jak: bl w klatce piersiowej, sil- Opisano tylko kilka przypadkw, w ktrych prowadze- na duszno[), nale|y doradzi przerwanie prowadzenia re- nie RKO wizaBo si z transmisj zaka|enia, m.in. Salmo- suscytacji. nella infantis, Staphylococcus aureus, wirusem SARS (Se- vere Acute Respiratory Syndrome), meningococcal meningitis, Zmczenie ratownika Helicobacter pylori, wirusem Herpes simplex, postaci skr- Kilka badaD prowadzonych na fantomach wykazaBo, |e n gruzlicy, zapaleniem jamy ustnej lub tchawicy, Shigel- gBboko[ uci[ni klatki piersiowej mo|e zacz spada na- la i Streptococcus pyogenes. Odnotowano jeden przypadek wet ju| po dwch minutach prowadzenia resuscytacji. Ba- zaka|enia wirusem herpes simplex podczas wiczeD RKO. dania prowadzone w warunkach wewntrzszpitalnych wy- Analiza dostpnych danych wykazaBa, |e przy braku dziaBaD kazaBy spadek [redniej gBboko[ci uci[ni po czasie 1,5 do zwizanych z du|ym ryzykiem zaka|enia, takich jak kaniu- 3 minut od rozpoczcia RKO, nawet w sytuacji, kiedy ra- lacja naczynia, zarwno w trakcie rzeczywistej resuscytacji, townik stosowaB urzdzenie dajce natychmiastow (w cza- jak i podczas wiczeD, nie odnotowano transmisji wirusem sie rzeczywistym) informacj zwrotn o jako[ci uci[ni114. zapalenia wtroby typu B i C, wirusem ludzkiego niedoboru Dlatego ratownicy powinni si zmienia co dwie minuty, odporno[ci (HIV) czy cytomegalowirusem119. aby zapobiec spadkowi jako[ci uci[ni klatki piersiowej, Ryzyko zaka|enia w trakcie wiczeD czy rzeczywistej ktry wynika ze zmczenia ratownika. Zmiana ratownikw resuscytacji jest niezmiernie niskie. Stosowanie rkawiczek nie powinna powodowa przerw w uci[niciach klatki pier- w trakcie wykonywania RKO jest zasadne, ale resuscytacja siowej. nie mo|e by niepodejmowana lub opzniana, je[li rka- wiczki nie s dostpne. Ratownicy powinni zastosowa od- Zagro|enia w czasie defibrylacji powiednie [rodki ostro|no[ci, je|eli wiedz, |e poszkodowa- Du|e randomizowane badanie nad programem publicz- ny ma powa|n infekcj (np. HIV, gruzlica, WZW B, wi- nego dostpu do defibrylacji wykazaBo, |e AED mog by rus SARS). u|ywane bezpiecznie zarwno przez osoby bez wyksztaBce- Zabezpieczenia w trakcie wentylacji nia medycznego, jak i sBu|by paramedyczne, docierajce jako pierwsze na miejsce zdarzenia115. Systematyczny przegld Nie ma badaD przeprowadzonych w trakcie rzeczywi- dostpnych zrdeB wykazaB osiem prac opisujcych w sumie stej resuscytacji, ktrych celem byBaby ocena bezpieczeD- 29 przypadkw powikBaD zwizanych z wykonywaniem de- stwa, efektywno[ci i mo|liwo[ci wykorzystania zabezpie- fibrylacji116. ObejmowaBy one przypadkowe lub zamierzone czeD stosowanych w trakcie resuscytacji (takich jak chusty u|ycie defibrylatora niezgodnie z jego przeznaczeniem, nie- twarzowe czy maski kieszonkowe), ktrych zadaniem jest prawidBow prac urzdzenia i przypadkowe wyBadowanie zapobie|enie kontaktowi pomidzy ratownikiem a poszko- w trakcie wiczeD lub konserwacji urzdzenia. Cztery pu- dowanym w trakcie wykonywania oddechw ratowniczych. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 84 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni 2 Ryc. 2.13. KoDczyn grn poszkodowanego bli|sz tobie uB| Ryc. 2.14. PrzeB| dalsze rami ratowanego w poprzek jego klat- w zgiciu w stawie Bokciowym, po zgiciu Bokcia dBoD powinna ki piersiowej, a grzbiet jego rki przytrzymaj przy jego policzku by skierowana ku grze Dwa badania przeprowadzone w kontrolowanych warun- Przytrzymujc dBoD doci[nit do policzka, pocignij za kach laboratoryjnych wykazaBy skuteczno[ takich narz- dalsz koDczyn doln tak, by poszkodowany obrciB si dzi w zmniejszaniu ryzyka zaka|enia120,121. Poniewa| ryzy- na bok w twoim kierunku. ko zaka|enia jest bardzo niskie, prowadzenie oddechw ra- UB| koDczyn, za ktr przetaczaBe[ poszkodowanego towniczych bez tego typu narzdzi jest uzasadnione. Je|eli w taki sposb, aby staw kolanowy i biodrowy byBy zgite wiadomo, |e poszkodowany ma powa|n infekcj (np. HIV, pod ktem prostym. gruzlica, WZW B, wirus SARS), zaleca si stosowanie za- Odegnij gBow ratowanego ku tyBowi, by upewni si, |e bezpieczeD w trakcie wentylacji. drogi oddechowe s dro|ne. Je[li jest to konieczne, uB| rk poszkodowanego pod Pozycja bezpieczna policzkiem tak, by utrzyma gBow w odgiciu, twarz zwrcon do podBo|a (ryc. 2.16), aby umo|liwi wydo- Istnieje kilka wariantw pozycji bezpiecznej, ka|dy z nich stawanie si tre[ci pBynnej z ust. ma swoje zalety. Nie ma pozycji idealnej dla wszystkich po- Regularnie sprawdzaj oddech. szkodowanych122,123. Pozycja powinna by stabilna, jak naj- Je|eli poszkodowany musi by uBo|ony w tej pozycji bli|sza uBo|eniu na boku, powinna umo|liwia podparcie dBu|ej ni| 30 minut, po tym czasie odwr go na drugi bok, gBowy i nie uciska na klatk piersiow, by nie utrudnia od- aby zwolni ucisk na le|ce ni|ej rami. dechu124. CiaBo obce w drogach oddechowych (zadBawienie) ERC zaleca nastpujca sekwencj postpowania w celu uBo|enia poszkodowanego w pozycji bezpiecznej: Niedro|no[ drg oddechowych spowodowana cia- Uklknij przy poszkodowanym i upewnij si, |e obie Bem obcym (Foreign-Body Airway Obstruction  FBAO) jego nogi s wyprostowane. jest rzadk, potencjalnie uleczaln przyczyn przypadkowej Rk bli|sz tobie uB| pod ktem prostym w stosunku [mierci125. Wikszo[ epizodw zadBawienia zwizana jest do ciaBa i zegnij w Bokciu tak, aby dBoD rki byBa skiero- z jedzeniem i obecno[ci [wiadkw, co daje mo|liwo[ pod- wana do gry (ryc. 2.13). jcia szybkiej interwencji, kiedy poszkodowany jest jeszcze Dalsz rk przeB| w poprzek klatki piersiowej i przy- w kontakcie. trzymaj stron grzbietow przy bli|szym tobie policzku Rozpoznanie poszkodowanego (ryc. 2.14). Drug rk chwy za dalsz koDczyn doln poszkodo- Poniewa| rozpoznanie niedro|no[ci drg oddechowych wanego tu| powy|ej kolana i podcignij j ku grze, nie jest kluczem do sukcesu w postpowaniu, bardzo wa|ne jest, odrywajc stopy od podBo|a (ryc. 2.15). aby nie pomyli tej nagBej sytuacji z omdleniem, zawaBem Tabela 2.1. R|nicowanie ci|kiej i Bagodnej niedro|no[ci drg oddechowych spowodowanej ciaBem obcym (FBAO)a Objaw Aagodna niedro|no[ Ci|ka niedro|no[  Czy si zadBawiBe[?  Tak Nie mo|e mwi, mo|e kiwa gBow Inne objawy Mo|e mwi, kaszle, oddycha Nie mo|e oddycha / [wisty oddechowe / ciche prby kaszlu / nieprzytomny a Oglne objawy FBAO: objawy wystpuj podczas jedzenia; poszkodowany mo|e trzyma si za szyj. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 85 2 Ryc. 2.15. Drug rk uchwy dalsz koDczyn doln poszkodo- Ryc. 2.16. Pozycja bezpieczna. Odegnij gBow poszkodowanego wanego tu| ponad kolanem i pocignij j ku grze, nie odrywa- ku tyBowi, aby zapewni dro|no[ drg oddechowych. Twarz po- jc stopy od podBo|a winna by skierowana ku doBowi, aby zapewni swobodny wy- pByw wydzieliny serca, drgawkami lub innymi stanami, ktre mog powo- zastosuj do 5 uderzeD w okolic midzyBopatkow dowa nagBe zaburzenia oddechowe, sinic lub utrat [wia- zgodnie z zasadami: domo[ci. CiaBo obce mo|e spowodowa Bagodn lub ci|- staD z boku i nieco za poszkodowanym, k niedro|no[ drg oddechowych. Objawy pozwalajce na podB| jedn dBoD na klatce piersiowej poszko- r|nicowanie Bagodnej i ci|kiej niedro|no[ci zostaBy om- dowanego i pochyl go do przodu tak, aby prze- wione w tabeli 2.1. Wa|ne jest zapytanie przytomnego po- mieszczone ciaBo obce mogBo przedosta si do szkodowanego:  Czy si zadBawiBe[? . ust, a nie przesuwaBo si w gBb drg oddecho- wych, Postpowanie w FBAO (zadBawieniu) u dorosBych wykonaj do 5 energicznych uderzeD nadgarst- Postpowanie to jest tak|e wBa[ciwe dla dzieci powy|ej kiem drugiej rki w okolic midzyBopatkow; 1. roku |ycia (ryc. 2.17). Je|eli 5 uderzeD w okolic midzyBopatkow nie 1. Je|eli poszkodowany ma objawy Bagodnej niedro|no[ci spowoduje usunicia ciaBa obcego, zastosuj 5 uci- drg oddechowych: [ni nadbrzusza zgodnie z zasadami: zachcaj go do kaszlu i nie rb nic wicej. staD za poszkodowanym i obejmij go ramiona- 2. Je|eli poszkodowany ma objawy ci|kiej niedro|no[ci mi na wysoko[ci nadbrzusza, i jest przytomny: pochyl go do przodu, Postpowanie w zadBawieniu u dorosBych poszkodowanego i wyst- pienia nieefektywnego kaszlu Ryc. 2.17. Algorytm postpowania w zadBawieniu u dorosBych www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 86 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni zaci[nij pi[ i umie[ j pomidzy ppkiem w niej ciaBa obcego, ktre mogBo si tu przemie[ci. W pozo- i wyrostkiem mieczykowatym, staBych przypadkach RKO rutynowe badanie zawarto[ci ust woln rk zBap za zaci[nit pi[ i silnie po- w poszukiwaniu ciaB obcych nie jest konieczne. cignij do wewntrz i ku grze, Prba usunicia ciaBa obcego  na [lepo powtrz t czynno[ do 5 razy. Je|eli te czynno[ci nie spowoduj usunicia cia- Nie ma badaD oceniajcych rutynowe oczyszczanie pal- Ba obcego z drg oddechowych, kontynuuj uderze- cem jamy ustnej poszkodowanego, gdy ciaBo obce nie jest nia w okolic midzyBopatkow w poBczeniu z uci- widoczne131-133. Zanotowano natomiast 4 przypadki ura- [niciami nadbrzusza. zu u poszkodowanego131, 134 lub ratownika na skutek takich 2 3. Je|eli poszkodowany straci przytomno[: dziaBaD126. Dlatego nale|y unika oczyszczania jamy ustnej bezpiecznie uB| go na ziemi,  na [lepo , a ciaBa obce powinno si usuwa tylko wtedy, gdy natychmiast wezwij pogotowie, si je widzi. rozpocznij RKO, zaczynajc od uci[ni klatki pier- Dalsza opieka i przekazanie poszkodowanego siowej. personelowi medycznemu Aagodna niedro|no[ drg oddechowych Po skutecznym leczeniu FBAO ciaBo obce mo|e po- spowodowana ciaBem obcym zosta w grnej lub dolnej cz[ci drg oddechowych i by Kaszel generuje wysokie ci[nienie w drogach oddecho- przyczyn pzniejszych komplikacji. Poszkodowani z upor- wych i mo|e usun ciaBo obce. Agresywne leczenie poprzez czywym kaszlem, utrudnionym poBykaniem lub uczuciem uderzenia w okolic midzyBopatkow, uci[nicia nadbrzu- ciaBa obcego w drogach oddechowych powinni by skiero- sza i uciskanie klatki piersiowej mo|e by przyczyn powa|- wani na konsultacj medyczn. Uci[nicia nadbrzusza i klat- nych komplikacji, a nawet nasili objawy niedro|no[ci drg ki piersiowej mog potencjalnie powodowa powa|ne obra- oddechowych. Takie czynno[ci powinny by zarezerwowane |enia wewntrzne, dlatego wszyscy, u ktrych byBy one sto- dla poszkodowanych z objawami ci|kiej niedro|no[ci drg sowane, powinni by zbadani przez lekarza. oddechowych. U poszkodowanych z Bagodn niedro|no[ci w ka|dej chwili mo|e si rozwin ci|ka niedro|no[ i dla- Resuscytacja dzieci (patrz tak|e rozdziaB 6)134a tego nale|y ich obserwowa do czasu, a| ich stan si poprawi. i ofiar tonicia (patrz tak|e rozdziaB 8c)134b Ci|ka niedro|no[ drg oddechowych spowodowana ciaBem obcym U poszkodowanych z NZK z przyczyn kardiogennych, u kt- Dane kliniczne na temat zadBawienia maj w du|ej mie- rych prowadzi si RKO z wyBcznym uciskaniem klatki pier- rze charakter retrospektywny i dotycz opisw pojedynczych siowej, rezerwy tlenu wyczerpuj si po okoBo 2  4 minu- przypadkw. Opisy przypadkw przytomnych dorosBych tach od rozpoczcia resuscytacji92,104. Po tym czasie szczegl- i dzieci powy|ej 1. roku |ycia z caBkowit FBAO wykazaBy nie istotne jest wBczenie do RKO wentylacji. W przypadku skuteczno[ uderzeD czy klepania w plecy oraz uci[ni nad- NZK z powodu asfiksji od samego pocztku resuscytacji brzusza lub klatki piersiowej126. W okoBo 50% przypadkw wa|ne jest poBczenie uci[ni klatki piersiowej i wentylacji. niedro|no[ci drg oddechowych potrzebne byBo zastosowa- Poprzednie wytyczne prbowaBy podkre[li t r|nic w pa- nie co najmniej dwch z tych technik127. PrawdopodobieD- tofizjologii i w przypadku poszkodowanych ze zidentyfiko- stwo sukcesu wzrasta przy poBczeniu uderzeD lub klepania wan asfiksj (tonicie, toksyny) oraz u dzieci zalecaBy, aby w plecy z uci[niciami nadbrzusza i klatki piersiowej126. ratownik (je[li jest sam) prowadziB RKO przez jedn mi- Randomizowane badanie na zwBokach128 oraz dwa pro- nut, zanim zostawi poszkodowanego, aby uda si po po- spektywne badania, w ktrych uczestniczyli znieczuleni moc. Jednak|e zdecydowana wikszo[ pozaszpitalnych epi- oglnie ochotnicy129,130, wykazaBy, |e uci[nicia klatki pier- zodw NZK dotyczy osb dorosBych i, pomimo |e w cigu siowej generuj wy|sze ci[nienia w drogach oddechowych ostatnich lat czsto[ wystpowania VF jako pierwszego re- ni| uci[nicia nadbrzusza. Poniewa| uci[nicia klatki pier- jestrowanego rytmu w NZK spadBa, nadal jest ono gBwn siowej stosowane w FBAO s praktycznie identyczne jak przyczyn NZK u osb dorosBych (59%), dokumentowan uci[nicia w trakcie resuscytacji, ratownicy powinni by na- we wczesnej fazie NZK przy u|yciu AED13. U dzieci do za- uczani rozpoczynania RKO, je[li poszkodowany, u ktrego trzymania kr|enia w mechanizmie VF dochodzi znacznie podejrzewa si lub stwierdza FBAO, traci przytomno[. Ce- rzadziej (okoBo 7%)135. Wspomniane dodatkowe rekomen- lem uci[ni klatki piersiowej jest przede wszystkim usuni- dacje spowodowaBy rozbudowanie wytycznych, chocia| do- cie niedro|no[ci drg oddechowych u le|cego, nieprzytom- tycz jedynie niewielkiej grupy poszkodowanych. nego poszkodowanego, a tylko wtrnie wspomaganie kr|e- Nale|y by [wiadomym, |e u wielu dzieci resuscytacja nia. Dlatego uci[nicia klatki piersiowej nale|y wykonywa nie jest podejmowana, poniewa| potencjalni ratownicy boj nawet wtedy, gdy ratownik z wyksztaBceniem medycznym si, |e wyrzdz krzywd, gdy| nie s przeszkoleni specy- wyczuwa u poszkodowanego ttno. Je|eli nie uda si usu- ficznie w resuscytacji dzieci. Lk jest nieuzasadniony, gdy| n przyczyny niedro|no[ci, dochodzi do postpujcej bra- o wiele lepiej stosowa u dzieci BLS wedBug algorytmu dla dykardii i asystolii. W trakcie RKO u osoby zadBawionej, za dorosBych, ni| nie robi nic. W celu uproszczenia naucza- ka|dym razem kiedy drogi oddechowe s udra|niane, nale|y nia i utrwalania wiedzy osoby bez wyksztaBcenia medycz- szybko sprawdzi jam ustn poszkodowanego, czy nie ma nego powinno si naucza, |e sekwencja BLS dla dorosBych www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 87 mo|e by stosowana tak|e u dzieci, ktre s nieprzytomne trucia mog okaza si trudne do zidentyfikowania dla osb i nie oddychaj lub oddychaj nieprawidBowo. bez wyksztaBcenia medycznego. Dlatego u takich poszko- Poni|sze niewielkie modyfikacje w sekwencji postpo- dowanych postpowanie powinno odbywa si zgodnie ze wania u osb dorosBych spowoduj, |e algorytm ten stanie standardowym algorytmem BLS. si jeszcze bardziej odpowiedni dla dzieci. Zanim rozpoczniesz uci[nicia klatki piersiowej (se- U|ycie automatycznego defibrylatora kwencja BLS u osb dorosBych, 5b), wykonaj 5 poczt- zewntrznego kowych oddechw ratowniczych. Je|eli dziaBasz sam, prowadz RKO przez 1 minut, za- RozdziaB 3 omawia wytyczne dotyczce defibrylacji wyko- 2 nim udasz si po pomoc. nywanej za pomoc AED i klasycznego defibrylatora. AED Uciskaj mostek na gBboko[ jednej trzeciej wymia- s bezpieczne i skuteczne tak|e w rkach osb bez wyksztaB- ru przednio-tylnego klatki piersiowej; u niemowlt po- cenia medycznego i umo|liwiaj wykonanie defibrylacji na ni|ej 1. roku |ycia u|ywaj do tego dwch palcw; aby wiele minut przed dotarciem specjalistycznej pomocy. Ra- osign wBa[ciw gBboko[ u dzieci powy|ej 1. roku townicy powinni kontynuowa RKO i stara si minima- |ycia, u|ywaj jednej lub obu rk. lizowa przerwy w uci[niciach klatki piersiowej podczas Te same zmiany dotyczce 5 pocztkowych oddechw naklejania elektrod i u|ywania AED. Powinni si skoncen- ratowniczych i prowadzenia RKO przez minut przed we- trowa na stosowaniu si do gBosowych zaleceD AED bez zwaniem pomocy, je[li ratownik jest sam, mog zwikszy opznienia. Dotyczy to szczeglnie natychmiastowego pod- prze|ywalno[ u ofiar tonicia, ale takich modyfikacji po- jcia RKO, gdy tylko AED to zaleci. winno si uczy wyBcznie te osoby, ktre maj zawodowy Standardowe AED s odpowiednie dla dzieci powy|ej obowizek udzielenia pomocy potencjalnym ofiarom toni- 8. roku |ycia. U dzieci pomidzy 1. a 8. rokiem |ycia, je[li cia (np. ratownikw wodnych). Aatwo rozpozna tonicie, to mo|liwe, nale|y u|ywa elektrod pediatrycznych razem ale przypadki zatrzymania kr|enia wskutek urazu lub za- z przystawk zmniejszajc energi defibrylacji lub mo|li- Postpowanie z u|yciem AED reagowa: porusza si, otwiera oczy, oddycha prawidBowo Ryc. 2.18. Algorytm postpowania z u|yciem AED www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 88 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni wo[ci wBczenia trybu pediatrycznego. Je|eli takie urzdze- postpuj zgodnie z poleceniami gBosowymi/wizual- nie nie jest dostpne, nale|y zastosowa standardowe AED. nymi bez opznienia, Nie zaleca si stosowania AED u dzieci poni|ej 1. roku |y- upewnij si, |e nikt nie dotyka poszkodowanego, cia. Istniej jednak opisy kilku przypadkw, w ktrych u|yto gdy AED przeprowadza analiz rytmu (ryc. 2.20). AED u dzieci poni|ej 1. roku |ycia136,137. Czsto[ wystpo- 5a. Je|eli wyBadowanie jest zalecane: wania rytmw do defibrylacji u niemowlt jest bardzo niska upewnij si, |e nikt nie dotyka poszkodowanego za wyjtkiem sytuacji, kiedy przyczyn zatrzymania kr|e- (ryc. 2.21), nia jest choroba serca135,138,139. W tych rzadkich przypadkach, naci[nij przycisk defibrylacji zgodnie z poleceniem je|eli AED jest jedynym dostpnym defibrylatorem, nale|y (w peBni zautomatyzowany AED dostarczy wyBa- 2 rozwa|y jego u|ycie (najlepiej z przystawk zmniejszajc dowanie samoczynnie), dawk energii). natychmiast rozpocznij RKO 30 : 2 (ryc. 2.22) kontynuuj postpowanie zgodnie z dalszymi pole- Sekwencja u|ycia AED (ryc. 2.18) ceniami gBosowymi/wizualnymi. 1. Upewnij si, |e ty, poszkodowany i pozostali [wiadko- 5b. Je|eli wyBadowanie nie jest zalecane: wie zdarzenia jeste[cie bezpieczni. niezwBocznie podejmij RKO, stosujc sekwencj 30 2. Postpuj zgodnie ze schematem BLS dla osb doro- uci[ni do 2 wdechw ratowniczych, sBych (punkty 1 do 5). kontynuuj postpowanie zgodnie z dalszymi pole- je[li poszkodowany nie reaguje i nie oddycha pra- ceniami gBosowymi/wizualnymi. widBowo, popro[ kogo[ o wezwanie pomocy oraz 6. Kontynuuj postpowanie zgodnie z poleceniami AED przyniesienie AED, je[li jest dostpny, do chwili, gdy: je|eli jeste[ sam, u|yj telefonu komrkowego w celu przybdzie wykwalifikowana pomoc i przejmie wezwania pogotowia ratunkowego  pozostaw po- dziaBania, szkodowanego tylko w sytuacji, je|eli nie ma innej poszkodowany zacznie reagowa: poruszy si, mo|liwo[ci wezwania pomocy. otworzy oczy i zacznie prawidBowo oddycha, 3. Rozpocznij RKO zgodnie z wytycznymi BLS dla doro- ulegniesz wyczerpaniu. sBych. Je|eli jeste[ sam, a AED jest w pobli|u, rozpocz- RKO przed defibrylacj nij od jego podBczenia. 4. Gdy tylko pojawi si AED: Natychmiastowa defibrylacja, tak szybko, gdy tylko do- wBcz go i naklej elektrody na odsBonit klatk stpny jest AED, zawsze byBa kluczowym elementem wy- piersiow poszkodowanego (ryc. 2.19), tycznych i nauczania. Przypisuje si jej najwikszy wpByw je[li ratownikw jest wicej ni| jeden, RKO po- na prze|ycie w migotaniu komr. Ta koncepcja zostaBa pod- winna by prowadzona podczas naklejania elek- wa|ona, poniewa| istniaBy dowody sugerujce, i| uciskanie trod, klatki piersiowej przed defibrylacj mo|e zwikszy szanse Ryc. 2.19. Naklejanie elektrod samoprzylepnych. Umie[ pierw- sz elektrod w linii pachowej [rodkowej tu| poni|ej doBu pa- chowego. Drug elektrod nale|y przyklei tu| pod prawym Ryc. 2.20. Podczas analizy rytmu przez AED nie wolno dotyka obojczykiem poszkodowanego www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 89 prze|ycia w sytuacji, gdy czas od wezwania sBu|b ratowni- 4. 2 minuty RKO przed ponown informacj o analizie czych do ich przybycia przekraczaB 5 minut140, 141. Dwa ostat- rytmu. nio przeprowadzone badania kliniczne142, 143 i jedno bada- Sekwencja wyBadowaD i poziomy energii omwiono nie na zwierztach144 nie potwierdziBy zwikszenia prze|y- w rozdziale 32. walno[ci. Z tego powodu obecnie nie zaleca si rutynowego W peBni zautomatyzowane AED prowadzenia RKO przez okre[lony czas przed wykonaniem analizy rytmu i defibrylacji. Wysokiej jako[ci RKO musi by W peBni zautomatyzowane AED dostarcz wyBadowa- jednak kontynuowana w czasie naklejania elektrod i uru- nie bez pomocy ratownika, gdy tylko wykryj rytm do de- chamiania defibrylatora. Ogromny nacisk kBadzie si na jak fibrylacji. Pojedyncze badanie z u|yciem manekinw po- 2 najszybsze podjcie i minimalne przerywanie uci[ni klat- kazaBo, |e nieprzeszkoleni studenci pielgniarstwa rzadziej ki piersiowej. Niektre zespoBy ratownictwa medycznego popeBniali bBdy dotyczce bezpieczeDstwa, kiedy u|ywa- wprowadziBy standardow procedur prowadzenia uci[ni li w peBni zautomatyzowanych AED, ni| AED pBautoma- klatki piersiowej przez ustalony czas przed wykonaniem de- tycznych145. Nie ma |adnych danych z badaD z udziaBem lu- fibrylacji; ze wzgldu na brak przekonujcych danych po- dzi, ktre okre[laByby, czy powy|sze wyniki mo|na odnie[ twierdzajcych bdz negujcych t strategi, zasadne wydaje do praktyki klinicznej. si kontynuowanie tej praktyki. Programy publicznego dostpu do defibrylacji Polecenia gBosowe Nale|y rozwa|y wdra|anie programw wczesnej defi- W wielu miejscach algorytm zaleca:  postpuj zgodnie brylacji z u|yciem AED w warunkach pozaszpitalnych. Do- z poleceniami gBosowymi/wizualnymi . Polecenia gBosowe tyczy to miejsc publicznych, takich jak lotniska32, obiekty mog by programowane i zaleca si, aby byBy zgodne z se- sportowe, biura, kasyna35 i samoloty33, gdzie do zatrzyma- kwencj wyBadowaD i czasem prowadzenia RKO okre[lo- nia kr|enia dochodzi zwykle w obecno[ci [wiadkw, a prze- nym w rozdziale 2. szkoleni ratownicy docieraj szybko na miejsce zdarzenia. Polecenia te powinny uwzgldnia co najmniej: Programy AED z udziaBem ratownikw bez wyksztaBcenia 1. Tylko pojedyncze wyBadowania, gdy rozpoznany zosta- medycznego, z bardzo krtkim czasem dotarcia do poszko- nie rytm do defibrylacji. dowanego, oraz niekontrolowane badania, gdzie pierwszej 2. Niepodejmowanie analizy rytmu, oceny oddechu lub pomocy udzielaBa policja146, 147, zarejestrowaBy prze|ywalno[ ttna po wyBadowaniu. NZK sigajc 49 74%. Sukces tych programw zale|y od 3. Polecenie natychmiastowego podjcia RKO po wyBado- ilo[ci przeszkolonych ratownikw i dostpno[ci AED. waniu (prowadzenie uci[ni klatki piersiowej po po- Dotychczas nie wykorzystano peBnego potencjaBu AED, wrocie spontanicznego kr|enia nie jest szkodliwe). poniewa| w wikszo[ci przypadkw u|ywa si ich w miej- Ryc. 2.22. Zaraz po wyBadowaniu AED poinformuje ci o ko- nieczno[ci rozpoczcia RKO. RKO nale|y podj natychmiast, wykonujc naprzemiennie 30 uci[ni klatki piersiowej i 2 odde- Ryc. 2.21. Przed naci[niciem przycisku wyBadowania upewnij chy ratownicze si, |e nikt nie dotyka poszkodowanego www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 90 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni scach publicznych, a 60 80% NZK ma miejsce w domu. Programy publicznego dostpu do defibrylacji (PAD) oraz programy AED z udziaBem kwalifikowanej pierwszej po- mocy mog zwikszy liczb osb, u ktrych [wiadkowie zdarzenia podejm RKO i wykonaj wczesn defibrylacj, i w zwizku z tym mog zwikszy prze|ywalno[ w po- zaszpitalnych zatrzymaniach kr|enia148. Ostatnie oglno- krajowe badania w Japonii i USA13, 43 wykazaBy, |e gdy AED byBo dostpne, wykonywano defibrylacj znacznie wcze[niej, 2 co zwikszaBo szans prze|ycia poszkodowanego. Jednak|e defibrylacj z u|yciem AED wykonywano jedynie w 3,7% ( Japonia) i 5% (USA) zatrzymaD kr|enia w mechanizmie VF. Badanie japoDskie wykazaBo wyraznie, |e stosunek licz- by AED dostpnych na kilometr kwadratowy terenu byB odwrotnie proporcjonalny do czasu pomidzy utrat przy- tomno[ci a wykonaniem pierwszej defibrylacji i wprost pro- porcjonalny do prze|ywalno[ci zatrzymaD kr|enia. W obu Ryc. 2.23. Uniwersalny symbol ILCOR, informujcy o dostpno[ci badaniach AED byBo u|ywane znacznie cz[ciej w miej- AED. Niniejszemu symbolowi mog towarzyszy strzaBki wskazu- scach publicznych ani|eli w obszarach mieszkalnych. Wy- jce miejsce, w ktrym znajduje si AED syBanie na miejsce zdarzenia sBu|b kwalifikowanej pierwszej pomocy  policji czy stra|y po|arnej (first responder program- me)  wydBu|y czas rozpoczcia resuscytacji, ale umo|liwi Bym [wiecie i zalecane w celu identyfikacji lokalizacji AED objcie programem caBej populacji. (ryc. 2.23). Wicej informacji o wygldzie i zastosowaniu Podczas wdra|ania programw AED spoBeczno[ i oso- uniwersalnego znaku AED mo|na znalez na stronach: by odpowiedzialne za organizacj programu powinny rozwa- https://www.erc.edu/index.php/newsitem/en/nid=204 oraz |y szereg zagadnieD, takich jak: lokalizacja AED w strate- www.prc.krakow.pl gicznych miejscach, stworzenie zespoBu odpowiedzialnego za monitorowanie i utrzymanie sprawno[ci urzdzeD, programy Bibliografia szkoleD i szkoleD przypominajcych dla osb, ktre najpraw- 1. Recommended guidelines for uniform reporting of data from out-of-hospital dopodobniej bd u|ywa AED, selekcja grupy ochotnikw cardiac arrest: the  Utstein style . Prepared by a Task Force of Representatives zaanga|owanych w udzielanie pierwszej pomocy z u|yciem from the European Resuscitation Council, American Heart Association, Heart and Stroke Foundation of Canada, Australian Resuscitation Council. Resuscita- AED u poszkodowanych z zatrzymaniem kr|enia149. tion 1991;22:1 26. Problem logistyczny zwizany z organizacj programu 2. Deakin CD, Nolan JP, Sunde K, Koster RW. European Resuscitation Coun- cil Guidelines for Resuscitation 2010. Section 3. Electrical therapies: automat- kwalifikowanej pierwszej pomocy polega na tym, |e powinny ed external defibrillators, defibrillation, cardioversion and pacing. Resuscitation one przyby na miejsce zdarzenia nie tylko wcze[niej od po- 2010;81:1293 304. 3. Deakin CD, Nolan JP, Soar J, et al. European Resuscitation Council Guidelines gotowia ratunkowego, ale by w stanie w czasie 5 6 minut od for Resuscitation 2010. Section 4. Adult advanced life support. Resuscitation zgBoszenia telefonicznego wykona defibrylacj w elektrycz- 2010;81:1305 52. nej lub kr|eniowej fazie zatrzymania kr|enia44. DBu|sza 4. Sans S, Kesteloot H, Kromhout D. The burden of cardiovascular diseases mor- tality in Europe. Task Force of the European Society of Cardiology on Cardio- zwBoka zmniejsza prze|ywalno[36, 47: zyskanie na czasie kilku vascular Mortality and Morbidity Statistics in Europe. Eur Heart J 1997;18: minut nie bdzie miaBo znaczenia, je[li sBu|by kwalifikowa- 1231 48. 5. Atwood C, Eisenberg MS, Herlitz J, Rea TD. Incidence of EMS-treated out-of- nej pierwszej pomocy przybd na miejsce zdarzenia po 10 -hospital cardiac arrest in Europe. Resuscitation 2005;67:75 80. minutach od zgBoszenia lub nie dotr tam przed pogotowiem 6. Cobb LA, Fahrenbruch CE, Olsufka M, Copass MK. Changing incidence of out-of-hospital ventricular fibrillation, 1980 2000. JAMA 2002;288:3008 13. ratunkowym151. Programy kwalifikowanej pierwszej pomocy 7. Rea TD, Pearce RM, Raghunathan TE, et al. Incidence of out-of-hospital cardi- mog tylko nieznacznie zredukowa czas dotarcia, ale ponie- ac arrest. Am J Cardiol 2004;93:1455 60. wa| obejm swym zasigiem wiksz liczb poszkodowanych 8. Vaillancourt C, Verma A, Trickett J, et al. Evaluating the effectiveness of dis- patch-assisted cardiopulmonary resuscitation instructions. Acad Emerg Med z obszarw mieszkalnych, mog przynie[ wicej korzy[ci ni| 2007;14:877 83. programy PAD, ktre maj wpByw na znacznie mniejsz licz- 9. Agarwal DA, Hess EP, Atkinson EJ, White RD. Ventricular fibrillation in Roch- ester, Minnesota: experience over 18 years. Resuscitation 2009;80:1253 8. b poszkodowanych z zatrzymaniem kr|enia152, 153. 10. Ringh M, Herlitz J, Hollenberg J, Rosenqvist M, Svensson L. Out of hospital cardi- Programy publicznego dostpu do AED w obszarach ac arrest outside home in Sweden, change in characteristics, outcome and availability mieszkalnych nie byBy dotychczas obiektem badaD. Nato- for public access defibrillation. Scand J Trauma Resusc Emerg Med 2009;17:18. 11. Cummins R, Thies W. Automated external defibrillators and the Advanced Car- miast nie udowodniono korzy[ci z udostpniania AED in- diac Life Support Program: a new initiative from the American Heart Associa- dywidualnym osobom do u|ytku w domu, nawet je[li wyst- tion. Am J Emerg Med 1991;9:91 3. 12. Waalewijn RA, Nijpels MA, Tijssen JG, Koster RW. Prevention of deterioration powaBo u nich zwikszone ryzyko zatrzymania kr|enia154. of ventricular fibrillation by basic life support during out-of-hospital cardiac ar- rest. Resuscitation 2002;54:31 6. 13. Weisfeldt ML, Sitlani CM, Ornato JP, et al. Survival after application of auto- Uniwersalne oznakowanie miejsc z dostpem do AED matic external defibrillators before arrival of the emergency medical system: eval- Gdy dojdzie do utraty przytomno[ci i nale|y szyb- uation in the resuscitation outcomes consortium population of 21 million. J Am ko odnalez AED, wa|ne jest, aby oznakowanie loka- Coll Cardiol 2010;55:1713 20. 14. van Alem AP, Vrenken RH, de Vos R, Tijssen JG, Koster RW. Use of automat- lizacji i najkrtszej drogi do AED byBo proste i przejrzy- ed external defibrillator by first responders in out-of-hospital cardiac arrest: pro- ste. ILCOR opracowaB oznakowanie rozpoznawane na ca- spective controlled trial. BMJ 2003;327:1312. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 91 15. Nolan J, Soar J, Eikeland H. The chain of survival. Resuscitation 2006;71:270 1. 44. Weisfeldt ML, Becker LB. Resuscitation after cardiac arrest: a 3-phase time-sen- 16. Muller D, Agrawal R, Arntz HR. How sudden is sudden cardiac death? Circula- sitive model. JAMA 2002;288:3035 8. tion 2006;114:1146 50. 45. White RD, Russell JK. Refibrillation, resuscitation and survival in out-of-hospi- 17. Lowel H, Lewis M, Hormann A. Prognostic significance of prehospital phase in tal sudden cardiac arrest victims treated with biphasic automated external defi- acute myocardial infarct. Results of the Augsburg Myocardial Infarct Registry, brillators. Resuscitation 2002;55:17 23. 1985 1988. Dtsch Med Wochenschr 1991;116:729 33. 46. Kerber RE, Becker LB, Bourland JD, et al. Automatic external defibrillators for 18. Waalewijn RA, Tijssen JG, Koster RW. Bystander initiated actions in out-of- public access defibrillation: recommendations for specifying and reporting ar- -hospital cardiopulmonary resuscitation: results from the Amsterdam Resuscita- rhythmia analysis algorithm performance, incorporating new waveforms, and tion Study (ARREST). Resuscitation 2001;50:273 9. enhancing safety. A statement for health professionals from the American Heart 19. Valenzuela TD, Roe DJ, Cretin S, Spaite DW, Larsen MP. Estimating effective- Association Task Force on Automatic External Defibrillation, Subcommittee on ness of cardiac arrest interventions: a logistic regression survival model. Circula- AED Safety and Efficacy. Circulation 1997;95:1677 82. tion 1997;96:3308 13. 47. Larsen MP, Eisenberg MS, Cummins RO, Hallstrom AP. Predicting sur- 2 20. Holmberg M, Holmberg S, Herlitz J. Factors modifying the effect of bystander vival from out-of-hospital cardiac arrest: a graphic model. Ann Emerg Med cardiopulmonary resuscitation on survival in out-of-hospital cardiac arrest pa- 1993;22:1652 8. tients in Sweden. Eur Heart J 2001;22:511 9. 48. Holmberg M, Holmberg S, Herlitz J. Effect of bystander cardiopulmonary re- 21. Holmberg M, Holmberg S, Herlitz J, Gardelov B. Survival after cardiac ar- suscitation in out-of-hospital cardiac arrest patients in Sweden. Resuscitation rest outside hospital in Sweden. Swedish Cardiac Arrest Registry. Resuscitation 2000;47:59 70. 1998;36:29 36. 49. Aprahamian C, Thompson BM, Finger WA, Darin JC. Experimental cervical 22. SOS-KANTO Study Group. Cardiopulmonary resuscitation by bystanders spine injury model: evaluation of airway management and splinting techniques. with chest compression only (SOS-KANTO): an observational study. Lancet Ann Emerg Med 1984;13:584 7. 2007;369:920 6. 50. Bahr J, Klingler H, Panzer W, Rode H, Kettler D. Skills of lay people in check- 23. Iwami T, Kawamura T, Hiraide A, et al. Effectiveness of bystander-initiated car- ing the carotid pulse. Resuscitation 1997;35:23 6. diac-only resuscitation for patients with out-of-hospital cardiac arrest. Circula- 51. Nyman J, Sihvonen M. Cardiopulmonary resuscitation skills in nurses and nurs- tion 2007;116:2900 7. ing students. Resuscitation 2000;47:179 84. 24. Rea TD, Eisenberg MS, Culley LL, Becker L. Dispatcher-assisted cardiopulmo- 52. Tibballs J, Russell P. Reliability of pulse palpation by healthcare personnel to di- nary resuscitation and survival in cardiac arrest. Circulation 2001;104:2513 6. agnose paediatric cardiac arrest. Resuscitation 2009;80:61 4. 25. Kuisma M, Boyd J, Vayrynen T, Repo J, Nousila-Wiik M, Holmstrom P. Emer- 53. Ruppert M, Reith MW, Widmann JH, et al. Checking for breathing: evaluation gency call processing and survival from out-of-hospital ventricular fibrillation. of the diagnostic capability of emergency medical services personnel, physicians, Resuscitation 2005;67:89 93. medical students, and medical laypersons. Ann Emerg Med 1999;34:720 9. 26. Rea TD, Fahrenbruch C, Culley L, et al. CPR with chest compresssions alone or 54. Perkins GD, Stephenson B, Hulme J, Monsieurs KG. Birmingham assessment of with rescue breathing. N Engl J Med 2010;363:423 33. breathing study (BABS). Resuscitation 2005;64:109 13. 27. Svensson L, Bohm K, Castren M, et al. Compression-only CPR or standard 55. Hauff SR, Rea TD, Culley LL, Kerry F, Becker L, Eisenberg MS. Factors imped- CPR in out-of-hospital cardiac arrest. N Engl J Med 2010;363:434 42. ing dispatcher-assisted telephone cardiopulmonary resuscitation. Ann Emerg 28. Weaver WD, Hill D, Fahrenbruch CE, et al. Use of the automatic external de- Med 2003;42:731 7. fibrillator in the management of out-of-hospital cardiac arrest. N Engl J Med 56. Bobrow BJ, Zuercher M, Ewy GA, et al. Gasping during cardiac arrest in humans 1988;319:661 6. is frequent and associated with improved survival. Circulation 2008;118:2550 4. 29. Auble TE, Menegazzi JJ, Paris PM. Effect of out-of-hospital defibrillation by 57. Clark JJ, Larsen MP, Culley LL, Graves JR, Eisenberg MS. Incidence of agonal basic life support providers on cardiac arrest mortality: a metaanalysis. Ann respirations in sudden cardiac arrest. Ann Emerg Med 1992;21:1464 7. Emerg Med 1995;25:642 58. 58. Karlsten R, Elowsson P. Who calls for the ambulance: implications for decision 30. Stiell IG, Wells GA, Field BJ, et al. Improved out-of-hospital cardiac arrest sur- support. A descriptive study from a Swedish dispatch centre. Eur J Emerg Med vival through the inexpensive optimization of an existing defibrillation pro- 2004;11:125 9. gram: OPALS study phase II. Ontario prehospital advanced life support. JAMA 59. Nurmi J, Pettila V, Biber B, Kuisma M, Komulainen R, Castren M. Effect of pro- 1999;281:1175 81. tocol compliance to cardiac arrest identification by emergency medical dispatch- 31. Stiell IG, Wells GA, DeMaio VJ, et al. Modifiable factors associated with im- ers. Resuscitation 2006;70:463 9. proved cardiac arrest survival in a multicenter basic life support/defibrillation 60. Berdowski J, Beekhuis F, Zwinderman AH, Tijssen JG, Koster RW. Importance system: OPALS Study Phase I results. Ontario prehospital advanced life sup- of the first link: description and recognition of an out-of-hospital cardiac arrest port. Ann Emerg Med 1999;33:44 50. in an emergency call. Circulation 2009;119:2096 102. 32. Caff rey S. Feasibility of public access to defibrillation. Curr Opin Crit Care 61. Clawson J, Olola C, Heward A, Patterson B. Cardiac arrest predictability in sei- 2002;8:195 8. zure patients based on emergency medical dispatcher identification of previous 33. O Rourke MF, Donaldson E, Geddes JS. An airline cardiac arrest program. Cir- seizure or epilepsy history. Resuscitation 2007;75:298 304. culation 1997;96:2849 53. 62. Mithoefer JC, Mead G, Hughes JM, Iliff LD, Campbell EJ. A method of distin- 34. Page RL, Hamdan MH, McKenas DK. Defibrillation aboard a commercial air- guishing death due to cardiac arrest from asphyxia. Lancet 1967;2:654 6. craft. Circulation 1998;97:1429 30. 63. Kern KB, Hilwig RW, Berg RA, Sanders AB, Ewy GA. Importance of con- 35. Valenzuela TD, Roe DJ, Nichol G, Clark LL, Spaite DW, Hardman RG. Out- tinuous chest compressions during cardiopulmonary resuscitation: improved comes of rapid defibrillation by security officers after cardiac arrest in casinos. outcome during a simulated single lay-rescuer scenario. Circulation 2002;105: N Engl J Med 2000;343:1206 9. 645 9. 36. Waalewijn RA, de Vos R, Tijssen JG, Koster RW. Survival models for out-of- 64. Bobrow BJ, Clark LL, Ewy GA, et al. Minimally interrupted cardiac resusci- -hospital cardiopulmonary resuscitation from the perspectives of the bystander, tation by emergency medical services for out-of-hospital cardiac arrest. JAMA the first responder, and the paramedic. Resuscitation 2001;51:113 22. 2008;299:1158 65. 37. Carr BG, Kahn JM, Merchant RM, Kramer AA, Neumar RW. Inter-hospital 65. Taylor RB, Brown CG, Bridges T, Werman HA, Ashton J, Hamlin RL. A model variability in post-cardiac arrest mortality. Resuscitation 2009;80:30 4. for regional blood flow measurements during cardiopulmonary resuscitation in 38. Neumar RW, Nolan JP, Adrie C, et al. Post-cardiac arrest syndrome: epidemi- a swine model. Resuscitation 1988;16:107 18. ology, pathophysiology, treatment, and prognostication. A consensus statement 66. Aufderheide TP, Sigurdsson G, Pirrallo RG, et al. Hyperventilation-induced hy- from the International Liaison Committee on Resuscitation (American Heart potension during cardiopulmonary resuscitation. Circulation 2004;109:1960 5. Association, Australian and New Zealand Council on Resuscitation, European 67. Eftestol T, Sunde K, Steen PA. Effects of interrupting precordial compressions Resuscitation Council, Heart and Stroke Foundation of Canada, InterAmerican on the calculated probability of defibrillation success during out-of-hospital car- Heart Foundation, Resuscitation Council of Asia, and the Resuscitation Council diac arrest. Circulation 2002;105:2270 3. of Southern Africa); the American Heart Association Emergency Cardiovascu- 68. Wenzel V, Idris AH, Banner MJ, Kubilis PS, Williams JLJ. Influence of tidal lar Care Committee; the Council on Cardiovascular Surgery and Anesthesia; the volume on the distribution of gas between the lungs and stomach in the nonin- Council on Cardiopulmonary, Perioperative, and Critical Care; the Council on tubated patient receiving positive-pressure ventilation. Crit Care Med 1998;26: Clinical Cardiology; and the Stroke Council. Circulation 2008;118:2452 83. 364 8. 39. Sunde K, Pytte M, Jacobsen D, et al. Implementation of a standardised treatment 69. Idris A, Gabrielli A, Caruso L. Smaller tidal volume is safe and effective for bag- protocol for post resuscitation care after out-of-hospital cardiac arrest. Resuscita- valve-ventilation, but not for mouth-to-mouth ventilation: an animal model for tion 2007;73:29 39. basic life support. Circulation 1999;100:I 644. 40. Bernard SA, Gray TW, Buist MD, et al. Treatment of comatose survivors of 70. Idris A, Wenzel V, Banner MJ, Melker RJ. Smaller tidal volumes minimize gas- out-of-hospital cardiac arrest with induced hypothermia. N Engl J Med tric inflation during CPR with an unprotected airway. Circulation 1995;92(Sup- 2002;346:557 63. pl.):I 759. 41. Mild therapeutic hypothermia to improve the neurologic outcome after cardiac 71. Dorph E, Wik L, Steen PA. Arterial blood gases with 700 ml tidal volumes dur- arrest. N Engl J Med 2002;346:549 56. ing out-of-hospital CPR. Resuscitation 2004;61:23 7. 42. Arrich J, Holzer M, Herkner H, Mullner M. Hypothermia for neuroprotection 72. Winkler M, Mauritz W, Hackl W, et al. Effects of half the tidal volume during in adults after cardiopulmonary resuscitation. Cochrane Database Syst Rev 2009. cardiopulmonary resuscitation on acid base balance and haemodynamics in pigs. CD004128. Eur J Emerg Med 1998;5:201 6. 43. Kitamura T, Iwami T, Kawamura T, Nagao K, Tanaka H, Hiraide A. Nationwide 73. Ruben H. The immediate treatment of respiratory failure. Br J Anaesth public-access defibrillation in Japan. N Engl J Med 2010;362:994 1004. 1964;36:542 9. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl R.W. Koster, M.A. Baubin, L.L. Bossaert, A. Caballero, P. Cassan, 92 M. Castrn, C. Granja, A.J. Handley, K.G. Monsieurs, G.D. Perkins, V. Raffay, C. Sandroni 74. Elam JO. Bag-valve-mask O2 ventilation. In: Safar P, Elam JO, editors. Advances 104. Turner I, Turner S, Armstrong V. Does the compression to ventilation ratio affect in cardiopulmonary resuscitation: the Wolf Creek conference on cardiopulmo- the quality of CPR: a simulation study. Resuscitation 2002;52:55 62. nary resuscitation. New York, NY: Springer-Verlag, Inc.; 1977. p. 73 9. 105. Bohm K, Rosenqvist M, Herlitz J, Hollenberg J, Svensson L. Survival is similar 75. Dailey RH. The airway: emergency management. St. Louis, MO: Mosby Year after standard treatment and chest compression only in out-of-hospital bystand- Book; 1992. er cardiopulmonary resuscitation. Circulation 2007;116:2908 12. 76. Paradis NA, Martin GB, Goetting MG, et al. Simultaneous aortic, jugular bulb, 106. Kitamura T, Iwami T, Kawamura T, Nagao K, Tanaka H, Hiraide A. Bystander- and right atrial pressures during cardiopulmonary resuscitation in humans. In- initiated rescue breathing for out-of-hospital cardiac arrests of noncardiac origin. sights into mechanisms. Circulation 1989;80:361 8. Circulation 2010;122:293 9. 77. Kramer-Johansen J, Myklebust H, Wik L, et al. Quality of out-of-hospital car- 107. Kitamura T, Iwami T, Kawamura T, et al. Conventional and chest-compression diopulmonary resuscitation with real time automated feedback: a prospective in- only cardiopulmonary resuscitation by bystanders for children who have out-of- terventional study. Resuscitation 2006;71:283 92. -hospital cardiac arrests: a prospective, nationwide, population-based cohort 78. Edelson DP, Abella BS, Kramer-Johansen J, et al. Effects of compression depth study. Lancet 2010;375:1347 54. 2 and pre-shock pauses predict defibrillation failure during cardiac arrest. Resusci- 108. Handley AJ, Handley JA. Performing chest compressions in a confined space. tation 2006;71:137 45. Resuscitation 2004;61:55 61. 79. Wik L, Kramer-Johansen J, Myklebust H, et al. Quality of cardiopulmonary re- 109. Perkins GD, Stephenson BT, Smith CM, Gao F. A comparison between over-the- suscitation during out-of-hospital cardiac arrest. JAMA 2005;293:299 304. head and standard cardiopulmonary resuscitation. Resuscitation 2004;61:155 61. 80. Abella BS, Alvarado JP, Myklebust H, et al. Quality of cardiopulmonary resusci- 110. White L, Rogers J, Bloomingdale M, et al. Dispatcher-assisted cardiopulmonary tation during in-hospital cardiac arrest. JAMA 2005;293:305 10. resuscitation: risks for patients not in cardiac arrest. Circulation 2010;121:91 7. 81. Christenson J, Andrusiek D, Everson-Stewart S, et al. Chest compression frac- 111. Cheung W, Gullick J, Thanakrishnan G, et al. Injuries occurring in hospital staff tion determines survival in patients with out-of-hospital ventricular fibrillation. attending medical emergency team (MET) calls  a prospective, observational Circulation 2009;120:1241 7. study. Resuscitation 2009;80:1351 6. 82. Ochoa FJ, Ramalle-Gomara E, Carpintero JM, Garcia A, Saralegui I. Competence 112. Sullivan F, Avstreih D. Pneumothorax during CPR training: case report and re- of health professionals to check the carotid pulse. Resuscitation 1998;37:173 5. view of the CPR literature. Prehosp Disaster Med 2000;15:64 9. 83. Shin J, Rhee JE, Kim K. Is the inter-nipple line the correct hand position for ef- 113. Peberdy MA, Ottingham LV, Groh WJ, et al. Adverse events associated with lay fective chest compression in adult cardiopulmonary resuscitation? Resuscitation emergency response programs: the public access defibrillation trial experience. 2007;75:305 10. Resuscitation 2006;70:59 65. 84. Kusunoki S, Tanigawa K, Kondo T, Kawamoto M, Yuge O. Safety of the in- 114. Sugerman NT, Edelson DP, Leary M, et al. Rescuer fatigue during actual in- ter-nipple line hand position landmark for chest compression. Resuscitation hospital cardiopulmonary resuscitation with audiovisual feedback: a prospective 2009;80:1175 80. multicenter study. Resuscitation 2009;80:981 4. 85. Delvaux AB, Trombley MT, Rivet CJ, et al. Design and development of a cardio- 115. Hallstrom AP, Ornato JP, Weisfeldt M, et al. Public-access defibrillation and sur- pulmonary resuscitation mattress. J Intensive Care Med 2009;24:195 9. vival after out-of-hospital cardiac arrest. N Engl J Med 2004;351:637 46. 86. Perkins GD, Smith CM, Augre C, et al. Effects of a backboard, bed height, and 116. Hoke RS, Heinroth K, Trappe HJ, Werdan K. Is external defibrillation an electric operator position on compression depth during simulated resuscitation. Intensive threat for bystanders? Resuscitation 2009;80:395 401. Care Med 2006;32:1632 5. 117. Axelsson A, Herlitz J, Karlsson T, et al. Factors surrounding cardiopulmonary 87. Perkins GD, Kocierz L, Smith SC, McCulloch RA, Davies RP. Compression resuscitation influencing bystanders psychological reactions. Resuscitation feedback devices over estimate chest compression depth when performed on 1998;37:13 20. a bed. Resuscitation 2009;80:79 82. 118. Axelsson A, Herlitz J, Ekstrom L, Holmberg S. Bystander-initiated cardiopul- 88. Aufderheide TP, Pirrallo RG, Yannopoulos D, et al. Incomplete chest wall de- monary resuscitation out-of-hospital. A first description of the bystanders and compression: a clinical evaluation of CPR performance by EMS personnel and their experiences. Resuscitation 1996;33:3 11. assessment of alternative manual chest compression decompression techniques. 119. Mejicano GC, Maki DG. Infections acquired during cardiopulmonary resuscita- Resuscitation 2005;64:353 62. tion: estimating the risk and defining strategies for prevention. Ann Intern Med 89. Yannopoulos D, McKnite S, Aufderheide TP, et al. Effects of incomplete chest 1998;129:813 28. wall decompression during cardiopulmonary resuscitation on coronary and ce- 120. Cydulka RK, Connor PJ, Myers TF, Pavza G, Parker M. Prevention of oral rebral perfusion pressures in a porcine model of cardiac arrest. Resuscitation bacterial flora transmission by using mouth-to-mask ventilation during CPR. 2005;64:363 72. J Emerg Med 1991;9:317 21. 90. Sanders AB, Kern KB, Berg RA, Hilwig RW, Heidenrich J, Ewy GA. Survival 121. Blenkharn JI, Buckingham SE, Zideman DA. Prevention of transmission of in- and neurologic outcome after cardiopulmonary resuscitation with four different fection during mouth-to-mouth resuscitation. Resuscitation 1990;19:151 7. chest compression ventilation ratios. Ann Emerg Med 2002;40:553 62. 122. Turner S, Turner I, Chapman D, et al. A comparative study of the 1992 and 1997 91. Dorph E, Wik L, Stromme TA, Eriksen M, Steen PA. Quality of CPR with recovery positions for use in the UK. Resuscitation 1998;39:153 60. three different ventilation:compression ratios. Resuscitation 2003;58:193 201. 123. Handley AJ. Recovery Position. Resuscitation 1993;26:93 5. 92. Dorph E, Wik L, Stromme TA, Eriksen M, Steen PA. Oxygen delivery and re- 124. Anonymous. Guidelines 2000 for Cardiopulmonary resuscitation and emer- turn of spontaneous circulation with ventilation:compression ratio 2:30 versus gency cardiovascular care  an international consensus on science. Resuscitation chest compressions only CPR in pigs. Resuscitation 2004;60:309 18. 2000;46:1 447. 93. Babbs CF, Kern KB. Optimum compression to ventilation ratios in CPR under 125. Fingerhut LA, Cox CS, Warner M. International comparative analysis of injury realistic, practical conditions: a physiological and mathematical analysis. Resus- mortality. Findings from the ICE on injury statistics. International Collaborative citation 2002;54:147 57. Effort on Injury Statistics. Adv Data 1998:1 20. 94. Fenici P, Idris AH, Lurie KG, Ursella S, Gabrielli A. What is the optimal chest 126. Proceedings of the 2005 International Consensus on Cardiopulmonary Resusci- compression ventilation ratio? Curr Opin Crit Care 2005;11:204 11. tation and Emergency Cardiovascular Care Science with Treatment Recommen- 95. Sayre MR, Cantrell SA, White LJ, Hiestand BC, Keseg DP, Koser S. Impact of dations. Resuscitation 2005;67:157 341. the 2005 American Heart Association cardiopulmonary resuscitation and emer- 127. Redding JS. The choking controversy: critique of evidence on the Heimlich ma- gency cardio vascular care guidelines on out-of-hospital cardiac arrest survival. neuver. Crit Care Med 1979;7:475 9. Prehosp Emerg Care 2009;13:469 77. 128. Langhelle A, Sunde K, Wik L, Steen PA. Airway pressure with chest compres- 96. Olasveengen TM, Vik E, Kuzovlev A, Sunde K. Effect of implementation of sions versus Heimlich manoeuvre in recently dead adults with complete airway new resuscitation guidelines on quality of cardiopulmonary resuscitation and obstruction. Resuscitation 2000;44:105 8. survival. Resuscitation 2009;80:407 11. 129. Guildner CW, Williams D, Subitch T. Airway obstructed by foreign material: 97. Aufderheide TP, Lurie KG. Death by hyperventilation: a common and life- the Heimlich maneuver. JACEP 1976;5:675 7. threatening problem during cardiopulmonary resuscitation. Crit Care Med 130. Ruben H, Macnaughton FI. The treatment of food-choking. Practitioner 2004;32:S345 51. 1978;221:725 9. 98. Ornato JP, Hallagan LF, McMahan SB, Peeples EH, Rostafinski AG. Attitudes 131. Hartrey R, Bingham RM. Pharyngeal trauma as a result of blind finger sweeps in of BCLS instructors about mouth-to-mouth resuscitation during the AIDS epi- the choking child. J Accid Emerg Med 1995;12:52 4. demic. Ann Emerg Med 1990;19:151 6. 132. Elam JO, Ruben AM, Greene DG. Resuscitation of drowning victims. JAMA 99. Hew P, Brenner B, Kaufman J. Reluctance of paramedics and emergency med- 1960;174:13 6. ical technicians to perform mouth-to-mouth resuscitation. J Emerg Med 133. Ruben HM, Elam JO, Ruben AM, Greene DG. Investigation of upper airway 1997;15:279 84. problems in resuscitation, 1: studies of pharyngeal x-rays and performance by 100. Chandra NC, Gruben KG, Tsitlik JE, et al. Observations of ventilation during laymen. Anesthesiology 1961;22:271 9. resuscitation in a canine model. Circulation 1994;90:3070 5. 134. Kabbani M, Goodwin SR. Traumatic epiglottis following blind finger sweep to 101. Geddes LA, Rundell A, Otlewski M, Pargett M. How much lung ventilation is remove a pharyngeal foreign body. Clin Pediatr (Phila) 1995;34:495 7. obtained with only chest-compression CPR? Cardiovasc Eng 2008;8:145 8. 134a.European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2010: Section 6: 102. Berg RA, Kern KB, Hilwig RW, et al. Assisted ventilation does not improve out- Paediatric life support. Resuscitation 2010; 81:1400 33. come in a porcine model of single-rescuer bystander cardiopulmonary resuscita- 134b. European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2010: Section 8: tion. Circulation 1997;95:1635 41. Cardiac arrest in special circumstances. Resuscitation 2010; 81:1364 88. 103. Berg RA, Kern KB, Hilwig RW, Ewy GA. Assisted ventilation during  bystand- 135. Atkins DL, Everson-Stewart S, Sears GK, et al. Epidemiology and outcomes er CPR in a swine acute myocardial infarction model does not improve outcome. from out-of-hospital cardiac arrest in children: the Resuscitation Outcomes Circulation 1997;96:4364 71. Consortium Epistry-Cardiac Arrest. Circulation 2009;119:1484 91. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osb dorosBych oraz zastosowanie automatycznych defibrylatorw zewntrznych (AED) 93 136. Bar-Cohen Y, Walsh EP, Love BA, Cecchin F. First appropriate use of automat- 145. Monsieurs KG, Vogels C, Bossaert LL, Meert P, Calle PA. A study comparing ed external defibrillator in an infant. Resuscitation 2005;67:135 7. the usability of fully automatic versus semi-automatic defibrillation by untrained 137. Divekar A, Soni R. Successful parental use of an automated external defibrillator nursing students. Resuscitation 2005;64:41 7. for an infant with long-QT syndrome. Pediatrics 2006;118:e526 9. 146. White RD, Bunch TJ, Hankins DG. Evolution of a community-wide early de- 138. Rodriguez-Nunez A, Lopez-Herce J, Garcia C, Dominguez P, Carrillo A, Bel- fibrillation programme experience over 13 years using police/fire personnel and lon JM. Pediatric defibrillation after cardiac arrest: initial response and outcome. paramedics as responders. Resuscitation 2005;65:279 83. Crit Care 2006;10:R113. 147. Mosesso Jr VN, Davis EA, Auble TE, Paris PM, Yealy DM. Use of automated 139. Samson RA, Nadkarni VM, Meaney PA, Carey SM, Berg MD, Berg RA. external defi brillators by police officers for treatment of out-of-hospital cardiac Out-comes of in-hospital ventricular fibrillation in children. N Engl J Med arrest. Ann Emerg Med 1998;32:200 7. 2006;354:2328 39. 148. The public access defibrillation trial investigators. Public-access defibrillation and 140. Cobb LA, Fahrenbruch CE, Walsh TR, et al. Influence of cardiopulmonary re- survival after out-of-hospital cardiac arrest. N Engl J Med 2004;351:637 46. suscitation prior to defibrillation in patients with out-of-hospital ventricular fi- 149. Priori SG, Bossaert LL, Chamberlain DA, et al. Policy statement: ESC ERC brillation. JAMA 1999;281:1182 8. recommendations for the use of automated external defibrillators (AEDs) in Eu- 2 141. Wik L, Hansen TB, Fylling F, et al. Delaying defibrillation to give basic cardio- rope. Resuscitation 2004;60:245 52. pulmonary resuscitation to patients with out-of-hospital ventricular fibrillation: 150. Groh WJ, Newman MM, Beal PE, Fineberg NS, Zipes DP. Limited response to a randomized trial. JAMA 2003;289:1389 95. cardiac arrest by police equipped with automated external defibrillators: lack of 142. Jacobs IG, Finn JC, Oxer HF, Jelinek GA. CPR before defibrillation in survival benefit in suburban and rural Indiana  the police as responder automat- out-of-hospital cardiac arrest: a randomized trial. Emerg Med Australas 2005; ed defibrillation evaluation (PARADE). Acad Emerg Med 2001;8:324 30. 17:39 45. 151. Sayre MR, Swor R, Pepe PE, Overton J. Current issues in cardiopulmonary re- 143. Baker PW, Conway J, Cotton C, et al. Defibrillation or cardiopulmonary re- suscitation. Prehosp Emerg Care 2003;7:24 30. suscitation first for patients with out-of-hospital cardiac arrests found by para- 152. Nichol G, Hallstrom AP, Ornato JP, et al. Potential cost-effectiveness of public medics to be in ventricular fibrillation? A randomised control trial. Resuscitation access defibrillation in the United States. Circulation 1998;97:1315 20. 2008;79:424 31. 153. Nichol G, Valenzuela T, Roe D, Clark L, Huszti E, Wells GA. Cost effec- 144. Indik JH, Hilwig RW, Zuercher M, Kern KB, Berg MD, Berg RA. Preshock car- tiveness of defibrillation by targeted responders in public settings. Circulation diopulmonary resuscitation worsens outcome from circulatory phase ventricular 2003;108:697 703. fibrillation with acute coronary artery obstruction in swine. Circ Arrhythm Elec- 154. Bardy GH, Lee KL, Mark DB, et al. Home use of automated external defibrilla- trophysiol 2009;2:179 84. tors for sudden cardiac arrest. N Engl J Med 2008;358:1793 804. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Publikacja przygotowana przez Europejsk Rad Resuscytacji (ERC) przy wspBpracy z Polsk Rad Resuscytacji (PRR). Tekst tBumaczony przez Polsk Rad Resuscytacji. Bibliografia do wszystkich rozdziaBw zostaBa powtrzona za wydaniem oryginalnym. European Resuscitation Council 2010. All rights reserved. No parts of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written per- mission of the ERC. Disclaimer: No responsibility is assumed by the authors and the publisher for any injury and/or damage to persons or property as a matter of products liability, negligence or otherwise, or from any use or operation of any methods, products, instructions or ideas contained in the material herein. This publication is a translation of the original ERC Guidelines 2010. The translation is made by and under supervision of the Polish Resuscitation Council, solely responsible for its contents. If any questions arise related to the accuracy of the information con- tained in the translation, please refer to the English version of the ERC guidelines which is the official version of the document. Any dis- crepancies or differences created in the translation are not binding to the European Resuscitation Council and have no legal effect for com- pliance or enforcement purposes. Copyright for the Polish edition by Polska Rada Resuscytacji, Krakw 2010 Copyright for the Polish translation by Polska Rada Resuscytacji, Krakw 2010 Wszystkie prawa zastrze|one. {adna cz[ poni|szej publikacji nie mo|e by kopiowana i przechowywana w jakimkolwiek mechanicznym systemie kopiowania danych, wBczajc fotokopie, kserokopie, nagrania i inne, bez uprzedniej pisemnej zgody PRR (dotyczy terenu Rzecz- pospolitej Polskiej). Wszystkie pro[by o mo|liwo[ wykorzystania materiaBw zawartych w tej publikacji nale|y kierowa do ERC. Wiedza i praktyka w zakresie resuscytacji kr|eniowo-oddechowej to stale zmieniajca si dziedzina medycyny. W miar rozwoju wiedzy oraz postpu w nauce i do[wiadczeniu klinicznym zmienia si w sposb cigBy rwnie| praktyka medyczna oraz sposb stosowania lekw. Czytelnik tego podrcznika jest zobowizany do zapoznania si z aktualnymi wiadomo[ciami na temat przedstawionych sposobw post- powania i farmakoterapii ze szczeglnym uwzgldnieniem informacji producentw na temat dawek, czasu i drogi podawania oraz efektw ubocznych stosowanych lekw. Na ka|dej z osb praktykujcych medycyn resuscytacji spoczywa osobista odpowiedzialno[ za stosowa- ne metody lecznicze, ktrych u|ycie powinno by oparte na gruntownej wiedzy i umiejtno[ciach praktycznych z zachowaniem niezbd- nych warunkw bezpieczeDstwa wBasnego i pacjenta. Wydawcy oraz redaktorzy niniejszego opracowania nie ponosz odpowiedzialno[ci za szkody, ktre mogByby by w jakikolwiek sposb zwizane z materiaBem zawartym w tej ksi|ce. ISBN 978-83-89610-10-2 Publikacj wydano ze [rodkw Polskiej Rady Resuscytacji. REDAKTOR NAUKOWY WYDANIA POLSKIEGO prof. dr hab. Janusz Andres TAUMACZENIE Janusz Andres, El|bieta Byrska-Maciejasz, Grzegorz Cebula, Marta Dembkowska, El|bieta Dobrowolska, Edyta Drab, Bartosz Frczek, Anna Jarosz, Piotr Kolda, PaweB Krawczyk, RafaB Surmacz, Jurij SzymaDski, Grzegorz Zajc KOREKTA MERYTORYCZNA Janusz Andres, El|bieta Byrska-Maciejasz, Grzegorz Cebula, Marta Dembkowska, Bartosz Frczek, PaweB Krawczyk ADIUSTACJA I KOREKTA WYDAWNICZA Danuta Ambro|ewicz PROJEKT OKAADKI Polska Rada Resuscytacji wg plakatu V Midzynarodowego Kongresu Polskiej Rady Resuscytacji autorstwa MieczysBawa Growskiego KOORDYNATOR STRONY www.prc.krakow.pl ORAZ WERSJI ELEKTRONICZNEJ Wytycznych resuscytacji 2010 WiesBaw Pyrczak, prc@prc.krakow.pl KOORDYNATOR KURSW Tomasz Galewicz, kursy@prc.krakow.pl ADRES DO KORESPONDENCJI ADRES DO KORESPONDENCJI W POLSCE ERC vzw Polska Rada Resuscytacji Drie Eikenstraat 661 ul. RadziwiBBowska 4, 31-026 Krakw BE-2650 Edegem tel. +48 12 446 69 71 fax +48 12 446 69 72 Belgium biuro@prc.krakow.pl www.prc.krakow.pl tel. +32 3 826 93 21 fax +32 3 826 93 23 info@erc.edu www.erc.edu SKAAD I PRZYGOTOWANIE DO DRUKU FALL, ul. GarczyDskiego 2, 31-524 Krakw tel. +48 12 413 35 00; +48 12 294 15 28 fall@fall.pl www.fall.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Materiałoznawstwo Zagadnienia Do Zaliczenia
w sprawie wzoru wniosku o ustalenie prawa do zaliczki alimentacyjnej oraz odpowiednich zaświadczeń
Statystyka do zaliczenia
wzory do zaliczenia z podstaw rachunków
Zagadnienia do zaliczenia semestralnego z Historii Anglii
Zagadnienia do zaliczenia przedmiotu Podstawy informatyki
PODSTAWY SŁYSZENIA I PERCEPCJA DŻWIEKU PYTANIA DO ZALICZENIA I ODPOWIEDZI
diagnozy pielęgniarskie do zaliczenia
Zagadnienia do zaliczenia przedmiotu Logistyka przedsiębiorstwa
Tabela dopłat do zaliczek
Zagadnienia do zaliczenia przedmiotu Informatyka II
TKwP DO ZALICZENIA  13
GUARDIAN WEEKLY articles Lista słów do zaliczeń ustnych i pisemnych
Rozdzialy do zaliczenia
WYKAZ MATERIAŁÓW DO ZALICZENIA ZAJĘĆ KLINICZNYCH

więcej podobnych podstron