5027719828

adaptacyjna Bertolucciego dotycząca wyboru przestrzeni świadczy o tym, że reżyser pragnął wzbogacić tekst Borgesa o dwie płaszczyzny - kulturowo-historyczną, związaną z dziejami i sztuką Włoch oraz biograficzną, odsyłającą do prywatnych doświadczeń.

Osobisty charakter Strategii pająka nie ogranicza się do obecności biograficznych tropów, których wyliczanie byłoby zadaniem jałowym. Wyjątkowość filmu polega na tym, że Bertolucci potrafił nadać własnym przeżyciom uniwersalny wymiar. Reżyser mówił w wywiadach, że jego wyobraźnia została pobudzona dzięki seansom psychoanalitycznym, które rozpoczął właśnie podczas realizacji Strategii. „Powiedziałbym, że to film, który skrupulatnie realizuje plan psychoanalitycznej terapii, ponieważ miasto nazywające się Tara jest jak nieświadomość, czy też podświadomość”¹⁸. Strategia to nie tyle egzemplifikacja ustaleń Freuda, ile na wpół mityczna podróż do wnętrza psychiki, zachowująca jednak związek z konkretną geograficzną przestrzenią i określonym czasem historycznym. Napięcie między tymi dwoma płaszczyznami stanowi najbardziej interesujący aspekt filmu.

Przed przystąpieniem do analizy Strategii, warto zastanowić się nad funkcjonowaniem kategorii czasu i przestrzeni w innych dziełach Bertolucciego. Przestrzeń zawsze poddawana jest w nich różnorodnym zabiegom narracyjnym, ściśle wiąże się z emocjami bohaterów i często zmienia wraz z ich aktualnym stanem psychicznym. W Księżycu z 1979 roku, kiedy amerykański chłopiec przyjeżdża po raz pierwszy do Rzymu, stolica Włoch wygląda (i brzmi) jak miasto wschodnie i czasem trudno rozpoznać, że akcja dzieje się w Europie. Bertolucci oddaje w ten sposób poczucie obcości i osamotnienia głównego bohatera, zagubionego w życiu narkomana. Nowoczesny, niemal pusty dom amerykańskiej rodziny w Małym Buddzie to sugestywny wyraz alienacji jego mieszkańców, spowity cieniami Rzym w Partnerze traktować można jako projekcję schizofrenicznej psychiki protagonisty, itd. Bertolucci splata to, co realne, z tym co fantasmagoryczne, a ponadto gra z rozmaitymi kinematograficznymi konwencjami przedstawiania przestrzeni: stylem kina klasycznego, ekspresjonizmem, itd. Od pierwszych, amatorskich filmów prawdziwą obsesją reżysera jest także czas. Po pierwsze - czas przemijania, związany z uwiądem i nieuchronnym zmierzaniem ku śmierci (por.: Kostucha, Ostatnie tango w Paryżu, Pod osłoną nieba). Po drugie - czas kolisty, cyrkularny, manifestujący się często w postaci klamry spinającej całość utworu, kiedy wydarzenia z początku filmu zostają niejako powtórzone w finale (Wiek XX, Ostatni cesarz, nowela z filmu 10 minut później: wiolonczela). W Strategii pająka zaobserwować można wszystkie wymienione wyżej tendencje. Często nie sposób odgadnąć, na ile prezentowana w filmie przestrzeń jest realna, a na ile stanowi jedynie projekcję świata wewnętrznego bohatera,

¹⁸ E. Chaluja, S. Schadhauser, G. Mingrone./I Conversation with Bertolucci, [w:] Bernardo Bertolucci. Interviews, op. cit., s.52. Jeżeli nie podano inaczej, wszystkie teksty z języka angielskiego zostały przetłumaczone przez autora pracy.

11