referendum w określanej sprawie, potem zbiera się podpisy mieszkańców (tych którzy mają prawo do wybierania RG). Dalsze etapy są różne, w zależności czy referendum dotyczy odwołania organu czy innej ważnej sprawy.
Referendum ws odwołania organu - wniosek z podpisami przekazuje się komisarzowi wyborczemu, który bada czy jest odpowiednia ilość podpisów, itp., bada ten wniosek pod kątem formalnym, gdy stwierdzi że wniosek spełnia wymogi określone prawem, wydaje postanowienie o przeprowadzenie referendum określając termin jego przeprowadzenia, to postanowienie musi być opublikowane w Wojewódzki Dzienniku Urzędowym. Jeżeli komisarz stw. że wniosek nie spełnia wymagań ustawowych zwraca wniosek do uzupełnienia albo wydaje postanowienie o odrzucenie wniosku. Inicjator ma możliwość zaskarżenia postanowienia komisarza do sądu administracyjnego.
Referendum w innych sprawach - kompletny wniosek przekazywany jest wójtowi, następnie wójt po otrzymaniu wniosku przekazuje go przewodniczącemu rady gminy, RG powołuje komisje ze swojego składu która bada czy wniosek spełnia wymogi ustawowe, po tej kontroli RG podejmuje uchwałę ws przeprowadzenia referendum, następnie ta uchwała publikowana jest w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym. Gdy stwierdzono jakieś nieprawidłowości przez komisje, to RG podejmuje uchwałę o odrzuceniu wniosku, na tę uchwałę inicjatorowi przysługuje skarga do sądu administracyjnego.
Referendum przeprowadza się po kampanii referendalnej nie później niż w 50 dni od dnia publikacji w Wojewódzki Dzienniku Urzędowym.
Referendum przeprowadza gminna komisja referendalna (ustala wyniki, frekwencje, stwierdza czy jest ważne) i komisje obwodowe. Referendum jest ważne gdy wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, w sprawie odwołania organu gminy potrzebna jest większość 3/5 uprawnionych mieszkańców gminy. Jak referendum jest ważne, to stwierdza się czy referendum jest rozstrzygające. Wynik referendum jest rozstrzygające gdy za jednym z rozwiązań opowiedziała się większość, w przypadku samo opodatkowania potrzebne jest 2/3 ważnych głosów. Wyniki są ogłaszane w WDU.
Skutki referendum - gdy wyniki jest rozstrzygający, to właściwy organ gminy ma obowiązek niezwłocznie przystąpić do realizacji woli mieszkańców. Gdy referendum dotyczy odwołania organu, to z chwilą ogłoszenia wyników, kończy się działalność odwołanego organu lub organów. Gdy dojdzie do zakończenia działalności organów gminy, do czasu wyboru nowych organów, funkcje przejmuje osoba wyznaczana przez premiera. Mieszkańcy, którzy brali udział w referendum mogą wnieść protest do sądu powszechnego, by rozstrzygnąć czy referendum spełniało wymogi prawne.
- wybory do organów gminy
- zebranie wiejskie ( zebranie mieszkańców osiedla) - formy występujące w jednostkach pomocniczych, w sołectwach lub osiedlach