Z METODOLOGII
BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
NAD RODZINĄ
Wydanie drugie poprawione i uzupełnione
Poznań 1991
Wydano z funduszu przez Ministerstwo Eduk
SPIS TREŚCI
Przedmowa do wydania drugiego Wstęp
1. Rodzina jako przedmiot badań socjologicznych ...... 10
Kształtowanie się socjologii rodziny i jej rozwój Polskie badania socjologiczne dotyczące rodziny Przedmiot socjologii rodziny Metody i techniki socjologicznych badań rodziny
2. Podstawowe narzędzia analizy życia rodzinnego (struktura, funkcje, model) ................ 57
3. Metodologiczne problemy badań socjologicznych nad rodziną
współczesną ................ 76
4 Socjologiczny punkt widzenia w badaniach nad rodziną ... 91
5. Socjologiczne badania nad rodziną z uwzględnieniem interdyscyplinarnej współpracy ............. 107
6. Społeczne uwarunkowania cech rodziny i procesów życia rodzinnego .................. 126
7. Badania Instytutu Socjologii UAM dotyczące klasowo-warstwo-
wych i środowiskowych typów rodziny . . . . . . . . 133
8. Rodzina a struktura społeczna ........... 143
9. Rodzina a mikrostruktura społeczna ......... 160
10. Rodzina a typ społeczności lokalnej. (Uwarunkowania) . . . 174
11. Teoretyczno^metodologiczne podstawy badań funkcji rodziny
współczesnej ............... 194
12.. Mikro- i makrospołeczne uwarunkowania procesów socjalizacyj-
no-wychowawczych w rodzinie .......... 205
Socjalizacyjno-wychowawcze funkcjonowanie rodziny. Pojęcia, kierunek oddziaływań, specyfika
Ogólne metodologiczne założenia analizy procesów socjalizacyjno--wychowawczych w rodzinie
t Wewnątrzrodzinne uwarunkowania procesów socjalizacyjno-wy-
: chowa wczych
Zewnętrzne uwarunkowania procesów socjalizacyjno-wychowaw-
: czych w rodzinie
13. Rodzina jako zmienna niezależna procesów i stanów zewnątrzro-
dzinnych ................. 223
14. Model rodziny współczesnej ........... 232
Przeobrażenia rodziny współczesnej Kierunki przemian rodziny w XX wieku
15. Badania nad rodziną a praktyka społeczna. Przyczynek do metodologii zastosowań wiedzy społecznej w praktyce życia społecznego 252
16. Metoda wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego . . 261
Summary
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO
Niniejsza książka ukazała się po raz pierwszy (wydanie 1) na rynku księgarskim w r. 1988 w nakładzie 1840 egzemplarzy i po kilku miesiącach była już w księgarniach nieosiągalna, co świadczy o znacznym zapotrzebowaniu na nią. W związku z tym wznawiamy po trzech latach jej wydanie wychodząc na przeciw zainteresowaniom czytelników oraz potrzebom badaczy rodziny i studentów.
Wydanie drugie - to wydanie poprawione i uzupełnione. Dokonano w tekście poprawek wszędzie tam, gdzie okazały się one niezbędne z perspektywy czasu. Wycofano rozdział zatytułowany "Rodzina jako przedmiot polityki społecznej", który w nowej sytuacji gospodarczo-społecznej stracił swą aktualność. Poszerzono natomiast książkę o dwa rozdziały: (10) "Rodzina a typ społeczności lokalnej. (Uwarunkowania)" - jest to niewielka modyfikacja artykułu opublikowanego w r. 1990. (13) "Rodzina jako zmienna niezależna procesów i stanów zewnątrzrodzinnych" (tekst dotychczas nie opublikowany, który powstał w 1991 r.). Tym samym wzbogacono analizę relacji: rodzina a zewnętrzne układy społeczne (interakcja oraz uwarunkowania).
Ograniczone fundusze wydawnicze, jakimi dysponujemy, pozwalają nam jedynie na niski nakład drugiego wydania mniejszej książki.
autor
PoznaH, maj 1991 r
WSTĘP
W okresie minionych dwudziestu pięciu łat obserwowaliśmy w Polsce intensywny rozwój socjologicznych badań nad rodziną - szczególnie empirycznych. Analizom empirycznym towarzyszyła też w pewnej mierze refleksja teoretyczno-metodołogiczna, formułowana ubocznie w pracach empirycznych lub w odrębnych artykułach'. Coraz bardziej jednak staje się potrzebne całościowe ujęcie podstawowych problemów metodologicznych związanych z analizą rodziny ze względu na wieloletnie i wielokierunkowe nasze badania dotyczące tej małej, ale zarazem ważnej grupy społecznej." Są one nadal intensywnie kontynuowane. Jest to między innymi droga do ich integracji i ukierunkowania, a zarazem sposób prowadzący do ich teoretycznego pogłębienia i ogólnej, wielostronnej optymalizacji. Rozwijająca się polska socjologia rodziny stwarza potrzebę rozwoju refleksji metodologicznej oraz inspiracji metodologicznej dla coraz liczniejszej kadry badaczy rodziny czy nawet magistrantów specjalizujących się w tej problematyce.
Oddając niniejszy tom w ręce Czytelników staram się wyjść naprzeciw tego rodzaju zapotrzebowaniom. Zawiera on moje ar-
* Tego typu analizom poświęcone są w całości w naszej literaturze socjologicznej tylko trzy książki: H. S t a s i a k, KsztaMy i ttmętrza rodziny, Warszawa 1975, Z. Tyszka (red.), Metodo!ogiczne proMemy badait wad rodziną, Poznań 1980. Gwoli ścisłości trzeba d^dać, że ta druga książka (praca zbiorowa) ma multidyscyplinarny charakter, jakkolwiek problematyka socjologiczna jest w niej wyeksponowana. Wziąć też pod uwagę należy pierwsze wydanie niniejszej książki.
Wyraźny nurt metodologiczny spotyka się jeszcze w dwóch innych książkach: Z. Tyszka, SocjoZogia rodziny, Warszawa 1374, wyd. II - 1976, wyd. III - 1979; F. A d a m s k i, SocjotogM ntaiżensttua i rodziny, Warszawa 1981.
2 Był to centralnie koordynowany problem ogólnopolski zatytułowany ,,Stan i przeobrażenia rodziny polskiej w latach 1976-19S5". ' .^
tykuły i rozprawy o charakterze metodologicznym, dotyczące postępowania badawczego w odniesieniu do rodziny. W zdecydowanej większości zamieszczone tu prace stanowią przedruk fragmentów mych książek opublikowanych w latach 1974-1982, a przede wszystkim (i głównie) - przedruk mych artykułów, które ukazały się w czasopismach naukowych oraz pracach zbiorowych w latach 1976-1986. Część z tych prac zamieszczam tu z niewielkimi, sporadycznymi skrótami i drobnymi przekształceniami lub uzupełnieniami. Znaczniejsze uzupełnienia zawiera jedynie rozdział 15. Rozdział 16 stanowi w pewnym sensie podsumowanie treści głównych nurtów tomu. W drugim wydaniu wprowadzono też nowe, późniejsze teksty.
Niniejsza książka nie jest zbudowana na kształt podręcznika czy całkowicie spójnej monografii. Każdy z artykułów jest swego rodzaju odrębną całością, ale w sumie tworzą one jakąś logicznie powiązaną całość, odnoszącą się do ważnych i aktualnych metodologicznych problemów badań nad rodziną (szczególnie współczesną). Przyporządkować je można następującym tematom:
1. Przedmiot i metody badań socjologii rodziny (koncepcja własna).
2. Podstawowe narzędzia analizy życia rodzinnego.
3. Kierunki i zasady wieloaspektowej analizy życia rodzinnego.
4. Socjologiczne badania nad rodziną w relacji do badań kontynuowanych przez inne dyscypliny naukowe.
5. Rodzina a struktura społeczna w kontekście społeczeństwa globalnego.
6. Metodologiczne podstawy badania funkcji rodziny. '^
7. Model rodziny współczesnej. *'
8. Badania nad rodziną a praktyka społeczna. Praktyczne zastosowania rezultatów badań.
Kolejność artykułów i rozpraw w niniejszym tomie odpowiada w zasadzie kolejności wymienionych powyżej tematów. Na wstępie znajduje się rozprawa poświęcona przedmiotowi i metodom badań socjologii rodziny, zaś na końcu (przed artykułem podsumowującym) - opracowanie dotyczące praktycznych zastosowań wiedzy o rodzinie.
Suma opracowań zawartych w książce daje dość spójną metodologiczną propozycję badań nad rodziną. Już z samego rozumienia i określenia przedmiotu badań socjologii rodziny wynikają sposoby jej badania: w zakresie gromadzenia i opracowywania danych empirycznych, w odniesieniu do wydzielania i analizy poszczególnych aspektów życia rodzinnego w kontekście szerszych struktur i procesów lokalnych oraz związanych ze społeczeństwem
8
globalnym. Poczyniono też pewne wstępne sugestie co do badań interdyscyplinarnych; starano się również dostarczyć podstawowe narzędzia analizy modelowej. Zainteresowano się poza tym regułami i kierunkami praktycznych zastosowań rezultatów badań nad rodziną. Wyłaniająca się z tych wszystkich wielokierunkowych, ale zintegrowanych teoretycznie rozważań koncepcja badawcza była już niejednokrotnie wykorzystywana w procesie badań nie tylko przez autora niniejszej książki, ale również przez jego uczniów sensu stricto, a także innych badaczy - zarówno generalnie, jak i w swoich fragmentach. Być może zjawisko to jest świadectwem stopniowego formowania się poznańskiej szkoły badań nad rodziną, która zresztą oddziałuje - czego są ewidentne dowody - nie tylko na socjologów, ale również niekiedy na przedstawicieli niektórych innych nauk społecznych, zajmujących się badaniami rodziny. Wynika stąd wniosek, że nie tylko socjologowie mogą stać się odbiorcami niniejszej książki.
Publikujemy zawarte w niniejszym tomie prace również z myślą o licznych już obecnie realizatorach centralnie koordynowanego programu badań nad rodziną. Lektura książki może przyczynić się do integracji badań, ich metodologicznej optymalizacji, a także ułatwić ich późniejszą syntezę. W niektórych swych artykułach starałem się zresztą wykorzystać również doświadczenie wypływające z pełnienia przeze mnie w latach 1976 - 1985 funkcji koordynatora I stopnia problemu węzłowego W. 1 1.9. Tym bardziej więc niniejszy tom może być przydatny realizatorom badań wspól-
nych- . ;_ ,. .... . .,..,.,, .,.., .... ..,,.;,.;,,; , ,., , :,..,,, .<
, 1987 r
ł RODZINA JAKO PRZEDMIOT BADA^ SOCJOLOGICZNYCH t.
Kształtowanie się socjologii rodziny i jej rozwój'
Zainteresowanie rodziną wyprzedziło znacznie w czasie powstanie socjologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Od wielu wieków, a nawet tysiącleci rodzina była przedmiotem refleksji filozofów, wyznawców różnych religii, pisarzy. Jednakże okres bardziej systematycznych badań naukowych nad rodziną zaczyna się - zdaniem H.T. Christensena - dopiero w połowie XIX stulecia. Poza przedbadawczym wyróżnia on trzy okresy rozwoju badań nad rodziną: pierwszy - mieszczący się w ramach drugiej połowy XIX wieku, drugi - obejmujący pierwszą połowę XX i trzeci - trwający aż do chwili obecnej.
Próby teoretycznej analizy życia rodziny i jej miejsca w społeczeństwie zdarzały się już w starożytności. Świadczy o tym choćby
działalność greckiego filozofa Arystotelesa (384-322 p.n.e.), który w oparciu o swą systematyczno-empiryczną metodę badania zjawisk społecznych pierwszy sprecyzował bardziej ogólny i usystematyzowany pogląd na rodzinę. Z uwagi na metodę analizy i stopień ogólności rozważań można by zaryzykować twierdzenie, że mamy tu do czynienia z pierwszą próbą jakiejś elementarnej teorii rodziny.
Reminiscencje niektórych poglądów Arystotela możemy znaleźć w socjologicznej koncepcji rodziny Augusta Comte'a (1798-1857), filozofa i twórcy socjologii. Comte - podobnie jak Arystoteles - uważał rodzinę za kategorię zmienną, historyczną, ulegającą ewolucji w ciągu dziejów. Rodzina jest narzędziem uspołecznienia jednostek, przygotowania ich do życia w społeczeństwie, jest "szkołą życia społecznego". Comte uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną.
Zdaniem Comte'a u podstaw łączenia się rodzin w społeczeństwo leży wynikające z podziału pracy współdziałanie rodzin. Analizując wewnętrzną strukturę rodziny Comte jest zwolennikiem wyraźnego podporządkowania żony i dzieci "głowie rodziny", tzn. mężowi i ojcu. Podrzędną pozycję żony w rodzinie uzasadnia rzekomą intelektualną niższością kobiety. Ten patriarchalny model rodziny stanie się nieco później przedmiotem krytyki Marksa i Engelsa. Radykalne zmiany zachodzące w życiu rodziny i społeczeństwa w wieku XX spowodowały odejście od tego modelu i traktowanie go jako reliktu przeszłości.
* Informacje zawarte w niniejszym podrozdziale pochodzą z następujących książek: J. Chałasiński, Historia myśti społecznej starożytnej Grecii i Rzymu, Łódź 1951; H. T, Christensen, Deuełopment of the FamiJy Fiełd StMdy (w:) H. T. Christensen (red.), Handbook o;f Marriage and the FamiZy, Chicago 1964; R. K o n i g, Wór ter buch. der SocioEogie, Stuttgart 1955, A. Kłoskowska, Zagadnięte małych grup społecznych to socjo-łogii, "Przegląd Socjologiczny" 1958, tom XII; A. L. K r o e b e r, istota fcu!-tttry, Warszawa 1973; C. Levi-Strauss, Wprowadzenie do twórczość: Marceża Mattssa (w:) M. M a u s s, Socjotogio i antropo!ogia, Warszawa 1973; R. Panasiuk, Od współnoty pierwotnej do społeczeństwa przyszłości -
przedmowa do pracy F. Engelsa, Pochodzenie rodziny, własności pry
watnej i państwa, Warszawa 1969; S. Rychliński, Badania środowis?ca
społecznego. Podstawowe zagadnienia metodotogiczne, Warszawa 1932;
T. Szczurkiewicz, Rodzina w świecie etnosoc jotogii (w:) Studia so
cjologiczne, Warszawa 1969; Z. T y s z k a, Przeobrażenia rodziny robotniczej
v; warunkach uprzemysłowienia i urbanizacji, Warszawa 1970; Materiały
XII Międzynarodowego Seminarium Socjologii Rodziny w Moskwie, 1972 r.:
C. Thompson, Psychoanałiza. Narodziny i rozwój, Warszawa 1965; T. T o-
maszewski, Wstęp do psychołogii, Warszawa 1963 r.; Ł. Wół o szy
nowa, Rodzina jako instytucja wychowawcza (w:) B. Suchodolski
(red.), Zarys pedagogiki, t. II, Warszawa 1959. Ji, .& ,K^
10
W dziewiętnastowiecznej socjologii zasługuje również na uwagę francuski socjolog Le Play (1806-1882), inicjator empirycznych badań terenowych nad współczesną mu rodziną. Le Play, dążąc do ścisłości analizy zjawisk społecznych, poszukiwał wyraźnie wyodrębnionej i powszechnej w społeczeństwach "jednostki obserwacji", mogącej służyć analizie zjawisk bardziej skomplikowanych, w tym również analizie całego społeczeństwa. Za jednostkę obserwacji przyjął Le Play rodzinę, wypracowując metodyczno--techniczny schemat jej badań oraz "narzędzia badawcze" służące zbieraniu informacji. Szczególną uwagę zwracał na badanie budżetów rodzinnych zakładając, że w budżecie odzwierciedla się całe życie rodziny, jej organizacja, funkcje społecznie i kulturalne dą-r żenią członków rodziny.
Dla swych badań nad rodziną przyjął Le Play następujący schemat, który przytaczam za J. Szczepańskim: "1) Określenie miejsca zamieszkania, rodzaju pracy i pozycji społecznej rodziny (...). 2) Środki utrzymania rodziny: własność, dochody, zajęcia, praca. 3) Sposób utrzymania rodziny, tj. odżywianie, mieszkanie, umeblowanie, ubranie, odpoczynek, 4) Historia rodziny, tzn. najważniejsze okresy jej istnienia; obyczaje i urządzenia zapewniające je% ciągłość, 5) Budżet rodziny: dochody, wydatki i rachunki" ^.
Le Play jest twórcą metody monograficznego badania rodzin. Stosował wszechstronne i dogłębne badania każdej rodziny poprzez obserwacje i wywiady kwestionariuszowe z członkami rodziny i osobami postronnymi znającymi dobrze badaną rodzinę.
Zainicjowane przez Le Playa badania rodziny rozwinęły się dopiero na szeroką skalę w wieku XX. Jego działalność badawcza nie przyniosła zamierzonych skutków poznawczych i należy już w tej chwili całkowicie do historii socjologii. Za błędne należy też uznać generalne założenie teoretyczne Le Playa, że ogólny charakter fizycznego środowiska determinuje ekonomiczne życie ludzi,, a poprzez życie skonomiczne wpływa pośrednio na formy życia rodzinnego.
Uczniowe Le Playa stworzyli szkołę socjologiczną związaną
s J. Szczepański, Socjołopża. Rozwój proMewłatyki i metod, Warszawa 1969, S. S'1. ' ."-'.".' ' '!<.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Z metodologicznych i empirycznych badań nad pedagogiką praca zbiorowaWspółczesne kierunki w opiece nad dzieckiem praca zbiorowapodstawy metodologiczne badań psychologii i socjologii pracyrecenzja praca nad rodzinawięcej podobnych podstron