Prawo Międzynarodowe
Temat: Podmiotowość Stolicy Apostolskiej.
Podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające z prawa międzynarodowego. Definicja ta pozwala na określenie kręgu podmiotów prawa międzynarodowego na podstawie empirycznego badania jego norm. Zazwyczaj podmiot prawa posiada również zdolność do działania tj. zdolność do wywoływania skutków prawnych przez swoje działanie. Z przyjętej definicji wcale jednak nie wynika, że wszystkie podmioty prawa międzynarodowego muszą być identyczne. Zgodnie z opinią Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „podmioty prawa w jakimkolwiek systemie prawnym niekoniecznie są identyczne, jeśli idzie o ich charakter oraz zasięg ich praw...”.
Zasadniczymi i najważniejszymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa jedyne- suwerenne, pełne i pierwotne podmioty prawa międzynarodowego.
Natomiast wszystkie inne podmioty prawa międzynarodowego są- niesuwerenne, niepełne i pochodne. Oznacza to, że ich podmiotowość została stworzona lub uznana przez państwa oraz, że posiadają ją w takim zakresie, w jakim została im ona przez państwa nadana. Wyróżniamy tu: organizacje międzynarodowe, strony wojujące, a nawet w pewnych wyjątkowych okolicznościach- jednostki.
Na podmiotowość międzynarodową składa się uczestnictwo w życiu społeczności międzynarodowej w połączeniu z pewną formą akceptacji ze strony tej społeczności. Podmiotowość jest zjawiskiem względnym, zmieniającym się w zależności od uwarunkowań. Przy jej określeniu zawsze będzie konieczne dokonanie oceny i oglądu konkretnej sytuacji oraz ogólnego, aktualnego charakteru i spraw bieżących dotyczących społeczności międzynarodowej w całości.
Odrębnym podmiotem prawa międzynarodowego jest Stolica Apostolska w nierozerwalny sposób związana z Watykanem m.in. osobą Papieża, który jest głową Państwa Watykańskiego oraz faktem, że Watykan nie ma własnych celów państwowych, lecz jest tylko narzędziem i gwarantem swobody wykonywania funkcji Stolicy Apostolskiej. Dlatego też w praktyce podmiotowość Państwa Watykańskiego, jako niesuwerennej organizacji terytorialnej oraz Stolicy Apostolskiej, jako szczególnego rodzaju organizacji bezterytorialnej- nie jest ściśle odróżniana.
Na szczególną uwagę zasługuje przybliżenie właśnie tych terminów, jak również słynnego Traktatu Laterańskiego z 1929 r.
Od 1870 r. tzn. od upadku Państwa Kościelnego, kwestia prawnego statusu Watykanu pojawiała się wielokrotnie w literaturze prawa międzynarodowego, wywołując wiele kontrowersji i niepewności. O ile bowiem w okresie istnienia Państwa Kościelnego sytuacja była jasna, ponieważ było ono „zwykłym państwem', z natury swej mającym podmiotowość prawa międzynarodowego, którego suwerenem był Papież, o tyle status Watykanu pozbawionego podstawy terytorialnej i związanej z nią całej organizacji państwowej, rodził już daleko idące wątpliwości i niepewność.
Pozbawiony władzy świeckiej Papież pozostawał głową Kościoła rzymskokatolickiego i jako najwyższego organu: Stolicy Apostolskiej- czyli całego aparatu kongregacji trybunałów i urzędów, usytuowanych na nieokupowanym przez Włochy skrawku dawnego terytorium, stanowiącego centrum zarządzania i kierowania całą organizacją kościelną.
W latach 1870-1929 Stolica Apostolska nadal zawierała umowy z państwami oraz wykonywała czynne i bierne prawo legacji, a wyrazem prestiżu i aktywności na arenie międzynarodowej była sprawowana przez Papieża rola arbitra w sporach między państwami. Zachowała zatem Stolica Apostolska atrybuty podmiotowości prawnomiędzynarodowej.
Państwo Miasto Watykańskie powstało na mocy zawartego 11 lutego 1929 r. między Stolicą Apostolską a Włochami Traktatu Laterańskiego, podpisanego w imieniu Papieża Piusa XII przez Kardynała Pietro de Gasparriego i przywódcę Włoch Benito Mussoliniego.
Układ ten regulował zwierzchnictwo Papieża nad Państwem Watykańskim, sprawy finansowe i stosunki Watykanu z Włochami.
Włochy uznały prawnomiędzynarodową podmiotowość Stolicy Apostolskiej i jej międzynarodową suwerenność. Układ stworzył szereg gwarancji o charakterze terytorialnym, prawnym, dyplomatycznym udzielonym przez Włochy Stolicy Apostolskiej, które miały stanowić podstawę swobodnego wykonywania przez Stolicę Apostolską jej: „wysokiego posłannictwa w świecie”.
Gwarancją o charakterze terytorialnym było przede wszystkim utworzenie na terenie Watykanu, obejmującego kompleks pałaców, budynków, kościołów i ogrodów- Państwa Watykańskiego, pozostającego pod suwerennością Stolicy Apostolskiej.
Watykan otrzymał również odszkodowanie za utratę Państwa Kościelnego, którego resztki zlikwidowały wojska włoskie, dążąc do zjednoczenia kraju w 1870 r. Zawarty jednocześnie z Traktatem Laterańskim konkordat uregulował stosunki z zakresu spraw kościelnych między Stolicą Apostolską a Włochami.
Traktaty laterańskie stworzyły formalne ramy stosunków między Stolicą Apostolską a Włochami, oddziałują także na stosunki Stolicy Apostolskiej z innymi państwami. Od chwili nabrania mocy prawnej przez traktaty laterańskie tj. 7 czerwca 1929 r. , istnieje obok Stolicy Apostolskiej drugi podmiot prawa międzynarodowego- Państwo Watykańskie, mające uznaną powszechnie przez państwa zdolność do działań prawnych.
Watykan to najmniejsze państwo świata, lecz ma nie tylko własny rząd, ale też pocztę, rozgłośnię radiową, wydawnictwo, a przede wszystkim budżet na plusie. Na jego terytorium znajduje się Stolica Apostolska.
Teoretycy przyznają podmiotowość prawa międzynarodowego Stolicy Apostolskiej i Państwu Watykańskiemu wyprowadzając tę kwalifikację albo z faktu zaliczenia całego organizmu watykańskiego do grupy państw, albo analizując poszczególne prawa i obowiązki wynikające z posiadanych przez Stolicę Apostolska i Państwo Watykańskie zdolności prawnej i zdolności do działań prawnych, sytuują je wśród podmiotów prawa międzynarodowego, odmawiając im jednak charakteru państwa.
Praktyczne formy aktywności Watykanu na arenie międzynarodowej to m.in.:
działalność dyplomacji watykańskiej,
zawieranie umów międzynarodowych,
udział w konferencjach międzynarodowych,
członkostwo w organizacjach międzynarodowych
oraz różne inne formy działalności społecznej, oświatowej, kulturalnej.
Stolica Apostolska ma jednak prawo zawierania umów zarówno we własnym imieniu, jak również w imieniu Państwa Watykańskiego np. Konwencja o prawie traktatów z 1969 r., która została podpisana przez przedstawicieli Stolicy Apostolskiej. Podkreśla to tylko fakt, że Watykan jest narzędziem i gwarantem wykonywania funkcji Stolicy Apostolskiej.
Występuje tu swoista dwoistość podmiotowości, charakteryzująca się możliwością zmiennego występowania w stosunkach międzynarodowych Stolicy Apostolskiej i Watykanu, co w części wiąże się z rozróżnieniem spraw doczesnych i duchowych, formalnie uzasadnia to także tezę o istnieniu dwóch odrębnych podmiotów, ponieważ jednak nie było przypadku równoległego funkcjonowania Stolicy Apostolskiej i Watykanu, nie zdarzyło się np.: równoczesne podpisanie umowy lub uczestniczenie w konferencji, przeto należy mówić nie o dwóch podmiotach, lecz o jednym podmiocie- Stolicy Apostolskiej, który jednak ma uregulowaną wedle własnego uznania możliwość występowania także jako Państwo Miasto Watykan.
Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego z 1983 r. przez Stolicę Apostolską lub Świętą Stolicę, rozumie się w niniejszym kodeksie nie tylko Biskupa Rzymskiego, lecz także- o ile nie wynika co innego z kontekstu lub natury rzeczy- Sekretariat Stanu, Radę Publicznych Spraw Kościoła, jak również inne instytucje Kurii Rzymskiej.
Nas interesuje jednak znaczenie terminu Stolica Apostolska w literaturze prawa międzynarodowego, gdzie oznacza instytucje bezterytorialną mająca powszechnie uznane przez państwa atrybuty podmiotowości międzynarodowej, które zapewniają jej możliwość uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych.
Zgodnie z art. 2 Traktatu Laterańskiego suwerenność Stolicy Apostolskiej, Włochy uznały za: „właściwość w dziedzinie międzynarodowej, która zgodnie z tradycją i wymogami jej posłannictwa w świecie, przynależy do jej natury”.
Stolica Apostolska jest pełnoprawnym podmiotem prawa międzynarodowego. To właśnie ona a nie Watykan- nawiązuje i utrzymuje stosunki dyplomatyczne z państwami- obecnie 170 krajem na 193 istniejące państwa- z którym Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne jest,Saint Kittes i Nepis, niewielkie państwo na Małych Antylach na wschód od Puerto Rico.
Stolica Apostolska również zawiera konkordaty i umowy międzynarodowe, ma też status obserwatora przy większości najważniejszych międzynarodowych organizacji rządowych i pozarządowych m.in. ONZ, FAO, UNESCO.
Stolica Apostolska jest szczególnym podmiotem prawa międzynarodowego, który ma nie tylko osobowość międzynarodową, ale również jest najwyższym organem Kościoła rzymsko -katolickiego. Jej organizacja wewnętrzna obejmuje aparat kierowniczej władzy w kościele rzymsko-katolickim złożony z kongregacji, trybunałów i urzędów, za których pomocą Papież sprawuje władzę. Organy te to tzw. kuria rzymska, trzon organizmu Stolicy Apostolskiej.
Papież jest suwerenem Państwa Watykańskiego a jego sytuacja jest porównywalna z pozycją monarchy absolutnego, mającego władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zdolność Papieża do występowania w stosunkach międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu, przy czym wynikała ona zarówno z jego pozycji jako głowy Kościoła katolickiego, jak też z faktu istnienia od VI w. tzw. Państwa Kościelnego. Po likwidacji tego Państwa Kościelnego, zdolność do czynności prawnych na płaszczyźnie międzynarodowej Stolicy Apostolskiej nie uległa żadnym ograniczeniom, a nawet została uznana w specjalnej ustawie gwarancyjnej, jaką w 1871 r. uchwalił parlament włoski. Mimo więc braku podstawy terytorialnej stolica Apostolska została podmiotem prawa międzynarodowego sui generis, którego zdolność do czynności prawnych opierała się nie na atrybutach państwowości, lecz na powszechnym uznaniu duchowego zwierzchnictwa Papieża nad Kościołem katolickim.
Jeżeli chodzi o prawnomiędzynarodową sytuację Stolicy Apostolskiej obecnie to ma ona wciąż zdolność prawną i zdolność do swobodnego nabywania praw i obowiązków w prawie międzynarodowym, których źródłem jest nadal uznanie państw.
Zdolność Stolicy Apostolskiej do działania obejmuje:
prawo legacji,
prawo do zawierania umów międzynarodowych,
zdolność do udziału w konferencjach międzynarodowych,
zdolność do zrzeszania się w organizacjach międzynarodowych,
oraz podejmowanie szeregu innych czynności dwustronnych i wielostronnych.
Przejdźmy zatem do omówienia wyżej wymienionych.
Prawo legacji tzw. ius legationis jest wykonywane zgodnie z art. 265 Kodeksu Prawa Kanonicznego przez Papieża, który wykonuje je zarówno jako głowa Kościoła rzymsko-katolickiego, oraz jako szef i suweren Państwa Watykańskiego. Jest to prawo wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych do innych państw oraz przyjmowania u siebie przedstawicieli tych państw. Tu występuje podwójne prawo legacji:
zewnętrznej, jakie przysługuje każdemu państwu,
wewnętrznej- obejmujące wysyłanie przedstawicieli kościelnych do różnych prowincji kościelnych na całym świecie.
Występuje również prawo legacji czynnej obejmujące zdolność do wysyłania swych przedstawicieli dyplomatycznych do innych państw oraz- biernej czyli przyjmowanie wyżej wymienionych.
Zdolność do zawierania umów międzynarodowych tzw. ius contrahendi jest składnikiem posiadanej zdolności do działania w prawie międzynarodowym. Wynika ono z uznania, lub inaczej potwierdzenia tego prawa przez państwa po upadku Państwa Kościelnego, które to prawo było dalej wykonywane przez z Stolicę Apostolską.
Zdolność traktatowa Stolicy Apostolskiej obejmuje prawo do zawierania umów dwustronnych oraz wielostronnych. Umowy dwustronne w większości dotyczą problematyki kościelnej i religijnej lub spraw mieszanych, regulujących sytuację Kościoła rzymskokatolickiego na danym obszarze. Umowy tego typu to konkordaty lub porozumienia typu konkordatowego.
Oczywiście Stolica Apostolska zawiera również inne umowy dwustronne, zawierające zarówno treści kościelne jak i polityczne oraz umowy dotyczące funkcjonowania Państwa Watykańskiego.
Umowy wielostronne dotyczą niemal każdej sfery życia międzynarodowego, są wśród nich umowy tworzące nowe instytucje prawno-polityczne, konwencje kodyfikujące pewien dział prawa itp. W niektórych przypadkach uczestnictwo Stolicy Apostolskiej w umowie wielostronnej sprowadza się do bytu de iure, do egzystencji prawnej, co daje raczej moralny i polityczny wydźwięk.
Stolica Apostolska ma również zdolność do uczestnictwa w konferencjach międzynarodowych m.in. Konferencji Wiedeńskiej poświęconej prawu międzynarodowemu z 1961 r., Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w okresie 1973-1975. Uczestnicząc w tych spotkaniach Stolica Apostolska miała prawo głosu i wszystkie inne formalne uprawnienia wynikające z uczestnictwa na równi z innymi współuczestnikami. Co rozstrzyga dokładnie Konwencja Wiedeńska poświęcona prawu traktatów w art. 3: „Fakt, że niniejszej Konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na:
moc prawną takich porozumień,
zastosowanie do nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej Konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego, niezależnie od tej Konwencji,
zastosowanie Konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego.
Zdolność do uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych to kolejne istotne zagadnienie, bowiem jest ona członkiem między innymi Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Światowej Organizacji Turystycznej, uczestniczy w pracach Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców. Poprzez członkostwo państwa Watykańskiego obecna jest Stolica Apostolska w wielu innych organizacjach międzynarodowych, w tym w dwu organizacjach wyspecjalizowanych ONZ- Międzynarodowym Związku Telekomunikacyjnym oraz Powszechnym Związku Pocztowym.
Ponadto Stolica Apostolska ma stałych obserwatorów przy niektórych organizacjach międzynarodowych w tym przy ONZ, FAO. Członkostwo Stolicy Apostolskiej w organizacjach międzynarodowych jest konsekwencją posiadanego przez nią ius contrahendi ale również Mutatis Mutandis członkostwa państwa Watykańskiego w organizacjach międzynarodowych.
Z praktyki uczestnictwa Stolicy Apostolskiej w organizacjach międzynarodowych wynika, że w żadnym przypadku nie powstała dotychczas konieczność formalnego zbadania zdolności prawnej Stolicy Apostolskiej w takich organizacjach, co wynikało, albo z uczestnictwa Stolicy Apostolskiej w konferencjach założycielskich i nabyciu tzw. członkostwa pierwotnego, nie podlegającego wynikającej ze statutu procedurze przyjmowania nowych członków, albo z uczestnictwa w organizacji pozarządowej i przekształcenia się tej organizacji w międzynarodową, albo z udziału w agencjach lub organach nie będących właściwie organizacjami międzynarodowymi, a więc nie przewidującymi tych kryteriów przyjęcia, które stosowane są w organizacjach międzynarodowych.
Natomiast jeżeli chodzi o członkostwo w Unii Europejskiej to Stolica Apostolska, jako specyficzny podmiot prawa międzynarodowego- nie jest członkiem Unii Europejskiej. Wynika to z faktu, iż nie posiada ona członkostwa żadnej innej organizacji o charakterze polityczno-ekonomicznym.
Z powodu dużej liczby funkcji sprawowanych przez Papieża, wykonywanie przez niego uprawnień w zakresie stosunków międzynarodowych ogranicza się do:
składania międzynarodowych wizyt,
przyjmowania obcych przedstawicielstw dyplomatycznych,
mianowanie przedstawicielstw dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej,
ratyfikowanie umów międzynarodowych,
decyzji o przystąpieniu do umów wielostronnych Stolicy Apostolskiej itp.
W organizacjach międzynarodowych reprezentują Stolicę Apostolską stali przedstawiciele a przy niektórych obserwatorzy.
Podsumowując wszystkie założenia dotyczące podmiotowości Stolicy Apostolskiej należy jeszcze raz podkreślić, że jej podmiotowość prawnomiędzynarodowa wynika z powszechnego uznania jej przez państwa za podmiot prawa międzynarodowego.
Po drugie jest ona suwerennym podmiotem prawa międzynarodowego różniącym się od pozostałych podmiotów prawa międzynarodowego nie będących państwami.
Pozycja Stolicy Apostolskiej jest bliższa pozycji państw- jeśli chodzi o zakres zdolności prawnej- niż pozycji innych podmiotów prawa międzynarodowego. Samo uznanie suwerenności Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych powoduje że traktowana jest ona przez państwa na zasadzie równości, co jednocześnie stwarza różnicę w odniesieniu do innych podmiotów, które uważane są za niesuwerenne.
Wykonywanie iuris legationis przez Stolicę Apostolską porównać można z działalnością samych państw w tym zakresie. Również zdolność traktatowa Stolicy Apostolskiej nie jest porównywalna do sytuacji jakiegokolwiek innego podmiotu prawa międzynarodowego- poza państwami.
Zdolność traktatowa Stolicy Apostolskiej obejmuje zdolność zawierania umów dwustronnych i wielostronnych z państwami, jak również zawierania umów dwustronnych i wielostronnych z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Przedmiot tych umów jest również bardzo zróżnicowany i obejmuje szeroki zakres spraw, co wyróżnia Stolicę Apostolską spośród innych organizacji.
Wyjątkowość Stolicy Apostolskiej to również jej udział w konferencjach międzynarodowych i członkostwo w organizacjach międzynarodowych, co z reguły zarezerwowane jest tylko dla państw.
Ogólnie można na podstawie wszystkich informacji i argumentów określić sytuację prawnomiędzynarodową Stolicy Apostolskiej jako bardzo korzystną, bowiem nie będąc państwem, ma jednak znacznie większy zakres zdolności prawnej i zdolności do działań w prawie międzynarodowym, niż jakikolwiek inny podmiot prawa międzynarodowego oprócz państw.
Innymi słowy jest adresatem znacznie większej liczby norm prawa międzynarodowego, niż inne podmioty.
Próbując zanalizować sytuację Stolicy Apostolskiej wśród podmiotów prawa międzynarodowego ze względu na jej suwerenność, czy zakres zdolności prawnej, należałoby uznać Stolicę Apostolską wraz z państwami za suwerenne podmioty prawa międzynarodowego, zaś z drugiej strony należałoby wyodrębnić podział na państwa- Stolicę Apostolska i inne podmioty prawa międzynarodowego.
Problem podmiotowości Stolicy Apostolskiej jest dość obszerny, stąd z pewnością nie został tu w pełni ujęty. Faktem jest jednak, że Stolica Apostolska to specyficzny podmiot prawa międzynarodowego, z którym utrzymywanie stosunków dyplomatycznych budzi zainteresowanie coraz większej liczby państw, bez względu na okoliczności fakt czy dominacje wyznania katolickiego w społeczeństwie danego państwa, a nawet bez względu na stosunki wyznaniowe w tym państwie. Brak bowiem stosunków dyplomatycznych z określonym podmiotem prawnomiędzynarodowym, nie jeden raz okazał się być błędem w polityce poszczególnych państw.
Bibliografia:
„Prawo Międzynarodowe Publiczne w zarysie” - Wojciech Góralczyk, PWN Warszawa 2001
„Prawo Międzynarodowe Publiczne” - Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, PWN Warszawa 2001;
„Prawo Międzynarodowe” - Malcolm N. Shawn, Wydawnictwa Książka i Wiedza 2000
„Dyplomacja Papieska' - Edward Pałyga;
„Parwomiędzynarodowy status Watykanu” - Jan Czaja;
„Kościół rzymskokatolicki” - J. L. Mc Klenzie, Warszawa 1972;
„Gród Watykański” - B. Winiarski;
„Pakta leterańskie” - Z. Halban, Warszawa 1931;
„Podręcznik Prawa Międzynarodowego”- J. Makowski, Warszawa 1948;
„Wybór zródeł do nauki prawa międzynarodowego publicznego” - B. Winiarski, Warszawa 1958;
„Prawo Międzynarodowe Publiczne- wybór dokumentów” - Anna Przyborska-Klimczak, Lublin 2001.
6