1352737998

306 WOJNA 1 POKÓJ

odwrotne twierdzenie odpowiadałoby bardziej współczesnym poglądom. Nam wydaje się handel naturalniejszym sposobem zarobkowania, niż wojna, Ateńczyk za Perildesa, przypatrując się najbliższym sobie stosunkom, mógł łatwo dojść do przekonania, że wojna jest naturalnym sposobem zarobkowania. Dochód z niej był stale głównem źródłem utrzymania dla wielu Ateńczyków. Państwo ateńskie nakładało stałe haracze na miasta sprzymierzone, które bezpośrednio czy pośrednio przypadały w udziale jego obywatelom. Ogromna większość wolnych obywateli ateńskich była płatna ze skarbu państwa, zasilanego głównie haraczami sprzymierzeńców', a w małym stopniu podatkami. Aristoteles, zaliczając wojnę do naturalnych sposobów zarobkowania, dawał wyraz, poglądom wielce rozpowszechnionym, po części uzasadnionym w ówczesnych faktycznych stosunkach. Dziś stan rzeczy zmienił się. Obok wojny powstały inne źródła zarobków. Z handlu i przemysłu uzyskują ludzie dochody i majątki większe, niż ze zdobyczy wojennych. Znaczenie wojny jako sposobu zarobkowania zmalało. Dziś uważamy pokój za stan normalny, wojnę — za zjawisko wy-j ątko we.

Starałem się uprawdopodobnić zapatrywanie, że wojna i pokój różniczkują się coraz wyraźniej w toku dziejów, że za-patrywania i dążenia pokojowe, skłaniające ludzi do zaniechania wojen, zyskują na sile i skuteczności w stosunku do dążeń przeciwnych, dzięki czemu formA wojenna współzawodnictwa doznała pewnego ograniczenia. Doniosła zmiana na kcrzyść pokojowego współżycia ludzi jest tern bardziej zastanowienia godną, że zaszła równolegle z ogromnym rozrostem zaludnienia na kuli ziemskiej. Większa liczba ludzi powiększa ich współzawodnictwo o skarby przyrody. Wraz z wzrostem zaludnienia ludzkość powinna się stawać bardziej wojowniczą. A przecie przebieg wypadków jest wprost odwrotny. Dlaczego ludzkość stała się bardziej pokojową? Zmiany gospodarcze były może nie bezpośrednio działającą przyczyną, ale conaj-mniej jednym z głównych warunków urzeczywistnienia tego przewrotu. Ludzkość mogła stać się bardziej pokojową z chwalą,