33734

OPRAC OWAŁ: O orzeszek (2009/2010) do końca- były różnej wielkości: od 12,5 łanu w Budziszewicach na Mazowszu do 200 łanów w Wiślicy w Malopolsce, a wielkie miasta, np. Gdańsk, otrzymywały z czasem znacznie więcej.

Wewnątrz granic miasta działka powinna być zbudowana „sposobem miejskim” (morę civili). Nie wiadomo, czy od XIII w. sposób ten był taki sam. Być może dopiero od epoki Kazimierza Wielkiego domy stawiano w szeregu, szczytami do placu czy ulicy, na parceli na ogól dwoi traktowej. „Mos civilis” w budownictwie niewątpliwie dotyczył tylko miast większych, ponieważ w przeważającej liczbie małych miast dominowała zabudowa podobna do wiejskiej, szczególnie tam gdzie nie było murów' ani obwałowali

Domy mieszczańskie w małych miastach były podobne do wiejskich dworów' i dworków rycerskich, sołtysich lub młynarskich. W dużych i średnich miastach wewnątrz murów domy często już były budowane inaczej. Duża izba stanowiła główne miejsce pracy rzemieślnika lub kupca, za kominem znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, dalej podwórko z zabudową gospodarczą (stajniami, spicluzami) wychodzące na tylną ulicę. W większych miastach występowały zapewne murowane piwiiice i z zasady- własne studnie. Między domami pozostawiano tzw. miedzuchy, tj. wąskie (od 1 do 2,5 m) przejścia, zaś w dużych ośrodkach, przy rynku, między domami wznoszono mury, służące jako ściany opoi ow^fe w^r budow^ińctwie, a także jako oclirona przed ogniem

W mieście wyróżnia się dwa place: rynek i plac kościelny. Rynek miał stanowić głównie centnuu liandlow'e, węzeł komunikacyjny, ośrodek dyspozycyjny władzy. W XIV- XV w. wokół rynku mieszkali w większości członkowie rady i lawy miejskiej.

Rynek musiał być wymierzany na początku akcji lokacyjnej. Jego plan określał położenie, wielkość i niejednokrotnie kształt całej nowej osady. Rynek byl niekiedy wytyczany przy głównej drodze przecinającej miasto, niekiedy stanowił plac zaprojektowany na przyszłe potrzeby ośrodka osadniczego. Nie ma wątpliwości, że na kształt rynku wpływały i plany zasadźców\ i istniejąca zabudowa, i wreszcie ukształtowanie terenu. Bywało, że rynek sytuowano obok przeprawy przez rzekę. Wówczas stanowił on rozszerzenie szlaku przebiegającego przez miasto, dojazdu do portu lub nadbrzeża. Rynek najczęściej wytyczano na planie regularnego prostokąta, naruszanym niekiedy przez ukształtowanie terenu lub starszą zabudowę. Ośrodek handlu bydłem i zbożem powinien mieć większy plac centralny niż ośrodek usług rzemieślniczych jednak jak w^rynika z danych nie istniała stała proporcja między znaczeniem gospodarczym i politycznym ośrodka a wielkością jego rynku. Wg zestawień dokonanych A. Berdecką, dowiadujemy się, że miasta silniejsze gospodarczo, cliarakteryzujące się rozwojem rzemiosła i liandlu, miały rynki raczej małe w stosunku do swojej powierzchni lokacyjnej.

Drugim ważnym placem w mieście byl teren przeznaczony na kościół parafialny. Ustawienie bryły kościelnej (orientowanej) a czasem także i dotychczasowa jej forma określały kształt placu kościelnego oraz zmuszały aicliitektów do wkomponowania go wraz z cmentarzem przykościelnym w planowaną zabudowę. W planie miasta (teoretycznie) często blok kościelny miał być styczny z blokiem rynkowym. W przeciwieństwie do rynku można doszukać się stałego stosunku między powierzclinią zakładanego miasta a wielkością budowanego kościoła w XIII w. Usytuowanie kościoła też często miało miejsce na placu, graniczącym (na planie miejskiej szachownicy) z rynkiem w jednym z jego naroży. Modelem często występującym w nowo zakładanych miastach byl układ, oparty na dw^róch pierzejach przecinających się na styku rynku i placu kościelnego.

Powstawanie sieci ulic wiązało się z wytyczeniem bloków i działek planu w sieci drożnej. W mniejszych miastach obok ulic dochodzących do rynku znajdow^faly się wewnętrzne ciągi komunikacyjne, ulice gospodarcze, ,za tylne”, „stodolne”, „spichrzowe” oraz miedzuchy. Szerokość wytyczonych ulic nie była duża (najczęściej do 10 m) aczkolwiek zdarzały się miasta gdzie były i ulice szerokie. Większe miasta znajdowały naw'et środki