plik


ÿþMINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ PaweB Krawczak Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych 724[05].E1.04 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2006  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr El|bieta Burlaga mgr Stefan Sotomski Opracowanie redakcyjne: mgr in|. Barbara Kapruziak Konsultacja: dr in|. Bo|ena Zajc Korekta: Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 724[05].E1.04,  Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu elektromechanik 724[05]. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2006  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstpne 5 3. Cele ksztaBcenia 6 4. MateriaB nauczania 7 4.1. Rodzaje i zastosowanie poBczeD mechanicznych 7 4.1.1. MateriaB nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzajce 10 4.1.3. wiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postpów 11 4.2. PoBczenia nierozBczne: spawane, zgrzewane, lutowane, nitowe, klejone, zaciskane (zaprasowywane) 12 4.2.1. MateriaB nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzajce 22 4.2.3. wiczenia 22 4.2.4. Sprawdzian postpów 24 4.3. PoBczenia rozBczne: gwintowe, wpustowe, wielowypustowe, koBkowe, sworzniowe, klinowe 25 4.3.1. MateriaB nauczania 25 4.3.2. Pytania sprawdzajce 29 4.3.3. wiczenia 29 4.3.4. Sprawdzian postpów 30 4.4. PoBczenia podatne - spr|yny, elementy spr|yste gumowe, pneumatyczne i hydrauliczne 31 4.4.1. MateriaB nauczania 31 4.4.2. Pytania sprawdzajce 35 4.4.3. wiczenia 35 4.4.4. Sprawdzian postpów 36 4.5. Osie i waBy. Ao|yska 37 4.5.1. MateriaB nauczania 37 4.5.2. Pytania sprawdzajce 46 4.5.3. wiczenia 46 4.5.4. Sprawdzian postpów 47 4.6. SprzgBa. PrzekBadnie. Hamulce 48 4.6.1. MateriaB nauczania 48 4.6.2. Pytania sprawdzajce 54 4.6.3. wiczenia 55 4.6.4. Sprawdzian postpów 55 5. Sprawdzian osigni 56 6. Literatura 60  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 1. WPROWADZENIE  Poradnik , który Ci przekazujemy, bdzie pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych. W  Poradniku bdziesz mógB znalez nastpujce informacje ogólne: - wymagania wstpne okre[lajce umiejtno[ci, jakie powiniene[ posiada, aby[ mógB bez problemów rozpocz prac z poradnikiem, - cele ksztaBcenia czyli wykaz umiejtno[ci, jakie opanujesz w wyniku ksztaBcenia w ramach tej jednostki moduBowej, - materiaB nauczania, czyli wiadomo[ci teoretyczne konieczne do opanowania tre[ci jednostki moduBowej, - zestawy pytaD sprawdzajcych, czy opanowaBe[ ju| podane tre[ci, - wiczenia, zawierajce polecenia, sposób wykonania oraz wyposa|enie stanowiska pracy, które pozwol Ci uksztaBtowa okre[lone umiejtno[ci praktyczne, - sprawdziany postpów pozwalajce sprawdzi Twój poziom wiedzy po wykonaniu wiczeD, - sprawdzian osigni opracowany w postaci testu, który umo|liwi Ci sprawdzenie Twoich wiadomo[ci i umiejtno[ci opanowanych podczas realizacji programu jednostki moduBowej, - literatur zwizan z programem jednostki moduBowej, umo|liwiajc pogBbienie Twej wiedzy z zakresu programu tej jednostki. BezpieczeDstwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzega regulaminów, przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo|arowych, wynikajcych z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 ModuB 724[05].E1 Podstawy elektromechaniki 724[05].E1.01 Przestrzeganie przepisów bhp, ochrony ppo|. oraz ochrony [rodowiska 724[05].E1.02 724[05].E1.07 Rozpoznawanie materiaBów Obliczanie i pomiary parametrów stosowanych w maszynach obwodów prdu staBego i urzdzeniach elektrycznych 724[05].E1.08 724[05].E1.03 Obliczanie i pomiary parametrów PosBugiwanie si dokumentacj obwodów prdu przemiennego techniczn 724[05].E1.09 724[05].E1.04 Dobieranie elementów Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i podzespoBów elektronicznych i urzdzeniach elektrycznych oraz sprawdzanie ich parametrów 724[05].E1.05 Wykonywanie prac z zakresu obróbki rcznej metali i tworzyw sztucznych 724[05].E1.06 Wykonywanie prac z zakresu obróbki mechanicznej metali Schemat ukBadu jednostek moduBowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej  Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych , powiniene[ umie: - komunikowa si i pracowa w zespole, - dokonywa oceny swoich umiejtno[ci, - korzysta z ró|nych zródeB informacji, - korzysta z poradników i norm, - rozpoznawa rodzaje rysunków stosowanych w dokumentacji technicznej, - odczytywa informacje podane na rysunku wykonawczym i zBo|eniowym, - sporzdza szkice prostych cz[ci maszyn, - rozró|nia podstawowe materiaBy stosowane w maszynach i urzdzeniach elektrycznych, - analizowa tre[ zadania, dobiera metody i plan rozwizania, - samodzielnie podejmowa decyzje.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej  Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych powiniene[ umie: - sklasyfikowa poBczenia mechaniczne elementów, stosowane w maszynach i urzdzeniach elektrycznych, - rozpozna rodzaj poBczenia mechanicznego elementów na podstawie wygldu zewntrznego, - scharakteryzowa cechy i zastosowanie ró|nego rodzaju poBczeD mechanicznych, - rozpozna elementy mechaniczne, pneumatyczne i hydrauliczne stosowane w maszynach i urzdzeniach elektrycznych, - rozpozna podzespoBy mechaniczne stosowane w maszynach i urzdzeniach elektrycznych, - okre[li przeznaczenie poszczególnych elementów i podzespoBów mechanicznych, - posBu|y si literatur techniczn i katalogami przy rozpoznawaniu cz[ci maszyn.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Rodzaje i zastosowanie poBczeD mechanicznych 4.1.1. MateriaB nauczania PoBczenia cz[ci maszyn dzieli si na nierozBczne, w których cz[ci zBczone lub Bczniki (cz[ci Bczce) ulegaj uszkodzeniu przy rozBczaniu poBczenia, oraz rozBczne, które mo|na rozBcza i Bczy ponownie bez uszkodzenia cz[ci Bczonych i Bczników. Do najcz[ciej spotykanych poBczeD nierozBcznych nale| poBczenia:  spawane,  lutowane,  zgrzewane,  zaciskane,  wtBaczane,  klejone,  nitowe. Spawanie stosuje si w budowie maszyn do Bczenia zarówno stali, staliwa, |eliwa jak i stopów lekkich. Systematyczne ulepszanie metod i technologii spawania, a przede wszystkim zautomatyzowania procesów bardzo istotnie zwikszyBo zakres stosowania tej techniki. Najcz[ciej spotykane zastosowanie poBczeD spawanych to:  konstrukcje stalowe, np. mosty, maszty, konstrukcje szkieletowe, urzdzenia dzwigniowe,  konstrukcje wszelkiego rodzaju dzwigni,  spawane korpusy i ramy maszyn wykonane z blach, pByt, rur i ksztaBtowników,  prace remontowe. Rys. 1. PrzykBad spawania zniszczonego wirnika [9] Lutowanie jest jednym z najstarszych sposobów Bczenia metali. Najwiksze zastosowanie znajduje w przemy[le elektrotechnicznym, elektronicznym i telekomunikacyjnym do Bczenia przewodów elektrycznych. Jest stosowane podczas prac blacharskich, szczególnie do lutowanie blach ocynkowanych, np. w produkcji rynien. Ponadto lutowanie stosuje si w blacharstwie samochodowym, np. przy wypeBnianiu wgBbieD, wykonywaniu i naprawie chBodnic samochodowych, Bczeniu uzwojeD silników elektrycznych, a tak|e w naprawach pknitych odlewów. Do Bczenia blach, mechanizmów lub narzdzi skrawajcych stosowane jest lutowanie twarde.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 Do podstawowych rodzajów zgrzewania zalicza si zgrzewanie czoBowe, punktowe, liniowe i garbowe. Zgrzewanie czoBowe stosuje si do Bczenia prtów, odkuwek i innych elementów, w których zgrzeina obejmuje caBe pole powierzchni styku. T sam metod mo|na wykona, np. narzdzia skrawajce takie jak no|e tokarskie lub wiertBa do gBbokich otworów, Bczc cz[ skrawajc narzdzia ze stali narzdziowej z trzonkiem ze stali wglowej. Zgrzewanie punktowe jest najcz[ciej stosowane do Bczenia cienkich blach, blach z ró|nymi ksztaBtownikami itp. Wprowadzenie nowoczesnych zgrzewarek automatycznych o wydajno[ci do 200 zgrzein na minut powoduje, |e zgrzewanie punktowe jest stosowane gBównie w produkcji wielkoseryjnej, m.in. w przemy[le samochodowym, kolejowym itp. Rys. 2. PrzykBad zgrzewania piBy ta[mowej [9] PoBczenia zaciskane (zaprasowywane) s jednym ze sposobów Bczenia i mocowania lin stalowych, przewodów elektroenergetycznych, przewodów hydraulicznych. PrzykBadowo w energetyce sBu| do mocowania i Bczenia przewodów elektroenergetycznych, kotwiczenia uziomów, mocowania lin odcigowych sBupów wysokiego napicia. W lotnictwie stosowane s jako alternatywny sposób zakoDczenia linek sterowniczych. Jako inne przykBady zastosowaD omawianych poBczeD mo|na wymieni dzwignice (zakoDczenie liny no[nej), mocowanie przewodów hydraulicznych. Rys. 3. PoBczenia zaciskane [9] PoBczenia nitowe, ze wzgldu na kryterium ich zastosowania, dzieli si umownie na mocne, mocno-szczelne, szczelne i specjalne. PoBczenia nitowe mocne s stosowane wtedy, gdy zachodzi potrzeba przenoszenia du|ych obci|eD, a nie jest wymagana szczelno[  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 poBczenia (mosty, maszty, konstrukcje budowlane). PoBczenia nitowe mocno-szczelne s to poBczenia stosowane w konstrukcji naczyD ci[nieniowych, gdzie wymagana jest du|a szczelno[ i przenoszenie du|ych obci|eD. PoBczenia nitowe szczelne s to poBczenia stosowane w konstrukcji zbiorników na pByny, gdzie nie wystpuje du|e obci|enie, a wymagana jest szczelno[. PoBczenia nitowe specjalne to poBczenia w drobnych mechanizmach, poBczenie materiaBów plastycznych z kruchymi (stal szkBo), materiaBów mikkich (pasy skórzane) z metalowymi itp. Rys. 4. PoBczenia nitowe [17] Aczenie metali za pomoc klejenia jest coraz cz[ciej stosowane ze wzgldu na du| wytrzymaBo[ poBczenia, brak napr|eD w zBczu oraz niskie koszty tej technologii Bczenia. Metod klejenia Bczy mo|na ze sob nie tylko metale i stopy, ale tak|e metale z niemetalami, metale z tworzywami sztucznymi, szkBem, porcelan, tkaninami i innymi materiaBami. Klejenie metali jest stosowane w produkcji nowych wyrobów oraz w naprawie maszyn i urzdzeD. PoBczenia klejone metali s obecnie stosowane w konstrukcjach lotniczych, pojazdach samochodowych, taborze kolejowym i wielu innych maszynach i urzdzeniach. Do poBczeD rozBcznych zaliczy mo|emy poBczenia:  gwintowe,  wpustowe,  wielowypustowe,  koBkowe,  sworzniowe,  klinowe,  spr|yste. PoBczenia rozBczne dziel si na:  spoczynkowe  w których Bczone elementy pozostaj unieruchomione wzgldem siebie,  ruchowe  w których elementy mog si wzgldem siebie przemieszcza w pewnym zakresie. PoBczenie rozBczne ruchowe, w którym Bcznikiem jest element spr|ysty, nazywamy poBczeniem spr|ystym (podatnym). PoBczenia gwintowe nale| do grupy poBczeD rozBcznych i s bardzo czsto stosowane w budowie maszyn. SBu| przede wszystkim do Bczenia elementów maszyn. Specyficznym rodzajem poBczenia [rubowego jest mechanizm [rubowy sBu|cy do zmiany ruchu obrotowego na postpowo zwrotny. Stosowane s do celów napdowych, m.in. do przesuwu stoBu lub suportu w obrabiarkach. Rys. 5. Typowe poBczenia gwintowe [17]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 PoBczenia wpustowe i wielowypustowe sBu| do osadzania na czopach waBów takich elementów maszyn, jak koBa zbate, koBa pasowe. Wielowypusty powszechnie s stosowane w poBczeniach ruchowych elementów tzn. tam, gdzie zale|y nam na wspóBosiowym wzajemnym przemieszczaniu elementów wzdBu| waBu. Stosowane s powszechnie w przekBadniach zbatych. Rys. 6. PoBczenie wielowypustowe koBa zbatego z waBem [4] Zadaniem poBczeD koBkowych zBcznych jest przenoszenie siB tncych, dziaBajcych prostopadle do osi koBka. KoBki zBczne s stosowane równie| do zabezpieczania elementów Bcznych przed przeci|eniem (przy przeci|eniu poBczenia s one [cinane). KoBki ustalajce stosuje si dla zapewnienia dokBadnego poBo|enia wspóBpracujcych elementów, poBczonych np. za pomoc [rub. Przy ustalaniu elementów o pBaskich powierzchniach styku stosuje si dwa koBki, rozstawione mo|liwie szeroko. PoBczenia sworzniowe stosuje si przede wszystkim w poBczeniach ruchowych (wahliwych, przegubowych), np. do Bczenia tBoków z korbowodami w silnikach i pompach, ogniw w BaDcuchach sworzniowych itp. PoBczenia sworzniowe stosuje si tak|e do Bczenia pasów blach, prtów, gdy zale|y nam na otrzymaniu poBczeD rozBcznych. PoBczenia klinowe wzdBu|ne s stosowane do Bczenia waBów z osadzonymi na nich cz[ciami (koBami zbatym, sprzgBami itp.). PoBczenia klinowe poprzeczne stosuje si, gdy o[ klina jest prostopadBa do osi cz[ci Bczonych. Takie poBczenia powinny by samohamowne, co zapewnia odpowiednia zbie|no[ klina. Ze wzgldu na liczne wady poBczeD klinowych tj. mimo[rodowe przesunicie cz[ci osadzanej, znaczne osBabienie cz[ci Bczonych, niekorzystny monta|, trudno[ci z dopasowaniem  stosuje si je rzadko. 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jaka jest ró|nica pomidzy poBczeniami rozBcznymi i nierozBcznymi? 2. Jakie znasz rodzaje poBczeD rozBcznych? 3. Jakie znasz rodzaje poBczeD nierozBcznych? 4. Gdzie znalazBy zastosowanie poBczenia spawane? 5. Gdzie znalazBy zastosowanie poBczenia gwintowe?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Otrzymasz modele poBczeD ró|nych elementów. Twoim zadaniem bdzie rozpoznanie poBczenia i sklasyfikowanie go do odpowiedniej grupy poBczeD. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z otrzymanymi modelami poBczeD, 2) rozpozna poBczenia, 3) sklasyfikowa poBczenia w odpowiednie grupy poBczeD, 4) zaprezentowa efekt swojej pracy nauczycielowi. Wyposa|enie stanowiska pracy: - modele poBczeD, - przybory do pisania, - arkusz papieru, - Polskie Normy lub poradnik. 4.1.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozpozna poBczenia rozBczne? ð ð 2) rozpozna poBczenia nierozBczne? ð ð 3) dokona klasyfikacji poBczeD? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 4.2. PoBczenia nierozBczne: spawane, zgrzewane, lutowane, nitowe, klejone, zaciskane (zaprasowywane) 4.2.1. MateriaB nauczania Spawanie jest technologi Bczenia materiaBów przez ich nagrzanie i stopienie w miejscu Bczenia. Po stopieniu materiaB ulega wymieszaniu a po zakrzepniciu tworzy spoin. W przypadku spawania grubszych materiaBów dodatkowo stosowane jest spoiwo. Rys. 7. ZBcze spawane [17] W zale|no[ci od zródBa ciepBa rozró|niamy spawanie: - gazowe  najcz[ciej przy spalaniu w pBomieniu gazowym acetylenu i tlenu w temperaturze do 3200°C, wprowadzenie dodatkowego metalu daje mo|liwo[ spawania metali ró|nicych si skBadem chemicznym, - Bukowe (elektryczne) z wykorzystaniem elektrod oraz spawarki  urzdzenia opierajcego sw prac na zjawisku Buku elektrycznego w temperaturze 3500°C  najcz[ciej stosowane ze wzgldu na szybkie nagrzewanie si cz[ci. Istniej tak|e inne metody spawania, takie jak: spawanie w osBonach gazów szlachetnych (w celu uniknicia utleniania spoiny), spawanie laserowe, spawanie elektronowe. Zalety poBczeD spawanych: - pozwalaj na dowolne ustawienie Bczonych [cianek, nie wprowadzajc elementów pomocniczych, - nie osBabiaj przekrojów otworami na nity, - nie wymagaj dodatkowych zabiegów w celu uzyskania szczelno[ci Bczenia, - maBa pracochBonno[. Wady: - wysoka temperatura, - napr|enia, - zmiany strukturalne, - paczenie. PoBczenia spawane ze wzgldu na uBo|enie spawanych elementów wzgldem siebie dziel si na: - stykowe, - zakBadkowe, - teowe, - przylegBe, - naro|ne, - krzy|owe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 a) b) c) d) f) e) Rys. 8. Rodzaje zBczy spawanych: a) doczoBowe, b) teowe, c) naro|ne, d) przylgowe, e) zakBadkowe, f) krzy|owe [17] PoBczenia spawane ze wzgldu na ksztaBt spoiny dziel si na: - czoBowe jedno- i dwustronne, - pachwinowe, - grzbietowe, - brzezne, - otworowe. Rys. 9. Rodzaje spoin: a) czoBowa, b) pachwinowa, c) brzezna, d) otworowa [3] W technologii spawania gazowego do rozgrzania Bczonych elementów wykorzystuje si ciepBo pBomienia powstaBego wskutek spalania mieszanki acetylenu lub propanu z tlenem. Gaz spawalniczy i tlen s podawane do palnika z osobnych butli ci[nieniowych. Podstawowym sprztem do spawania jest palnik acetylenowo-tlenowy, butle spawalnicze na acetylen i tlen, przewody przyBczeniowe. Podczas spawania gazowego stosujemy spoiwo.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 Rys. 10. Schemat spawania gazowego: 1  palnik gazowy, 2  spoiwo, 3  materiaB spawany [6] Spawanie Bukowe elektrod otulon jest procesem, w którym trwaBe poBczenie uzyskuje si przez stopienie ciepBem Buku elektrycznego topliwej elektrody otulonej i materiaBu spawanego. Auk elektryczny jarzy si midzy rdzeniem elektrody pokrytym otulin i spawanym materiaBem. Elektroda otulona przesuwana jest rcznie przez operatora wzdBu| linii spawania i ustawiona pod pewnym ktem wzgldem zBcza. Spoin zBcza tworz stopione ciepBem Buku rdzeD metaliczny elektrody, skBadniki metaliczne otuliny elektrody oraz nadtopione brzegi materiaBu spawanego (rodzimego). Rys. 11. Schemat spawania Bukowego elektrod otulon: 1  rdzeD elektrody, 2  otulina z topnikiem, 3  osBona gazowa, 4  koszulka topniejcej otuliny, 5  |u|el, 6  metal rodzimy, 7  spoina, 8  jeziorko ciekBego metalu, 9  wtop, 10  zródBo prdu spawania [6] Elektroda zasilana jest prdem staBym lub przemiennym. yródBem prdu jest transformator spawalniczy lub wirnikowa przetwornica spawalnicza. Obecnie powszechnie wykorzystuje si w pracach spawalniczych transformatory spawalnicze. Elektroda otulona skBada si z rdzenia oraz otuliny. RdzeD wykonany jest z metalu o takim samym lub podobnym skBadzie chemicznym jak Bczony metal. W wyniku spalania si otuliny w Buku elektrycznym powstaje gaz, który oddziela miejsce spawania od dostpu tlenu, dziki temu materiaB spoiny nie ulega utlenieniu. Inn rol otuliny jest rozpuszczanie zanieczyszczeD w miejscu spawania, które w postaci |u|la wypBywaj na powierzchni spoiny i krzepn chronic spoin przed gwaBtownym ochBodzeniem. Elektrod otulon spawa si stale  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 wglowe konstrukcyjne oraz |eliwo. W praktyce warsztatowej spawanie elektrod otulon wypierane jest przez spawanie metod MAG/MIG i TIG. W tych metodach spawania osBon gazow miejsca spawania tworz dwutlenek wgla (spawanie MAG) lub gaz obojtny: argon, hel lub mieszanina tych gazów (MIG). DokBadna osBona Buku jarzcego si midzy elektrod topliw a spawanym materiaBem zapewnia, |e spoina formowana jest w bardzo korzystnych warunkach. Spawanie MIG/MAG zastosowane wic mo|e by do wykonania wysokiej jako[ci poBczeD wszystkich metali, które mog by Bczone za pomoc spawania Bukowego. Nale| do nich stale wglowe i niskostopowe, stale odporne na korozj, aluminium, miedz, nikiel i ich stopy. Metal spoiny formowany jest z metalu stapiajcego si drutu elektrodowego i nadtopionych brzegów materiaBu spawanego. Elektroda topliwa w postaci drutu peBnego, zwykle o [rednicy od 0,5 do 4,0 mm, podawana jest w sposób cigBy przez specjalny system podajcy. Palnik chBodzony mo|e by wod lub powietrzem. Rys. 12. Schemat spawania metod MAG i MIG: 1  elektroda, 2  strumieD gazu ochronnego, 3  jeziorko metalu, 4  spoina [6] Obecnie spawanie TIG jest jednym z podstawowych procesów wytwarzania konstrukcji, zwBaszcza ze stali wysokostopowych, stali specjalnych, stopów niklu, aluminium, magnezu, tytanu i innych. Spawa mo|na w szerokim zakresie grubo[ci zBczy, od dziesitnych cz[ci mm do nawet kilkuset mm. W procesie spawania Bukowego elektrod nietopliw w osBonie gazowej, poBczenie spawane uzyskuje si przez stopienie metalu spawanych przedmiotów i materiaBu dodatkowego ciepBem Buku elektrycznego jarzcego si pomidzy nietopliw elektrod i spawanym przedmiotem w osBonie gazu obojtnego. Elektroda nietopliwa wykonana jest z wolframu i zamocowana jest w specjalnym uchwycie palnika, umo|liwiajcym regulacj poBo|enia elektrody i jej wymian.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 Rys. 13. Schemat spawania metoda TIG: 1  uchwyt elektrody, 2  elektroda wolframowa, 3  Buk elektryczny, 4  gaz obojtny  argon, 5  spoiwo, 6 - metal rodzimy, 7  dopByw prdu spawania, 8  dopByw argonu, 9  dopByw wody chBodzcej, 10  odpByw wody chBodzcej, 11  dysza wylotowa gazu [6] Poniewa| Buk elektryczny jest nie tylko zródBem ciepBa ale tak|e zródBem promieniowania ultrafioletowego, nale|y stosowa [rodki zabezpieczajce oczy i skór w postaci odpowiednich masek ochronnych wyposa|onych w odpowiednie szkBa, fartuchów skórzanych, rkawic itp. Kolejnym rodzajem poBczeD nierozBcznych jest zgrzewanie. Podczas zgrzewania materiaBy zostaj nagrzane w miejscach Bczenia do stanu plastyczno[ci a nastpnie pod wpBywem nacisku nastpuje poBczenie trwaBe materiaBów. Rozró|niamy zgrzewanie elektryczne i zgrzewanie tarciowe. W pierwszym przypadku zródBem ciepBa jest przepBywajcy prd przez zgrzewane elementy, a w drugim przypadku ciepBo powstaBe z tarcia o siebie dwóch powierzchni. Podczas zgrzewania elektrycznego przedmioty Bczone s dociskane przez caBy czas trwania procesu elektrodami (zgrzewanie punktowe i liniowe) lub bezpo[rednio (zgrzewanie czoBowe). Zgrzewanie elektryczne wykonuje si na specjalnych maszynach (zgrzewarkach), dostosowanych do rodzaju zgrzewania i materiaBu Bczonych cz[ci. Rys. 14. Zgrzewarki stacjonarne punktowo-garbowe [8]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 Do podstawowych rodzajów zgrzewania zalicza si zgrzewanie: - czoBowe, - punktowe, - liniowe, - garbowe. Zgrzewanie czoBowe stosuje si do Bczenia prtów, odkuwek i innych elementów, w których zgrzeina obejmuje caBe pole powierzchni styku. T sam metod mo|na wykona np. narzdzia skrawajce: no|e tokarskie, wiertBa do gBbokich otworów, Bczc cz[ skrawajc narzdzia ze stali narzdziowej z trzonkiem ze stali wglowej. Zgrzewanie punktowe jest najcz[ciej stosowane do Bczenia cienkich blach, blach z ró|nymi ksztaBtownikami itp. Wprowadzenie nowoczesnych zgrzewarek automatycznych o wydajno[ci do 200 zgrzein na minut powoduje, |e zgrzewanie punktowe jest stosowane gBównie w produkcji wielkoseryjnej, m.in. w przemy[le samochodowym, kolejowym itp. Elektrody stosowane w zgrzewaniu liniowym maj ksztaBt kr|ków obracajcych si ruchem jednostajnym, co powoduje mechaniczny przesuw, np. Bczonych blach. Zgrzewanie liniowe umo|liwia wykonanie poBczeD szczelnych z cienkiej blachy: rur z szwem, pojemników, a tak|e poBczeD ksztaBtowych, stosowanych w ró|nych dziedzinach przemysBu. Zgrzewanie garbowe jest odmian zgrzewania punktowego. Garby maj najcz[ciej ksztaBt czaszy kulistej i sBu| m.in. do usztywnienia cz[ci wykonanych z cienkich blach. W zgrzewaniu garbowym elektrody pBaskie (pBytowe) dociskaj cz[ci, powodujc miejscowe nagrzanie blach (garbów) i uzyskanie zgrzein punktowych. Garby powinny by na tyle sztywne, aby ulegBy tylko cz[ciowemu zgnieceniu. a) b) c) Rys. 15. Schemat zgrzewania elektrycznego: a) garbowego, b) liniowego, c) punktowego [17] Inn metoda zgrzewania jest zgrzewanie doczoBowe zwarciowe i iskrowe. W zgrzewaniu zwarciowym czoBa przedmiotów s dosunite do siebie, obwód elektryczny jest w stanie zwarcia. PByncy prd o du|ym nat|eniu powoduje wzrost temperatury w miejscu styku, uplastycznienie powierzchni przedmiotów a nastpnie na skutek nacisku zgrzanie. W zgrzewaniu iskrowym przedmioty do siebie zbli|amy na niewielk odlegBo[, pomidzy nierówno[ciami zaczynaj si jarzy mikro Buki elektryczne, które powoduj nagrzanie powierzchni przedmiotów.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 Rys. 16. Schemat zgrzewania doczoBowego: a) zwarciowego, b) iskrowego 1, 2  elektrody, 3  element zaciskajcy przedmiot zgrzewany, 4  zgrzeina [18] W metodzie zgrzewania tarciowego wykorzystuje si do uplastycznienia powierzchni zgrzewanych materiaBów ciepBo wytwarzane podczas tarcia powierzchni. Rys. 17. Schemat zgrzewania tarciowego [18] Do poBczeD nierozBcznych zaliczmy równie| lutowanie. Lutowaniem nazywamy metod spajania metali za pomoc wprowadzania midzy Bczone powierzchnie innego roztopionego metalu lub stopu (czynnika Bczcego), zwanego spoiwem. Podczas lutowania cz[ci Bczone nagrzewaj si, lecz nie topi w miejscu Bczenia. PoBczenie trwaBe uzyskuje si dziki przyczepno[ci lutu do materiaBów Bczonych, dlatego warunkiem otrzymania prawidBowego poBczenia jest staranna oczyszczenie (mechaniczne i chemiczne) powierzchni lutowanych. W zale|no[ci od temperatury topnienia spoiwa rozró|niamy lutowanie mikkie (temp. do 450°C) oraz lutowanie twarde (powy|ej 450°C). Lut w stanie wyj[ciowym ma ksztaBt paBeczek, drutu, blaszek lub ziaren zmieszanych z topnikiem. Typowymi lutami mikkimi s stopy cyny z oBowiem o punkcie topnienia 181 ÷ 243°C. Najni|sz temperatur ma stop 63% cyny i 37% oBowiu. Ze wzgldu na wysoki koszt cyny stosowane s tak|e stopy bezcynowe gBównie oBowiu i kadmu z maB domieszk cyny i antymonu. Luty twarde charakteryzuj si temperatur topnienia w zakresie 450°C ÷ 2000°C. Stanowi je przewa|nie stopy miedzi, srebra, niklu, aluminium i magnezu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 Rys. 18. PrzykBady poBczeD elektrycznych lutowanych [1] Lutowaniem mo|na Bczy elementy wykonane: - ze stali: wglowych i niskostopowych, nierdzewnych, |aroodpornych i |arowytrzymaBych, szybkotncych, wglików spiekanych, |eliwa, - z miedzi i jej stopów: mosidzów i brzów, - z niklu i jego stopów, - aluminium i jego stopów. Nitowanie jest to Bczenie elementów za pomoc nitów. Wykonanie poBczenia nitowego polega na wyciciu stemplem lub wywierceniu otworów nitowych w elementach Bczonych, PoBczenia nitowe wstawieniu nitu w otwory i jego zamkniciu, tj. wykonaniu drugiego Bba. s poBczeniami nierozBcznymi, tzn. podczas ich demonta|u element Bczcy, którym jest nit, ulega zniszczeniu. Rys. 19. Wykonanie poBczenia nitowego: a) zamykanie nitu, b) poBczenie nitowe 1  cz[ci Bczone, 2  nit, 3  wspornik, 4  zakuwnik [17]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 KsztaBty i wymiary nitów s znormalizowane. Rozró|niamy w budowie maszyn nastpujce rodzaje nitów: a) nity z Bbem kulistym PN-70/M-82952, b) nity z Bbem sto|kowym PN-70/M-82954, c) nity z Bbem soczewkowym zwykBym PN-70/M-82957, d) nity z Bbem soczewkowym niskim PN-70/M-82956, e) nity z Bbem grzybkowym PN-70/M-82958, f) nity z Bbem trapezowym PN-70/M-82959, g) nity rurkowe z Bbem pBaskim PN-80/M-82972, h) nity rurkowe z Bbem wywinitym PN-80/M-82973, j) nity dr|one z Bbem sto|kowym PN-80/M-82974, k) nity dr|one z Bbem grzybkowym PN-80/M-82975. Rys. 20. Rodzaje nitów [17] Wady poBczeD nitowych: - bardzo ograniczone mo|liwo[ci konstrukcyjne, - osBabiaj przekroje zasadnicze, - znaczna robocizna, - trudno[ uzyskania szczelno[ci poBczenia, - du|e koszty nakBadowe. Zalety: - Bcz materiaBy trudno spawalne, - przenosz du|e drgania, - tradycja, - wytrzymaBo[ przy niskich temperaturach. Ze wzgldów konstrukcyjnych poBczenia nitowe dzielimy na zakBadkowe i nakBadkowe (jedno lub dwustronne). Rys. 21. PoBczenia nitowe: a) zakBadkowe  szew jednorzdowy, b), c) zakBadkowe  szew wielorzdowy, d) nakBadkowe jednostronne  szew jednorzdowy, e) nakBadkowe dwustronne  szew dwurzdowy [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 Klejenie jest Bczeniem materiaBów substancj, któr nazywamy klejem. Uzyskanie poBczenia jest mo|liwe dziki przyczepno[ci kleju do powierzchni Bczonych materiaBów (siBy adhezji) i wewntrznej spoisto[ci kleju (siB kohezji). Polega ono na rozprowadzeniu cienkiej warstwy substancji klejcej na uprzednio przygotowanej powierzchni. Klejenie jest nowoczesn technologi Bczenia elementów maszyn. W zale|no[ci od materiaBu kleju dzielimy je na organiczne i nieorganiczne. Kleje s dielektrykami, jednak po ich modyfikacji poprzez dodanie wypeBniaczy metalicznych w postaci bardzo drobnych wiórków o [ci[le okre[lonych parametrach mo|emy uzyska zBcze klejowe przewodzce prd elektryczny. Proces klejenia skBada si z kilku etapów nastpujcych po sobie: 1. Przygotowanie powierzchni do klejenia: Polega ona na oczyszczeniu powierzchni klejonych z zanieczyszczeD i ich odtBuszczeniu. Powierzchnie oczyszcza si sposobem mechanicznym poprzez piBowanie, czyszczenie papierem [ciernym, opala pBomieniem. Po oczyszczeniu powierzchnie nale|y odtBu[ci. Uczyni to mo|emy mieszanin kwasów lub innych substancji do tego przeznaczonych. 2. Przygotowanie masy klejowej. Niektóre kleje nie s w postaci gotowej, skBadniki ich nale|y wymiesza zgodnie z zaBczonymi recepturami i zaleceniami. 3. Powlekanie powierzchni klejem. Klej na powierzchnie Bczone nanosi si pdzlem, Bopatk, szpachelk, waBkiem metalowym. Warstwa naniesionego kleju powinna by równomierna i niezbyt gruba. 4. Aczenie i prasowanie klejonych elementów. Po naniesieniu kleju na powierzchni nale|y niekiedy odczeka pewien czas a nastpnie równomiernie przyBo|y powierzchnie do siebie i zacisn, 5. Suszenie i utwardzanie. Czas suszenia i utwardzania zale|y od rodzaju kleju i podany jest w recepturze zaBczonej do kleju, 6. Kondycjonowanie. Polega ono pozostawieniu sklejonych elementów celem uzyskania przez zBcze sklejone peBnej wytrzymaBo[ci. Podczas kondycjonowania elementy sklejone nie musz by [ci[nite. Zalety: - wykorzystanie peBnej wytrzymaBo[ci materiaBów Bczonych, - uzyskanie zestawu elementów o nienaruszonej powierzchni (bez otworów), - równomierne rozBo|enie napr|eD na caBej powierzchni zBcza, - odporno[ poBczeD na korozj, - zdolno[ tBumienia drgaD, - mo|liwo[ Bczenia materiaBów o ró|nych wBa[ciwo[ciach. Wady: - mo|liwo[ rozwarstwienia poBczenia pod wpBywem obci|eD, - maBa odporno[ klejów na zmiany temperatury, - dBugi czas utwardzania wikszo[ci klejów, - spadek wytrzymaBo[ci poBczenia z upBywem czasu, spowodowany starzeniem si kleju. a) b) c) d) Rys. 22. PoBczenia klejone: a) zabezpieczenie Bo|ysk przed obracaniem, b) zabezpieczenie [rub przed odkrcaniem, c) klejenie elementów, d) naprawa cz[ci zu|ytych i uszkodzonych [7]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 ZakoDczanie przewodów lub kabli i ich Bczenie z aparatami w rozdzielniach musi speBnia wysokie wymagania norm. Nie zapewnia tego technologia lutowania koDcówek, miejsce styku ulega bowiem utlenianiu i przegrzewaniu si, co mo|e powodowa uszkodzenie |yBy i izolacji przewodu. Technika Bczenia i zakoDczania przewodów przez zaprasowywanie jest szybka, pewna i mniej energochBonna. Rys. 23. PrzykBady ró|nego typy koDcówek kablowych [9] 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie znasz rodzaje poBczeD nierozBcznych? 2. Jakie s podstawowe cechy zBcza spawanego? 3. Jakie znasz metody spawania? 4. Jakie znasz rodzaje zgrzewania? 5. Jakie s podstawowe cechy zBcza klejonego? 6. Jakie znasz wady i zalety poBczeD klejonych? 7. Jakie znasz rodzaje lutowania? 4.2.3. wiczenia wiczenie 1 Na zdjciu przedstawione jest jedno z poBczeD nierozBcznych. Jakie to poBczenie? Podaj rodzaje, wady i zalety tego poBczenia oraz jego zastosowanie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) dobra partnerów do pracy w grupie, 2) zapozna si z rysunkiem, 3) zastanowi si, jakie poBczenie jest przedstawione na rysunku, 4) zastanowi si, jakie s rodzaje oraz wady i zalety, 5) wpisa wszystkie pomysBy na kartce (burza mózgów  nie krytykujc |adnego z pomysBów Twoich kole|anek/kolegów), 6) uporzdkowa zapisane pomysBy, 7) zaprezentowa efekty pracy grupy na forum klasy, 8) bra udziaB w podsumowaniu. Wyposa|enie stanowiska pracy: - du|e arkusze papieru, - mazaki, - tablica flip  chart. wiczenie 2 Na rysunku przedstawione s rury z tworzywa sztucznego. Wyobraz sobie sytuacj, |e musisz za pomoc tych rur wykona instalacj doprowadzajc chBodziwo do narzdzia obróbkowego. Jakiego rodzaju poBczenia u|yjesz, aby scali pojedyncze elementy rur? Opisz poszczególne etapy wykonania takiego poBczenia.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rysunkiem, 2) dobra prawidBowy sposób poBczenia elementów, 3) opisa poszczególne etapy wykonania takiego poBczenia, 4) przedstawi nauczycielowi swoj propozycj rozwizania. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusze papieru, - mazaki. 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzowa cechy poBczeD nierozBcznych? ð ð 2) rozpozna rodzaje poBczeD nierozBcznych? ð ð 3) okre[li metody wykonywania poBczeD nierozBcznych? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 4.3. PoBczenia rozBczne: gwintowe, wpustowe, wielowypustowe, koBkowe, sworzniowe, klinowe 4.3.1. MateriaB nauczania Cech charakterystyczn poBczeD rozBcznych jest to, |e element zBczny podczas rozBczania poBczenia nie ulega zniszczeniu i ponownie mo|e by u|yty. PoBczeniem ksztaBtowym rozBcznym jest poBczenie gwintowe. Zasadniczym elementem poBczenia gwintowego jest Bcznik, skBadajcy si ze [ruby i nakrtki. Skrcenie ze sob [ruby i nakrtki tworzy poBczenie gwintowe. PoBczenia gwintowe dzieli si na: - po[rednie  cz[ci maszyn Bczy si za pomoc Bcznika, rol nakrtki mo|e równie| speBnia gwintowany otwór w jednej z cz[ci, - bezpo[rednie  gwint jest wykonany na Bczonych cz[ciach. Rys. 24. PoBczenia gwintowe: a, b) po[rednie, c) bezpo[rednie [17] W poBczeniach gwintowych znormalizowanymi Bcznikami s: - [ruby  zakoDczone Bbem o ró|nych ksztaBtach, które dokrca si kluczami, - wkrty  Beb ma nacity rowek, dokrca si je wkrtakami, - nakrtki  krótkie Bczniki gwintowe z gwintem wewntrznym. Aczniki gwintowe oznaczamy zgodnie z norm podajc: nazw: wkrt lub [ruba, rodzaj gwintu, dBugo[ [ruby /wkrtu, materiaB, numer normy np.:  [ruba M12 × 1,25 × 70 PN-EN ISO 8676:2002(U)  [ruba M12 o skoku gwintu 1,25 i dBugo[ci 70, wykonana z mosidzu. Kolejnym rodzajem poBczeD rozBcznych jest poBczenie wpustowe. PoBczenie to sBu|y do osadzania na czopach waBów takich elementów maszyn jak koBa zbate, koBa pasowe. Acznikiem w tym poBczeniu jest wpust. Rozró|niamy dwa rodzaje wpustów: - pryzmatyczne  okre[lone norm PN-70/M-85005, - czóBenkowe  okre[lone norm PN-88/M-85008. a) b) Rys. 25. PoBczenie wpustowe: a) pryzmatyczne, b) czóBenkowe [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 Zadaniem wpustów jest przenoszenie momentów obrotowych. Na wale oraz w otworze osadzanego elementu wykonane s rowki o odpowiednich wymiarach. Wymiary rowków wpustowych oraz wymiary wpustów s znormalizowane i zale| miedzy innymi od wymiarów czopa waBu. W zale|no[ci od wykonania poBczenia wpustowego w przypadku elementów maBo obci|onych poBczenia te pozwalaj tak|e na przesuw osadzonych elementów wzdBu| osi waBów. Rys. 26. Rodzaje wpustów: a) pryzmatyczne, b) czóBenkowe [17] Poniewa| rowek na wpust osBabia waB, zamiast poBczeD wpustowych szeroko stosowane s poBczenia wielowypustowe. PoBczenia wielowypustowe umo|liwiaj dokBadne wspóBosiowe poBo|enie osi waBu i elementu osadzonego na wale. Ze wzgldu na wielo[ wypustów pozwalaj tak|e przenosi wiksze momenty obrotowe przy bardziej zwartej konstrukcji. Wielowypusty powszechnie s stosowane w poBczeniach ruchowych elementów, tzn. tam, gdzie zale|y nam na wspóBosiowym wzajemnym przemieszczaniu elementów wzdBu| waBu. Stosowane s powszechnie w przekBadniach zbatych. Rys. 27. Rodzaje wypustów: a, b, c) prostoktne, d) ewolwentowe, e) wielokarbowe [18] Wielowypusty wielokarbowe maj kilkadziesit drobnych wypustów trójktnych. S to poBczenia spoczynkowe a wic nie s przeznaczone do poBczeD elementów, które maj si przesuwa wzdBu| osi waBu. Wymiary wielowypustów s znormalizowane i zale| od wymiarów waBu oraz przeznaczania: - poBczenia wielowypustowe równolegBe ogólnego przeznaczenia PN-63/M-85015, - poBczenia wielowypustowe równolegBe do obrabiarek PN-63/M-85016, - poBczenia wielowypustowe ewolwentowe PN-69/M-85010, - poBczenia wielowypustowe wielokarbowe PN-68/M-85014.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 Zadaniem poBczeD koBkowych jest: zapewnienie dokBadnego poBo|enia elementów wzgldem siebie oraz przenoszenie siB tncych. Rozró|niamy poBczenia koBkowe spoczynkowe i ruchowe. a) b) Rys. 28. PoBczenia koBkowe: a) spoczynkowe, b) ruchowe [17] Elementem Bcznym w poBczeniu koBkowym jest koBek. KoBki s to elementy o ksztaBcie walca lub sto|ka o do[ du|ej dBugo[ci w stosunku do ich [rednicy, którego dBugo[ zawiera si w przedziale: 2d < l < 20d. Rozró|nia si nastpujce rodzaje koBków: - walcowe (PN-66/M-85021), - sto|kowe (PN-66/M-85020), - sto|kowe z czopem gwintowym (PN-55/M-85022), - sto|kowe z gwintem wewntrznym (PN-55/M-85019), - karbowe (PN/M-85024÷27), - spr|yste (PN/M-85023). W zale|no[ci od przeznaczenia rozró|nia si koBki zBczne i ustalajce. Zadaniem koBków zBcznych jest przenoszenie siB tncych, dziaBajcych prostopadle do osi koBka. KoBki zBczne s stosowane równie| do zabezpieczania elementów Bcznych przed przeci|eniem (przy przeci|eniu poBczenia s one [cinane). KoBki ustalajce stosuje si dla zapewnienia dokBadnego poBo|enia wspóBpracujcych elementów, poBczonych np. za pomoc [rub. Przy ustalaniu elementów o pBaskich powierzchniach styku stosuje si dwa koBki, rozstawione mo|liwie szeroko. Rys. 29. Rodzaje koBków: a) cylindryczne gBadkie, b) sto|kowe gBadkie, c), d), e) sto|kowe z gwintem, f) walcowe spr|yste, g), h), i), j) z karbami [17] PoBczenie sworzniowe jest poBczeniem rozBcznym w którym elementem po[redniczcym jest walcowy sworzeD. SworzeD to krótki waBek walcowy sBu|cy do Bczenia ró|nego rodzaju przegubów. PrzykBadem poBczenia sworzniowego jest poBczenie tBoka silnika spalinowego z korbowodem. PoBczenia te stosowane s przede wszystkim w poBczeniach ruchowych wahliwych, przegubowych. Sworznie przed wysuniciem zabezpiecza si spr|ystymi pier[cieniami, zawleczkami lub nakrtkami.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 Rys. 30. PoBczenie sworzniowe [18] Rys. 31. Podstawowe rodzaje sworzni: a) walcowy, walcowy z otworami na zawleczk, b) z Bbem walcowym, c) z czopem gwintowym, d) z Bbem sto|kowym [18] PoBczenia klinowe nale| do poBczeD po[rednich, rozBcznych, w których Bcznikiem jest klin. Wyró|nia si dwa typy poBczeD klinowych: - poBczenie klinowe wzdBu|ne z klinami znormalizowanymi  sBu| gBównie do osadzania piast kóB na waBach, klin umieszczony jest w gniezdzie wy|Bobionym w wale i pia[cie, - poBczenia klinowe poprzeczne  sBu| do Bczenia cigien, z których jedno jest zakoDczone gniazdem lub tulej zBczn, a drugie drgiem. W czasie monta|u klin jest wbijany w poBczenie. Klin przenosi swoj powierzchni caBe obci|enie zBcza. Rys. 32. PoBczenia klinowe a) z klinem wzdBu|nym, b) z klinem poprzecznym [17]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 4.3.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co jest charakterystyczn cech poBczeD rozBcznych? 2. Jakie znasz Bczniki poBczeD rozBcznych? 3. Jakie s rodzaje poBczeD gwintowych? 4. Jakie znasz rodzaje wpustów? 5. Jakie znasz rodzaje poBczeD koBkowych? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Na rysunku przedstawione jest koBo zbate. Wyobraz sobie sytuacj, |e Twoim zadaniem jest zamocowanie koBa na waBku maszyny. Jakiego rodzaju poBczenia u|yjesz? Jakie znasz rodzaje Bczników w tym poBczeniu? Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rysunkiem, 2) dobra prawidBowy sposób poBczenia elementów, 3) wymieni rodzaje Bczników, 4) przedstawi nauczycielowi swoj propozycj rozwizania. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusze papieru, - mazaki. wiczenie 2 Na rysunku przedstawiono kart katalogow cz[ci zBcznej. Do jakiej grupy cz[ci zBcznych nale|y ten Bcznik? W jakich poBczeniach jest u|ywany? Co wchodzi w skBad tego poBczenia?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rysunkiem, 2) sklasyfikowa Bcznik wskazany na rysunku, 3) wymieni rodzaj poBczenia, w jakim jest u|ywany, 4) wymieni pozostaBe elementy skBadowe tego poBczenia, 5) przedstawi nauczycielowi swoj propozycj rozwizania. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusze papieru, - katalog Polskich Norm, - mazaki. 4.3.4 Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzowa cechy poBczeD rozBcznych? ð ð 2) rozpozna rodzaje poBczeD rozBcznych? ð ð 3) nazwa elementy poBczeD rozBcznych? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 4.4. PoBczenia podatne  spr|yny, elementy spr|yste gumowe, pneumatyczne i hydrauliczne 4.4.1. MateriaB nauczania PoBczenia podatne (spr|yste) maj za zadanie umo|liwienie wzajemnych przesuni cz[ci maszyn, a tak|e kumulowanie energii, tBumienie drgaD itp. Zadania te speBniaj elementy podatne, w tym gBównie spr|yny i elementy gumowe. Podstawow cech elementów podatnych jest ich du|a odksztaBcalno[, któr mo|na uzyska poprzez: - nadanie elementowi wykonanemu z materiaBu sztywnego, np. stali, odpowiedniego ksztaBtu; element taki nazywamy spr|yn, - zastosowanie materiaBów o du|ej podatno[ci: gumy, tworzyw sztucznych. W zale|no[ci od ksztaBtu rozró|niamy nastpujce rodzaje spr|yn: - [rubowe walcowe lub sto|kowe, - pBaskie, - spiralne, - talerzowe, - pier[cieniowe. Ze wzgldu na rodzaj obci|enia spr|yny dzielimy na: - rozcigane (nacigowe), - [ciskane (naciskowe), - zginane, - skrcane. Rys. 33. PrzykBady spr|yn: a) walcowa [ciskana, b) walcowa rozcigana, c) sto|kowa [ciskana, d i e) pBaska, f) spiralna, g) talerzowa, h) pier[cieniowa [18] Zadania spr|yn:  dociskaj cz[ci maszyn w czasie ich pracy,  zapewniaj zmian poBo|enia ró|nych elementów w okre[lonych granicach,  Bagodz uderzenia i wstrzsy, tBumi drgania,  sBu| do kasowania luzów, kumulowania energii napdów drobnych mechanizmów. Spr|yny [rubowe wykonane s z drutu lub prta okrgBego, kwadratowego lub prostoktnego. W zale|no[ci od kierunku nawijania wyró|niamy spr|yny prawoskrtne i lewoskrtne. Skok spr|yny mo|e by staBy lub zmienny.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 Spr|yny pBaskie to elementy ta[m, pBaskowników lub blach o niewielkiej grubo[ci i przekroju kwadratowym lub koBowym. Mog by spr|yny wygite, ich ksztaBt zale|ny jest od miejsca pracy. Rys. 34. PrzykBad zastosowania spr|yny pBaskiej do styków przekaznika [9] Spr|yny spiralne wykonane s z cienkiej ta[my stalowej. Obci|one siB skrcajc, potrafi akumulowa du| ilo[ energii. Spr|yny spiralne w elektrotechnice znajduj zastosowanie w elektrycznych przyrzdach pomiarowych jako spr|yny pomiarowe lub zwrotne kasujce luz. Wykonane ze stopów miedzi sBu| nam tak|e do doprowadzenia prdu do cz[ci ruchomych. Rys. 35. PrzykBady zamocowania spr|yn spiralnych: a) wewntrzne w rolce  przez zakoBkowanie, b) wewntrzne w rolce  przez zagniecenie, c) zewntrzne  prze zakoBkowanie, d) wewntrzne przez lutowanie [18] Spr|yny kr|kowe (talerzowe) wykonane s z blachy stalowo-krzemowej lub chromowo-wanadowej. Spr|yn stanowi jeden kr|ek lub ich zespóB. Przenosz one wielkie obci|enia przy niewielkich wymiarach oraz du|ej sztywno[ci: zderzaki, resory lub spr|yny dociskowe w przyrzdach.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 Spr|yny pier[cieniowe skBadaj si z pier[cienia wewntrznego oraz zewntrznego o sto|kowych szlifowanych powierzchniach styku. Rys. 36. Spr|yna pier[cieniowa [18] Specyficznym rodzajem spr|yny pier[cieniowej jest pier[cieD spr|ynujcy osadczy zabezpieczajcy przed przesuniciami wzdBu|nymi sworzni, waBków i elementów osadzonych na czopach Bo|ysk i kóB. Pier[cienie wykorzystywane s do celów monta|owych. Rys. 37. Pier[cieD osadczy [11] W celu wyeliminowania lub zBagodzenia drgaD stosujemy elementy metalowo-gumowe, nazywane spr|ynicami. Podstawowym materiaBem do produkcji Bczników gumowych jest guma naturalna lub syntetyczna. Zalety gumy: - du|a zdolno[ kumulowania energii, - du|a podatno[, - maBy ci|ar wBa[ciwy, - du|a odporno[ na kwasy i zasady, - Batwo[ Bczenia z metalem. Wady gumy: - maBa wytrzymaBo[, - starzenie si gumy, - maBa odporno[ na oleje, - ograniczona temperatura pracy, - przechodzenie odksztaBceD spr|ystych w trwaBe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 Rys. 38. Spr|ynice gumowe: a) przeznaczone do przenoszenia obci|eD osiowych, b) do przenoszenia momentów zginajcych, c) do momentów skrcajcych [18] Do powizania gumy ze wspóBpracujcymi elementami metalowymi stosuje si Bczenie mechaniczne, klejenie na zimno lub wulkanizowanie. KsztaBt Bcznika gumowego przyjmuje si w zale|no[ci od jego przeznaczenia oraz rodzaju i wielko[ci obci|enia. Zale|nie od rodzaju obci|enia Bczniki mog by [ciskane, [cinane, skrcane i zginane. Rol elementu podatnego mo|e odgrywa w maszynie odpowiednio uksztaBtowany zbiornik napeBniony gazem (najcz[ciej powietrzem) lub pBynem. Wykorzystane jest tutaj zjawisko zmiany objto[ci gazu lub pBynu pod wpBywem zmiany dziaBajcego ci[nienia. Takie elementy Bczne nazywamy ci[nieniowymi elementami spr|ystymi. Ci[nieniowe elementy spr|yste s wykorzystywane w budowie wielu przyrzdów mierniczych, ukBadów przekaznikowych oraz urzdzeD automatycznych. Elementy spr|ynujce stosowane s równie| jako odksztaBcalne elementy uszczelniajce, umo|liwiajce wzgldne ruchy mechanizmu. Ci[nieniowe elementy spr|yste pomiarowe s wykonywane z metali, natomiast w przypadku elementów uszczelniajcych oraz elementów regulacji pneumatycznej czsto stosowane s tworzywa sztuczne. PrzykBadem takiego Bcznika jest mieszek wypeBniony powietrzem. Zcianki boczne mieszka wykonane s z blachy pofalowanej. Dziki temu odksztaBcenia mieszka w jednym kierunku s bardzo Batwe, w pozostaBych kierunkach mieszek wykazuje bardzo du| sztywno[. Pod wpBywem zmiany ci[nienia w jego wntrzu zmienia si jego dBugo[. Rys. 39. Mieszek spr|ysty [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 Kolejnym przykBadem Bcznika podatnego ci[nieniowego jest membrana. Membrana jest pBask lub sfalowan pBytk blachy (zwykle ksztaBtu koBowego) zamocowan na obrze|u obudowy. Dwie membrany poBczone na obrze|u tworz puszk membranow. Membrany i puszki membranowe s bardzo czuBymi, spr|ynujcymi elementami pomiarowymi stosowanymi gBównie do pomiaru maBych ci[nieD. Rys. 40. Membrana [1] 4.4.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jak rol peBni poBczenia spr|yste? 2. Jakie znasz rodzaje spr|yn? 3. Jakie zastosowanie znajduj spr|yny w urzdzeniach elektrycznych? 4. Co nazywamy spr|nicami? 5. Jakie znasz rodzaje ci[nieniowych elementów spr|ystych? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Na rysunku przedstawiono elementy podatne. Twoim zadaniem jest: a) Wskazanie, do jakiej grupy poBczeD nale| te elementy, b) sklasyfikowanie elementów widocznych na rysunku ze wzgldu na ksztaBt oraz rodzaj obci|enia, c) wskazanie zastosowania poszczególnych elementów w budowie maszyn. C A E D B  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) dobra partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowi si, do jakiej grupy poBczeD nale| elementy przedstawione na rysunku, 3) sklasyfikowa elementy ze wzgldu na ksztaBt oraz rodzaj obci|enia, 4) wskaza zastosowanie poszczególnych elementów w budowie maszyn, 5) wpisa wszystkie pomysBy na kartce (burza mózgów  nie krytykujc |adnego z pomysBów Twoich kole|anek/kolegów), 6) uporzdkowa zapisane pomysBy  odrzuci ewentualnie nierealne lub budzce wtpliwo[ci czBonków grupy, 7) zaprezentowa efekty pracy grupy na forum klasy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - du|e arkusze papieru, - mazaki, - tablica flip  chart. 4.4.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzowa cechy poBczeD podatnych? ð ð 2) rozpozna rodzaje poBczeD podatnych? ð ð 3) nazwa elementy poBczeD podatnych? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 4.5. Osie i waBy. Ao|yska 4.5.1. MateriaB nauczania WaB jest to element maszyny o przekroju poprzecznym koBowym, obracajcy si wokóB wBasnej osi, sBu|cy do przenoszenia momentu obrotowego pomidzy osadzonymi na nim cz[ciami. Na wale mog by osadzone ró|ne elementy wykonujce ruch obrotowy, np. koBa zbate, piasty, tarcze hamulcowe itp. O[ jest to element mechanizmu lub maszyny, z ksztaBtu czsto podobna do waBu, która sBu|y do utrzymaniu w okre[lonym poBo|eniu osadzonych na niej wirujcych elementów, najcz[ciej kóB. O[ mo|e by staBa (nieruchoma) i wtedy cz[ci s na niej osadzone obrotowo, albo ruchoma i wtedy obraca si wraz z osadzonymi na niej cz[ciami (np. osie kóB wagonowych). W zale|no[ci od budowy zewntrznej osie i waBy podzieli mo|na na: - gBadkie, - stopniowe, - wykorbione, - mimo[rodowe. Przekrój poprzeczny osi i waBów jest najcz[ciej koBowy, jednak mo|emy spotka tak|e osie i waBy o przekroju kwadratowym i sze[cioktnym. Rys. 41. Rodzaje osi i waBów: a) waB gBadki pdny, b i c) waB stopniowy, d) waB wykorbiony, e) o[ [17] Odcinki waBów stykajce si z innymi cz[ciami mechanizmu, ruchomymi lub nieruchomymi (koBa zbate, koBa pasowe, Bo|yska) nazywamy czopami. Zale|nie od tego, czy czop tworzy z cz[ci na nim osadzon pasowanie ruchowe czy spoczynkowe rozró|nia si czopy: - ruchowe  elementy osadzone na wale wykonuj ruch, - spoczynkowe  ruch elementów na wale jest niemo|liwy. Je|eli czop jest umieszczony na koDcu waBu lub osi, nazywamy go czopem koDcowym, a je[li jest umieszczony w cz[ci [rodkowej, nazywamy go czopem [rodkowym. W zale|no[ci od kierunku przenoszonego obci|enia oraz usytuowania rozró|niamy czopy poprzeczne i wzdBu|ne.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 Rys. 42. Rodzaje czopów: a, b) poprzecznych, c, d, e) wzdBu|nych [18] Elementy osadzane na waBach i osiach mog by osadzane suwliwie, tzn. mog si przemieszcza wzdBu| osi oraz na staBe, tzn. nie wykonuj ruchów wzdBu|nych. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z poBczeniem za pomoc wpustów i wielowypustów, które zostaBy omówione wcze[niej. Poni|ej przedstawiono przykBady zabezpieczenia elementów przed przesuniciem. Rys. 43. PrzykBady zabezpieczenia elementów prze przesuwaniem: a i c) wkrtem, b) pier[cieniem spr|ystym zewntrznym, d) nakrtk [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 Aby zapewni prawidBow prac elementu, jakim jest waB, nale|y zachowa staBe poBo|enie osi jego obrotu wzgldem nieruchomej podstawy. Zadanie to speBniaj Bo|yska, a ustalenie poBo|enia osi i waBów wzgldem korpusów nazywamy Bo|yskowaniem. Ao|yska dzielimy na dwa podstawowe rodzaje: - Bo|yska [lizgowe  powierzchnia czopa waBu [lizga si po powierzchni panewki (cz[ci Bo|yska wspóBpracujcej z czopem) lub bezpo[rednio po powierzchni otworu Bo|yska, - Bo|yska toczne  w Bo|yskach tocznych midzy wspóBpracujcymi powierzchniami czopa i Bo|yska s umieszczone elementy toczne (np. kulki). W Bo|yskach [lizgowych, pomidzy czopem waBu lub osi nie ma elementu po[redniego, powierzchnie wspóBpracuj bezpo[rednio ze sob a wiec wystpuje tarcie [lizgowe, co stanowi wad tego typy Bo|yskowania. Ao|yska [lizgowe stosuje si: - przy przenoszeniu bardzo du|ych obci|eD, a tak|e przy obci|eniach udarowych, - gdy konieczne jest, aby Bo|yska tBumiBy drgania waBu, - przy du|ych prdko[ciach obrotowych i mo|liwo[ci uzyskania tarcia pBynnego, - w razie konieczno[ci stosowania Bo|ysk (lub panwi) dzielonych, - gdy wymagana jest cichobie|no[ Bo|yska, - gdy osignicie bardzo du|ej dokBadno[ci monta|u (koniecznej przy Bo|yskach tocznych) jest utrudnione, - przy drobnych konstrukcjach o bardzo maBych obci|eniach (m.in. w urzdzeniach mechaniki precyzyjnej). W zale|no[ci od kierunku obci|eD, dziaBajcych na Bo|ysko, istniej Bo|yska [lizgowe: - poprzeczne, przeznaczone do przejmowania obci|eD prostopadBych do osi obrotu waBu, - wzdBu|ne, obci|one siBami dziaBajcymi zgodnie z kierunkiem osi obrotu waBu, - poprzeczno  wzdBu|ne, przeznaczone do przejmowania obci|eD zarówno prostopadBych, jak i zgodnych z kierunkiem osi obrotu. Rys. 44. Rodzaje obci|enia Bo|ysk [lizgowych. a) poprzeczne, b) wzdBu|ne, c) poprzeczno-wzdBu|ne [1] WaBy w korpusach maszyn nie s bezpo[rednio osadzane lecz za pomoc panewek (tuleji [lizgowych), które po zu|yciu do[ Batwo mo|emy wymieni. Panewki wykonywane s najcz[ciej z |eliwa szarego, brzu, tworzyw sztucznych oraz stopów miedzi.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 Rys. 45. Budowa Bo|yska [lizgowego: a) poprzecznego, b) wzdBu|nego [1] Rys. 46. Tuleje [lizgowe [5] Elementy Bo|ysk [lizgowych s elementami znormalizowanymi, zarówno je|eli chodzi o tulejki jak i korpusy Bo|ysk [lizgowych. Rys. 47. PrzykBady budowy znormalizowanych tulejek Bo|ysk [lizgowych: a) prosta, b) z koBnierzem [15]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 Rys. 48. Korpusy Bo|ysk [lizgowych: a) oczkowy koBnierzowy do montowania w korpusach maszyn, b) oczkowy niedzielony wolnostojcy, c) oczkowy dzielony wolnostojcy [18] Wiksze Bo|yska wykonuje si jako dzielone, najcz[ciej dwudzielne. PodziaB Bo|yska odbywa si w pBaszczyznie przechodzcej przez o[ waBu. Ao|yska dwudzielne s bardzo wygodne, je|eli chodzi o monta| i demonta| maszyny. Po ustawieniu dolnych cz[ci korpusu Bo|ysk nakBada si z góry waB z elementami osadzonymi na nim, a nastpnie po dokBadnym ustawieniu, mo|na naBo|y pokrywy górne i przykrci je [rubami mocujcymi. Przy demonta|u zdjcie pokryw górnych umo|liwia podniesienie i Batwe wyjcie waBu. Panewki w takich Bo|yskach s tak|e dwudzielne. Wykonuje si je z |eliwa, brzu, mosidzu, stopów cynku oraz tworzyw sztucznych (tworzyw termoutwardzalnych). Panewki mog by równie| dwuwarstwowe, wykonane ze stali z warstw [lizgow ze stopów Bo|yskowych lub brzu. Korpusy Bo|ysk na ogóB odlewane s z |eliwa lub staliwa. Rys. 49. Panewki dzielone [1]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 Ao|yska [lizgowe wymagaj czstego smarowania. Do smarowania powierzchni trcych u|ywamy zarówno smarów jak i olejów. W Bo|yskach [lizgowych najcz[ciej stosuje si smary ciekBe, a zwBaszcza oleje mineralne. Smar na powierzchni panewki rozprowadza si za pomoc rowków i kieszeni smarowych. Rowki mog by wzdBu|ne i obwodowe. Zale|nie od rodzaju i ilo[ci smaru doprowadzanego do Bo|yska, stosuje si ró|ne sposoby smarowania i rozmaite urzdzenia smarownicze. Elementem uBatwiajcym doprowadzenia smaru lub oleju do miejsca tarcia jest smarownica. Rys. 50. Typowe smarownice stosowane w budowie maszyn: a) smarownica na smar staBy typu Stauffera, b) kulkowa, c) knotowa na olej, d) igieBkowa na olej [17] W Bo|yskach tocznych powierzchnie czopa i gniazda s rozdzielone cz[ciami tocznymi, które umo|liwiaj ruch obrotowy czopa bez po[lizgu wzgldem oprawy dziki przetaczaniu si. Wówczas zamiast tarcia [lizgowego wystpuje tarcie toczne. Ao|yska toczne s najcz[ciej stosowane: - gdy zale|y nam na uzyskaniu bardzo maBych oporów w czasie pracy, a zwBaszcza podczas rozruchu, - przy zmiennych prdko[ciach obrotowych waBu (poniewa| wspóBczynnik tarcia Bo|ysk tocznych w bardzo maBym stopniu zale|y od prdko[ci obrotowej), - przy czstszym zatrzymywaniu i uruchamianiu maszyn (gdy| w takich warunkach pracy Bo|yska [lizgowe zbyt szybko ulegaj zu|yciu), - gdy wymagana jest du|a niezawodno[ pracy i du|a trwaBo[ Bo|yska, - gdy ze wzgldu na wymiary korpusu maszyny konieczne jest stosowanie Bo|ysk o maBych wymiarach wzdBu|nych. Na rysunku pokazano budow Bo|yska tocznego na przykBadzie budowy Bo|yska kulkowego. Rys. 51. Budowa Bo|yska kulkowego: 1  pier[cieD zewntrzny z bie|ni zewntrzn 6, 2  pier[cieD wewntrzny z bie|ni wewntrzn 5, 3  element toczny kulka, 4  koszyk do zapewnienie równomiernego rozBo|enia elementów tocznych na obwodzie Bo|yska, 7  nit Bczcy poBówki koszyka [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42 Ze wzgldu na kierunek siBy obci|ajcej Bo|yska [lizgowe dzielimy na: - poprzeczne, przejmujce obci|enia prostopadBe do osi Bo|yskowanego elementu, - wzdBu|ne, przenoszce obci|enia zgodne z kierunkiem ruchu osi, - sko[ne. a) b) c) Rys. 52. Rodzaje Bo|ysk ze wzgldu na warto[ nominalnego kta dziaBania Bo|yska: a) poprzeczne, b) wzdBu|ne, c) sko[ne [12] Ao|yska ze wzgldu na ksztaBt cz[ci tocznych mo|na podzieli na: - kulkowe, - waBeczkowe: " walcowe, " igieBkowe, " sto|kowe, " baryBkowe. a) b) c) d) e) Rys. 53. Rodzaje Bo|ysk tocznych ze wzgldu na ksztaBt cz[ci tocznych: a) kulkowe, b) walcowe, c) igieBkowe, d) sto|kowe, e) baryBkowe [1] Ao|yska ze wzgldu na ilo[ rzdów cz[ci tocznych dzielimy na: - jednorzdowe, - dwurzdowe, - wielorzdowe. a) b) c) Rys. 54. Rodzaje Bo|ysk tocznych ze wzgldu na ilo[ rzdów cz[ci tocznych: a) jednorzdowe, b) dwurzdowe, c) wielorzdowe [1]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 43 Wymiary pier[cieni zewntrznych i wewntrznych s znormalizowane i okre[lone w normach. Tak|e oznaczenia Bo|ysk tocznych s znormalizowane i okre[lane symbolem, np. Bo|ysko kulkowe zwykBe 6208, Bo|ysko baryBkowe 22309. Tabela 1. Numery serii lub typów Bo|ysk tocznych [17] Ao|yska Nr serii lub typu Nr normy Ao|yska poprzeczne Kulkowe zwykBe 160, 60, 62, 63, 64 PN-85/M-86100 Kulkowe wahliwe 12, 13, 22, 23 PN-87/M-86130 Kulkowe sko[ne jednorzdowe 70C, 72C, 72B, 73B PN-87/M-86160 Kulkowe sko[ne jednorzdowe z dzielonym PN-87/M-86160 pier[cieniem: zewntrznym Q10, Q2, Q3 wewntrznym QJ10, QJ2, QJ3 Kulkowe sko[ne dwurzdowe 32, 33 PN-87/M-86160 Kulkowe z kulista powierzchni zewntrzn A2, B2, C2, D2 PN-73/M-86120 Walcowe z pier[cieniem wewntrznym: PN-86/M-86180 bez obrze|y NU10, NU2, NU22, NU3, NU23, NU4 NUJ10, NUJ2, NUJ22, PN-86/M-86180 bez obrze|y, z pier[cieniem ktowym NUJ3, NUJ23, NUJ4 NJ2, NJ22, NJ3, NJ23, PN-86/M-86180 z jednym obrze|em NJ4 NH2, NH22, NH3, NH23, PN-86/M-86180 z jednym obrze|em i pier[cieniem ktowym NH4 NUP2, NUP22, NUP3, PN-86/M-86180 z jednym obrze|em i pier[cieniem bocznym NUP23, NUP4 wewntrznym Walcowe bez pier[cienia: PN-86/M-86180 wewntrznego RNU10, RNU2, RNU22, RNU3, RNU23, RNU4 zewntrznego RN2,RN3 Walcowe z pier[cieniem bez obrze|y N2, N3, N4 PN-86/M-86180 Walcowe dwurzdowe NN30, NNU49 PN-74/M-86204 Walcowe wielorzdowe NNU60, NNU69, NNU70 PN-80/M-86208 IgieBkowe NA48, NA49, RNA48, PN-83/M-86291 RNA49 Sto|kowe 320, 302, 322, 303, 323, PN-86/M-86220 313, 329, 330, 331,332 PN-86/M-86240 BaryBkowe 222, 223, 230, 231, 232, 240, 241 Ao|yska wzdBu|ne Kulkowe: PN-86/M-86260 jednokierunkowe 511, 512,513,514 522, 523, 524 dwukierunkowe BaryBkowe 292, 293, 294 PN-82/M-86271  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 44 Ka|de Bo|ysko jest oznaczone symbolem cyfrowym lub literowo-cyfrowym, w którym wyró|nia si oznaczenia serii (w tym odmiany [rednicowej), oznaczenie [rednicy otworu d oraz inne informacje. Ostatnie dwie cyfry symbolu cyfrowego okre[laj [rednic Bo|yska. Gdy mamy 00, oznacza to d = 10 mm, 01  d = 12 mm, 02  d = 15 mm, 03  d = 17 mm. Wy|sze liczby (04÷96) mno|y si przez pi, otrzymujc w wyniku [rednic otworu Bo|yska. Przy d > 500 mm wymiar otworu podaje si bezpo[rednio za kresk uBamkow (po znaku serii), np. 60/500. Dla [rednic d < 10 mm wymiar [rednicy podaje si pojedyncz cyfr, równ [rednicy otworu, np. dla d = 7 mm  607. PozostaBa cz[ symbolu okre[la seri Bo|yska, podstawowe cechy konstrukcyjne, w tym gBównie odmian [rednicow. Seria Seria 30204 22316 d = 04 Å" 5 = 20 mm d = 16 Å" 5 = 80 mm Odmiana [rednicowa 2  lekka Odmiana [rednicowa 3  [rednia Odmiana szeroko[ci 0  wska Odmiana szeroko[ci 2  szeroka Cecha konstrukcyjna Cecha konstrukcyjna Ao|yska toczne s w odpowiedni sposób ustalane i mocowane zarówno w korpusie urzdzeD jak i na czopach waBów i osi. Rys. 55. Mocowanie Bo|ysk za pomoc: a,b,c) znormalizowanych nakrtek, d, e) znormalizowanych pier[cieni osadczych zewntrznych i wewntrznych [18] Poniewa| podczas pracy wntrza Bo|ysk nara|one s na dziaBanie takich czynników szkodliwych jak: kurz, pyB, wilgo, stosujemy elementy uszczelniajce w postaci pier[cieni filcowych, koBnierzowych i labiryntowych. Elementy uszczelniajce s tak|e elementami znormalizowanymi, których wymiary mo|emy odszuka w normach. c) b) Rys. 56. Uszczelnienia Bo|ysk tocznych: a) pier[cieniem filcowym, b) labiryntowe, c) koBnierzowe [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 45 4.5.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jaka jest ró|nica pomidzy osi a waBem? 2. Jakie znasz rodzaje waBów? 3. Jaki element osi lub waBu nazywamy czopem? 4. Jakie znasz rodzaje Bo|ysk? 5. Jak mo|na podzieli Bo|yska toczne ze wzgldu na ksztaBt elementu tocznego? 4.5.3. wiczenia wiczenie 1 Otrzymasz ró|nego rodzaju Bo|yska toczne. Twoim zadaniem jest rozpoznanie tych Bo|ysk oraz dokonanie klasyfikacji ze wzgldu na ksztaBt cz[ci tocznych. Sposób wykonania, wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z otrzymanymi Bo|yskami, 2) dokona klasyfikacji Bo|ysk ze wzgldu na ksztaBt cz[ci tocznych, 3) przedstawi nauczycielowi swoj propozycj rozwizania. Wyposa|enie stanowiska pracy: - przygotowane ró|nego rodzaju Bo|yska toczne, - katalog Bo|ysk tocznych, - kartka papieru, - pisaki. wiczenie 2 Na rysunku przedstawiono dwa podstawowe rodzaje Bo|ysk. Twoim zadaniem jest rozpoznanie Bo|ysk oraz wskazanie ich zastosowania. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rysunkiem, 2) dokona klasyfikacji Bo|ysk,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 46 3) wskaza ich zastosowanie, 4) przedstawi nauczycielowi swoj propozycj rozwizania. Wyposa|enie stanowiska pracy: - katalog Bo|ysk, - kartka papieru, - pisaki. 4.5.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) okre[li przeznaczenie osi i waBów w urzdzeniach? ð ð 2) rozpozna rodzaje Bo|ysk [lizgowych? ð ð 3) rozpozna rodzaje Bo|ysk tocznych? ð ð 4) okre[li przeznaczenie Bo|ysk? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 47 4.6. SprzgBa. PrzekBadnie. Hamulce 4.6.1. MateriaB nauczania SprzgBo jest elementem ukBadu napdowego maszyn sBu|cym do Bczenia waBów i przekazywania momentu obrotowego z waBu napdzajcego na waB napdowy. SprzgBa zastosowane w ukBadzie napdowym: - upraszczaj rozwizania konstrukcyjne, - pozwalaj na stosowanie uniwersalnych silników, - zwikszaj obci|enia skrtne waBu, - pozwalaj rozBcza napd, - zabezpieczaj przed przeci|eniami. SprzgBo skBada si z czBonu napdzajcego (czynnego) osadzonego na wale napdzajcym, czBonu napdzanego (biernego) osadzonego na wale napdzanym oraz Bcznika. Acznikiem nazywa si cz[ci (koBki, [ruby itd.) lub czynnik (np. ciecz), przekazujce moment obrotowy z czBonu czynnego na czBon bierny. Acznik okre[la zatem sposób przekazania momentu obrotowego i jednocze[nie charakteryzuje dane sprzgBo. RozwizaD konstrukcyjnych sprzgieB jest bardzo wiele. Poni|ej opisano tylko kilka typowych o prostej budowie. SprzgBami nierozBcznymi nazywa si sprzgBa, w których czBony: czynny i bierny s poBczone trwale, tzn. nie mo|na ich rozBcza w czasie pracy. SprzgBa te stosuje si w przypadkach, gdy rozBczanie czBonów nastpuje jedynie przy demonta|u maszyny. SprzgBa nierozBczne dzieli si na: - sprzgBa sztywne, uniemo|liwiajce przesunicia wzgldne midzy czBonami w czasie eksploatacji (tulejowe, Bubkowe i koBnierzowe), - sprzgBa samonastawne, pozwalajce na niewielkie przesunicia wzdBu|ne i poprzeczne waBów (kBowe, zbate, przegubowe Cardana), - sprzgBa podatne, w których Bcznikiem s elementy spr|yste (kabBkowe  oponowe, wkBadkowe tulejkowe, z elementami spr|ystymi). a) b) c) Rys. 57. SprzgBa nierozBczne: a) sztywne koBnierzowe, b) podatne oponowe, c) samonastawne kBowe [18] SprzgBami sterowanymi (rozBcznymi) nazywa si sprzgBa wyposa|one w urzdzenia, za których pomoc pracownik obsBugujcy urzdzenie mo|e dokonywa poBczenia lub rozBczenia czBonów sprzgBa. W zale|no[ci od charakteru pracy Bczenie lub rozBczanie  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 48 sprzgBa mo|e nastpowa w czasie spoczynku albo w ruchu, przy czym o konstrukcji sprzgBa mo|e decydowa równie| kierunek momentu i ruchu obrotowego przy wBczaniu oraz warunki wyBczania: przy biegu luzem czy te| pod obci|eniem. SprzgBa sterowane dzieli si na: - sprzgBa przeBczalne synchronicznie, w których przeBczanie wystpuje tylko przy równych lub prawie równych prdko[ciach ktowych czBonów czynnego i biernego (kBowe wBczalne, zbate), - sprzgBa przeBczalne asynchroniczne (cierne) przekazujce moment obrotowy w wyniku dziaBania siB tarcia, co umo|liwia przeBczanie przy ró|nych prdko[ciach ktowych obu czBonów (tarczowe, cierne wielopBytkowe, cierne sto|kowe). a) b) Rys. 58. SprzgBa cierne: a) tarczowe, b) wielopBytkowe [18] SprzgBa samoczynne umo|liwiaj Bczenie lub rozBczanie czBonów bez interwencji obsBugujcego, tzn. wyBcznie wskutek zmian zadanych parametrów pracy. Najcz[ciej wykorzystuje si siBy bezwBadno[ci (zwBaszcza siBy od[rodkowe), zmian kierunku ruchu obrotowego lub zmian momentu obrotowego. SprzgBa samoczynne dzieli si na: - od[rodkowe, w których wBczenie lub rozBczenie sprzgBa nastpuje na skutek dziaBania siBy od[rodkowej, - jednokierunkowe, przekazujce moment obrotowy tylko w jednym kierunku, a wyBczajce si przy zmianie kierunku ruchu obrotowego, - bezpieczeDstwa, wyBczajce si przy przekroczeniu zaBo|onego momentu obrotowego. Rys. 59. SprzgBo bezpieczeDstwa z Bcznikiem trwaBym [3]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 49 Napd mechaniczny sBu|cy do przenoszenia ruchu obrotowego z waBu czynnego (napdzajcego) na waB bierny (napdzany) nazywa si przekBadni mechaniczn. Podstawowym zadaniem przekBadni mechanicznej jest przeniesienie energii z waBu czynnego na waB bierny, a ponadto dokonanie zmiany prdko[ci obrotowej. Potrzeb stosowania przekBadni mo|na uzasadni nastpujco:  w wikszo[ci maszyn roboczych s potrzebne du|e momenty obrotowe, co  przy okre[lonej mocy  wymaga stosowania maBych prdko[ci obrotowych, a tymczasem silniki budowane s na ogóB jako wysokoobrotowe,  stosowanie silników o maBej prdko[ci obrotowej jest ekonomicznie nieuzasadnione, gdy| s one wiksze, ci|sze i dro|sze,  zakres regulacji prdko[ci obrotowych, niezbdnych w maszynach roboczych, jest najcz[ciej niemo|liwy do osignicia przez zmian prdko[ci obrotowej silnika. Ze wzgldu na sposób zmiany prdko[ci obrotowej wyró|niamy przekBadnie: - o staBym przeBo|eniu, - o stopniowej zamianie przeBo|enia, - o bezstopniowej zmianie przeBo|enia. W zale|no[ci od rozwizania konstrukcyjnego przekBadnie mechaniczne mo|na podzieli na: - cierne  przeniesienie napdu odbywa si dziki sile tarcia (bezpo[rednio lub przez element po[redniczcy), - cignowe  przeniesienie napdu odbywa si za po[rednictwem cigien (pasa, BaDcucha), - zbate  przeniesienie napdu odbywa si za po[rednictwem wzajemnie zazbiajcych si kóB zbatych. Rys. 60. Rodzaje przekBadni mechanicznych : a) cierna, b) cignowa pasowa, c) cignowa BaDcuchowa, d) zbata walcowa, e) zbata sto|kowa, f) zbata planetarna, g) zbata [limakowa [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 50 PrzekBadnia mechaniczna cierna przenosi ruch obrotowy jednego koBa na drugie dziki sile tarcia. SiBa tarcia jest wywoBywana poprze bezpo[rednie doci[nicie obu kóB do siebie lub przez cz[ po[redniczc. KoBa przekBadni ciernych mog by o ró|nych ksztaBtach (koBa walcowe, sto|kowe lub o zarysie krzywoliniowym). Mog by ró|nie ustawione wzgldem siebie, tworzc przekBadnie zewntrzne lub wewntrzne, równolegBe lub ktowe. Najcz[ciej stosuje si koBa o gBadkich powierzchniach ciernych (bez rowków klinowych). PrzekBadnie cierne mog by budowane jako przekBadnie o przeBo|eniu staBym lub zmiennym w sposób cigBy (regulacja przeBo|enia bezstopniowa). Zalety przekBadni ciernych: - prosta budowa, - speBnia tak|e rol sprzgBa po[lizgowego, - pBynno[ pracy, - cichobie|no[, - Batwo[ zmiany przeBo|enia. Wady przekBadni ciernej: - szybkie zu|ycie powierzchni ciernych, - konieczno[ stosowania du|ych nacisków, - du|e straty i silne nagrzewanie si elementów wspóBpracujcych, - problemy z chBodzeniem przekBadni. PrzekBadnia pasowa jest przekBadni mechaniczn cignow. Cignem w przekBadni pasowej jest elastyczny pas obejmujcy oba koBa pasowe  czynne i bierne. Mo|emy wyró|ni nastpujce rodzaje przekBadni pasowych: - przekBadnie pasowe z pasami pBaskimi  stosowane s do przenoszenia napdu na du|e odlegBo[ci (do kilkudziesiciu metrów), stosowane czsto do napdu maszyn rolniczych, koBa pasowe maj ksztaBt baryBkowy zapobiegajcy zsuwaniu si pasa z koBa, - przekBadnie pasowe z pasami klinowymi  szeroko stosowane w budowie maszyn, s one w stanie przenosi du|e moce, s sprawne i stosunkowo niezawodne, pas o przekroju trapezoidalnym wypeBnia klinow przestrzeD koBa pasowego, sBu| do przekazania napdu na niewielkie odlegBo[ci, gBówne zalety to zwarta konstrukcja i cicha praca. Zalety przekBadni pasowej: - zapewnienie pBynno[ci ruchu i cichobie|no[ci (Bagodzi przeci|enia), - zabezpieczanie mechanizmu napdu od nadmiernych przeci|eD (po[lizg), - znaczna dowolno[ rozstawu kóB, - przenoszenie ró|nych mocy. Wady przekBadni: - wyciganie i niszczenie pasa, - du|e naciski na waBy i Bo|yska, - niezbyt wysoka sprawno[, - niestaBo[ przeBo|enia. a) b) Rys. 61. KoBa pasowe: a) z pasem pBaskim, b) z pasem klinowym [2]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 51 W czasie u|ytkowania przekBadni pasy ulegaj trwaBym odksztaBceniom plastycznym (wydBu|aj si) oraz podlegaj efektowi starzenia (zmniejsza si wytrzymaBo[ pasa na rozciganie, spowodowana strzpieniem si, drobnymi pkniciami, przerwaniem elementów zbrojcych itp.). Aby unikn niekorzystnego wpBywu wydBu|ania, w przekBadniach stosuje si nacigacze pasa. Specjaln odmian przekBadni pasowych stanowi przekBadnie z pasami zbatymi, poniewa| pasy s powizane ksztaBtowo z koBami, co upodabnia je do przekBadni BaDcuchowych. PrzekBadnie te nie wymagaj wstpnego napinania pasa. Pasy zbate wykonuje si ze sztucznej gumy lub z poliuretanu, odznaczajcych si bardzo dobrymi wBa[ciwo[ciami spr|ystymi i odporno[ci chemiczn. Rys. 62. PrzekBadnie z pasem zbatym [18] PrzekBadnie BaDcuchowe to dwa (lub wicej) koBa BaDcuchowe o specjalnym zarysie zbów oraz opasajcy je BaDcuch, zBo|ony z ogniw Bczonych przegubowo. Wady przekBadni BaDcuchowych: - nierównomierno[ biegu w przypadku zbyt maBej liczby zbów w kole, - du|y koszt i wymóg dokBadnego wykonania BaDcucha, - konieczno[ smarowania BaDcucha i regulacji zwisu, - haBas, nierównomierno[ przenoszenia momentu przy osiach wichrowatych. Zalety przekBadni BaDcuchowych: - staBo[ przeBo|enia, - brak po[lizgu, - maBe obci|enie Bo|ysk, - Batwy monta| i demonta|, - du|a trwaBo[ i zwarto[ konstrukcji, - przenoszenie du|ej siBy obwodowej, - przenoszenie napdu na dwa lub wicej waBy przy ich pionowym ustawieniu. Ze wzgldu na rodzaj BaDcucha wyró|nia si przekBadnie BaDcuchowe z BaDcuchami drabinkowymi, zbatymi oraz pier[cieniowymi. a) b) c) Rys. 63. PrzekBadnia BaDcuchowa: a) z BaDcuchem drabinkowym, b) z BaDcuchem zbatym, c) z BaDcuchem pier[cieniowym [5]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 52 PrzekBadnia zbata jest przekBadni mechaniczn w której przeniesienie napdu odbywa si za po[rednictwem wzajemnie zazbiajcych si kóB zbatych. W budowie maszyn przekBadnie zbate s najpowszechniej stosowanymi przekBadniami. PrzekBadnie zbate mo|emy podzieli: 1) ze wzgldu na umiejscowienie zazbienia: - przekBadnie z zazbieniem zewntrznym, - przekBadnie z zazbieniem wewntrznym 2) ze wzgldu na rodzaj przenoszonego ruchu: - przekBadnie obrotowe  pracuj dwa koBa zbate, - przekBadnie liniowe  koBo zbate pracuje z listw zbat tzw. zbatk (ruch obrotowy zamieniany jest w posuwisty lub na odwrót). 3) ze wzgldu na wzajemne usytuowanie osi obrotu: - przekBadnie czoBowe  obie osie obrotu le| w jednej pBaszczyznie; przekBadnie czoBowe wystpuj w dwóch odmianach: - przekBadnia walcowa, - przekBadnia sto|kowa. - przekBadnie [rubowe  osie obrotu le| w dwóch ró|nych pBaszczyznach; przekBadnie [rubowe wystpuj w dwóch odmianach: - przekBadnia hiperboloidalna (osie zwichrowane), - przekBadnia [limakowa (osie prostopadBe). Rys. 64. Rodzaje przekBadni zbatych: walcowe o zazbieniu zewntrznym: a) proste, b) sko[ne, c) daszkowe, d) walcowe o zazbieniu wewntrznym, e) zbatkowe, sto|kowe: f) o zbach prostych, g) o zbach sko[nych, h) krzywoliniowych, i) [rubowe, j) [limakowe [18]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 53 GBówna zaleta przekBadni zbatych to mo|liwo[ ich stosowania do przenoszenia mocy w bardzo szerokim zakresie, jak i do przekazywania ruchu obrotowego w mechanizmach precyzyjnych. Do zalet zaliczamy: - stosunkowo maBe gabaryty, - mniejsze naciski na waB i Bo|yska, - stosunkowo cicha praca, przy odpowiednim smarowaniem, - du|a równomierno[ pracy, - niezawodno[ dziaBania. Wady przekBadni zbatych: - stosunkowo niskie przeBo|enie dla pojedynczego stopnia, - du|y koszt wykonania, - wymagaj obfitego smarowania, - haBa[liwo[, - brak naturalnego zabezpieczenia przed przeci|eniem. Urzdzenia sBu|ce do zatrzymywania, zwolnienia lub regulacji ruchu maszyn nazywamy hamulcami. Hamulce maszynowe skBadaj si z dwóch zasadniczych czBonów: - hamowanego  ruchomego, - hamujcego  nieruchomego. Sprz|enie tych dwóch czBonów powoduje zmniejszenie prdko[ci lub zatrzymanie mechanizmu poBczonego z ruchomym czBonem hamulca. Najcz[ciej stosowanymi hamulcami w budowie maszyn s hamulce cierne. Hamulce cierne mechaniczne dzielimy na: - segmentowe (klockowe lub szczkowe), - ta[mowe (cignowe), - tarczowe  sto|kowe i wielopBytkowe. Rys. 65. Hamulce: a) sto|kowy, b) wielopBytkowy, c) jednoklockowy, d) cignowy [18] 4.6.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jak dzielimy sprzgBa i jak rol speBniaj sprzgBa w urzdzeniach? 2. Co nazywamy przekBadni mechaniczn?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 54 3. Jakie znasz rodzaje przekBadni pasowych? 4. Jakie znasz rodzaje przekBadni BaDcuchowych? 5. Jakie znasz rodzaje przekBadni zbatych? 6. Co nazywamy hamulcem? 4.6.3. wiczenia wiczenie 1 Na rysunku przedstawiono przekBadnie mechaniczne stosowane w budowie maszyn. Twoim zadaniem jest rozpoznanie rodzaju przekBadni, wskazanie ich wad i zalet oraz zastosowania. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) dobra partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowi si, do jakiego rodzaju przekBadni nale| przekBadnie przedstawione na rysunku, 3) wskaza wady i zalety ka|dej z przekBadni, 4) wskaza przykBady zastosowaD, 5) wpisa wszystkie pomysBy na kartce (burza mózgów  nie krytykujc |adnego z pomysBów Twoich kole|anek/kolegów), 6) uporzdkowa zapisane pomysBy  odrzuci ewentualnie nierealne lub budzce wtpliwo[ci czBonków grupy, 7) zaprezentowa efekty pracy grupy na forum klasy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - du|e arkusze papieru, - mazaki, - tablica flip  chart. 4.6.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozpozna rodzaje przekBadni mechanicznych? ð ð 2) rozpozna rodzaje sprzgieB? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 55 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj dokBadnie instrukcj. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. 3. Odpowiedzi udzielaj wyBcznie na karcie odpowiedzi. 4. Zapoznaj si z zestawem zadaD testowych. 5. Test zawiera 20 zadaD. 6. Do ka|dego zadania podane s trzy odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidBowa. 7. Zaznacz prawidBow wedBug Ciebie odpowiedz, wstawiajc liter X w odpowiednim miejscu na karcie odpowiedzi. 8. W przypadku pomyBki zaznacz bBdn odpowiedz kóBkiem, a nastpnie liter X zaznacz odpowiedz prawidBow. 9. Za ka|de poprawne rozwizanie zadania otrzymujesz jeden punkt. 10. Za udzielenie bBdnej odpowiedzi, jej brak lub zakre[lenie wicej ni| jednej odpowiedzi  otrzymujesz zero punktów. 11. Uwa|nie czytaj tre[ zadaD i proponowane warianty odpowiedzi. 12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia; je[li które[ z zadaD sprawi Ci trudno[, przejdz do nastpnego. Do zadaD, na które nie udzieliBe[ odpowiedzi, mo|esz wróci pózniej. 13. Pamitaj, |e odpowiedzi masz udziela samodzielnie. 14. Na rozwizanie testu masz 40 minut. Powodzenia! ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Do najcz[ciej spotykanych poBczeD nierozBcznych nale| poBczenia: a) spawane, b) koBkowe, c) spr|yste. 2. Do najcz[ciej spotykanych poBczeD rozBcznych nale| poBczenia:: a) wtBaczane, b) gwintowe, c) zaciskane. 3. PoBczenie klejone nale|y do grupy poBczeD: a) nierozBcznych, b) rozBcznych, c) trwaBych. 4. PoBczenie wielowypustowe nale|y do grupy poBczeD: a) wpustowych b) nierozBcznych, c) rozBcznych. 5. Rysunek przedstawia poBczenie: a) koBkowe, b) sworzniowe, c) gwintowe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 56 6. Rysunek przedstawia poBczenie: a) nitowe, b) klinowe, c) zaciskane. 7. Spawanie jest technologi Bczenia materiaBów przez: a) nagrzanie i stopienie elementów w miejscu Bczenia, b) nagrzanie elementów w miejscach Bczenia i docisk, c) wprowadzenie midzy Bczone powierzchnie innego roztopionego metalu lub stopu (czynnika Bczcego), zwanego spoiwem. 8. Rysunek przedstawia zBcze spawane: a) naro|ne, b) zakBadkowe, c) doczoBowe. 9. Rysunek przedstawia schemat zgrzewania elektrycznego: a) liniowego, b) punktowego, c) garbowego. 10. Do rozgrzania Bczonych elementów wykorzystuje si ciepBo pBomienia powstaBego w skutek spalania mieszanki acetylenu lub propanu z tlenem w spawaniu: a) gazowym, b) MAG, c) TIG. 11. W poBczeniu wpustowym elementem Bcznym jest: a) wielowypust, b) koBek, c) wpust. 12. Rysunek przedstawia spr|yn: a) pier[cieniow, b) talerzow, c) spiraln. 13. Rysunek przedstawia Bo|ysko toczne: a) igieBkowe, b) walcowe, c) baryBkowe. 14. Ao|ysko [lizgowe to Bo|ysko, w którym powierzchnia czopa waBu [lizga si po: a) powierzchni panewki lub bezpo[rednio po powierzchni otworu Bo|yska, b) elementach tocznych, np. kulkach, c) elementach [lizgowych.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 57 15. SprzgBo jest elementem ukBadu napdowego maszyn sBu|cym do: a) zatrzymywania, zwolnienia lub regulacji ruchu maszyn, b) przenoszenia ruchu obrotowego z waBu czynnego (napdzajcego) na waB bierny (napdzany), c) Bczenia waBów i przekazywania momentu obrotowego z waBu napdzajcego na waB napdowy. 16. Rysunek przedstawia sprzgBo: a) samonastawne kBowe, b) sztywne koBnierzowe, c) tarczowe. 17. W przekBadni zbatej przeniesienie napdu odbywa si za pomoc: a) kóB zbatych, b) pasów zbatych, c) kóB ciernych zbatych. 18. PrzekBadnie, w których przeniesienie napdu odbywa si za po[rednictwem cigien, np. BaDcucha zbatego, nazywamy przekBadni: a) ciern b) cignow, c) zbat. 19. Rysunek przedstawia przekBadni: a) zbatkow, b) zbat prost, c) z pasem zbatym. 20. Rysunek przedstawia hamulec: a) tarczowy, b) segmentowy, c) ta[mowy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 58 KARTA ODPOWIEDZI Imi i nazwisko .................................................................................................. Rozpoznawanie podzespoBów stosowanych w maszynach i urzdzeniach elektrycznych Zakre[l poprawn odpowiedz. Numer Odpowiedz Punkty zadania 1 a b c 2 a b c 3 a b c 4 a b c 5 a b c 6 a b c 7 a b c 8 a b c 9 a b c 10 a b c 11 a b c 12 a b c 13 a b c 14 a b c 15 a b c 16 a b c 17 a b c 18 a b c 19 a b c 20 a b c Razem:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 59 6. LITERATURA 1. http://pcws.zis.ia.polsl.gliwice.pl 2. http://pl.wikipedia.org 3. http://www.cefedro.com.pl 4. http://www.prema.com.pl/ 5. http://www.totalpolska.pl/wiedza 6. http://www.spawalnictwo.com.pl 7. http://www.loctite.pl 8. http://www.zgrzewarki.pl 9. http://www.cyfronika.com.pl 10. http://www.nity.com.pl 11. Katalog spr|yn LESJOFORS 12. Katalog Bo|ysk CX 13. Oleksiuk W., Paprocki K.: Podstawy konstrukcji mechanicznych dla elektroników. WSiP, Warszawa 1996. 14. PotyDski A.: Podstawy technologii i konstrukcji mechanicznych. WSiP, Warszawa 1999. 15. Praca zbiorowa: MaBy poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1994. 16. Rutkowski A.: Cz[ci maszyn. WSiP, Warszawa 2005.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 60

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
06 Stosowanie maszyn i urządzeń elektrycznych
Stosowanie maszyn i urządzeń elektrycznych
Stosowanie maszyn i urządzeń w produkcji mięsa i jego przetworow
Analizowanie działania maszyn i urządzeń elektrycznych
Stosowanie maszyn i urządzeń
Maszyny i urzadzenia elektryczne wprowadzenie
Stosowanie maszyn, urządzeń i narzędzi kaletniczych
16 Eksploatowanie maszyn i urządzeń stosowanych w procesach
Stosowanie maszyn, aparatów i urządzeń przemysłu chemicznego
Stosowanie maszyn, aparatów i urządzeń przemysłu chemicznego
Charakteryzowanie maszyn i urządzeń stosowanych w kuśnierstwie

więcej podobnych podstron