- P�jd� ju�, Hanu�! - prosi�a J�zka pok�adaj�c g�ow� na �awk�. - A zadrzyj ogona kiej cielak i le�! - zgromi�a j� odrywaj�c oczy od r�a�ca. - Kiej me tak cosik spiera w do�ku i tak me mgli... - Nie przeszkadzaj, zaraz si� sko�czy. Jako� proboszcz ju� ko�czy� cich�, �a�obn� msz� za dusz� Boryny, zam�wion� przez rodzin� w oktaw� jego �mierci. Wszyscy te� co najbli�si siedzieli w bocznych �awkach, a tylko Jagusia z matk� kl�cza�y przed samym o�tarzem; z obcych nie by�o nikogo, tyla co kaj� pod ch�rem Jagata g�o�no trzepa�a pacierze. Ko�ci� by� cichy, ch�odny i mroczny, jeno na �rodku mrowi�a si� wielgachna struga jarz�cego �wiat�a, bo s�o�ce bi�o przez wywarte drzwi rozlewaj�c si� ja�e po ambon�. Micha� organist�w s�u�y� do mszy i jak zawdy, tak trz�cha� dzwonkami, �e w uszach brz�cza�o, wykrzykiwa� ministrantur�, a lata� �lepiami za jask�kami, kt�rej kiej niekiej �miga�y po ko�ciele zb��kane i trwo�nie �wiegol�ce. Kaj� od stawu rozlega�y si� klapi�ce trzaski kijanek, wr�ble �wierka�y za oknami, za� ze sm�tarza raz po raz jaka� rozgdakana kokosz wwodzi�a do kruchty ca�e stado piukaj�cych kurcz�tek, a� Jambro� musia� wygania�. A skoro ksi�dz sko�czy�, wyszli zaraz wszyscy na sm�tarz. Ju� byli kole dzwonnicy, gdy zawo�a� za nimi Jambro�y: - A to poczekajcie! Dobrodziej chce wam cosik powiedzie�. Nie wysz�o i Zdrowa�, kiej przylecia� zadyszany z brewiarzem pod pach� i obcieraj�c �ysin� przywita� dobrym s�owem i rzek�: - Moi�cie, a to wam chcia�em powiedzie�, �e zrobili�cie po chrze�cija�sku zamawiaj�c msz� �wi�t� za nieboszczyka. Ul�y to jego duszy i do wiecznego zbawienia pomo�e. No, m�wi� wam, pomo�e! Za�y� tabaki, pokicha� siarczy�cie i wycieraj�c nos zapyta�: - Dzisiaj pewnie b�dziecie radzili o dzia�ach, co? - Ju�ci, tak je niby we zwyczaju, co dopiero w oktaw� - przytwierdzili. - Ot� to! W�a�nie o tym chcia�em z wami pom�wi�! Dzielcie si�, ale pami�tajcie: zgodnie i sprawiedliwie. �eby mi nie by�o swar�w ni k��tni, bo z ambony wypomn�! Nieboszczyk w grobie si� przewr�ci, je�li zobaczy, �e jego krwawic� rozrywacie jak wilki barana! I bro� Bo�e. krzywdzi� sieroty! Grzela daleko, a J�zka jeszcze g�upi skrzat! A co si� komu nale�y, odda� �wi�cie, co do grosza. Jak rozrz�dzi� maj�tkiem, tak rozrz�dzi�, ale trzeba spe�ni� jego wol�. Mo�e on tam chudziaszek w tej chwili patrzy a was i my�li sobie: na ludzim ich wywi�d�, gospodark� niezgorsz� ostawi�, to si� przecie� nie pogryz� kiej psy przy podziale. Mawiam ci�gle z ambony: zgod� stoi wszystko na �wiecie, k��tni� jeszcze nikt niczego nie zbudowa�. No, m�wi�, niczego, kromie grzechu i obrazy boskiej. A o ko�ciele pami�tajcie. Nieboszczyk by� szczodrym i czy na �wiat�o, czy na msz�, czy na inne potrzeby grosza nie �a�owa� i dlatego Pan B�g mu b�ogos�awi�... D�ugo przemawia�, ja�e si� kobiety sp�aka�y i j�y mu w podzi�ce ob�apia� kolana, za� J�zka przypad�a mu nawet z bekiem do r�k, to j� przygarn�� do piersi, a poca�owawszy w g�ow� rzek� z dobro�ci�: - Nie bucz, g�upia, Pan B�g ma sieroty w szczeg�lnej opiece. - �e i rodzony nie powiedzia�by barzej do duszy - szepn�a rozrzewniona Hanka. Snad� i dobrodziej by� wzruszony, bo wytar�szy ukradkiem oczy; cz�stowa� kowala tabak� i pr�dko zagada� o innym. - A c�, b�dzie zgoda z dziedzicem? - B�dzie, ju� dzisiaj pojecha�o do niego pi�ciu... -To chwa�a Bogu! Ju� za darmo msz� �wi�t� odprawi� na intencj� tej zgody! - Widzi mi si�, co wie� powinna si� z�o�y� na wotyw� z wystawieniem! Jak�e, to jakby nowe nadzia�y i ca�kiem darmo! - Masz rozum, Micha�, m�wi�em o tobie dziedzicowi. No, id�cie z Bogiem, a pami�tajcie: zgod� i sprawiedliwo�ci�! Ale, Micha�! - zawo�a� za odchodz�cym - a zajrzyj ta p�niej do mojego wolanta, prawy resor przyciera si� nieco do osi... - To pod �aznowskim dobrodziejem tak si� zmaglowa�. Ksi�dz ju� nie odrzek�, a oni poszli prosto ku domowi. Jagusia wied�a matk� na ostatku, gdy� stara wlek�a si� z trudem odpoczywaj�c co chwila. Dzie� by� powszedni, robotny, to i pusto by�o na drogach doko�a stawu, jeno dzieci bawi�y si� kaj niekaj w piasku i kury grzeba�y w porozrzucanych �ajnach. By�o jeszcze wcze�nie, ale ju� s�o�ce niezgorzej przypieka�o, szcz�ciem, co wiater nieco przech�adza�, zawiewa� bujny, i� koleba�y si� sady, pe�ne ju� czerwieniej�cych wi�ni, a zbo�a bi�y o p�oty kiej wody wzburzone. Cha�upy sta�y wywarte, wr�tnie wsz�dy porozwierane, na p�otach kaj� niekaj wietrzy�y si� po�ciele, a wszystko, co si� jeno rucha�o, pracowa�o w polach. Jeszcze ktosik zwozi� ostatnie zap�nione pokosy siana, �e zapach ja�e wierci� w nozdrzach, a na obwis�ych nad drog� ga��ziach, pod kt�rymi przeje�d�a�y kopiaste wozy, trz�s�y si� przygar�cie �dziebe� kiej te powyrywane brody �ydowskie. Szli z wolna i w cicho�ci, deliberuj�c o dzia�ach. Sk�dci�, jakby z p�l, kaj ludzie osypywali ziemniaki, zrywa�a si� niekiedy piosneczka i sz�a z wiatrem niewiada kaj, za� pod m�ynem jaka� baba tak pra�a kijank�, ja�e si� rozlega�o i szumnie hucza�y wody spadaj�ce na ko�a. - M�yn teraz ci�giem robi! - ozwa�a si� pierwsza Magda. - Przednowek to �niwa la m�ynarza! - Ci�szy on lato� ni�li �oni. Wsz�dzie bieda a� piszczy, za� u komornik�w to ju� prosto g��d - westchn�a Hanka. - Koz�y te� penetruj� po wsi, jeno czeka�, jak komu co grubszego ukradn� - rzuci� kowal. - Nie bajcie! Ratuj� si�, biedoty, jak mog�, wczoraj Koz�owa przeda�a organi�cinie kacz�ta, to si� �dziebko wspomog�a... - Rych�o przechlaj�. Nie powiadam na nich nic z�ego, ale mi dziwno, �e pi�rka mojego kaczora, co mi zgin�� w ojcowy poch�wek, nalaz� m�j Maciu� za ich ob�rk� - wyrzek�a Magda. - A kt� to wtenczas wzion nasze po�ciele? - wtr�ci�a J�zka. - Kiej�e to ich sprawa z w�jtami? - Niepr�dko, ale P�oszka ich wspiera, to ju� w�jtom dobrze zalej� sad�a za sk�r�. - �e to P�oszka lubi zawdy nos wra�a� w cudze sprawy. - Jak�e, przyjaci� se kaptuje, bo mu pachnie w�jtostwo! Przeszed� im drog� Jankiel ci�gn�cy za grzyw� sp�tanego konia, kt�ren bi� zadem i opiera� si� ze wszystkich si�. - Za��cie mu pieprzu pod ogon, to rypnie z miejsca kiej ogier. - �miejcie si� na zdrowie! Co ja ju� mam z tym koniem! - Wypchajcie go s�om�, przyprawcie mu nowy ogon i powied�cie na jarmark, to mo�e go kto kupi za krow�, bo na konia ju� niezdatny! - �artowa� Micha� i naraz wszyscy gruchn�li �miechem, gdy� ko� si� wyrwa�, skoczy� do stawu i nie zwa�aj�c na Janklowe pro�by i gro�by, najspokojniej pocz�� si� tarza�. - M�drala jucha, musi by� od Cygan�w! - Postawcie mu wiadro gorza�ki, to mo�e wyjdzie! - za�mia�a si� organi�cina, siedz�ca nad stawem przy stadzie kacz�t p�ywaj�cych kiej te ��ciu�kie p�puszki; rozczapierzona kokosz gdaka�a na brzegu. - �liczne stadko, to pewnie od Koz�owej? - pyta�a Hanka. - Tak, i ci�gle mi jeszcze uciekaj� na staw. Tasiuchny! ta�, ta�, ta�, ta�! - zwo�ywa�a rzucaj�c na przyn�t� przygar�ciami jag�y. Ale kaczki szorowa�y na drugi brzeg, �e polecia�a za nimi. - Chod�cie pr�dzej, kobiety - przynagla� kowal i gdy weszli do cha�upy, a Hanka zakrz�tn�a si� kole �niadania, j�� znowu penetrowa� w izbach i w obej�ciu, nawet nie przepomnia� ziemniaczanym do�om, a� Hanka powiedzia�a: - Ogl�dacie, jakby co uby�o! - Nie kupuj� kota we worku! - Lepiej wy znacie wszy�ko ni�li ja sama! - wyrzek�a z przek�sem, rozlewaj�c kaw� w garnuszki. - Dominikowa, Jagu�, a chod�cie� do kupy! - zawo�a�a na drug� stron�, kaj si� obie zawar�y. Obsiedli �aw� i popijali przegryzaj�c chlebem. Nikto si� nie odzywa�, nijako by�o zaczyna�, ka�den si� wagowa� ogl�daj�c na drugich. Hanka te� by�a dziwnie pow�ci�gliwa, ju�ci, co niewoli�a do jad�a przylewaj�c ka�demu, ale prawie nie spuszcza�a ocz�w z kowala, kt�ren si� wierci� na miejscu, �miga� �lepiami po izbie i chrz�ka� raz po raz. Jagusia siedzia�a czego� chmurna i wzdychliwa, oczy mia�a po�yskliwe jakby od niedawnego p�aczu, a Dominikowa czapirzy�a si� kiej kwoka i cosik poszeptywa�a do niej, tylko jedna J�zka, co ta po swojemu plet�a trzy po trzy zwijaj�c si� kole gar�w, pe�nych perkocz�cych ziemniak�w. D�u�y�o si� ju� wszystkim, a� pierwszy kowal zacz��: - Wi�c jak�e zrobimy z dzia�ami? Hanka drgn�a i prostuj�c si� powiedzia�a spokojnie, snad� po dobrym namy�le: - A c� ma by�! Ja tu jeno str�uj� m�owego dobra i stanowi� o niczym prawa nie mam. Antek wr�ci, to si� podzielita. - Kiej tam on wr�ci, a tak przeciech osta� nie mo�e. - Ale ostanie! Mog�o tak by� przez ca�y czas ojcowej choroby, to mo�e by�, p�ki Antek nie powr�ci. - Nie on jeden jest do podzia�u. - Ale� on najstarszy, to jemu si� po ojcu nale�y obj�� gospodark�. - Hale, takie ma prawo jak i drugie dzieci. - Mo�e we�miecie i wy, jak si� tak z Antkiem u�o�yta. K��ci�a si� przeciech z wami nie b�d�, nie moja w tym wola stanowi. - Jagu�! - podnies�a g�os Dominikowa - przypomnij�e o swoim. - A po co, przeciech dobrze pami�taj�... Hanka poczerwienia�a gwa�townie i kopi�c �ap�, kt�ren si� nawin�� pod nogi, wyrzek�a przez z�by: - Ju�ci, co krzywd� dobrze pami�tamy. - Rzekli�cie! Tu idzie o sze�� morg�w, jakie nieboszczyk zapisa� Jagusi, a nie o g�upie s�owa! - Jak macie zapis, to wama nikt nie wydrze! - mrukn�a gniewnie Magda, siedz�ca ca�y czas cicho z dzieckiem u piersi. - A mamy, w urz�dzie zrobiony i przy �wiadkach. - Wszyscy czekaj�, to i Jagusia mo�e. - Pewnie, �e musi, ale co ma swojego, to zaraz zabierze, a ma przeciek krow� z ciel�ciem, a �wini�, a g�ski... - To wsp�lne i p�jdzie do dzia��w - powsta� twardo kowal. - Do dzia��w! Chcieliby�cie! Co dosta�a we wianie, tego jej nikt mocen odebra�! A mo�e chcecie i kiecki a pierzyny te� podzieli� mi�dzy siebie, co? - podnosi�a g�os coraz silniej. - La �miechu rzek�em, a wy zaraz z pazurami... - Ju�ci... przegl�dam ja was dobrze, ju�ci... - Bo i co tu b�dziem po pr�nicy klekta�. Prawd� rzekli�cie. Hanka, �e trza poczeka� na Antka. Mnie si� �pieszy do dziedzica, bo tam ju� na mnie czekaj� - wsta�, a dojrzawszy ojcowy ko�uch rozwieszony w k�cie na dr��ku j�� go �ci�ga�. - W sam raz zda�by si� na mnie. - Nie ruchajcie, niech si� suszy - broni�a Hanka. - A ju� te buciary oddacie. Cholewy jeno ca�e, a i to ju� raz podszywane - t�umaczy�, chytrze �ci�gaj�c je z dr��ka. - Niczego tkn�� nie pozwol�! We�miecie co nieb�d�, a potem powiedz�, �em p� gospodarki zatraci�a. Niech prz�dzi spis zrobi�. Nawet ko�ka z p�otu ruszy� nie dam, p�ki wszystkiego urz�d nie opisze! - Spisu nie by�o, a ju� si� kaj� zadzia�y ojcowe po�ciele... - M�wi�am ci, co si� sta�o! Zaraz po �mierci rozwiesili na p�ocie i ktosik w nocy ukrad�. Nie by�o g�owy baczy� na wszystko. - Dziwne, co tak zaraz nalaz� si� z�odziej... - To niby jak? Ja wzienam, a teraz cygani�, co? - Cichota, kobiety! Tylko przez k��tni, poniechaj, Magdu�! Kto ukrad�, niech mia� b�dzie na �mierteln� koszul�. - Sama pierzyna wa�y�a bez ma�a ze trzydzie�ci funt�w. - M�wi� ci, stul pysk! - wrzasn�� na �on� i wywi�d� Hank� w podw�rze, niby to la obejrzenia prosi�t. Posz�a za nim, ale dobrze si� mia�a na baczno�ci. - Chcia�em wam cosik poredzi�. Nastawi�a ciekawie usz�w, miarkuj�c nieco, kole czego kr�ci. - Wiecie, a to trzeba, aby�cie jeszcze przed spisem kt�rego wieczora przep�dzili do mnie ze dwie krowy. Macior� mo�na zawierzy� stryjecznemu, a co si� jeno da, pochowa� u ludzi... Ju� wam powiem kaj... O zbo�u powiecie przy spisie, �e dawno przedane Janklowi, on przytwierdzi ochotnie, da mu si� za to jaki korczyk. �rebk� we�mie m�ynarz, podpasie si� na jego pa�nikach. A co z porz�dk�w mo�na by schowa� w do�ach, to po �ytach. Ze szczerej przyja�ni wam radz�! Wszystkie tak robi�, kt�re jeno rozum maj�. Wy�cie harowali kiej w�, to sprawiedliwie nale�y si� wama wi�cej. Mnie ta z tego dacie co nieb�d�, jak�� kruszyn�. I nie bojajcie si� niczego, pomaga� wam b�d� we wszystkim. A ju� w tym moja g�owa, by�cie ostali przy gruncie. Jeno mnie pos�uchajcie, nikto jeszcze nie do�o�y� do mojej rady... Sam dziedzic a rad me s�ucha. No, c� powiecie?... - A jeno to, co swojego nie popuszcz�, ale cudzego nie�akomam! - odrzek�a z wolna, wpieraj�c w niego wzgardliwe oczy. Zakr�ci� si�, jakby kijem dosta� przez ciemi�, polata� po niej �lepiami i sykn��: - Ju� bym nawet nie wspomnia�, �e�cie niezgorzej podebrali ojca... - A wspominajcie! powiem Antkowi, niech z wami pogada o tej radzie. Ledwie si� wstrzyma� od kl�tw, plun�� jeno, a odchodz�c pr�dko, krzykn�� przez wywarte okno do izby: - Magda, miej ta oko na wszystko, bych znowu czego nie wynie�li z�odzieje. Hanka patrzy�a na niego ze szydliwym prze�miechem. Polecia� kiej oparzony i natkn�wszy si� na w�jtow�, wchodz�c� mi�dzy op�otki, d�ugo jej cosik prawi� wytrz�chaj�c pi�ciami. W�jtowa przynies�a jaki� urz�dowy papier. - To la was, Hanka, st�jka przyni�s� z kancelarii. - Mo�e o Antku! - szepn�a z trwog�, bior�c papier przez zapask�. - Pono o Grzeli. Mojego nie ma, pojecha� do powiatu, a st�jka jeno powiada�, �e tam stoi napisane, jakoby Grzela pomar� czy co�... - Jezus Maria! - krzykn�a J�zka. Magda te� si� zerwa�a na nogi. Wszyscy patrzyli na ten papier ze zgroz� i strachem, obracaj�c nim bezradnie w roztrz�sionych r�kach. - Mo�e ty, Jagu�, poredzisz rozebra� - prosi�a Hanka. Stan�y nad ni� pe�ne niepokoju i trwogi, ale Jagna po d�ugiej chwili sylabizowania odpar�a zniech�cona: - Hale, kiej to nie po naszemu pisane i nie poradz� wymiarkowa�. - Nie przy niej pisane! Za to co inszego potrafi najlepiej - sykn�a w�jtowa wyzywaj�co. - Id�cie no swoj� stron� i ludzi nie zaczepiajcie, kaj was obchodz� z daleka jak to �mierdz�ce - warkn�a stara. Ale w�jtowa, jakby rada z okazji, ciepn�a j� na odlew: - Przykarca� drugich to poredzicie, a czemu to nie wzbraniacie c�rusi, bych cudzych ch�op�w nie zwodzi�a, co! - Dajcie no spok�j, Pietrowa! - wtr�ci�a si� Hanka miarkuj�c ju�, na co si� tutaj zanosi, ale w�jtow� ponosi�o coraz barzej. - Cho� raz musz� se da� folg�! Tylam si� przez ni� natru�a, tylam przecierpia�a, �e swojej krzywdy nie daruj�, p�kim �ywa! - A pyskuj! Pies cie ta przeszczeka! - mrukn�a stara dosy� spokojnie, za� Jagu� rozczerwieni�a si� kiej burak i chocia� pali� j� wstyd, ale i jaka� m�ciwa zawzi�to�� nabiera�a w sercu, �e coraz bardziej podnosi�a g�ow� i jakby na przek�r, z rozmys�em wpiera�a w ni� szydliwe oczy, a judz�cy prze�miech wi� si� na wargach. W�jtowa wywar�a ju� g�b� kiej wr�tni� i zj�trzona do �ywego jej �lepiami, pomstowa�a wywodz�c zajadle jej przewiny. - Pyskujesz bele co; bo� si� opi�a z�o�ci�! - przerwa�a jej stara - ale tw�j ci�ko odpowie przed Bogiem za Jagusine nieszcz�cie. - Ju�ci, odpowie, bo ano zwi�d� niewinowate dzieci�tko! Ju�ci, dzieci�tko, co z ka�dym rade szuka krzak�w! - Zawrzyjcie g�b�, bo chociem �lepa, ale jeszczech zmacam drog� do waszych kud��w - grozi�a zaciskaj�c kij w gar�ci. - Sprobujcie! Tknij me jeno, tknij! - wrzeszcza�a wyzywaj�co. - Hale, spas�a si� na cudzej krzywdzie i b�dzie si� tera czepia�a ludzi kiej rzep psiego ogona. - W czym ci� to ukrzywdzi�am, w czym? - Jak twojego wsadz� do kremina�u, to si� dowiesz! W�jtowa skoczy�a z pi�ciami, szcz�ciem, co Hanka zd��y�a j� odci�gn�� i ostro powsta�a na obie: - Loboga, kobiety, a to� karczm� robicie z mojej cha�upy. Przymilk�y na to oczymgnienie, sapi�c jeno a dysz�c, Dominikowej ja�e �zy pociek�y spod szmat, jakimi mia�a przewi�zane oczy, i la�y si� ciurkiem po wyn�dznia�ej twarzy, jeno co pierwsza si� opami�ta�a i przysiad�szy westchn�a, rozwodz�c r�ce: - Jezu, b�d� mi�o�ciw mnie grzesznej! W�jtowa wylecia�a z cha�upy kiej oszala�a, ale zawr�ciwszy ju� z drogi wrazi�a g�ow� przez okno i zacz�a wo�a� do Hanki: - M�wi� ci, wyp�d� z cha�upy te lakudre! Wygo� j�, p�ki jeszcze pora, aby� potem nie po�a�owa�a! Ani godziny nie ostawiaj pod swoim dachem, bo ci� st�d wygryzie ta zaraza piekielna! Radz� ci, bro� si�, Hanka! Przez lito�ci b�d� la niej i przez mi�osierdzia! Ona jeno czeka na twojego, obaczysz, co ci ona wystroi! - przechyli�a si� barzej na izb� i gro��c pi�ciami Jagusi wrzeszcza�a ze wszystkiej z�o�ci: - Poczekaj, ty piekielnico jedna, poczekaj! Nie zamr� spokojnie, do �wi�tej spowiedzi nie p�jd�, p�ki si� nie doczekam, �e ci� ze wsi kijami wy�wiec�! A do so�dat�w, suko jedna! Tam twoje miejsce, �wi�ski pomiocie, tam! I polecia�a, w izbie zrobi�o si� cicho jakby w grobie. Dominikowa ja�e si� trz�s�a od tajonego p�aczu, Magda hu�ta�a dziecko, Hanka zapatrzy�a si� w komin srodze zamedytowana, za� Jagu�, chocia� jeszcze mia�a w twarzy hardo�� i z�y prze�miech na wargach, ale pobiela�a na p��tno, bo j� te ostatnie s�owa ugryz�y w samo serce; poczu�a, jakby j� naraz sto no��w przebi�o i wszystkie rany sp�yn�y krwi� serdeczn� i wszystk� moc�, ostawiaj�c jeno nieopowiedziany �al, jaki� zgo�a niecz�owiekowy �al, �e chcia�a bi� g�ow� o �cian� i krzycze� wniebog�osy, jeno co si� przemog�a i szarpi�c matk� za r�kaw zaszepta�a gor�czkowo: - Chod�my st�d, matko! Chod�my pr�dko! Uciekajmy! - A dobrze! ca�kiem ju� os�ab�am, ale ty musisz tu wr�ci� i przy swoim warowa� do ostatka. - Nie ostan� tutaj. Tak mi to wszystko obmierz�o, �e ju� d�u�ej nie �cierpi�! Bodajem by�a nogi po�ama�a, nim wesz�am tutaj! - Tak ci to �le z nami by�o, co? - szepn�a Hanka. - Gorzej ni�li temu psu na �a�cuchu, �e i w piekle musi by� lepiej. - Dziwne, co� wytrzyma�a tak d�ugo, przeciek ci� nie przywi�zywali za kulasy. Mog�a� se i��! Nie b�j si�, za nogi ci� nie u�api� i prosi�a nie b�d�, by� osta�a!... - A p�jd� i niech was ta zaraza wytraci, kiej�ta takie! - Nie pomstuj, bym ci swoich krzywd nie ciepn�a we �lepie! - Bo ju� wszystkie przeciwko mnie, ca�a wie�, wszystkie!.. - �yj poczciwie, a nikto ci nie rzuci i marnego s�owa! - Cichoj, Jagu�, dy� Hanka ci nie przeciwna. Cichoj! - A niechta i ona pyskuje! A niechta! Mam gdzie� te szczekania. C�em to takiego zrobi�a? Ukrad�am? Zabi�am kogo, co? - Masz to jeszcze �mia�o�� pyta�, co? - wyrzek�a zdumiona Hanka staj�c przed ni�. - Nie ci�gnij mnie za j�zyk, bym ci czego nie rzek�a! - A m�wcie! A pyskujcie! zar�wno mi jedno! - wrzeszcza�a coraz zapalczywiej, z�o�� si� w niej rozsro�y�a kiej po�ar, ju� by�a gotowa na wszystko, nawet na najgorsze. Hance naraz �zy zala�y oczy, pami�� zdrad Antkowych tak bole�nie wgryz�a si� w serce, �e ledwie ju� zabe�kota�a: - A co� to z moim wyprawia�a, co? Jeszcze ci� Pan B�g za mnie pokarze, obaczysz!... Spokoju mu nie dawa�a�... goni�a� za nim kiej ta rozciekana suka... kiej ta... - tchu jej zbrak�o, tak si� zanies�a szlochem. A Jagu� spi�a si� niby wilk napadni�ty w bar�ogu, gotowy ju� drze� k�ami, co mu si� jeno nawinie, nienawi�� buchn�a jej do g�owy, a m�ciwo�� spr�y�a pazury, a� skoczy�a na izb� i, rozw�cieklona do ostatka, j�a chlasta� przyduszonymi s�owami kiejby tym biczem �wiszcz�cym: - To ja za nim lata�am, ja! Cyganisz kiej ten pies! Wszyscy ano wiedz�, jak si� przed nim ogania�am! Dy� kiej piesek skamla� pode drzwiami, abym mu chocia trep sw�j pokaza�a! To on me niewoli�! To on me otumani� i robi� z g�upi�, co chcia�! A tera powiem ci prawd�, jeno by� jej nie po�a�owa�a. A to me mi�owa�, �e ju� nie wypowiedzie�! A ty� mu obmierz�a kiej ten stary, utyt�any �ach, �e mia� ju� chudziak po grdyk� twojego kochania, ja�e mu si� odbija�o kiej po starym sadle, �e jeno plu� wspominaj�c o tobie. Nawet got�w by� sobie zrobi� co z�ego, abych cie jeno nie widzie� wi�cej na oczy. Chcia�a�, to masz prawd�. A zapami�taj, co ci jeszczek do�o��: jak zechc�, to �eby� mu ca�owa�a nogi, kopnie ci�, a za mn� poleci w ca�y �wiat! Wymiarkuj to sobie i ze mn� si� nie r�wnaj, rozumiesz, co? Wo�a�a zjadliwie, w�adna ju� sob� i bez l�ku, a tak urodna jak nigdy. Nawet matka s�ucha�a jej z podziwem i strachem, tak wynosi�a si� inna jaka�, zgo�a obca i zarazem tak jako� straszna, z�a i gro�na kiej ta chmura trzaskaj�ca piorunami. Za� Hank� s�owa te porazi�y jakby na �mier�; bi�y j� do krwie, smaga�y bez lito�ci ni mi�osierdzia i rozgniata�y kiej tego mizernego robaka; wali�a si�, kiej drzewo podarte piorunami, bez si� ju� i bez pami�ci. Ledwie ju� poredzi�a nabra� powietrza zbiela�ymi wargami, opad�a na �aw�, a od tego bolu to wszystko si� w niej rozsypywa�o w mia�ki a p�ony piasek, �e nawet �zy przesta�y ciekn�� po twarzy, spopiela�ej od m�ki, chocia� ci�ki, wzburzony szloch rozrywa� jej piersi. Z l�kiem patrza�a przed siebie, kieby w jak�� g��b nagle rozwart�, i dr�a�a niby to �d�b�o, kt�re wiater �enie na zatrat�... Jagu� ju� dawno przesta�a i posz�a z matk� na swoj� stron�, Magda si� te� wynies�a nie mog�c si� z ni� dogada�, nawet J�zka polecia�a nad staw za kacz�tami, a ona wci�� siedzia�a na jednym miejscu kiej ta zmartwia�a ptaszka, kt�rej wybier� piskl�ta, �e ni krzycze�, ni broni�, ni ucieka� ju� nie poredzi, a jeno czasem zabije skrzyd�em i �a�o�nie zapiuka... A� Pan Jezus zlitowa� si� nad ni�, daj�c folg� um�czonej duszy, �e przeckn�wszy pad�a przed obrazami, buchn�a rz�sistym p�aczem i ochfiarowa�a si� i�� do Cz�stochowy, byle to wszystko, co us�ysza�a, by�o nieprawd�! A do Jagusi nie czu�a nawet z�o�ci, tylko bra� j� strach przed ni� i �egna�a si� niby przed z�ym, dos�yszawszy jej g�os... Wreszcie zabra�a si� do roboty i wezwyczajone r�ce robi�y prawie same, gdy� my�lami by�a kaj� daleko, nawet nie wiedz�c, �e dzieci wyprowadzi�a do sadu, �e uprz�tn�a izb� i na�o�ywszy jad�em dwojaki p�dzi�a J�zk�, bych je pr�dzej ponies�a w pole. A kiej osta�a sama i uspokoi�a si� nieco, j�a rozwa�a� i medytowa� nad ka�dym s�owem. M�dra by�a kobieta i dobra, to �acno przepu�ci�a wszystkie swoje obrazy i krzywdy, ale zadra�ni�tego ambitu nie poredzi�a zapomnie�, �e raz po raz bi�y na ni� ognie i serce si� kurczy�o od m�ki, a po g�owie lata�y zamys�y krwawej odemsty, a� w ko�cu i to przemog�a, bo szepn�a: - Ju�ci, �e mi si� z ni� nie r�wna� w urodzie, trudno. Alem mu �lubna i matka jego dzieci! - duma j� rozpar�a i pewno�� siebie. - A poleci za ni�, to i powr�ci! Przeciech si� z ni� nie o�eni! - pociesza�a si� gorzko, wygl�daj�c na �wiat. Po�udnie si� ju� podnosi�o, s�o�ce zawis�o nad stawem, upa� si� tak wzm�g�, �e ju� parzy�a ziemia i rozpalone powietrze zawiewa�o kieby z pieca, ludzie ju� wracali z p�l, a od topolowej nies�y si� wraz z tumanami kurzawy porykiwania sp�dzanego byd�a, gdy naraz Hank� jakby tkn�o jakie� postanowienie, wspar�a si� o �cian� i pomy�lawszy jeszcze jakie� Zdrowa� obtar�a oczy, przesz�a sie�, otworzy�a drzwi do Jagusinej izby i powiedzia�a mocno, a ca�kiem spokojnie: - Wyno� mi si� zaraz z cha�upy! Jagna unies�a si� z �awy i stan�y naprzeciw mierz�c si� �lepiami przez d�ug� chwil�, ja�e Hanka cofn�a si� nieco od proga i powt�rzy�a przychrzypni�tym g�osem: - Wyno� mi si� w ten mig, a nie, to ci� ka�� parobkowi wyrzuci�... W ten mig! - doda�a nieust�pliwie. Stara rzuci�a si� do niej przek�ada� i t�umaczy�, ale Jagu� jeno wzruszy�a ramionami: - Nie gadajcie do tego pomiet�a! Wiadomo, o co jej idzie. Wyj�a ze spodu skrzynki jaki� papier. - O zapis ci chodzi, o te morgi, a to je we� sobie i nachlaj si� nimi! Rzek�a wzgardliwie, rzucaj�c jej w twarz papierem: - Ud�aw si� nimi cho�by na �mier�! I nie bacz�c na matczyne sprzeciwy j�a �piesznie wi�za� tobo�y i wynosi� je w op�otki. Hank� zemgli�o, jakby j� kto trzasn�� mi�dzy oczy, ale papier podnies�a i zagada�a z pogroz�: - A pr�dzej, bo ci� psami wyszczuj�! - d�awi�o j� zdumienie, nie mog�o si� jej pomie�ci� w g�owie, �e to prawda. Jak�e, ca�e sze�� morg�w pola rzuci�a kiej ten p�kni�ty garnek! Jak�e! Musi by�, co ma �le w g�owie! - my�la�a wodz�c za ni� oczami. Jagna za�, nie zwa�aj�c na ni�, ju� si� wzi�a do zdejmowania swoich obraz�w, gdy J�zka przylecia�a z wrzaskiem: - A korale mi oddajcie, moje s� po matce, moje... Jagna zacz�a je odwi�zywa� ze szyi, ale si� nagle powstrzyma�a. - Nie, nie oddam! Maciej mi dali, to ju� s� moje! J�zka pocz�a piek�owa�, ja�e Hanka musia�a j� skrzycze�, bych da�a spok�j, bo Jagu� jakby og�uch�a na zaczepki, a wyni�s�szy wszystko swoje polecia�a po J�drzycha. Dominikowa nie przeciwi�a si� ju� niczemu, lecz i nie odpowiada�a na zagadywania Hanki ni na J�zczyne jazgoty, dopiero kiej zabrali rzeczy na w�z, podnies�a si� i wyrzek�a gro��c pi�ci�: - Bych ci� nie min�o co najgorsze! Hanka ja�e �cierp�a, ale puszczaj�c te s�owa mimo usz�w zawo�a�a: - A przyp�dzi byd�o Witek, to ci twoj� krow� zagna do cha�upy, a po reszt� niech kto przyleci wieczorem, to si� pozgania. Odesz�y milcz�co, skr�ci�y na drog� i sz�y, z wolna okr��aj�c staw samym jego brzegiem, ja�e si� odbijaj�c w wodzie. Hanka d�ugo patrza�a za nimi z jak�� dziwn� zgryzot� i markotno�ci�, a �e nie mia�a czasu na rozwa�ania, bo najemnicy �ci�gali z pola, to schowa�a zapis do skrzynki pod klucz, zawar�a ojcow� stron� i zabra�a si� do obiadu ca�e jednak przypo�udnie chodzi�a struta i milcz�ca nawet niech�tnie daj�c ucho przypochlebnym s��wkom Jagustynki. - Dobrze�cie zrobili! Ju� dawno trza j� by�o wygoni�. Rozpu�ci�a si� kiej dziadowski bicz, bo kto� jej co zrobi kiej stara z proboszczem za pan brat! Drug� to by ju� dawno wykl�� z ambony! - Pewnie, ju�ci! - przytwierdza�a odsuwaj�c si�, aby ju� wi�cej nie s�ucha�, a gdy wszyscy rozeszli si� znowu do roboty, zabra�a J�zk� i posz�y ple� len, bo si� miejscami tak cz�sto puszcza�a z�otucha, ja�e niekt�re zagony ��ci�y si� ju� z daleka. Skwapnie si� wzi�a do pielenia, lecz mimo tego m�czy�y j� pogrozy Dominikowej i przejmowa�y niema�ym l�kiem, a g��wnie jednak rozmy�la�a, co Antek powie na to wszystko. - Jak mu poka�� zapis, to si� rozchmurzy. G�upia! sze�� morg�w, to� prawie gospodarka! - my�la�a spogl�daj�c po polach. - Wiecie, a do cna przepomnia�y�my o tym papierze o Grzeli. - Prawda! Przerywaj, J�zia, a ja polet� do ksi�dza, on przeczyta. Nawet rada by�a, �e p�jdzie mi�dzy ludzi, a przewie si�, co na to wszystko powiadaj�. Przyogarn�a si� nieco w cha�upie, a wyj�wszy papier zza obraza posz�a z nim na plebani�. Nie zasta�a jednak ksi�dza, by� w polu przy swoich najemnikach przerywaj�cych marchew; dojrza�a go ju� z dala, bo stoja� prawie ca�kiem rozdziany, w portkach jeno a w s�omianym kapelusie, ale bli�ej nie �mia�a podej�� obawiaj�c si�, �e musi ju� wiedzie� i jeszcze got�w j� wykrzycze� przy ludziach. Zawr�ci�a wi�c do m�ynarza, kt�ren w�a�nie by� wraz z Mateuszem puszcza� na pr�b� tartak. - Przed chwil� �ona mi opowiada�a, jak�e�cie to wykurzyli macoch�! Ho, ho, pliszka si� widzi, a ma jastrz�bie pazury! - za�mia� si� bier�c si� do czytania owego papieru, ale jeno rzuci� okiem, zawo�a�: - Z�a nowina! Grzela wasz si� utopi�! Jeszcze na Wielkanoc! Pisz�, �e rzeczy po nim mo�ecie odebra� u naczelnika w powiecie... - Grzela nie �yje! Laboga! Taki m�ody i zdr�w! A to mu by�o dopiero na dwudziesty sz�sty. Mia� ju� wr�ci� we �niwa. Utopi� si�, we wodzie! Jezu mi�osierny! - j�kn�a za�amuj�c r�ce, srodze bowiem strapi�a j� ta wiadomo��. - Co� letko wama id� schedy, letko! - ozwa� si� drwi�co Mateusz. - Teraz jeno wygo�cie J�zk�, a ju� wszystko b�dzie wasze a kowalowe... - Sko�czy�e� to z Teresk�, co ju� o Jagusi zamy�lasz? - odci�a si�, ja�e m�ynarz gruchn�� �miechem, a on co� pilnie j�� majdrowa� kole pi�y. - Nie da si� zje�� w kaszy, chwat baba - powiedzia� za ni� m�ynarz. Wst�pi�a po drodze do Magdy, kt�ra us�yszawszy nowin� rozp�aka�a si� i chlipi�c rzewliwie, m�wi�a przez �zy: - Wola boska, moi drodzy. Ju�ci, ch�op jak d�b, jak ma�o kt�ren w Lipcach, o dolo cz�owiekowa, dolo nieszcz�sna! Dzi� �yjesz, a jutro gnijesz. To ju� Micha� pojedzie po te rzeczy po nim, co maj� przepa��. Chudziaszek, a tak si� dar� do domu!... - Wszystko w boskim r�ku. A do wody to zawdy szcz�cia nie mia�, baczycie to, jak si� topi� we stawie co go to ledwie K��b wyratowa�? Snad� ju� mu by�o pisane zgin�� od niej! Wy�ali�y si�, sp�aka�y i rozesz�y, bo� ka�da mia�a dosy� swoich codziennych turbacji a zabieg�w, zw�aszcza Hanka. A po wsi w mig si� roznies�y te nowiny, �e schodz�c z p�l o zmierzchu, ju� sobie o tym rozpowiadali; ju�ci, �e Grzeli sielnie �a�owano, co za� do Jagusi, wie� si� rozpo�owi�a, wszystkie bowiem kobiety, zw�aszcza starsze, wzi�y stron� Hanki, zajadle powstaj�c na Jagusi�, za kt�r�, chocia� nie�mia�o, opowiadali si� ch�opi, �e ju� z tego miejscami przychodzi�o do swar�w... A nim wiecz�r zapad�, ju� na wsi hucza�o kiej w ulu kumy lecia�y do kum na pored�, poniekt�re krzyka�y do si� przez p�oty i sady, to doj�c krowy w op�otkach rai�y z przechodz�cymi. Zmierzch si� czyni� luby, pachn�cy bowiem a ch�odnawy, niebo wisia�o jeszcze ca�e w bladym z�ocie zachodu, z p�l nies�y si� strzykania konik�w i g�osy przepi�rek, a po rowach i bagnach sennie nuka�y �aby. Dzieci�skie wrzawy, �piewki, to poryki byd�a, r�enia, beki, g�goty i turkotania woz�w trz�s�y si� nad wsi�, za� po drogach, nad stawem i kaj si� kto z kim zetkn��, rajcowano zawzi�cie o wypadkach, to o tym, z czym ch�opi powr�c� od dziedzica. Mateusz wracaj�cy z tartaku nas�uchiwa� tu i owdzie ale jeno spluwa�, kl�� z cicha i wymija� rozgadane kumy, dopiero pyskuj�ce przed P�oszkami tak go roze�li�y, �e si� ju� wstrzyma� nie poredzi� i powiedzia� wzburzony: - Hanka nie mia�a prawa jej wygania�, na swoim siedzia�a. Antkowa mo�e za tak� �tuk� dobrze posiedzie� i zap�aci�! Zakrzycza�a go gruba, rozczerwieniona P�oszkowa: - Hanka grontu jej nie zapiera, wiadomo! Ale �e Antek leda dzie� wr�ci, to czego inszego si� boja�a! Hale, upilnuje to domowego z�odzieja! A mo�e mia�a patrze� przez sitko, co? - I... gra�, a trawy si� dzier�a�, wiecie! Gadacie, co wama �lina przyniesie, ale nie ze sprawiedliwo�ci, a jeno przez czyst� zazdro��! Jakby wrazi� kij mi�dzy osy, tak si� wszystkie rzuci�y na niego. - A czego� to mamy jej zazdro�ci�, co? Czego? �e latawica i t�uk, �e ganiacie za ni� kiej te psy, �e ka�dy by do niej rad pod pierzyn�, �e wstyd i obraza boska przez ni� idzie na ca�� wie�, co? - Mo�e i tego wam �al, pies ta was wyrozumie! Pomiet�y juchy, strach im s�o�ca. A bych by�a kiej Magda z karczmy i robi�a co najgorsze, to by�cie jej przepu�ci�y, ale �e urodniejsza nad wszystkie, to ka�da by j� z osobna utopi�a w �y�ce wody. Rozjazgota�y si� nad nim, ja�e musia� ucieka�. - �eby wam, psiekrwie, poodpada�y j�zory! - kl�� i przechodz�c mimo domu Dominikowej zajrza� w otwarte okna. W izbie si� �wieci�o, Jagusi jednak dojrze� nie m�g�, a wej�� si� wagowa�, wi�c westchn�� jeno, zawracaj�c ku swojej cha�upie, ale jako� pokr�tce natkn�� si� na Weronk�, id�c� do siostry. - Dopiero co by�am u was. Stacho drzewo obrobi� i d� wykopa�, mo�na by rzn��, kiedy przyjdziecie? - Kiedy? A mo�e na �wi�ty nigdy. Tak mi ju� wie� mierznie, �e cheba prasn� wszystko o ziem i p�jd�, kaj mnie oczy ponies� - zakrzycza� gniewnie i polecia�. - Dobrze go cosik ugryz�o, kiej si� tak bzdycy! - my�la�a zwracaj�c si� do Boryn�w. Hanka sprz�ta�a ju� po kolacji, ale zaraz j� wzi�a na bok, opowiadaj�c wszystko, jak by�o. Weronka z rozmys�em pomin�a Jagusin� spraw�, a tylko rzek�a o Grzeli: - Kiej pomar�, to wam jego cz�� przychodzi do dzia�u. - Prawda, jeszczech o tym nie pomy�la�am. - A z tym, co dziedzic musi da� za las, to po jakie p�w��czku wypadnie na ka�dego, troje was jeno! M�j Bo�e, bogatym to i cudza �mier� na profit si� obraca - westchn�a �a�o�nie. - Co mi tam bogactwo! - broni�a si� Hanka, lecz skoro si� porozchodzili spa�, wzi�a rachowa� po swojemu i skrycie si� cieszy�. Za� potem kl�kaj�c do pacierz�w szepn�a z rezygnacj�: - A skoro ju� pomar�, to ju� taka by�a wola boska:- I szczerze westchn�a za jego dusz�. Nazajutrz kole po�udnia wszed� do izby Jambro�y. - Kaj�e�cie to chodzili? - spyta�a rozpalaj�c ogie� na kominie. - U Koz��w by�em, dziecko si� im oparzy�o na �mier�. Wo�a�a mnie, ale tam ju� jeno trumny potrza i pochowku. - Kt�re� to? - A to mniejsze, co je na zwiesn� przywiez�a z Warsiawy. Wpad�o do grapy z ukropem i prawie si� ugotowa�o. - Cosik nie wiedzie si� jej z tymi znajdami. - A nie wiedzie. Nie traci ona na tym, daj� na pochowek! Ale nie z tym do was przyszed�em. Podnies�a na niego niespokojne oczy. - Wiecie, Dominikowa pojecha�a z Jagusi� do s�du, pono skar�y� was b�dzie o wygnanie c�rki... - A niech skar�y, co mi ta zrobi! - By�y z rana u spowiedzi, a potem d�ugo radzi�y z dobrodziejem, nie pods�uchiwa�em ju�ci, a m�wi�, co me jeno dosz�o pi�te przez dziesi�te; tak si� na was skar�y�y, ja�e proboszcz pi�ci� wygra�a�. - Ksi�dz, a wsadza nos w cudze sprawy! - wyrzek�a porywczo, tak jednak zgryziona t� wiadomo�ci�, �e ca�y dzie� chodzi�a kiej b��dna, pe�na trw�g i najgorszych przypuszcze�. O samym mroku jaki� w�z przystan�� przed op�otkami. Wylecia�a z cha�upy zestrachana i dygoc�ca, w�jt siedzia� na bryce. - O Grzeli ju� wiecie! - zacz��. - No, nieszcz�cie i tyla! Ale mam la was i dobr� nowin�: oto dzisiaj abo najdalej jutro powr�ci Antek! - Nie zwodzicie mnie aby? - nie �mia�a ju� zawierzy�. - W�jt wama m�wi, to wierzcie! w urz�dzie mi powiedzieli... - To i dobrze, kiej wraca, najwi�ksza pora! - m�wi�a ch�odno, jakby ca�kiem bez rado�ci, a w�jt pomedytowa� cosik i pom�wi� wielce przyjacielsko: - �le�cie sobie pocz�li z Jagusi�! Ju� na was wnies�a skarg�, mog� was pokara� za samowol� i gwa�t. Nie mieli�cie prawa jej rucha�, siedzia�a na swoim. Dopiero to b�dzie, jak Antek wr�ci, a was wsadz�! Z czystego przyjacielstwa wam radz�, za�ag�d�cie t� spraw�! Zrobi�, co jeno b�d� m�g�, aby skarg� odebra�y ze s�du, ale krzywd� musicie sami odrobi�. Hanka wyprostowa�a si� i rzek�a prosto z mostu: - Kog� to bronicie, pokrzywdzonej czy swojej kochanicy? Sypn�� koniom takie baty, ja�e z miejsca ponies�y!