1352737846

16 WOJNA I POKOJ

najpierwotniejszy ustrój społeczny był, czy nie był indywidualistycznym ? Zadowolniłem się stwierdzeniem, że społeczeństwa o naszej, zachodnio-europejskiej, współczesnej cywilizacyi

*

żyły ongi w ustroju znacznie mniej indywidualistycznym, może nie w pierwszych stadyach rozwoju, ale w każdym razie bardzo wcześnie, w zaraniu dziejów znanych nam nieco bliżej, niż czasy przedhistoryczne, żyły w ustroju, w którym więzy zbiorowości

społecznych, rodzinnych, religijnych, państwowych, pozosta-

/

wiały^jednostce daleko mniej swobody, niż dziś. Dopiero w drodze rozwoju stopniowego, często przerywanego nawrotami w kierunku przeciwnym doszły do organizacyi bardziej indywidualistycznej .

Podobnie przedstawia mi się zagadnienie przejścia do bardziej pokojowego trybu życia. Nie rozstrzygam pytania, czy człowiek pierwotny żył w ciągłej walce z bliźnimi? Wystarcza mi przypomnieć dość ogólnie uznany fakt staczania może nie od początku, ale bądź co bądź od dawien dawna walk i wojen między ludźmi, z pośród których w toku stuleci wyrosły współczesne społeczeństwa europejskiej cywilizacyi. Po okresie pierwszym, z którego trudno nam sobie zdać sprawę, nastąpił okres niemal ciągłych starć orężnych. Później stosunki się zmieniały. Ludzkość przeżywała czasy mniej lub więcej wojownicze. Ale na ogół przeważają na szali wypadków popędy i rozumowania doradzające zaniechania walki. Ludzkość staje się coraz bardziej pokojową. Po ukończeniu wojen napoleońskich w roku 1815 przeżyła niemal stuletni wybitnie pokojowy okres, przerwany niedawno nawrotem ku dawniejszemu orężnemu sposobowi załatwiania sporów. Ten pogląd chcę rozwinąć i uprawdopodobnić.

Często wyrażano nadzieję, że ludzkość stanie się bardziej pokojową lub, że powinna się nią stać. Jedno i drugie pomijam. Pytam, czy żyje życiem bardziej pokojowem? O ile mi wiadomo, nikt poważnie nie bronił wprost przeciwnego zdania. Nikt nie dowodził, że ludzkość z biegiem wieków toczy coraz to więcej walk i wojen. Niejednokrotnie dawano twierdzącą odpowiedź na pytanie, nad którem chcę się zastanowić, nie