1352737996

304 WOJNA I POKÓJ

miarach istnieje in poieniia. Gdyby go nie było, gdyby nie było gróźb państwa, popartych możnością użycia siły, nie byłoby także pokoju wewnętrznego i zewnętrznego. Nie można utożsamiać groźby z jej urzeczywistnieniem. Zmniejszanie się walki i wojen byłoby z pewnością moralnie cenniejsze, gdyby było ściśle dobrowolne, ale nie traci całej swej wartości prze^ to, że w pewnej mierze łączy się z groźbą użycia przymusu. Pamiętajmy i o tem, że przymus, o którym mowa, nie jest czysto fizyczny, jakby na pierwszy rzut oka wydawać się mogło. Nie mógłby być skutecznym, gdyby nie miał poparcia w przychylnej opinii warstw wpływowych.

Współdziałanie i współzawodnictwo pokojowe stają się coraz to donioślejszymi czynnikami w toku dziejów. Ludzie stykają się ze sobą coraz to częściej. Walka ze zwierzętami i ludzi między sobą jest w zaniku. Wojny trwają nadal. Trudno stwierdzić wyraźny wzrost lub oczywiste poniechanie tej formy ludzkiego współżycia. Już to samo dowodzi, że stosunkowo znaczenie wojen raczej maleje. Rozmiary i doniosłość tych form ludzkiego współżycia, które polegają na współdziałaniu i na współzawodnictwie pokojowem stanowczo wzrastają. W stosunku do nich znaczenie dziejowe wojen zmniejsza się, ponieważ trudno stwierdzić wzrost wojowniczości wśród nowoczesnych społeczeństw ludzkich. Będę się starał później uprawdopodobnić, że wojny obecnie są mniej zyskowne, niż dawniejsze, że ich znaczenie gospodarcze uległo pomniejszeniu w stosunku do szybkiego rozrostu innych środków zarobkowania, zapewnia-

4.

jących coraz to większe zyski. Może będę miał sposobność także i z innych punktów widzenia uprawdopodobnić pogląd o z mnie j-szającem się znaczeniu wojen.

VI.

Buckie w głośnej książce o dziejach cywilizacyi angielskiej zauważył^ że w wieku XIX-ym wojny stały się nieco rzadsze, a zamiłowanie do wojen niemal zupełnie zanikło. Dawniej stan żołnierski był uprzywilejowanym. Władza w państwie