plik


’žTranslatologia wedBug Balcerzana «Translatology According to Edward Balcerzan» by Ewa Kraskowska Source: Second Texts (Teksty Drugie), issue: 3 / 2010, pages: 79­85, on www.ceeol.com. Kraskowska Translatologia wedBug Balcerzana Roztrzsania i rozbiory Translatologia wedBug Balcerzana W imponujcym dorobku naukowym Edwarda Balcerzana wyró|niaj si trzy gBówne obszary badaD. S to: historia literatury XX wieku (ze szczególnym uwzgld- nieniem historii poezji), teoria literatury (ze szczególnym uwzgldnieniem geno- logii, semiotyczno-strukturalistycznej teorii komunikacji literackiej oraz meto- dologii badaD literackich) oraz studia nad przekBadem. Je[li spojrze na list pu- blikacji ksi|kowych poznaDskiego badacza, zainicjowan doktoratem z roku 1968 pod tytuBem Styl i poetyka twórczo[ci dwujzycznej Brunona JasieDskiego. Z zagadnieD teorii przekBadu (ZakBad Narodowy OssoliDskich, Wydawnictwo IBL), a zamykan najnowszym TBumaczeniem jako  wojna [wiatów . W krgu translatologii i komparaty- styki (Wydawnictwo Naukowe UAM, PoznaD 2009), Batwo dostrzec, i| prace z za- kresu translatologii tworz klamr obejmujc kilkudziesicioletni okres aktyw- no[ci naukowej poznaDskiego literaturoznawcy. Jest to wic przypadek szczegól- nej konsekwencji i cigBo[ci zainteresowaD, ale zarazem ich ewolucji i noweliza- cji. Z jednej strony bowiem Edward Balcerzan nieustannie sprawdza przydatno[ wypracowanego przez te wszystkie lata instrumentarium translatologicznego  a jest on twórc licznych modeli, poj i typologii, które na staBe weszBy do dyskursu naukowego studiów nad przekBadem nie tylko w Polsce  z drugiej za[ nie ustaje w wysiBkach na rzecz wzbogacania go i modernizowania. Widomym, bo odnotowanym ju| w tytule nowej ksi|ki sygnaBem moderniza- cji jest poBczenie refleksji przekBadoznawczej z komparatystyczn. Zarówno stu- dia translatologiczne, jak i literackie badania porównawcze nie od dzi[ [wiadome byBy bliskiego powinowactwa, jakie midzy nimi zachodzi. Ich wspólnym mia- nownikiem byBo i jest  by rzecz uj najpro[ciej  operowanie w wielojzycznej i wielokulturowej przestrzeni zjawisk literackich, a tak|e to|samo[ procedur; dla 79 Roztrzsania i rozbiory obu wszak punktem wyj[cia dla analiz i interpretacji jest akt porównania. Mimo to wyraznie stematyzowany postulat scalenia dyskursu translatologicznego z kom- paratystycznym pojawiB si w[ród uprawiajcych te dyscypliny badaczy stosunko- wo niedawno, na pocztku lat 90. XX wieku, kiedy to w amerykaDskich [rodowi- skach literaturoznawczych zaczto mówi i pisa o zwrocie translatorskim (trans- lation turn) w studiach porównawczych i o zwrocie kulturowym (cultural turn) w tzw. Translation Studies1. W tym miejscu trzeba zaznaczy, |e polskie rozumienie kompa- ratystyki literackiej znacznie si ró|ni od tego, co w akademickiej tradycji krajów anglosaskich kryje si pod nazw Comparative Literature, a w spisie kursów uni- wersteckich jest zakodowane jako CompLit. O ile u nas (i w krajach ssiedzkich) literackie badania porównawcze nosz wci| [lady uprawianej od XIX wieku  wpBy- wologii , co przejawia si m.in. w dyrektywie wskazania tertium comparationis jako warunku podjcia analizy komparatystycznej (mo|e to by np. realny fakt kontak- tu autorów w przestrzeni tekstowej lub empirycznej, wspólnota kulturowego pola odniesienia itp.), o tyle w [wiecie angloamerykaDskim CompLit wyrasta raczej z tradycji Weltliteratur, literatury powszechnej studiowanej w ujciu porównaw- czym. Oczywi[cie, oba te warianty badaD komparatystycznych posiadaj znaczny obszar wspólny i |adn miar nie mo|na ich traktowa jako rozBcznych, a ich wzajemne oddziaBywanie jest inspiracj do poszukiwaD jeszcze innego, bardziej odpowiadajcego potrzebom wspóBczesno[ci modelu. Gdzie[ na terenie tych dys- kursywnych spotkaD i konfrontacji ró|nie rozumianych komparatystyk pojawia si problem i fenomen przekBadu. W TBumaczeniu jako  wojnie [wiatów problematyka komparatystyczna ustpu- je wprawdzie pierwszeDstwa tematom przekBadoznawczym, ale sama jej obecno[ w ksi|ce badacza postrzeganego jako jeden z twórców polskiej translatogii2 jest znaczca i mo|e mie wpByw na kierunek, w jakim obie te dziedziny bd zmie- rza w najbli|szych latach. Wikszo[ z trzynastu rozdziaBów skBadajcych si na caBo[ publikacji zostaBa pomy[lana i napisana w taki sposób, |e cz[ teoretyczna  zwykle dotyczca konkretnego pojcia lub problemu translatologicznego  obu- dowana jest ilustrujcym j studium interpretacyjnym konkretnego przypadku przekBadowego. Owe case studies, nierzadko bazujce na wBasnym do[wiadczeniu translatorskim Edwarda Balcerzana i barwnie, miejscami anegdotycznie zrefero- 1 W tej dyskusji szczególnie wa|ne byBy gBosy takich uczonych, jak Charles Bernheimer, Susan Bassnet czy Gayatri Chakravorty Spivak. Niebawem bdziemy mogli si zapozna z jej przebiegiem za spraw redagowanej przez Tomasza Bilczewskiego antologii pt. NiewspóBmierno[. Perspektywy wspóBczesnej komparatystyki (w przygotowaniu). 2 Najnowszym [wiadectwem obecno[ci polskiej translatologii  jako pewnego stylu my[lenia o studiach nad przekBadem  na europejskiej scenie akademickiej mo|e by wydana wBa[nie antologia pod redakcj Lorenza Constantino Teorie della traduzione in Polonia, Sette Cita, Viterbo 2009, zawierajca m.in. prace Olgierda Wojtasiewicza, Jerzego Ziomka, Edwarda Balcerzana, StanisBawa BaraDczaka, El|biety Tabakowskiej. 80 Kraskowska Translatologia wedBug Balcerzana wane, stanowi dla odbiorcy praktyczn lekcj analizy, krytyki i aksjologii prze- kBadoznawczej. Taki charakter maj na przykBad rozdziaBy po[wicone przedmio- towi i metodom krytyki przekBadu (rozdziaB 6.), ró|nicy midzy poetyk dzieBa oryginalnego i poetyk przekBadu (rozdziaB 2.) czy zagadnieniu nieprzekBadalno- [ci (rozdziaB 3.). Zawieraj one autorskie propozycje kodyfikujce dla studiów nad przekBadem i z caB pewno[ci ich potencjaB systemotwórczy oraz pojciotwór- czy wpBynie inspirujco na rozwój tej dziedziny wiedzy w Polsce. Tematyk komparatystyczn podejmuje Balcerzan w rozdziaBach i podrozdzia- Bach po[wiconych m.in. koncepcji komparatystyki wewntrznej autorstwa Kwi- ryny Ziby (rozdziaB 11.) czy projektom komparatystycznym Andrzeja Litworni (rozdziaB 9.), ale najbardziej autorska propozycja z tego krgu problemowego przed- stawiona zostaBa w rozdziale 10. zatytuBowanym Pola-sobowtóry. Rewolucja i kom- paratystyka. Badacz prezentuje w nim nowatorsk wizj równolegBej i porównaw- czej lektury dzieB autorów, których w zasadzie nie Bczy |adne tradycyjnie rozu- miane tertium comparationis: czuwaskiego poety MichaiBa Sespela (1899-1922) i po- etów polskich: Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, dwudziestowiecz- nych awangardzistów Peipera i Przybosia, Stefana Flukowskiego i Andrzeja Bursy. To tutaj wBa[nie ujcie komparatystyczne niejako organicznie zespala si z perspek- tyw translatologiczn, nie bdc tylko jej uzupeBnieniem  a o to wBa[nie w postu- lowanej symbiozie obu dyscyplin chodzi. Wychodzc mianowicie od dylematów zwizanych z tBumaczeniem wiersza proz czy te| struktur  prozopodobn , pre- zentuje Balcerzan koncepcj przekBadu tzw. quasi-wierszem, w którym widzi ma- teriaB do refleksji komparatystycznej, gdy| wBa[nie tego rodzaju przekBad, na p o - z i o mi e [ wi a t a pr z e ds t a wi o ne g o maksymalnie podobny do ory- ginaBu,  pozwala skupi si na d p o r z  d k a mi wy i z o l o wa ny mi z tekstowych caBo[ci (s. 202). Jednym z owych porzdków jest  pole ideologii (s. 203), spokrewnione z takim zjawiskami, jak pola semantyczno-obrazowe czy pola tematyczne. I wBa[nie pola ideologii staj si w przypadku Sespela i poetów polskich owym skonstruowanym przez badacza-komparatyst tertium  po l a - mi - s o bo wt ó r a mi, definiowanymi jako  pary lub serie bardzo bliskich sobie fragmentów, pozwalajcych si odnalez w dzieBach ró|nych autorów, jzyków i li- teratur, przy czym niektóre s osobnymi motywami, skrzydlatymi sBowami, cyta- tami, inne stanowi bardziej zBo|one konstrukcje (s. 203). Analiza wierszy Sespela i polskich poetów pozwala wykaza sobowtórowo[ na poziomie ideologii, a kon- kretnie   poetyckiego repertuaru rewolucji (s. 205), w którym  motywy roman- tyczne Bcz si z kanonami dwudziestowiecznego modernizmu (s. 216). U Balcerzana dyskurs komparatystyczno-translatologiczny nasyca si dodat- kowo refleksj osobist, w której gBówn rol odgrywa przyjazD z czuwaskim po- et Gennadijem Ajgim. Wybitny ów twórca, nawiasem mówic, wyrasta w oma- wianej ksi|ce na jednego z jej gBównych  obok przekBadu, poezji i Balcerzana  bohaterów, przywoBywany jest w ró|nych sytuacjach i kontekstach (sama metafo- ra pól-sobowtórów zaczerpnita zostaBa z jego wiersza pod takim tytuBem), a roz- dziaB ostatni, bdcy z racji usytuowania w caBo[ci szczególnie uprzywilejowany, 81 Roztrzsania i rozbiory po[wicony zostaB wBa[nie jemu i jego koncepcji poezji. W ogóle ksi|ka Balcerza- na jest tyle| akademicka, co bardzo osobista, w czym widziaBabym, po pierwsze, symptom ulegania tendencjom do upodmiotowienia dyskursu naukowego, po dru- gie  coraz bardziej zauwa|alnego w pracach tego badacza przenikania si |ywio- Bu autobiograficznego z literaturoznawczym. Osobi[cie szczególnie sobie ceni ów intymny wymiar naukowych prac autora TBumaczenia jako  wojny [wiatów , a w jego narastaniu z ksi|ki na ksi|k widz jeden z najbardziej atrakcyjnych aspek- tów ewoluowania postawy badawczej Balcerzana. W latach 60. i 70. XX wieku czy- telnik jego ksi|ek akademickich musiaB jeszcze obcowa z obowizkow pluralis modestiae, w latach 80. wypieran przez naukowe, ale wci| bardzo nieosobiste Ja, coraz bardziej si subiektywizujce i  balcerzanujce z ka|d nastpn publika- cj. Dzi[ wypowiedzi badacza dobitnie za[wiadczaj, |e do[wiadczenie akademic- kie/naukowe jest do[wiadczeniem osobistym i vice versa. My[lenie naukowe Edwarda Balcerzana w ogóle i nie od dzi[ jest my[leniem silnie zdialogizowanym. Wiele jego artykuBów i rozpraw wziBo pocztek z impul- su konwersacji, dysputy; czy to aprobatywnej, czy  jak|e czsto  polemicznej, a nawet erystycznej. Bliska jest mu jako badaczowi funkcja, któr sam nazywa w odniesieniu do krytyki przekBadu  korekcyjn (s. 134), co wszak|e mo|na eks- trapolowa na inne obszary komunikacji, zwBaszcza naukowej. Mówic wprost  Balcerzan lubi spór. Od kilkunastu lat jego dy|urnymi przeciwnikami s post- strukturalizm z postmodernizmem (których to poj u|ywa wymiennie), a [lady awersji, jakie do nich |ywi, rozsiane s po caBej ksi|ce. Najbardziej irytuje go w rzeczonych postawach/doktrynach to, i|  jak twierdzi  wyrzekaj si one  wszel- kiej nadziei na poznanie [wiata pozatekstowego , czyli  mówic po staro[wiecku  prawdy, a oddaj si w zamian hedonistycznemu poszukiwaniu  rado[ci teksto- wej zabawy (s. 14). Zjawisko przekBadu, dla którego utwór oryginalny pozostaje swego rodzaju  prawd , daje sporo okazji do wchodzenia w potyczki sBowne i me- rytoryczne z najbardziej rozpowszechnionymi tezami takich kierunków poststruk- turalistycznych, jak dekonstrukcjonizm czy neopragmatyzm. Jednak w niektórych przejawach stylu naukowego Edwarda Balcerzana mo|na zaobserwowa tenden- cje zbie|ne z badaniami poststrukturalistycznymi. Mam tu na my[li zwBaszcza zauwa|alne u niego od pewnego czasu krytyczne zainteresowanie retoryk dys- kursu naukowego, w tym zwBaszcza rol, jak w tym dyskursie odgrywaj metafo- ry. Ten wtek przewija si przez caB ksi|k, ale najwyrazniej stematyzowany zostaB w rozdziale 8. zatytuBowanym Metafory, które  wiedz , czym jest tBumaczenie. Nawiasem mówic, autor i tutaj, podobnie jak w wielu innych miejscach, udo- wadnia, i| przypisywanie sobie przez  nowe doktryny autorstwa tezy o literacko- [ci literaturoznawstwa jest nadu|yciem, gdy| na przykBad Janusz SBawiDski ju| w roku 1970 pisaB o tym w artykule Problemy literaturoznawczej terminologii (s. 164). Ja jednak, jako osoba ksztaBcona polonistycznie wBa[nie w latach 70. XX wieku, mam poczucie, |e podówczas nikt mnie nie zachcaB do analizowania jzyka lek- tur teoretycznych pod wzgldem ich nie tyle nawet literacko[ci, co retoryczno[ci; funkcj perswazyjn studiowaBo si wtedy na caBkiem innych przykBadach& Zgódz- 82 Kraskowska Translatologia wedBug Balcerzana my si wic  je[li to mo|liwe  i| mamy tu do czynienia z kolejnym dowodem twórczego rozwijania i wypróbowywania w praktyce przez poststrukturalistów my[li, któr w postaci zal|kowej sformuBowali klasycy strukturalizmu (w tym przypadku chocia|by Jakobson w swoim schemacie funkcji jzykowych). Balcerzanowe studium o metaforach translatologicznych ujawnia nadspodzie- wan |ywotno[ i ponadczasowo[ tych|e. W idiomie ró|nych epok i kultur naro- dowych przewijaj si podobne okre[lenia dotyczce osoby tBumacza (zdrajca, nie- wolnik, rywal, kochanek), jego pracy (trud, sptanie, kopiowanie), a tak|e samej istoty zjawiska, chtnie postrzeganej w kategoriach  spirytualnych (duch orygi- naBu, duch jzyka). W rozdziale tym badacz spo|ytkowaB swoj ogromn wiedz nabyt w trakcie prac nad dwiema edycjami antologii Polscy pisarze o sztuce prze- kBadu (Wydawnictwo PoznaDskie, PoznaD 1977 i PoznaD 2009; wyd. pierwsze we wspóBpracy z Ann Jelec-Lege|yDsk i BogumiB Kluth doprowadzone do roku 1974, wyd. drugie we wspóBpracy z Ew Rajewsk doprowadzone do roku 2005), zakoDczyB je za[ wspomnieniem o spotkaniu ze studentami kursu translatologicz- nego prowadzonego przez profesor El|biet Tabakowsk, a wic  z definicji  adeptami kognitywizmu. Najwyrazniej obu stronom  studentom i ich go[ciowi  udaBo si znalez wspólny jzyk, gdy| rozdziaB koDczy si tak oto konkluzj:  Strukturalizm i kognitywizm nigdy dotd nie byBy tak blisko siebie (s. 182). MarzyBoby mi si, i|by kiedy[ Edward Balcerzan przyznaB, |e i midzy struktura- lizmem oraz postrukturalizmem  przynajmniej w niektórych jego odmianach  nie ma a| takiej przepa[ci, jak mu si wydaje. I |e  wojna [wiatów midzy dok- trynami  starymi i  nowymi to nie fakt, lecz fikcja. I tak udaBo mi si w koDcu nawiza do tytuBowej metafory omawianej ksi|ki. Chocia| w odczuciu czytelnika mo|e si ona kojarzy tyle| z problematyk trans- latologiczn, co z opisanymi wy|ej metodologicznymi potyczkami, to przecie| w za- my[le autora dotyczy wyBcznie tej pierwszej. Có| tedy ma wspólnego tytuB sByn- nej powie[ci Herberta Wellsa z roku 1898 z rozwa|aniami wspóBczesnego prakty- ka i teoretyka przekBadu? Intertekstualnie niewiele, a nawet zgoBa nic. Ta militar- na przeno[nia w planie szczegóBowym dotyczy kwestii omówionej w rozdziale 7., a zwizanej z konceptem  [wiata podstawionego . Przez to okre[lenie Balcerzan proponuje rozumie robocz hipotez tBumacza  racjonalizujc wizj poetyck3 pierwowzoru , nieto|sam ze [wiatem przedstawionym oryginaBu, majc  z re- guBy posta autokomunikacyjn , a je[li ujawnian, to przewa|nie  jako skBadnik innego tekstu (wspomnienia, felietonu, manifestu, repliki polemicznej) (s. 142). Chodzi zatem o dokonywane przez tBumaczy dorazne rekonstrukcje tre[ci i sen- sów oryginaBu, czsto ró|ne od rekonstrukcji tych samych utworów, ale spreparo- 3 Translatologiczne pomysBy Balcerzana maj  trzeba to odnotowa  charakter niemal wyBcznie poezjocentryczny, na dobr spraw nie interesuje go tBumaczenie ani prozy, ani dramatu, cho w polu jego widzenia coraz cz[ciej pojawia si zagadnienie tBumaczenia tekstów naukowych z zakresu humanistyki. Czy|by miaBo to oznacza, |e dyskurs naukowy coraz bardziej zbli|a si do jzyka poezji? 83 Roztrzsania i rozbiory wanych przez innych, konkurencyjnych tBumaczy bdz krytyków przekBadu, co staje si impulsem do podjcia polemiki czy wrcz kBótni z tymi|. TBumacze bo- wiem i znawcy sztuki tBumaczenia (czsto s to jedne i te same osoby) to plemi do[ swarliwe, co wie ka|dy, kto czytuje lub czytywaB na przykBad ich wymiany zdaD w  Literaturze na Zwiecie . W planie ogólnym za[ translatorskie  wojny [wia- tów mog dotyczy istoty komunikacji za po[rednictwem przekBadu jako takiej i w tym sensie wzbogacaj repertuar  metafor, które «wiedz», czym jest tBuma- czenie . Mnie jednak przy okazji kontemplowania tej przeno[ni zastanowiBa rzecz inna, mianowicie wszechobecno[ frazeologii zwizanej z walk, przemoc i kon- frontacj, widoczna zwBaszcza w inicjalnych fragmentach ksi|ki Balcerzana. W sBo- wie Od Autora mowa jest m.in. o  stanie zagro|enia , peBnej  suwerenno[ci ,  pro- wokowaniu zagro|enia ,  mobilizacji ,  dyktaturze . Oto charakterystyczny cy- tat:  Podobnie jak sztuka malarska, muzyczna, aktorska, filmowa, tak i sztuka tBu- maczenia  |eby |y, nie mo|e znieruchomie, musi prowokowa zagro|enia, ule- ga im desperacko i jednocze[nie chytrze przed nimi umyka, by w nadmiernych transformacjach nie zatraci caBkowicie wBasnej to|samo[ci (s. 8). Ów klimat agonu rozrzedza si wprawdzie z biegiem lektury, ale i tak pozostawia nas ona z wra|e- niem, i| zarówno komunikacja przekBadowa, jak i komunikacja naukowa to teren, gdzie wci| si trzeba mie na baczno[ci i uprawia sztuk przetrwania. Nie jest to na szcz[cie ani wra|enie jedyne, ani dominujce, powiedziaBabym raczej, |e towarzyszce. To, co po lekturze TBumaczenia jako  wojny [wiatów pozo- staje w pamici przede wszystkim, to mnogo[ nowych propozycji pojciowo-no- menklaturowych i systematyzujcych dziedzin studiów nad przekBadem od stro- ny metodologicznej. Dziki tej ksi|ce znaczco wzbogaciB si jzyk polskiego przekBadoznawstwa; bdziemy odtd mogli mówi i pisa o zjawiskach i proble- mach translatorskich znacznie bardziej precyzyjnie i atrakcyjnie. Pod tym wzgl- dem Balcerzan bodaj nie ma sobie równych we wspóBczesnej polskiej translatolo- gii, jego naukowa kreatywno[ pozostaje niezmiennie |ywa i bByskotliwa, a z pro- pozycji i ustaleD zawartych w tej ksi|ce korzysta bd adepci i nauczyciele trans- latologii przez kolejne lata i dekady. Ewa KRASKOWSKA 84 Kraskowska Translatologia wedBug Balcerzana Abstract Ewa KRASKOWSKA Adam Mickiewicz University (PoznaD) Translatology According to Edward Balcerzan This review recapitulates Edward Balcerzan s work as a scholar of translation and discusses his most recent book TBumaczenie jako  wojna [wiatów . W krgu translatologii i komparatystyki [ Translation As a  War of the Worlds : Translatology and Comparative Studies ], PoznaD, 2009. Kraskowska pays special attention to Balcerzan s attempt at combining a translatological perspective with literary comparative studies. She also emphasizes the evolution of Balcerzan s style in the forty years of his activity as a scholar. 85

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
translate p
Bajka o zmartwychwstaniu Chrześcijaństwo według Badiou
ELEMENTY ZŁĄCZNE WEDŁUG PN DIN cz2
Ćwiczenia translacyjne
Dąbrowska Ewa Przywracać zdrowie żywieniem
04?dress Translation

więcej podobnych podstron