98272

intelektu w parze z przemożnym pędem do czytania i studiowania. Po wydaleniu z Paryża i Brukseli przeniósł się do Londynu, gdzie spędził ostatnie trzydzieści lat swego życia, czytając i pisząc w jednej z wielkich bibliotek światowych, British Museum.

Teoria historii według Marksa

Myśl marksowska jest kombinacją filozofii Hegla, myśli francuskich utopistów i klasycznej ekonomii politycznej — w szczególności ricardiańskiej. Marksowska analiza kapitalizmu jest zastosowaniem do jego epoki teorii historii wywodzącej się od G. W. F. Hegla. Hegel twierdził, że historia nie przebiega w sposób cykliczny przez szereg powtarzających się sytuacji, jak to sądziło wielu ludzi, a raczej posuwa się do przodu w prostej linii, stopniowo, w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie triady sił, które nazwał tezą, antytezą i syntezą-Ponieważ siły te mają charakter ideologiczny, prawa historii można znajdować badając idee, a nie wydarzenia przeszłości. Według Hegla, w każdym danym punkcie czasu istnieje akceptowana idea, czyli teza, wkrótce jednak zostaje ona zakwestionowana przez swoje przeciwieństwo, czyli antytezę. Z tego konfliktu idei rodzi się synteza, reprezentująca wyższą formę prawdy, która staje się nową tezą. Nowej tezie w podobny sposób przeciwstawia się jej antyteza, przekształcając ją w nową syntezę itd. itd. Tak więc w nigdy nie kończącym się łańcuchu idei, zbliżających się coraz bardziej do prawdy, dokonuje się ewolucja historii w procesie bez końca, w którym wszystko staje się coraz bardziej doskonałe pod wpływem zmian wywoływanych przez konflikty. Proces ten, jak też metodę jego badania, Hegel nazwał dialektyką.

Marks dostrzegał podobny proces w historii — i w ogóle w rzeczywistości — i posługiwał się podobną metodą jego badania, którą nazwał również dialektyką. Lecz między filozofiami Hegla i Marksa zachodziła duża różnica, polegająca na tym, że filozofia Hegla była idealistyczna, a filozofia Marksa materialistyczna. Dla Hegla rzeczywistością, w której dokonywały się zmiany, były idee, natomiast dla Marksa była nią materia, która —jak mówił — zawiera w sobie zarodki stałego konfliktu. Filozofia Marksa nazywa się dlatego materializmem dialektycznym.

Uwagę Marksa zaabsorbowały następujące wielkie kwestie: Czy można rozwinąć teorię, która by wyjaśniała różne sposoby organizacji społeczeństw w przekroju czasowym, i czy można tę teorię wykorzystać dla przepowiadania możliwej organizacji społeczeństwa w przyszłości? Czy struktury społeczne, które nazywamy feudalizmem i kapitalizmem, są częścią ewolucyjnego rozwoju, nadającego się do analizy, czy są tylko wynikiem przypadkowych wydarzeń historycznych?

Marks zarzucał burżuazyjnym ekonomistom kapitalistycznym, że pisali tak, jak gdyby istniała przeszłość, natomiast nie miało być przyszłości — jak gdyby kapitalizm, system będący produktem ewolucji poprzednich systemów, był niejako idealną strukturą społeczną, która miałaby istnieć na zawsze. Dlatego zmiana jest ważnym składnikiem systemu Marksa: mimo iż możemy nie wiedzieć, co przyniesie przyszłość, to jednak — jak powiedział Marks — wiemy, że będzie ona różnić się od przeszłości i teraźniejszości.

Skupiając się na materialistycznych, czyli ekonomicznych czynnikach, jako na pierwotnym (aczkolwiek nie jedynym) wyznaczniku historycznych zmian, Marks zrewolucjonizował sposób myślenia w naukach społecznych. Marksowska teza okazała się owocną hipotezą, czyli pierwszym przybliżeniem, dla mnóstwa ważnych i użytecznych prac z dziedziny nauk społecznych. Brytyjski krytyk i filozof, Isaiah Berlin, posłużył się bajką o jeżu i lisie, mówiąc o koncentracji Marksa na czynnikach materialistycznych w tłumaczeniu historycznych przemian. Lis wie dużo rzeczy, mówi Berlin, natomiast jeż wie jedną rzecz najważniejszą. Bezspornie, Marks jako uczony był intelektualnym lisem, lecz w opracowaniu swojej teorii historii przybrał rolę jeża, ignorując dużo innych, istotnych kwestii po to, żeby skupić uwagę na czynnikach ekonomicznych jako najważniejszym elemencie wyjaśniającym zmienność struktury społeczeństwa. Marksowska teoria historii jest wyrażona najbardziej explicite w Manifeście komunistycznym oraz w przedmowie do Krytyki ekonomii politycznej, w której Marks wyjaśnia co następuje:

Wynik ogólny, do którego doszedłem i który, z chwilą gdy go zdobyłem, posłużył mi za nić przewodnią dla dalszych moich badań, da się krótko sformułować w ten oto sposób: W społecznym wytwarzaniu swego tycia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki —w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę, społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji tycia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces tycia w ogólności. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji albo — co jest tylko prawnym tego wyrazem ~ ze stosunkami własności, w których łonie one się dotąd rozwijały. Z

2