Drewniane godła na góralskich domach

Osobliwością starych szczawnickich domów są stare drewniane tablice, rodzaj szyldów z zamieszczoną na nich nazwą i malowidłem. Górale zwykle nazywać je godłami szalayowskimi, gdyż to Józef Szalay (1802-1876) twórca i właściciel uzdrowiska dał pomysł i sam namalował pierwsze godła. Tradycja tych godeł sięga zatem 170 lat, i tworzą one niepowtarzalny szlak wiodący wzdłuż góralskich chałup - doliczono się ich około 105 tablic. Zawierają one malowidło przedstawiające zwierzę, postać w stroju, roślinę czy przedmiot. Każda tablica jest podzielona na dwie części: większa z malowidłem i mniejsza z podpisem. Przy malowaniu obowiązywał kanon zaczerpnięty z herbów szlacheckich i jak one zawieszano je nad drzwiami. Przez lata stały się one ważnym elementem zdobniczym chałup górali szczawnickich i ich wyróżnikiem. W 1828r. kiedy to rodzina Szalayów nabyła dobra szczawnickie rozpoczęli intensywne prace wokół zdrojowiska, jednym z głównych zadań, z którymi musieli się zmierzyć, była budowa obiektów zdrojowych i pensjonatów dla gości. Przygotowanie tych ostatnich wymagało zarówno czasu, jaki i dużych nakładów. Liczba przyjeżdzających szybko rosła, szybciej niż budowa pensjonatów. Dlatego część kuracjuszy kwaterowała się w chałupach górali. Z reguły były to cale wyprawy ze sprzętem codziennego użytku, pościel, zastawy, kobierce a także służbą Na czas leczenia (3-4 miesiące) góralska izba stawała się salonem. W tym czasie chałupy góralskie były bardzo prymitywne, bez podłóg, okna często nie miały szyb, a chaty kominów, natomiast podwórka tonęły w błocie. Nowy właściciel Józef Szalay szybko wprowadzał zmiany w uzdrowisku, zmusił chłopów do przystosowania swoich chałup do wymogów gości kąpielowych. To cywilizowanie wsi wcale nie przebiegało szybko, ani bez oporu ze strony szczawnickich gazdów. Tych którzy zdecydowali się na wprowadzenie zmian do swoich domów, Szalay nagradzał w oryginalny sposób: otrzymywali prawo do umieszczania nad drzwiami tablicy z godłem. „Godła oznaczają, że się wynajmuje” - informował w przewodniku swojego autorstwa Szalay. Wieszaniu herbów nadawał uroczystą oprawę, z udziałem orkiestry zdrojowej i wieńczeniem drzwi girlandami z jedliny. Tradycja głosi, że każde malowidło zawierało dyskretną informację o charakterze lub talentach gospodarza. Ich nazwy świadczą niejednokrotnie o dużym poczuciu humoru zarówno twórców, jak i tych, którzy je przyjmowali do swoich domów. Pomysł z godłem okazał się bardzo skuteczny: szczawniccy gazdowie mieli coraz więcej gości, wieś się bogaciła i cywilizowała, a zdrojowisko zyskiwało nowe miejsca kwaterunkowe. Z czasem wprowadzane godła ułatwiały gościom odnajdywanie konkretnego gospodarza. Samo imię i nazwisko nie wystarczało do odnalezienia właściwego adresu, ponieważ stare rody szczawnickie: Weglarzy, Zachwiejów, Salamonów, Ciesielków i innych bardzo się rozrosły i zdarzało się, że we wsi o tym samym imieniu i nazwisku jest kilku gazdów. Tak wiec godła już nie tylko informowały o tym „że się wynajmuje”, ale ułatwiały odnalezienia stancji.

Przez lata godła były wykonywane przez Józefa Szalaya a potem anonimowych twórców. Wiele z nich znikło podczas rozbiórki lub przebudowy domu, wiele nie konserwowanych, narażonych na złe warunki atmosferyczne uległo zniszczeniu. Kilka oryginalnych zachowało się w zbiorach Muzeum Pienińskiego. W latach 70, 80 i 90 XX w. z inicjatywy Pienińskiego Oddziału PTTK dokonano rekonstrukcji kilkudziesięciu tablic i odnowiono te które jeszcze wisiały na chałupach pienińskich. Dzieła tego się podjął Józef Bieniek.
W 2010r. otworzono Szlak godeł szalayowskich - osobliwość turystyczna Szczawnicy, wykonawcą nowych godeł został artysta malarz Wieńczysław Kołodziejski.
Marketingowy pomysł Józefa Szalaya z pierwszej połowy XIX w. nie tylko zdał próbę czasu, lecz także po blisko 200 latach okazał się wyróżnikiem Szczawnicy i jej atrakcja turystyczną.