ZYGMUNT KRASI�SKI STO LIST�W DO DELFINY Wyboru dokona� i wst�pem opatrzy� Jan Kott NAJWI�KSZA POWIE�� POLSKIEGO ROMANTYZMU S� r�ne porz�dki tradycji literackiej. Pierwszym jest kanon lektur szkolnych. Do tego kanonu dzie�a wchodz� przewa�nie na zasadzie reprezentacji. Reprezentuj� pisarzy i epoki, pr�dy i stylistyki, rodzaje literackie i ideologie. S� ogniwami procesu � historycznego, spo�ecznego, literackiego. Do kanonu lektury s� wybierane zawsze ze wzgl�du na co�; maj� uczy�, stwierdza�, dowodzi�; same dla siebie prawie nie istniej�. Drugi porz�dek tradycji literackiej tworz� utwory, kt�re nie przestaj� by� obecne w wyobra�ni, w j�zyku i w lekturach. Tutaj na r�nych prawach mie�ci si� i Pan Tadeusz, Zemsta i Trylogia, Kiedy ranne wstaj� zorze i Warszawianka. Trzeci porz�dek narodowej tradycji nazwa� by mo�na interwencyjnym. Jest on mo�e najwa�niejszy, ale i najtrudniejszy do okre�lenia. Nale�� tutaj dzie�a, kt�rych do�wiadczenia nie daj� si� zamkn�� ani wyczerpa� w jednej epoce, kt�re si� wielokrotnie i nieraz gwa�townie aktualizuj�. Mieszcz� si� w nich widocznie jakie� zasadnicze i generalne narodowe prawdy, podstawowe i przez to stale si� powtarzaj�ce schematy tragedii i farsy narodowej. Tutaj nale�� znowu na r�nych prawach Dziady i Wesele. By� mo�e w tym porz�dku znajdzie si� kiedy� i Witkacy. Ostatni wreszcie z porz�dk�w tradycji powstaje na zam�wienie wsp�czesno�ci. S� to odkrycia i rehabilitacje, przesuni�cia i degradacje; wielkie porz�dki w bibliotece konieczne przynajmniej raz na pokolenie. Tutaj nale�y odkrycie mistycznego S�owackiego przez M�od� Polsk� i Norwid patronuj�cy przemianom polskiej poezji co najmniej od p�wiecza. W tym porz�dku tradycji za�o�ona zosta�a nowa p�ka. S� na niej listy i dzienniki. Korespondencja Sobieskiego z Marysie�k� sta�a si� nagle najciekawsz� ksi��k� polskiego XVII wieku, listy Krasickiego, zw�aszcza jego listy francuskie, uros�y do najwi�kszej ksi��ki polskiego O�wiecenia, najdojrzalszej intelektualnie, najbardziej niepokoj�cej. Maj� one gorycz osobist� i historyczn�, kt�rej smak znamy tak dobrze. Na tej samej p�ce stoj� Dzienniki �eromskiego. Wszystko s� to ksi��ki dla doros�ych i ksi��ki do czytania. S� one w pewien spos�b bliskie naszym gustom, zami�owaniem, do�wiadczeniom, upodobaniom w formie otwartej, w przemieszaniu fikcji i dokumentu, refleksji i najbardziej osobistych wyzna�. Na tej p�ce puste dot�d miejsce czeka na pe�ne wydanie list�w Krasi�skiego. Zygmunt Krasi�ski z wielkiej tr�jcy wypad� na dobre przed p� wiekiem. W dwudziestoleciu ju� nie tylko koncepcja tr�jcy wieszcz�w, ale samo poj�cie wieszcza wydawa�o si� �mieszne. Potem nie tylko �e przesta� by� wieszczem, jeszcze przesta� by� dobrym poet�. Dla Tarnowskiego, jeszcze dla Chrzanowskiego, by� jednym z najwi�kszych Polak�w. Przesta� by�. Przesta� by� wieszczem, wielkim poet�, dobrym Polakiem. Zosta� autorem Nieboskiej. Na miejsce starej tr�jcy powsta�a nowa: Dziady, Kordian, Nieboska. Ta tr�jca tak�e nie utrzyma�a si� d�ugo. Wiemy ju� wszyscy, �e Dziady s� niepor�wnywalne z �adnym innym utworem. I w tym w�a�nie momencie okaza�o si�, �e Krasi�ski jest przede wszystkim autorem list�w. Najwi�kszym epistolografem epoki, a mo�e nawet najwi�kszym epistolografem literatury polskiej. Pisane s� te listy wspaniale. Pani� de Noailles nazywano najczulszym punktem �wiata. O listach Krasi�skiego mo�na powiedzie�, �e obna�one s� w nich i ujawnione wszystkie sprzeczno�ci epoki. Bezlito�nie i gwa�townie. Pierwsz� z tych wielkich sprzeczno�ci nale�a- �oby nazwa� przeciwie�stwem s�d�w generalnych i szczeg�owych, idei i historycznego do�wiadczenia. Krasi�ski by� urzeczony histori�, zafascynowany ni�, jak pokolenie urodzone u pobrze�y pierwszej wojny �wiatowej. Historia by�a generalnym odwo�aniem, zasadniczym punktem odniesie�, wielk� scen�, na kt�rej rozgrywa�y si� wszystkie dramaty; narodu i jednostki, cywilizacji i religii. Krasi�ski w listach, jeszcze gwa�towniej ni� w Nieboskiej i w Irydionie, prowadzi nieustanny dialog z histori�. Krasi�ski by� reakcjonist�, ale by� najprzenikliwszym z reakcjonist�w. Wiedzia�, �e �yje w epoce, kt�ra zacz�a si� od �ci�cia g��w kr�lom. R�wnie wcze�nie zda� sobie spraw�, �e rz�dz� bankierzy. I st�d wyci�gn�� bardzo trafny wniosek, �e bankierzy tak�e zostan� powieszeni. By� m�drzejszy od saint-simonist�w, chocia� wiele rys�w saint-simonizmu przyda� towarzyszom Pankracego. Bankierzy w Nieboskiej znajduj� si� w obozie �w. Tr�jcy, obok hrabi�w, ksi���t i fabrykant�w. Krasi�ski by� arystokrat� i m�g� sobie pozwoli� na pogard� wobec arystokracji. Do bankier�w i mieszcza�skich polityk�w czu� wstr�t po��czony z obrzydzeniem. Spiskowc�w, demokrat�w, karbonariuszy i wszelkiej ma�ci rewolucjonist�w po prostu nienawidzi�. By� jeszcze w dodatku urodzonym heglist� i historia ludzko�ci uk�ada�a mu si� ci�gle w rozmaite triady. Rz�dy mieszcza�stwa traktowa� jako epok� przej�ciow�. Trzecia triada mog�a si� rozpocz�� tylko od zwyci�stwa ludu. Ale ta trzecia triada to by� koniec �wiata, koniec j e g o �wiata. Nie mia� w sobie nic z mistyka. By� piekielnie trze�wy, wyrachowany i oszcz�dny; mia� do�wiadczenie polityczne, znajomo�� salon�w i mechanizm�w spo�ecznych niepor�wnanie wi�ksz� od Mickiewicza i S�owackiego; o wiele lepiej zna� Rosj� i Europ�, filozofi� i finanse. Historia prowadzi�a nieuchronnie do katastrofy. Wobec tego wprowadzi� Boga do historii. Do historii obserwowanej z tygodnia na tydzie� i z miesi�ca na miesi�c z zadziwiaj�c� jasno�ci�. St�d napi�cie sprzeczno�ci w jego dzie�ach. St�d ten nieustanny dialog z histori�, prowadzony na �nie�, w klimacie eschatologii. Gatunek tej eschatologii jest nies�ychanie wsp�czesny, ma ten sam smak katastrofizmu. Koniec �wiata jest dla Krasi�skiego wielk� metafor� filozoficzn� i historyczn�, jest rewolucj�. I to rewolucj� niwelator�w. Prawie jak u Witkacego. Do tego dochodzi�a jeszcze sprawa Polski. Krasi�ski odczuwa� g��boko ucisk zaborc�w i marzy� o wyzwoleniu narodu. Ale wszystkie drogi prowadz�ce do wyzwolenia Polski prowadzi�y jednocze�nie dla niego do ko�ca �wiata. Pod tym wzgl�dem nie mia� z�udze�. W og�le mia� ma�o z�udze�. Musia� wobec tego wymy�li� tak� konstrukcj� dziejow�, p�chrze�cija�sk�, p�heglowsk�, w kt�rej wyzwolenie Polski by�oby jednoczesnym pogn�bieniem spiskowc�w, demokrat�w, carofilskiej arystokracji i polityk�w zorientowanych na coraz bardziej zmieszczanione dwory. Gdzie pogn�biony by�by i Czartoryski, i Mieros�awski, Lelewel i towia�czycy. Car i Ludwik Filip, i Rotschildowie. Pisa� w lipcu 1846 roku: M�j Bo�e! Co to za �wiat � coraz bardziej na podobie�stwo romans�w. A koleje �elazne zaczynaj� si� buntowa�, a narodowo�ci przepada�, a Rotschildy kr�lowa� � idziemy ku ci�kim czasom. A w pa�dzierniku tego samego roku w Heidelbergu: O biedna szlachta i biedny nar�d, kt�ry jej zgonem b�dzie odnarodowiony, przemieniony na lud prosty, beznarodowy, i biedna Europa, bo po wygubieniu szlachty topolowej nie ma w Europie pierwiastka zdolnego zatrzyma� chaos barbarzy�ski, kt�ry wcze�niej czy p�niej z wn�trz�w samej�e Europy si� podniesie! Zatem trudno przypu�ci�, by B�g na jej zatracenie zupe�nie pozwoli�. Jakim za� j� sposobem wyrwie z otch�ani, w kt�r� zst�puje w tej chwili, to wielk� tajemnic�. Wiar� mam, �e wyrwie, ale jak � ani wiem, ani si� domy�lam! Krasi�ski musia� wymy�li� takie wyzwolenie Polski, kt�re by odrodzi�o wewn�trznie arystokracj� i pogodzi�o lud ze szlacht�. Takiej szansy historycznej oczywi�cie nie by�o. Krasi�ski dobrze o tym wiedzia�. Wobec tego znowu musia� wprowadza� osobist� interwencj� Boga w histori�. I to znowu w histori� poj�t� najtrze�wiej. Krasi�ski wszystkie dramaty prze�ywa� naraz: Polaka i Europejczyka, byronisty i heglisty, m�a, kochanka i syna, rewolucjonisty i reprezentanta klasy skazanej na zag�ad�. Oblicza� naj�ci�lej straty intrat po oczynszowaniu ch�op�w, ale zawsze w prozie napi�tej stylistycznie, zawsze jako fragment dziejowego dramatu. Nawet z�by go nie mog�y zwyczajnie bole�, duch bo�y by� mu potrzebny nawet do p�ywania: Tylko prosz� Ci�, nie pr�buj sekwanowa� pod St. Assise [...] Nie wiesz, co woda biegn�ca, jak trudno, cho� woln� si� wydaje, j� przecina� lub, up�yn�wszy z ni� kilka krok�w, wstecz obr�ci�. [...] Teraz przesta� na nauczeniu si� w szkole. A pami�taj, �e nikt materialnie nie p�ywa, jedno przez wiar� moraln� dochodzi mo�no�ci utrzymania si� na wodzie. [...] I jeszcze ojciec. Ojciec, kt�ry reprezentowa� dla niego maj�tek, tradycj� i r�d, ojciec, przez kt�rego musia� opu�ci� uniwersytet warszawski; ojciec, dla kt�rego nie wzi�� udzia�u w powstaniu; ojciec, kt�ry go zmusi� do zerwania z pani� Bobrow� i kt�ry kaza� mu si� �eni� z Branick�. Ojciec w korespondencji Krasi�skiego jest alf� i omeg� wszystkich �yciowych poczyna�, niemal bogiem, kt�ry usprawiedliwia. Usprawiedliwia wszystkie �wi�stwa. Ten ojciec- b�g potrzebny jest do zmiany farsy w tragedi�, do odegrania w najwy�szych rejestrach wszystkich dramat�w patriotycznych i mi�osnych. Pisa� Krasi�ski do Reeve'a o sobie i pani Bobrowej, zim� 1837 roku: Chcia� si� po�wi�ci� dla niej. Napisa� do ojca, �e chce j� nam�wi� do rozwodu i o�eni� si� ze sw� ukochan�. Tu rozpoczyna si� okropna komedia. Ojciec nie odpowiedzia� wi�cej, pisuj�c jedynie do jego przyjaciela. Zagrozi� synowi przekle�stwem, oskar�y� go, �e go do grobu wtr�ca, i o�wiadczy�, �e nigdy to ma��e�stwo nie dojdzie do skutku, chyba �eby dosz�o z nim do procesu, chyba �eby si� roz��czyli na zawsze i nigdy wi�cej nie zobaczyli. C� m�g� syn wobec gr�b tak strasznych? Czy� mia� prawo narazi� si� na przekle�stwo ojcowskie? Czy� mia�by serce to uczyni�? A wi�c kilka dni temu przysi�g� ojcu, �e b�dzie jedynie przyjacielem tej, kt�ra go kocha�a. A ona jest w Dre�nie. Droga jej wiedzie wzd�u� przera�aj�cych przepa�ci. Wszystkie sprzeczno�ci romantyzmu i epoki zbieg�y si� w Krasi�skim. By� jeszcze w dodatku nienawistnikiem i reagowa� jak najczulszy sejsmograf na ka�dy podmuch rewolucyjnego wrzenia. Rozj�trzenie sprzeczno�ci, niesp�jno�� obserwacji i idei, ca�a dialektyka szczero�ci i zak�amania, obna�ania si� i pozy � s� chyba najlepsz� postaw� przy pisaniu dziennik�w. Krasi�ski dziennik�w nie pisa�, ale wszystkie jego listy s� wielkimi dziennikami. Wysy�a� je do kochanki i przyjaci�, nieraz po dwa, po trzy dziennie. Wielkie sprzeczno�ci �ami� dramat. Ale wielkie sprzeczno�ci nie szkodz� dziennikom. Nie szkodzi im ani pogarda, ani nienawi��. Nale�� do poetyki gatunku. Mo�e w�a�nie dlatego korespondencja Krasi�skiego jest arcydzie�em. Jest wsp�czesna nie tylko w swoim katastrofizmie. Jest wsp�czesna nawet w swojej stylistyce, w�a�nie na zasadzie pomieszania wszystkich styl�w. Heglia�skie tyrady historyczne i j�zyk Cieszkowskiego, niemal r�wnie ufilozoficzniony, jak egzystencjalistyczne traktaty, potem, niemal bez przej�cia, romantyczne powinowactwa dusz, gwiazdy, komety, planety i archanio�y, wschody, zachody i lodowce, a w �rodku mole, kt�re zal�g�y si� w sukniach Delfiny: Oba kufry bia�e kaza�em otworzy� i przewietrzy�. W jednym z nich ju� mola paskudnego na flaneli siedz�cego znalaz�em. [...] Ojciec mi donosi, �e wszystkie dobra czynszowa� za- cznie, co z po�ow� intraty na kilka lat zabierze. Cesarz wyjecha� 9 czerwca. My�l o mnie. [...] Kocham Ci�, kocham, kocham, o ile duch �mier� przej�� jeszcze maj�cy kocha� zdolen i mocen. A kiedy� kocha� Ci� b�d� jak Anio� [...]. I dalej w tych listach zgubione klucze do walizek, rachunki dzier�awc�w, maskarady i bale, wypadki uliczne i polityczne zamachy, rozwa�ania o gie�dzie i gro�ne opisy podr�y pierwszymi kolejami. I do tego najbardziej rozj�trzona, na przemian liryczna, patetyczna i szydercza, egocentryczna psychologia. I wierne jak dagerotyp sylwetki postaci, dok�adnie notowane gesty, stroje i s�owa. Zygmunt Krasi�ski pozna� Delfin� w Neapolu, w dzie� wigilijny roku 1838. Pierwszy list do Delfiny jest z pierwszej po�owy 1839 roku, ostatni z og�oszonych z wiosny roku 1848. Korespondencja zreszt� trwa�a dalej, cho� z pocz�tkiem lat pi��dziesi�tych sta�a si� rzadsza i o wiele spokojniejsza. W�r�d wszystkich list�w Krasi�skiego listy do Delfiny zajmuj� miejsce wyj�tkowe. S� zbiorem najwi�kszym i najintensywniejszym. Ilo�� tych list�w, wed�ug oceny Z�towskiego, wynosi�a pi�� tysi�cy p�arkusik�w listowego papieru. Krasi�ski potrafi� pisa� do Delfiny codziennie, nieraz rano i wiecz�r. Ale o niezwyk�o�ci tej korespondencji m�wi� nie tylko jej rozmiary. Uk�ada si� ona w zadziwiaj�cy romans listowny, kt�ry mo�na by nazwa� najwi�ksz� powie�ci� polskiego romantyzmu, t� powie�ci�, kt�rej nie by�o. Ta korespondencja ma swoj� dramatyczn� budow�, w�z�y fabularne i bohater�w. Najwspanialsz� ma zw�aszcza bohaterk�. ,,Literatura francuska dzisiejsza zna takie kobiety, cywilizacja dzisiejsza takie p�odzi twory...� Cytata jest z listu do Adama So�tana, z 31 grudnia 1838 roku. Delfina ma lat trzydzie�ci jeden w chwili poznania Zygmunta i jest o wiele bardziej autentycznie arystokratyczna, o wiele bardziej przynale�y do wielkiego �wiata, a mo�e nawet i do owej epoki, od wszystkich wielkich dam Komedii ludzkiej, kt�rym zarzucano cie� parweniuszostwa. Delfina go na pewno nie mia�a. Balzakowskie jest w tej powie�ci nie tylko t�o: gie�da i skoki akcji, Rotschildy i koleje �elazne, ksi��� Orlea�ski, kt�ry by� jednym z g�o�nych romans�w Delfiny przed poznaniem Zygmunta, i ci ch�opi pa�szczy�niani, kt�rych w ko�cu trzeba kiedy� przecie� oczynszowa�. Balzakowskie s� nie tylko realia obyczajowe i historyczne, i nawet materialne: miniatury, szkatu�ki, klejnoty. Balzakowski jest w tej korespondencji rozdzia� mi�o�ci i ma��e�stwa. Oboje byli przecie� wolni. M�� Delfiny, syn Szcz�snego, Mieczys�aw Potocki wszcz�� ju� przedtem kroki rozwodowe. Delfina broni�a si� przed rozwodem. Jeszcze bardziej opiera�a si� rozwodowi jej rodzina. Rozw�d by� rezygnacj� z fortuny Potockich i wygodniejsza towarzysko by�a pozycja �ony ni� rozw�dki. Dla Zygmunta Delfina tak�e nie by�a parti�, tym bardziej nie by�a parti�, kt�rej by sobie �yczy� jego ojciec. Ju� w pierwszych listach do Delfiny odnajdujemy ten balzakowski ton, t� pozbawion� wszystkich iluzji, zimn� i bezlitosn� analiz� sytuacji kobiety mi�dzy �wiatem, m�em i kochankiem. I pierwsze serio �ycia, pierwsz� godno�� jej �ycia, kto jej przyniesie? Kochanek! Ten sam, co sk�din�d zgubi j� pod pewnymi wzgl�dami! Tak� jest logika zgubna los�w kobiet na tym �wiecie. Uci�nione, opuszczone, mamione przez �wiat s�ysz� same k�amstwa i �arty. M�� im k�amie, salony im k�ami� � bo i m�� ma w tym interes, i salony tak�e. Pierwszy, co im prawd� przynosi i og�asza, to ten sam, kt�ry ich nieszcz�cie zn�w sprawi� musi! Biedna Ludmi�a! Ludmi�a by�a m�odsz� siostr� Delfiny, �wietnie wydan� za m�� za ksi�cia Beauvau. Mi�dzy ma��e�stwem i mi�o�ci� przepa�� jest nie do przebycia, nale�� one do innych porz�dk�w, jak gdyby do zupe�nie innych stref. Krasi�ski w listach do Delfiny, przy ca�ej ich egzaltacji i rozj�trzeniu uczuciowym, powtarza w gruncie rzeczy stale ten sam realistyczny stereotyp romantycznych kochank�w. Pierwszy raz zaaplikowa� go biednej Henrietcie Willan: Przyszed�em, by ��da� wszystkiego, a nic nie przyrzec. M�wi�em: �B�dziesz mnie zawsze kocha�a, a ja nigdy nie zostan� twoim m�em�. Na co biedaczka w�r�d �ez odpowiedzia�a mi, wierz�c w to szczerze: �Przyjmuj� twoja serce, moje do ciebie nale�y, o reszcie nie m�wmy!� Pisa� to Krasi�ski do H. Reeve'a w kwietniu 1837 roku. Pi�knej, biednej i nieszcz�liwej Joannie Bobrowej Krasi�ski tak�e m�wi�, �e ma��e�stwo jest grobem mi�o�ci, m�wi� to oczywi�cie na cmentarzu, w najbardziej romantycznej ze wszystkich romantycznych scenerii: Na cmentarzu, gdy� wsz�dzie indziej by�y zawsze t�umy go�ci k�pielowych. Tam, na grobach niemieckich ca�kowicie pokrytych kwiatami, sp�dzi�em z ni� dziesi�� do pi�tnastu wieczor�w letnich. Je�li burza nas zastawa�a, zgadza�a si� mokn�� a� do nitki; nie blad�a ju� jak dawniej na odg�os grzmotu. Tam, w sukni jedwabnej, w kapeluszu paryskim na g�owie, w a�urowych po�czochach na nogach, sta�a na wilgotnej murawie z d�oni� w mojej d�oni. Jednym s�owem, by�a to kobieta, kt�ra dosz�a do najwy�szego stopnia egzaltacji, porzuci�a konwenanse �wiatowe, spokojnie rozwa�aj�c, �e �wiat j� wkr�tce odtr�ci, i nie widz�c na ziemi nikogo, pr�cz tego, kt�ry nie powinien by� nigdy doprowadzi� jej do tej smutnej ostateczno�ci. I po raz trzeci ten sam stereotyp, te same g�sta, tyle tylko, �e lasek i katedra we Fryburgu zast�pi�y cmentarz niemiecki, powt�rzy wobec Delfiny: Zapewne, nie jestem na najprostszej drodze, ale kto wymiarkuje drogi serca, kto rzuci kamie� na drugiego. Przynajmniej niechaj go nie rzuca d�o� przyjaciela... To z listu do So�tana, z 16 marca 1839 roku. A w dwa i p� miesi�ca p�niej: On (ojciec) jeszcze marzy o moim o�enieniu: nie o�eniony, nie mam �adnej warto�ci w jego oczach; zatem zapewnie mnie znienawidzi lub zoboj�tnieje dla mnie. Ja za� o�eni� si� � nie o�eni�, a to z wielu przyczyn: l. �e nie czuj� powo�ania do tego �wi�tego stanu; 2. �e �y� jeszcze my�l�, bo �y� mi potrzeba i �y� pragn�. W tej korespondencji jest r�wnie� strona stendhalowska. Romans dwojga istot doskonale inteligentnych, o jakim marzy� Stendhal; niemal jasnowidz�cych w analizach nami�tno�ci. Mi�dzy nimi wszystkie pejza�e W�och. Analizy nami�tno�ci i jednocze�nie, jak w Pustelni, niemal mistyczne upojenie a� do zatracenia i ob��du: M�g�bym si� podpisywa� Tobie nie Zygmunt Tw�j, ale Twoja �w. Teresa, bo czuj�, �e tak ogromnie, tak wiecznie, tak niesko�czenie Ci� kocham. S� listy nachylone w stron� Stendhala i r�wnie�, niestety, w stron� Georges Sand. Mo�emy odczytywa� listy Zygmunta poprzez karty powie�ci romantycznych, ale r�wnie� i poprzez nasze w�asne lektury. Odnajdziemy w nich wtedy zadziwiaj�ce prekursorstwo. S� w nich r�ne j�zyki i r�ne style. Uderza, na przyk�ad, ile w tych listach jest Dostojewskiego, mo�e po prostu jest w nich cz�stka podobnych do�wiadcze�. Krasi�ski d�ugo i szczeg�owo opisuje Delfinie przewlek�e konkury i potem r�wnie d�ugo i szczeg�owo dzieje miodowego miesi�ca. Jest to w�a�ciwie nie tr�jk�t, bo g��wn� rol� znowu spe�nia ojciec Krasi�skiego, kt�ry broni praw synowej i zmusza niemal Zygmunta do wywi�zywania si� z obowi�zk�w ma��e�skich. Dzi� rano poszed�em do niego � oskar�a� mnie o nies�ychane rzeczy, z czego wypada wszystkiego, �em lord Byron, szelma, ga�gan, bez serca, kiep fizycznie i moralnie... I dalej w tym samym li�cie do Delfiny o swojej �onie, jak zawsze per ,,ta panna�; Co to za zima b�dzie, co to za zima! W ko�cu ko�c�w ta panna szlachetn� jest istot�! Co za sza� j� ogarn��, �e chcia�a, chcia�a, chcia�a mimo wszystkie przestrogi i moje, i cudze, to zrobi�, co zrobi�a! Nic mi nie pozostanie, tylko wzgl�dem niej by� szlachetnym zawsze najszlachetniej, a co do serca, wie ona dobrze, �e nigdy mojego nie mo�e mie� i ju� przysta�a na to; serce raz si� daje, nigdy wi�cej. B�g widzi, �e ten raz jeden, raz ten uroczysty, wi���cy Duchy na zawsze, sta� si� ju� dla mnie, sta� si� i trwa na wieki! Eliza Branicka musia�a przej�� w Opinog�rze przez szekspirowsk� zimn� noc. Niew�tpliwie z Dostojewskiego jest jej podr� w roku 1845 do W�och i Francji, gdzie oddana zosta�a pod opiek� Delfiny z surowymi przykazaniami, aby si� nie wyda�a zanadto parafialna. Z Dostojewskiego na pewno jest wsp�lny pobyt w Nicei, zim� i wiosn� 1846 roku. Eliza by�a w ci��y, Krasi�ski mieszka� z ni� obok willi Delfiny. A potem, kiedy Delfina wyjecha�a, przeni�s� si� do jej willi z przyjaci�mi, zostawiaj�c �on� w ostatnich miesi�cach. Pisa� wtedy do Delfiny o powinowactwie dusz. Z Dostojewskiego r�wnie�, tylko z innego Dostojewskiego, s� wszystkie opisy towia�szczyzny, charakterystyki mistrza Andrzeja, mateczki Makryny i mniejszych braci. Tymczasem kiedy siedzia� w Dre�nie, gdzie d�ugo przebywa�, m�wi� niekt�rzy, co go tam znali, �e uwi�d� biedn� dziewczyn� i by� ojcem dziecka jej, a to do kr�lestwa ducha nie nale�y! S�owem, ca�e �ycie tego cz�owieka dziwn� jest mieszanin�, nierozpl�tan� gmatwanin�, pokostem mistycznym poci�gnion�. W tej gmatwaninie obcowania duch�w i cia�, mistycyzmu i erotyki, rewolucjonist�w i agent�w carskich rysuj� si� nam nagle polskie emigracyjne Biesy. Wszyscy budzili w nim - wstr�t; mo�e dlatego, jak stary ksi��� di Salina z Lamparta, widzia� wszystko z ca�� jasno�ci�, z przera�aj�c� jasno�ci�. Coraz bardziej s�ycha�, �e pan Andrzej, nim si� wyprawi� na proroczk�, natchnienie wzi�� w stolicy lod�w. B�d� co b�d�, ko�o zaczarowane nie p�k�o dot�d dla pana Adama, a p�ki nie p�knie, duch si� jego nie wyzwoli i na nowo nie zacznie dzia�a�. Mickiewicz w tych listach wyrasta ponad wszystkich. Jest dla Krasi�skiego upartym Litwinem, z kt�rym �ka�da rozmowa jest b�jk� na no�e�, jedynym cz�owiekiem, kt�rego nienawidzi i mi�uje, kt�rego czci i zarazem si� l�ka, kt�ry wyrasta ponad wszystkich i jest jednocze�nie zbawieniem, nadziej� i kl�sk� Polski. Dziwny duch! Taki twardy, taki rewolucjonista w gruncie, a taki despota na powierzchni. Taki konwencj� i Piotrem Wielkim przepojon. Taki sam niewolnik, a taki tyran! [...] Chce �wi�tych musztry wyuczonych, chce �wi�tych kierowanych przez sier�ant�w, oficer�w, pu�kownik�w. �ni mu si� metoda moskiewska w Nowej Hierozolimie! Jest wreszcie w tych listach, przynajmniej dla nas, ich dzisiejszych czytelnik�w, strona Prousta. Czas jest w nich obecny, niemal materialny, zg�szcza si� albo wyd�u�a; w listach ewokuje si� ci�gle wspomnienia, maj� one jak gdyby swoje w�asne �ycie, osadzaj� si� w pami�ci, s� rzeczywistsze nieraz od rzeczywisto�ci. Romans ten sk�ada si� z nieustannych przywita� i rozsta� i najpi�kniejsze mo�e z tej ca�ej korespondencji, najbardziej proustowskie s� w�a�nie dwa listy z 13 i 17 grudnia 1847 roku, w kt�rych jest jedynie suche i niemal ograniczone do samych dat calendarium przywita� i rozsta�. By�o do tej chwili trzydzie�ci cztery przywita� i trzydzie�ci trzy rozsta�. Proustowska wreszcie, i to proustowska z Czasu odnalezionego, jest przekazana przez tradycj� ostatnia scena tego romansu. W roku 1859, kiedy Krasi�ski �miertelnie chory nie wychodzi� ju� ze swojego paryskiego mieszkania przy ulicy Pentievre, Delfina wybra�a si� w odwiedziny; Krasi�ski nie chcia� jej wpu�ci� i tylko pani Eliza da�a jej do odczytania biuletyn lekarski. Krasi�ski mia� wtedy czterdzie�ci siedem lat, Eliza trzydzie�ci dziewi��, a Delfina pi��dziesi�t dwa. Ca�o�ci list�w Zygmunta do Delfiny prawdopodobnie nie poznamy nigdy. Adam ��towski w swoich trzech tomach, wydanych w latach 1930�38, og�osi�, jak wynika z pobie�nego i nie daj�cego si� �ci�le sprawdzi� obliczenia, jedn� trzeci� tej korespondencji. Orygina�y wed�ug wszelkiego prawdopodobie�stwa uleg�y w czasie wojny zag�adzie. Wydanie ��towskiego dokonane zosta�o bez �adnego aparatu krytycznego i nawet opuszczenia nie zawsze zosta�y wiarogodnie zaznaczone. W tych warunkach ograniczy� si� musia�em do przedruku, wprowadzaj�cego jedynie modernizacj� pisowni i pewne ujednolicenie interpunkcji. Wyb�r tych stu list�w nie ma ambicji naukowych, komentarz ograniczony zosta� do niezb�dnych wyja�nie�, umo�liwiaj�cych lektur�. Wyb�r ten nie mo�e zast�pi� pe�nego wydania, pierwszym celem jest jego przy�pieszenie. Ju� naprawd� czas najwy�szy, �eby listy Krasi�skiego, wszystkie ocalone listy, znalaz�y si� na p�ce bibliotecznej. Jan Kott DELFINA Z KOMAR�W POTOCKA ...w�r�d nich wszystkich jest dziwna istota, kt�ra stoi ju� za przepa�ci�; istota, kt�rej dusz� �yw� i siln�, i prawdziwie wszystkimi dary, kt�rymi B�g Polki obdarzy�, do najwy�szego stopnia obrzucon�, przepsu� Pary� i Londyn [...] Mimo to jednak zosta�y w tej duszy iskry, podobne wybuchom wulkanu, kiedy wspomnienie jakie lub nadto silna bole�� je rozdmucha... ( l. I. 1839, list do A. So�tana) FRYBURG Pami�tasz, Dialy, owe spokojne s�o�ca Niemiec, co nam tak r�wno i cicho zachodzi�y co dzie�? Ow� wie�� Katedry, co tak p�on�a o wzmierzchu [...] Serce mi si� kraje, gdy widz� to wszystko przed oczyma, bo widz�, widz�, jakbym tam by� z Tob�. (29 XII 1839) [ Z l i s t u d o A. S o � t a n a1, l s t y c z n i a 1839 r.] Zapozna�em si� z domem Komar�w2 ; znasz ich, one mnie m�wi�y du�o o tobie. Natalia chora wci��, nie pokazuje si�; Ludmi��a t�ga postaci� i �mia�omowna. Sama matka i domu pani naturalna, uprzejma, ludzka. Ju� mi wszystkie lampy przys�onili tam zielonymi umbrelkami. Bywam wi�c co wiecz�r. S� i kuzynki, i siostry jakie� stare z Podola, s� synowie, og�em ze czterna�cie os�b ten salon zape�nia. Ale w�r�d nich wszystkich jest dziwna istota, kt�ra stoi ju� za przepa�ci�; istota, kt�rej dusz� �yw� i siln� i prawdziwie wszystkimi dary, kt�rymi B�g Polki obdarzy�, do najwy�szego stopnia obrzucon�, przepsu� Pary� i Londyn, ksi��� d'Orl�ans3 , pan Flahault4 , m�� niegodny i pr�no�� fashionu, najn�dzniejsza z pr�no�ci. 1 Adam S o � t a n (1782?�1863) � pu�kownik wojsk polskich, krewny (matki Z. K. i A. S. pochodzi�y z tej samej linii Radziwi���w) i przyjaciel poety. Krasi�ski tak go charakteryzowa� w li�cie do B. Trentowskiego: ,,Pozna�by� zacnego i szlachetnego So�tana, pu�kownika, kt�ry a� z Malborgskiej ziemi przyjecha� tu do mnie, pos�yszawszy, �em chory. Niegdy� na Litwie zamo�ny pan, a dzi� emigrant, ale dusza �elazna i ca�e �ycie jak kryszta�, czy na pobojowiskach, czy w zaciszy domowej. Przy tym nieszcz�� wiele a wiele...� (List z 24 III 1851 r. Listy Z. Krasi�skiego. T. 3. Listy do J. S�owackiego, R. Za�uskiego, E. Jaroszy�skiego, Kajetana, Andrzeja i Stanis�awa Ko�mian�w, B. Trentowskiego, Lw�w 1887). 2 K o m a r o w i e herbu Korczak � dawna mazowiecka rodzina, kt�ra przenios�a si� na Ru� Czerwon�. S t a n i s � a w D e l f i n K o m a r (zm. 1832) � syn J�zefa i Zuzanny Ciszkowskiej, major wojsk rosyjskich w r. 1799, marsza�ek powiatu uszyckiego w 1800 r., marsza�ek szlachty gubernii podolskiej w 1817 r., zawar� w r. 1800 zwi�zek ma��e�ski z H o n o r a t � O r � o w s k � (zm. 1845), c�rk� Jana Onufrego, �owczego nadwornego koronnego. Z ma��e�stwa tego urodzi�y si� trzy c�rki: D e l f i n a (1805 a. 1807�1877) � wydana w r. 1825 za Mieczys�awa Potockiego, �yj�ca z nim w separacji i rozwiedziona w r. 1844; L u d w i k a, zwana L u d m i � � � (zm. 1881) � od r. 1839 ksi�na de Beauvau � Craon (Dicctionnaire de Biographie Fianoaise, Paris 1851, podaje imi�: Eugenia J�zefina i dat� �lubu: 1840) oraz N a t a l i a (ur. ok. 1815 a. 1818) � p�niejsza hr Spada-Medici, a tak�e trzech syn�w: A l e k s a n d e r (zm. 1875), dziedzic Kury�owiec, marsza�ek powiatu uszyckiego, o�eniony z Pelagi� Mostowsk�; M i e c z y s � a w (zm. 1880) i W � o d z i m i e r z (zm. 1869). 3 Ferdinand Philippe ks. Chartres (1810�1842) po wst�pieniu na tron ojca, Ludwika Filipa ks. d'Orl�ans (1773�1850), kr�la francuskiego w latach 1830�1848, otrzyma� tytu� k s i � c i a O r l e a n u i nast�pcy tronu. Od r. 1837 �onaty z ks. H�l�ne Louise Elisabeth de Macklemburg � Schwerin, mia� z ni� dw�ch syn�w: Ludwika Filipa (1838�1894) i Roberta ks. de Chartres(1840�1910). Zgin�� tragicznie w wypadku. 4 Auguste Charles hr. de F l a h a u l t (1785�1870), naturalny syn Charles Maurice'a de Talleyrand-P�rigord (1754�1838), biskupa Autun, znakomitego nast�pnie dyplomaty, i Adelajdy Marii Emilii Filleul (1761�1836) 1� v. Al. S. de Flahault de la Billarderie, 2� v. J. M. de Souza-Botelho, autorki licznych romans�w. Oficer francuski, adiutant J. Murata i Napoleona I, w r. 1814 genera� dywizji. W okresie monarchii lipcowej � par Francji i ambasador tego kraju w Wiedniu, ,,... nie b�d�c klasycznie pi�knym, posiada� twarz zachwycaj�c�, spojrzenie jego by�o przys�oni�te melancholi�, zdradzaj�c� ukryty smutek. Jego maniery by�y wytworne, ruchy naturalne, rozmowa dowcipna, pogl�dy niezale�ne; �aden cz�owiek nie uosabia� lepiej wyobra�enia, jakie�my sobie wyrobili o bohaterze romansu i dzielnym rycerzu. Tote� jego matka, pani de Souza, pos�ugiwa�a si� nim jako typem, kt�ry przedstawia�a pod rozmaitymi imionami w swoich md�ych romansach� � pisze A. Potocka w Pami�tnikach, W-wa 1898. Mimo to jednak zosta�y w tej duszy iskry, podobne wybuchom wulkanu, kiedy wspomnienie jakie lub nadto silna bole�� je rozdmucha; zosta�a ��dza d�uga, nami�tna, d�uga jak nuta w�oska, przeci�gniona przez doskona�� �piewaczk�; ��dza wy�szego stanu rzeczy, pi�kniejszej sfery dla ducha, spokoju jakiego� promiennego po tylu ob��dach i prawdziwych nieszcz�ciach. Kiedy za� te iskry gasn� lub drzemi�, niezno�na to kapry�nica, nie mog�ca dw�ch s��w powa�nych wyrzec, potrzebuj�ca �mia� si� i �artowa�, by unikn�� strasznej nudy, kt�ra j� toczy; podobna znarowionemu dziecku, �le wychowanej dziewczynce lub Don Juanowi w sp�dnicy, kt�ry wszystkiego dozna� i teraz krzyczy: �Dajcie mi ksi�yc, chc� skosztowa�, czy z ksi�yca dobry marcypan, bo na ziemi ju� nic nie ma�. Literatura francuska dzisiejsza zna takie kobiety, cywilizacja dzisiejsza takie p�odzi twory; ale w nich jest jaka� niesko�czono�� b�lu, jaka� przysz�o�� nieodwo�alna coraz sro�szych cierpie�, kt�re mnie przejmuj� lito�ci�. Czy poznasz z tych rys�w pani� Delfin� Potock�? Nieraz mi ona przypomina... wiesz kogo; nie wtedy, gdy wpadnie w chwile swoje buffo, ale kiedy smutna serio. T� sam� widz� wtedy nieutulon� rozpacz w niej, t� sam� nieudolno�� do uczucia jakiegokolwiek szcz�cia � i ta przekwit�o�� serca wywiera silniejsze wra�enie na mnie ni� �wie�o�� m�odociana, ni� szcz�cie, zdrowie, przysz�o��, kwitn�ce razem na panie�skim licu. Kiedy widz� istot�, kt�rej nie potrzeba pociechy, kt�rej �ycie stoi otworem i kt�r� ka�dy zrozumie, ka�dy �miechem powita, zdaje mi si�, �e ona mnie nie potrzebuje, �e ona tysi�c ludzi zdatniejszych do podzielenia czy jej dumy, czy jej bogactw, czy pi�kno�ci, czy niczym nie zatrutej duszy znajdzie; nic mnie nie wabi, nie ci�gnie do niej, siedz�c na uboczu lubi� patrze� na jej marsz tryumfalny, jak na pi�kne zjawisko, ale si� nie zbli�am, do�� mi na tym, �e ta sztuka gran� jest przed moimi oczyma. Tak samo nie czuj� �adnej ��dzy do arcydzie�a jakiego sztuki, nie �cisn� r�ki Wenerze Medycejskiej, do�� mi patrze� na ni�; my�l moja, nie serce, wchodzi w stosunek z takim idea�em. Zupe�nie przeciwnie si� dzieje, gdy na czyim czole ujrz� �lad �a�obny, wyci�niony kolejami �ycia; wtedy marzy mi si�, �e moje s�owo lub przyja��, lub r�ki u�cisk mo�e w tych piersiach obudzi� na nowo �ycie. Co do kobiet myl� si� zapewne, bo one zmartwychwsta� nie umiej�; ale z�udzenie jest mocnym i �udz� si�. W tym le�y to moje stronienie od panien, jest to natury mojej po prostu uk�adem; tak mnie stworzono. Przez to, com powiedzia�, prosz� ci�, nie rozumiej jednak, by cokolwiek innego pr�cz lito�ci wi�za�o mnie do pani Delfiny. Zrazu k��cili�my si� okropnie, bo szyi nie chcia�em zgi�� przed jej zewn�trznym fashionem; tak si� nawet k��cili�my, �e ona mnie, a ja jej dziwnie przykre powiedzia�em rzeczy. Ale dopiero kiedy ton sw�j paryski odmieni�a i zacz�a m�wi� szczerze i ja ton odmieni�em, i teraz co wiecz�r ona smutno �a�obnie opowiada mi swoje �ycie moralne, a ja s�ucham i czasem j� ciesz�. * 2 4 D e c e m b r a, w t o r e k [1 8 3 9 R z y m]. Czas dop�yn�� i zwi�za� si� w pier�cie�, jak w�� si� po�kn��. Dzi� wi�c rocznica5 . Pami�tasz, w tym �licznym lasku frejburgskim, jak koniecznie ��da�em zosta� si� z Tob� a� do dnia dzisiejszego. My�l zawsze harmonijnie si� uk�ada, ale �ycie nie tak � �ycie ma co� �lepego w sobie, byleby sz�o naprz�d, wszystko mu jedno. Jakie niebo czyste, jakie s�o�ce dzisiaj, jakby natura czu�a, �e si� Chrystus dzi� narodzi. I mnie te� w ten sam dzie� zdarzy�o si�, �e nowa pot�ga, �e boska si�a urodzi�a si� w Duchu moim. Gdzie� ten wiecz�r, jak�e� daleki i bliski * Listy Zygmunta Krasi�skiego, T. 2. Do A. So�tana. Lw�w 1883. 5 Rocznica poznania Delfiny Potockiej przez Zygmunta Krasi�skiego. zarazem! Przesz�o�� ma to strasznego w sobie, �e nas co krok zatrzymuje, ka�e siada�, przymusza p�aka� nad sob�, ka�e wzdycha� do siebie, a tymczasem sama stoi opodal, nie zbli�y si�, nie powr�ci, nie przytuli nas do serca, nas, co by�my za ni� reszt� naszej przysz�o�ci oddali. Jest to gorzka ironia � wszystko, co jest cz�ci� tylko, a nie ca�o�ci�, musi na nas wywrze� taki poz�r ironii. Przysz�o�� tak�e na podobny spos�b �artuje z nas i trucizn� do serca nam s�czy. Przesz�o�� � przysz�o��, s� to cz�ci tylko � my wi�cej znaczymy ni� one, w nas ju� i wieczno�� jest. Powiedz mi, o powiedz! Czy o tej godzinie cie� Twej postaci nie oderwie si� od cia�a Twego i nie przyp�ynie do mnie? B�d� czeka� na Ciebie, b�d� sam o tej godzinie mi�dzy sz�st� a si�dm�. Dlaczego� by� Ty nie mia�a si� mnie pokaza�? Wierz� w to, �e �atwiej �yj�cemu si� gdzie� w dalekim miejscu pokaza�, ni� umar�emu powr�ci�. Czym�e s� nasze my�li, je�li nie nas samych formami, kt�re p�yn� w stron� tych, kt�rych kochamy. Czym�e list Tw�j ka�dy, je�li nie Tob�, ale Tob� pod tym kszta�tem. Dlaczeg� nie mog�aby� i pod innym mi si� objawi�? Dlaczego by Twoja posta� nie zdo�a�a powt�rzy� si� tysi�c razy, polecie� do mnie przez fale powietrza jak �wiat�o, jak magnetyzm? Dialy, dzi� wiecz�r ja czekam na Ciebie. Czy przyjdziesz w p�aszczu b��kitnym i bia�ej sukni, czy przyjdziesz do mego pokoju, kiedy ja sam b�d�, kiedy powiem: ,,Poka� mi si�, Dialy!� Uka�esz mi si� cicha i w milczeniu przesuniesz si� i znikniesz, ale b�dziesz o tej chwili ze mn�, ale ujrz� Ciebie, ale ten dzie� nie przeminie jako wszystkie inne dni. On do drugich niepodobny � to by� dzie� przeznaczenia! D�browski6 dot�d si� nie zjawi�. Czekam na niego, dzi� musi tu przyby�, je�li wyjecha� wtedy, cho�by weturynem7 by� wyruszy�. List mi Tw�j przywiezie, czekam na niego tak�e jakby na ducha, cho� do ducha niewiele podobny. W nocy ci�gle my�la�em o tym, com na ko�cu listu Twego wyczyta� wczoraj. Ka�de cierpienie Twoje ci��y mi jak przekle�stwo na g�owie. Dawniej jak �za w oczach mi tylko b�yszcza�o, gdy Konstanty8 Ci powiedzia�, �e nie zdo�am by� bardzo nieszcz�liwym; zapewne chcia� ulg� tym sercu Twemu przynie��, bo czuj�, �e gdyby mnie to samo kto o Tobie zar�cza� i gdybym m�g� mu uwierzy�, westchn��bym z wdzi�czno�ci� do Boga. Ale mam w duszy zupe�nie przeciwne przekonanie. Wiem, jak serce Twoje umie by� olbrzymem bole�ci � co do mnie tak�e wiem, �e ma�o ludzi potrafi tak ostro, tak dra�liwie, tak bez nadziei cierpie� jak ja. Nie umiem si� rozerwa�, upi� si� zewn�trznym �wiatem nie mog�. Wewn�trz siebie ci�gle �yj�, wewn�trz rozdzieram sam siebie. Nie mam takiej chwili, w kt�rej bym zapomnia�, co ci��y nade mn�. B�l nigdy nie zasypia we mnie � gdy cia�o moje za�nie, on jeszcze w snach moich �yje. W i g i l i a , 2 4 � g o , p o zachodzie s�o�ca. Nie darmom czeka�, nie darmom m�wi�, �e o tej godzinie Ty przyjdziesz do mnie. Dzwonek zad�wi�cza�, drzwi si� otworzy�y, pod jakim�e kszta�tem Ty� przysz�a! Ot! W�os�w pier�cie� i listk�w zielonych dwoje, jedno z�ote ricordarsi9 i my�li Twoje pisane, i w�� koralowy, co po�yka siebie, symbol dnia, co powr�ci�, symbol rocznicy � to s� cz�stki Dialy mojej, kt�re przysz�y do mnie o naznaczonej godzinie! Ca�a nie mog�a przenie�� si� do Rzymu, tylko tym sposobem zdo�a�a. Jak�e� Ty dobra i czu�a, nie spostrzeg�em si�, �e zamiast Tobie dzi�kowa� za ka�d� paczk�, kt�r� z kieszeni wydobywa�, dzi�kowa�em D�browskiemu, �ciska�em D�browskiego, musia� sam si� zdziwi�, �e go tak tkliwie ca�uj�. Dzi�ki Tobie serdeczne, tysi�czne, �ez pe�ne, i dzi�ki za wszystko, ale naj- 6 Jan D � b r o w s k i � s�u��cy Delfiny Potockiej. 7 Yetturino (w�os.) � wo�nica, doro�karz. Tu: wynaj�ty pow�z. 8 Konstanty D a n i e l e w i c z (1808�1842) � poeta i publicysta, uczestnik powstania listopadowego, a tak�e opiekun, powiernik i najserdeczniejszy przyjaciel Zygmunta Krasi�skiego, obro�ca poety w s�ynnym zaj�ciu uniwersyteckim. Uwieczniony przez niego jako Aligier w Niedoko�czonym poemacie. W epitafium Krasi�ski napisa�: ,,towarzyszowi m�odo�ci ca�ej, przyjacielowi, wi�cej ni� bratu�. 9 Ricordarsi (w�os.) � przypomnienie, pami�tka. bardziej za t� obr�czk� w�os�w, �pi�c� w�r�d dw�ch li�ci, i za ten sznurek do serca z turkus�w, o kt�ren Ci� prosi�em, o kt�rym Ty� nie zapomnia�a. O moja droga, Ty o tej godzinie, o tej samej chwili, w kt�rej teraz pisz� do Ciebie, musisz my�le� o mnie z r�wnym natchnieniem, jak ja o Tobie. Coraz ciemniej, zmierzch g�stnieje, blednieje niebo, na kt�re patrz�, kopu�a Piotra coraz czarniejsza, gwiazda narodzenia si� Chrystusa wschodzi ju� nad Kampani� Rzymsk�, za chwil� noc b�dzie, za chwil� czekam na Twoj� posta�. Nie mog� tej pewno�ci fantastycznej zrzuci� z duszy, �e Ty mi si� poka�esz o tej samej godzinie, o kt�rej temu rok pierwszy raz mi si� ukaza�a�. Jestem sam, mego Jana10 nie ma. Ju� kilka razy dzwonili � nie otworzy�em. Dialy, wo�am na Ciebie, Dialy, poka� mi si�! Ca�� pot�g� Ducha, ca�� ��dz� serca zaklinam Ci�, sta� tu przede mn�! Je�li to cud, pragn� cudu, je�li to gor�czka si� dzieje, niech mnie ogarnie gor�czka, je�li trzeba, by m�zg na to prysn��, niech mi pry�nie. Szcz�cie obaczenia Ciebie zlepi mi go na nowo. Powiadam Ci, ju� teraz ciemno, ju� litery mdlej� mi w oczach. Dzie� ten sam, godzina ta sama. Dialy, czekam. Dialy, wybierz si� w drog� i le� do mnie. Objaw mi si�, wierz� w to, �e mo�esz mi si� ukaza�. Teraz musisz. Stawaj przede mn�. Gdy si� odwr�c�, gdy p�jd� do tamtego pokoju � ujrz� Ciebie! S z � s t a w w i e c z � r. Przesz�ego roku z Vittorii wyje�d�a�em z moim ojcem do Palazzo Valle11. W tej chwili grzmi� armaty �w. Anio�a, wszystkie dzwony �wiata hucz� w powietrzu. Sam jestem � czekam na Ciebie. 61 /2 Wzywam Ci�, w boskiej wspomnienia godzinie, Sta� tu przede mn�, nim ta chwila minie. Sta� tu przede mn� � lecz jak wtedy ca�a Lekkimi szaty b��kitna i bia�a, Z dumy ponurym na ustach znamieniem, Z smutku na czole niewymownym cieniem, Pi�kna w tym smutku i dumie zarazem, Na p� stworzona pot�gi obrazem Na p� nieszcz�cia. O, sta� tu przede mn�, W tej samej chwili raz jeszcze b�d� ze mn�. Niech g�os Tw�j s�ysz�, niech ujrz� Tw� posta�, Cho�bym mia� potem w wiecznym szale zosta� I wo�a� wiecznie: �gdzie ona, gdzie ona? Ta cudna moja, ta moja stracona�. 12 Disz, nie ma Ciebie, min�a godzina � przed oczyma ciemno. Mi�o��, jak Religia, ma obrz�dki swoje. Te wiersze to by�a modlitwa do Ciebie, zupe�nie to samo, co modlitwa. O wiem, �e o tej chwili Ty jeste� ze mn�, cho� pewnie teraz w salonie u sto�u. Jak�e ja pewny by�em, �e Ty si� poka�esz mnie. Ale godzina przesz�a, z ni� urok prysn�� musia�, do jutra, Dialy, teraz ju� 71/2. 10 Jan K r u s z e w s k i (zm. 1855) � nieodst�pny przez lat blisko dwadzie�cia s�u��cy Krasi�skiego. 11 Palazzo Valle � mieszkanie Delfiny Potockiej w Neapolu w r. 1839. 12 Wiersz ten zosta� p�niej opublikowany w t, VI Pism Zygmunta Krasi�skiego, Wyd. Jubileuszowe, Krak�w 1912 (�.) * Przypisy oznaczone literk� (�.) pochodz� od wydawcy List�w do Delfiny Potockiej, A. ��towskiego. 5 s t y c z n i a , n i e d z i e l a 3 p o p � � ., 1 8 4 0 [ R z y m ]. Nie mog� �y� d�u�ej w tym mie�cie. Nie mog� �y� d�u�ej bez Ciebie. Czuj�, �e si� przerabiam w ksi�n� Lubomirsk�13 lub w Natali�. Wczoraj o si�dmej w wiecz�r ju� le�a�em w ��ku, teraz dopiero co wsta�em, a nie mog� powiedzie�, bym spa�, ni te�, bym czuwa�, kamie� jaki� mnie przywali�, kamie� grobowy smutku, i jak zwierz� le�a�em pod nim, nie maj�c si�y ani do wstania, ani do my�lenia. Ach! Straszne te noce, kiedy czasem w�r�d ich ponurego ci�gu spadnie na umys� jasna przytomno�� tera�niejszo�ci. Kiedy oczy si� roztworz�, ujrz� p�wiat�o lampy, zrazu zmylone, pomimowolnie rzuc� si� szuka� sn�w swoich dawnych, a wtem nagle stan� jak wryte, poznaj�, gdzie s�, obacz� nagi i odmienny pok�j � i zalej� si� �zami. Wtedy tak gorzko, tak niezno�nie gorzko. Wtedy wstaj� duchy przesz�o�ci, wtedy milion wspomnie� otoczy dusz�, pok�j ca�y pe�ny g�os�w i westchnie�, pe�ny obraz�w, wisz�cych w powietrzu i znikaj�cych, by znowu si� objawi�; w tej fantasmagorii szcz�cia i rozpaczy s�ycha� czasami, jak gdzie� tam godzina bije, jak tam pod oknem ten stary Tyber niekiedy zaskowyczy, jak gdzie� dalej pies jaki� zb��kany szczeka lub odzywa si� pie�� w�oska, czasem krzyk przera�liwy! A tu zewsz�d go�cie znani, dawni znajomi, kochani, t�ocz� si� do pokoju, snuj� si� jak pogrzeb. Id� jeden za drugim: Szafuza, Konstancja, Choire, Spl�gen, Mediolan, Casal-Pusterlengo, Parma, Modena, la Serra, Pieve, S. Marcello, Lucca i Livorno. Campo Santo na ich czele przychodzi, �ciska za r�ce, ca�uje w czo�o � takie usta zimne, taki dreszcz mro�ny rozbiega si� po piersiach. Oni wszyscy kolejno przyst�puj�, �ciskaj� za r�ce, ca�uj� w czo�o. Chod�cie, chod�cie wszyscy, niech was obejm�, niech przycisn� do serca, rozedrzyjcie mi piersi, jedzcie serce moje. A teraz zn�w dzie�, zn�w ruch niby to, niby to �ycie. Obrazy widziane w nocy przemieni�y si� w my�li ukryte, kt�re w m�zgu pracuj�, m�zg szarpi� i jako tamte serce po�era�y, tak te teraz z m�zgiem czyni�. Wyj�� na ulic�? A c� tam czeka? Oto ka�dy kamie� krzyczy: ,,Ty by�e� bogiem i depta�e� mnie z pogard�, lekki i dumny nie spojrza�e� na mnie, gdy� przechodzi�. Czemu dzi� nie w g�r� patrzysz, ale na mnie, ale ku mnie, ku ziemi?� I Correo14 jak olbrzym milcz�cy tam czeka, gdy b�d� go mija�, wyci�gnie ramiona, �ci�nie mnie i udusi. I ka�da chmura, co przelatuje mi nad g�ow�, taka podobna do si�str swoich przesz�orocznych, kt�re w tych samych miejscach nade mn� mija�y. Powiedz, czy tak �y� mo�na? P o n i e d z i a � e k , 6 s t y c z n i a. Dwa zak�ady zn�w przegra�a� do mnie � pami�tasz, �e w Frejburgu za ka�den bal, na kt�rym b�dziesz, zobowi�za�a� si� mnie zap�aci� dwa napoleony, a za ka�dego, kt�ry si� b�dzie do Ciebie umizga�, tyle� � przesy�am Ci wi�c rachunek: Za bal u k-cia San Teodoro15......... 2 napol. 13 Maria z Granowskich, bezdzietna wdowa po trzech m�ach (Adamie Chreptowiczu, Aleksandrze Zamoyskim i Kazimierzu Lubomirskim), osoba w�wczas bardzo ju� wiekowa i cierpi�ca na ostr� melancholi�. By�a to ciotka Krasi�skiego ze strony matki, poeta po�wi�ca� jej wiele czasu i troski. 14 P a l a z z o Correo, mieszcz�ce si� w Rzymie na Via di Pontifici, by�o wiosn� 1839 roku mieszkaniem Delfiny Potockiej. 15 Ksi��� S a n T e o d o r o � arystokrata w�oski, jeden z domniemanych wielbicieli Delfiny, o kt�rym Krasi�ski pisa�: ,,0 San Teodoro powiem Ci, �e dobrze czyni, gdy rozpowiada o swoich mi�ostkach, a wiesz czemu? Kobieta, kt�ra potrafi takiego kocha�, godna, by j� taki zdradza�. Za co go kobieta kocha� mo�e? Ju�ci nie za rozum, nie za dusz�, nie za serce, bo ich nie ma. Czego gdzie nie ma, tam tego kocha� nie mo�na. C� si� zostaje, co stanowi ca�o�� San Teodora? Cia�o i tytu� ksi���cy...� (Nieznane dot�d listy Zygmunta Krasi�skiego do Delfiny Potockiej [1839�1843]. Zebra� i obja�ni� Raymund Stanis�aw Kami�ski. �Tygodnik Ilustrowany� 1899 r. List datowany: ,,Poniedzia�ek 23-go�). Za zmartwychwstanie Meffrego16 pod postaci� Bedmara17................ 2 napol. 4 napol. Nie gadaj�e temu Hiszpanowi wr�cz, �e ma z�y ton i brzydkie maniery, bo albo Ci on musi odpowiedzie� niegrzecznie, albo to przyj�� jak dobr� rad�, jak opiek�, kt�r� by� nad nim rozwie�� chcia�a. Daj mu to uczu�, ale nie �cigaj go przek�sami, nie m�w mu np.: ,,Pan zanadto krzyczysz� � podobno rok temu, jak dzisiaj wiecz�r Ty� mnie to powiedzia�a! Niesko�czenie wdzi�cznym pu�kownikowi Bojanowiczowi18 za jego zdanie o mojej z a b a w i a l n o � c i. (Czy tak: amabilit� � po polsku?). Spotka�em go w Dre�nie w ojca mego pokoju, gdym przyjecha�. On mnie ocali� od burzy, na kszta�t druta, co na dachu stoi i piorun wolno chwyta w siebie. O Aleks.19 pewny by�em zawsze, �e mi dobrze �yczy. Czego� Ty im tam o�wiadczy�a, �e ja sam Ci te ksi��ki czyta�em? S� rzeczy �wi�te, dop�ki o nich tylko dwoje serc wie, a �mieszne, gdy dowiaduj� si� drudzy. Z tego gatunku rzeczy w�a�nie jest czytanie czego� komu� przez tego, kt�ry to co� napisa�. Czy nie czujesz tego? Mog�em by� szcz�liwym jako J a czytaj�cy T o b i e, w tym pokoju odosobnionym, w tej sferze Duch�w naszych zlanych wtedy razem, ale wnet staj� si� �mieszny, wyst�puj�c jako p. Zyg. Kras. czytaj�cy pani Delf. Pot. Bo dla tych, kt�rym Ty� to o�wiadczy�a, ja nie jestem J a, Ty nie jeste� T y. Zowi� si� dla nich pan K., a Ty pani P. To samo na �wiecie dzieje si� z ka�d� duchown�, wznios�� istot� rzeczy, z mi�o�ci�, z ka�dym jej spojrzeniem, z ka�dym jej s�owem, u�ciskiem, z ka�d� my�l� pi�kn�, z ka�dym szlachetnym uczuciem. By by�o wznios�ym, musi sta� jak pos�g lub obraz w pewnej w�a�ciwej sobie framudze, otoczone pewn� gr� zgodnych z sob� kolor�w. Przenie� je na inne miejsce, na ni�sze pole, postaw w ciemnej piwnicy lub zawie� przed szynkiem, a sam Moj�esz Anio�a a Madonna Rafaela zwi�dn� i przepadn�. Z olbrzym�w stan� si� kar�ami, z bog�w przejd� na manekiny, bo gdzie� ich �ycie? W sercach, kt�re je czuj�, w umys�ach, kt�re je pojmuj�, a gdy tych serc nie ma, gdy tych umys��w nie ma ko�o nich, gdzie� ich �ycie? Chyba tam w duszy Rafaela, tam w m�zgu Micha�a Anio�a, ale gdzie� ich szuka�? Chyba p�j�� do nieba za nimi! Powiedz�e mi, co mam z D�br. uczyni�? List do Twojej matki drugi napisa�em i jutro posy�am. Ojciec mi pisa�, bym zn�w poszed� do Vescovali, i prosi mnie, bym nie wyjecha� z 16 M e f f r a y � jeden z wielbicieli Delfiny, �artobliwie zwany przez Krasi�skiego ,,panem Straszymnem�. 17 B e d m a r � markiz hiszpa�ski, jeden z wielbicieli Delfiny. 18 Adam B o j a n o w i c z (1787�1852) � oficer napoleo�ski, uczestnik kampanii hiszpa�skiej, p�niej pu�kownik generalnego kwatermistrzostwa Kr�lestwa Kongresowego, topograf wojskowy; w powstaniu listopadowym szef sztabu gen. Dzieko�skiego i gen. Ramorino, po upadku powstania zamieszka� pocz�tkowo w Krakowie, p�niej przeni�s� si� do Drezna, gdzie zmar�. 19 Prawdopodobnie nie Aleksander K o m a r (por. przyp. do listu z I 1839), a Aleksander P o t o c k i (1798�1868) � najstarszy syn Szcz�snego Potockiego i Zofii Wittowej, szwagier Delfiny, a zarazem wuj Elizy Branickiej. Znany na emigracji z dziwactw i dobroczynno�ci, Z. K. tak o nim pisa� 19 VI 1839 r.; ,,...dobry, poczciwy, grubianin w mowie, szlachetny w czynach. Dziwna natura tego cz�owieka: wstydzi si� dobrych stron charakteru swego, a wyszukuje i w p�askorze�bie stawia przed lud�mi z�e; lecz w ka�dym post�pku jest pe�en delikatno�ci i wspania�omy�lno�ci. Od pierwszego wejrzenia sprawia odraz�, w drugim � lepiej poznany � musi by� kochanym i szanowanym� (Listy Z. Krasi�skiego, T. 2. Do A. So�tana, Lw�w 1883). Rzymu, a� to przedstawienie nadejdzie i wyrobi si�. Ka�e mi pojecha� do Mezzofanta20, kt�ry mu obieca� w tym pom�c, i jeszcze do drugiego kardyna�a. Cieszy mnie to. Najprz�d by�em u Vescovala � ten m�wi, �e przed dwudziestym nie b�dzie przedstawienia do ambasady. Coraz milej. Gdybym chcia� pi�tnastego wyjecha�, nie mog�. Lecz je�li� wszystko dobrze rozwa�y�a, je�li ju� nie masz przyjecha� do Rzymu, je�li si� w Neapolu zostaniesz a� do chwili zupe�nego wyjazdu, wtedy l lutego niezawodnie st�d wyje�d�am, �eby wszystkie fiolety �wiata jeszcze w drodze by�y, �eby wszystkie ziemi proboszcze w poprzek drogi mi stawali i 2-go po po�udniu lub wiecz�r przybywam we fraku i w ��tych r�kawiczkach widzie�, jak potomek ambasadora21, kt�ry niegdy� konspirowa� w Wenecji i za to o ledwo co przez szpieg�w Rady Trzech nie zosta� wrzucony do Gran Canale, jak potomek jego, m�wi�, konspiruje przeciwko mnie w salonie Gallo22 i nara�a si� na to, bym go w morze kiedy rzuci�. Przyjd� usi��� w krze�le jakim, trzyma� kapelusz w r�ku, poprawia� chustk� na szyi, z jednej nogi na drug� si� ko�ysa� przy kominie, co trzecie s�owo m�wi� do Ciebie: ,,Pani�, pyta� si� Ciebie, co� robi�a w lecie. Okrutny b�d� w wywiadywaniu si� o pi�kno�ciach g�r szwajcarskich, o po�o�eniu Lucerny, o widoku z Rhigi. B�dziesz musia�a mi opisywa� spadek Renu, kt�regom nigdy nie widzia�, i drog� Spl�genu, kt�rej nigdym nie przeby�. Ach! Ile� razy, wychodz�c z tego domu, p�jd� p�aka� nad brzegiem morza. Opisz�e mi, prosz� Ci�, granic� moich przywilej�w, karby moich praw, sfer� moich wolno�ci. Czy tylko wieczorna gwiazda mnie mo�e zaprowadzi� do Ciebie, czy te� czasem i s�o�ce poranka? Czy kiedy matka Twoja ju� ko�o 10-tej lub 11-tej zaczyna si� krz�ta�, wstawa�, do innego przechodzi� pokoju i wraca� znowu, czy to znak nieub�agany, �e wychodzi� musz�? Czy nigdy tak, jak przesz�ej zimy, nie zostaniem razem w salonie po jej odej�ciu? Ale� kt� zdo�a przewidzie� matematycznie podrzuty �ycia? Kto wiedzie� zawczasu, co b�l niezno�ny wymo�e na konwenansach? Nie, nie, tego nikt nie powie! Pytasz si�, co odpisz� pani Kulman23. Nic zupe�nie, a nic. Com raz jej napisa�, wystarczy� powinno. Gdyby sama p. B.24 by�a do mnie napisa�a, by�bym jej odpisa�; nie, Dialy, ja nie 20 Giuseppe M e z z o f a n t i (1771�1849) � kardyna�, filozof, wybitny lingwista i poliglota w�oski, profesor Colegium de Propaganda Fide. Byron w W�dr�wkach Childe Harolda m�wi o nim jako o jednym z najznakomitszych nazwisk �wczesnej Italii. W�ada� poprawnie 58 j�zykami, m. in. polskim, kt�rego mia� si� nauczy� od Polak�w z legion�w D�browskiego. 21 Alfons B e d m a r d e l a C u e v a (1572�1665) � margrabia, kardyna�, biskup z Oviedo, by� w r. 1618 ambasadorem Filipa III przy Rzeczypospolitej Weneckiej i u�o�y� wsp�lnie z wicekr�lem neapolita�skim, ks. Ossuna, i Don Pedro z Toledo, gubernatorem Mediolanu, tajemny spisek, d���cy do obalenia Rzeczpospolitej Weneckiej. Spisek ten zosta� wykryty, winnych utopiono w lagunach, a Bedmara wywieziono za granic�. 22 P a l a z z o G a l l o by�o w roku 1839 mieszkaniem D. P. 23 Karolina z Malczewskich K u I m a n (zm. 1854) � wdowa po oficerze rosyjskim wy�szej rangi, dawna przyjaci�ka Joanny z Morzkowskich Bobrowej, przebywa�a w jej domu jako dama do towarzystwa. 19 I 1840 r. Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Odebra�em wczoraj wed�ug przepowiedni Twojej nowy list, pisany przez guwernantk� p. B., kobiet�, kt�rej m�� s�awny z jezuityzmu, kobiet�, kt�rej nigdym nie widzia� i kt�ra nie widziana przeze mnie i nieznana przedsi�wzi�a taki Ust do mnie napisa�. �mia�a, przesy�am Ci go, nie stra� go, bo Konstantemu go chc� pokaza�. Dopiero kiedy sama p. B. do mnie napisze, odpisz� jej. Jej winienem albowiem odpisa�, ale nikomu innemu, osobliwie zupe�nie nieznanej istocie�. (Wyd. A. �.) * 24 Joanna Bobrowa, a w�a�ciwie B � b r � P i o t r o w i c k a (1807�1889) � c�rka Franciszka Morzkowskiego, marsza�ka szlachty, �ona w�a�ciciela Zahajec w pow. krzemienieckim, Teodora B�br-Piotrowickiego, s�ynna pi�kno�� tej epoki. W roku 1830 wyjecha�a do Drezna i odt�d przebywa�a g��wnie za granic�. W roku 1834 pozna�a Zygmunta Krasi�skie- wierz�, by dot�d mnie kocha�a. B�d� pewna, �e ona wie, �e ja kocham Ciebie. Do Danielewicza, jak on mi pisze, pisa�a p. B., pytaj�c si� o mnie. Dites-moi, est-il heureux au moins sur la route o� tous 1'ont pouss�.25 Potem dodaje, �e chcia�aby pisa� sama do mnie, ale nie �mie. Prosi tylko jego, by jej napisa�, co ja robi� i co m�wi� sam � nie to, co on my�li o mnie. Konstanty jej odpisa�, �e od roku mnie nie widzia�, tylko przez dwa dni, i �e nic nie wie o mnie. K�ama�bym, gdybym nie wyzna�, �e to wszystko silnego smutku na mnie wywar�o wra�enie. �ycie smutnym jest samo w sobie. Gdyby w rzeczy samej dot�d jej serce mnie kocha�o, by�aby nieszcz�liwa � bo ja Ciebie kocham � ale Ty nigdy takiej nie doznasz bole�ci. O Dialy, wierz mnie, ja ostatni raz kocham. Wierz mi, w �wi�tej to m�wi� ufno�ci, w �wi�tym pragnieniu i g��bokim przekonaniu. Na g�os Tw�j ja zawsze odpowiem, m�j g�os ko�o Ciebie wci�� b�dzie. O kt�rejkolwiek godzinie za��dasz mnie, stawi� si� Tobie! Serce moje zostawiam w Twych r�kach, Ty mi je kiedy� oddasz � lecz nie tu, na ziemi � tam, w niebie! Gdybym mia� matk�, czo�o bym skry� na jej piersiach i p�aka�! Ty mi si� pytasz, czy ja rozumiem, jak Ty mnie kochasz. Wiem, rozumiem i bardziej ni� to, czuj�! Wiem, �e nieszcz�liwa jeste�, a jednak kochasz mnie. Wiem, wiem wszystko, Dialy, ni moja przenikliwo�� t�pa, ni serce moje niedomy�lne. Lecz teraz ja Ciebie zapytam: ,,Wieszli, jak ja Ciebie kocham?� My�l�, �e nie, my�l�, �e mniej mi przyznajesz si� w tym wzgl�dzie, ni�by� powinna. My�l�, �e nieraz nie pojmujesz, o ile nieszcz�liwy jestem, nie czujesz konwulsji, kt�re mn� miotaj�. O wierz mi, wierz mi i moje serce p�k�o! W t o r e k , 7 s t y c z n i a. Zn�w, Dialy, zas�ab�em. Ledwom z ��ka wywl�k� siebie do stolika tego, by jeszcze przed poczty odjazdem do Ciebie napisa�. Md�o mi wci��, g�owa boli. Kaszel gwa�towny, a w sercu jakby pi�� czyja�; przele�a�em noc ca�� w nieopisanym smutku. Tak, nieopisanym, bo kt� wyrazi te �miertelne stany Ducha, podczas kt�rych wszystkie anio�y nieba nic by nie pomog�y, a wszystkie czarty piek�a nie zastraszy�y. Jest to niesko�czono�� cierpienia, przechodz�ca w jak�� martwo��, staj�ca si� kamieniem � Ducha, kt�ry jest lotnym, przerabiaj�ca na co� ci�kiego, ci���cego samemu sobie! Bo�e m�j! Im wi�cej list Tw�j odczytuj�, tym g��biej czuj�, ile Ty dobra, dobra, dobra dla mnie jeste�. D�o� mog� w tym li�cie po�o�y� na sercu Twoim i s�ysze� palcami ka�de jego anielskie uderzenie. Moja Dialy! Gdy pomy�l�, �e� w wi�zieniu, �e ja Ci� mam ujrze� w kaj- go. Ich g�o�ny romans trwa� do 1838 roku. Poeta tak o nim pisa� do swego przyjaciela, Anglika H. Reeve'a (25 VIII 1838); �Wiod�em �ywot upi�kszony poezj� chwil dorywczych, zas�pionych sytuacjami przykrymi, �ywot wznosz�cy si� do tragizmu, a potem spadaj�cy w buffo, �ywot utkany z zachwyt�w i ur�ga�, ze s�abo�ci i egzaltacji, z b�aze�stw tego rodzaju, jak moda, wst��ka, plotka, i z rzeczy powa�nych, uroczystych jak uwiedzenie, upojenie mi�osne, zgryzoty cnotliwej kobiety, kt�ra si� po�wi�ci�a, nienawi�� dla tego, kt�ry jest jej m�em, tysi�c obaw przed niespodziankami i zemst�, tysi�c oczekiwa� na szcz�cie, stokro� zawiedzionych, a raz spe�nionych, wreszcie rozpacz, zwyk�e zako�czenie podobnego dramatu, gdzie � jak m�wi Balzac � �dwie pi�kne dusze� roz��czone s� przez wszystko, co si� nazywa prawem, a z��czone wszystkimi pokusami przyrody. [...] Okoliczno�ci sta�y si� coraz niezno�niejsze. M�� sta� si� podejrzliwym, zazdrosnym, niespokojnym. Wreszcie roz��czyli�my si�...� Correspondence de Sigismond Krasi�ski et de Henry Reeve, Paris 1902. Cyt. za J. Kallenbachem. Po zerwaniu z Z. K. i separacji z m�em, Joanna B�br-Piotrowicka, wci�� bawi�c za granic� i przenosz�c si� z Pary�a do Drezna, z Drezna do Frankfurtu, wi��e si� bli�ej ze S�owackim, kt�rego pozna�a ju� w r. 1831 w Dre�nie. W latach 1840�1849 jest adresatk� jego list�w. Stosunek mi�dzy Krasi�skim i Joann� Bobrow� pos�u�y� S�owackiemu w niekt�rych szczeg�ach do nakre�lenia postaci Fantazego i Idalii. 25 Niech mi Pan powie, czy on jest przynajmniej szcz�liwy na drodze, na kt�r� wszyscy go popchn�li? danach26, dopiero wtedy strach mnie porywa i zaczyna dusza mi blednie�. A ujrz� Ci� jeszcze woln� cho�by przez dni kilka, b�d� m�g� jeszcze pom�wi� z Tob� jak dawniej � przycisn�� Ci� do serca jak dawniej? Cz�sto mnie napadaj� my�li czarne, zawzi�te, o Twojej ostatniej chorobie! Prosz� Ci�, je�li jeszcze raz zdarzy si�, �e listu nie odbierzesz, nigdy nie my�l, �e to wina moja. Ja nie umiem nie pisa� do Ciebie, ja tylko �yj� z Tob� � z nikim wi�cej. Ja taki sam jak Ty. Do kog� si� udam, je�li nie do Ciebie, z kim m�wi� b�d�, je�li nie z Tob�? P�no list mi Tw�j przynie�li, ju� blisko drugiej. Poczta zaraz odejdzie. Musz� wi�c ko�czy� � a ko�cz�, ca�� dusz� moj� posy�aj�c w stron� Twoj� i przeklinaj�c ka�den dzie� prze�yty bez Ciebie. Gdzie stara nasza, w�r�d g�r i winnic, katedra?27 Tw�j Z. [ R z y m ] 1 8 4 0 , c z w a r t e k , 9 St y c z n i a , p r z y z a c h o d z i e s � o � c a. Szuka�em czego� przed chwil� w pularesie. Spotka�em oczyma oczy c�reczki Twojej. Le�y tam ona przy matki obrazie. Pi�kne to by�o dzieci�, pierwszy raz jej pi�kno�� (cho� nieco zarwana z Potockich) mnie tak uderzy�a. Wzi��em tego anio�ka w r�ce i d�ugom mu patrza� w oczy, d�ugom czeka�, czy si� nie za�mieje, czy nie powie mi czego dla Ciebie! Ta twarz niewinna i to niebo naoko�o, to niedope�nienie na ziemi, tam dope�nione w niebie, to, co wszystkim sta� si� mog�o, a zesz�o i przesz�o, i odlecia�o na zawsze, �zy mi wyciska. Obraz jej tylko zosta� na tej ziemi28 obraz ten w r�ku tego, co na ziemi najg��biej ukocha� T�, kt�ra jej �ycie da�a. S� chwile anielskiej tkliwo�ci � taki jestem teraz. Lilia nie jest bielsz� od serca mego w tej chwili. Gdybym umar� w tej minucie, my�l�, �e bym prosto poszed� do nieba, bo obraz tego dziecka zmieni� mnie samego ca�ego na dzieci�. Teraz m�g�bym, teraz sta� si� kameli� i zwi�dn�� na piersi Twojej. Pok�j jej wieczny, anielski, z�oty � i dzi�ki jej za te �zy, co z �cz moich p�yn�! 1 0 s t y c z n i a , p i � t e k. Jeszczem raz Tw�j sen odczyta�. Jeszcze raz obali� mnie na ziemi� ogromem rozpaczy, ogromem poezji w nim zawartym. Wzywam pani� Sand, niech mi co stworzy bardziej fantastycznego, pro�ciej powiedzianego, straszniej wymarzonego. Dialy, B�g Ci tak�e da� wielk� poetyczno�� Ducha. Czemu pierwsze �ycie Twoje przesz�o w�r�d wieczor�w i bal�w, w�r�d ludzi twardych, nieu�ytych lub lekkomy�lnych? Czemu tyle pokrzyw i chwast�w spikn�o si� na kwiaty my�li Twoich? Czemu� od razu nie wst�pi�a w �wiat wielki, w �wiat powagi, prawdy, pi�kno�ci. Elegancja � ten ostatni atom rozebranej pi�kno�ci, czemu by� pierwszym jej objawieniem Tobie? Teraz t� sam� drog� posz�a i Ludmi�a, ale kto wie, co b�dzie p�niej! Ona nie ma tego, co Ci� zbawi� mog�o, co wyrwa� Ciebie spo�r�d fali potoczno�ci. Serce jej cierpie� b�- 26 Z. K. wi�zieniem nazywa� skr�powanie Delfiny wzgl�dami rodzinnymi i konwenansami towarzyskimi. We wcze�niejszym li�cie z 18 XII 1839 r. pisa�: �...o moja uwi�ziona, o moja biedna zakonnico, co Ty robisz? Mo�e� o tej chwili na Strada Nuova [nadbrze�na promenada w Neapolu], na tej wiecznej jednostajno�ci kurzawy...� 27 Katedra we Fryburgu bade�skim, gdzie Krasi�ski bywa� z Delfin� jesieni� 1839 roku. �Nie wyobra�asz sobie, jaka tu pyszna jest katedra, chodz� do niej codzie� po kilka razy i za jej progiem zapadam w przesz�o�� �rednich wiek�w...� � pisa� do A. So�tana 20 IX 1839 ( Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�tana, op. cit.). * W dalszym ci�gu cytaty z list�w, nie opublikowanych w tym wyborze, b�d� oznaczane: Wyd. A. �. (Z. Krasi�ski: Listy do Delfiny Potockiej, t. l�3. Przysposobi� do druku A.��towski, Pozna� 1930, 1935 i 1938). 28 Delfina Potocka w ma��e�stwie z Mieczys�awem Potockim mia�a kilkoro (pi�cioro?) dzieci, kt�re zmar�y w m�odym wieku. Brak o nich bli�szych danych. dzie � a rozum czy si� obudzi? Czy ona pojmie kiedy, �e nie dla poklask�w � p i e w a � t r z e b a , ale dla � p i e w u. Teraz wszyscy w ni� wmawiaj�, �e dla poklask�w. Teraz ona zst�pi�a do tego piek�a drobnych ch�ci, ma�ych zwyci�stw, bladych iskierek, przez kt�re musi przej�� ka�da kobieta dot�d na ziemi. A gdy si� zjawi cz�owiek, kt�ry j� ukocha, ten cz�owiek w�a�nie przez to, �e j� kocha� b�dzie (je�li b�dzie), stanie si� powa�nym, w sfer� serio wejdzie. I pierwsze serio �ycia, pierwsz� godno�� jej �ycia, kto jej przyniesie? Kochanek! Ten sam, co sk�din�d zgubi j� pod pewnymi wzgl�dami! Tak� jest logika zgubna los�w kobiet na tym �wiecie. Uci�nione, opuszczone, mamione przez �wiat s�ysz� same k�amstwa i �arty. M�� im k�amie, salony im k�ami� � bo i m�� ma w tym interes, i salony tak�e. Pierwszy, co im prawd� przynosi i og�asza, to ten sam, kt�ry ich nieszcz�cie zn�w sprawi� musi! Biedna Ludmi�a!� �29 Rozumiem, co kocha� nawet elegancj�, nawet dowcip tylko, nawet �wiatowe sukcesa odbite w ruchach i postawie m�czyzny � bo to w�a�nie jest kwiatem tego trephauzu30, w kt�rym �y� musz� kobiety artyficjalnym31 ciep�em � ale co ukocha� g�upstwo, n�dz�, umys� wiecznie le��cy w mierno�ci, jak cia�o, co le�y w szpitalu � tego nie pojmuj�! Bardzo prosto jednak mo�esz mi odpowiedzie� na to: �e musz� by� g�upie kobiety dla g�upich ludzi! Prawda, ale mi�o�� w najg�upszej kobiecie przybiera wznios�e kszta�ty, a wtedy powinna by si� pozna� na m�czyzn mierno�ci. Zreszt�, co mi tam do tego � albo� to m�j �wiat? Konst. pisze do mnie, �e 20-go z Munich wyrusza i przez Genu� prosto jedzie do Neapolu, gdzie zapewne przyb�dzie w pocz�tku lutego. Wymarzy�em Ci mistyczn� w g�owie mojej bransoletk�, na kt�rej: �Roma, Frejburg, Neapol� 32 b�dzie i jeszcze innych rzeczy wiele. Castellani33 a� si� ugi�� pod ci�arem i ilo�ci� my�li moich. Kaza�em Ci tak�e na prostym, czarnym marmurze wyry� wierszy kilka. Ten marmur spoczywa� b�dzie na papierach stolika Twego. Czasem, przechodz�c przez pok�j, odwr�cisz go i co na nim, przeczytasz. Im wi�cej poznaj� Cieszkowskiego34, tym bardziej musz� w nim uznawa� ogromn� pot�g� rozumu. Ten cz�owiek nie umrze ca�y, �lady jego zostan� na ziemi. Za to Ci r�cz�. Pr�cz Mickiewicza nikogom tak wznio�le w Ducha opatrzonego nie zna� � nikogo, co by mia� bardziej orli wzrok i pot�niejsz� my�l. Kiedy� przypomnisz sobie ten s�d m�j o nim, gdy w 29 Dwoma lub trzema kreskami zaznaczone s� opuszczenia, kt�rych dokona� A. ��towski. 30 Treibhaus (niem.) � cieplarnia. 31 Artyficjalizm (z �ac.) � nienaturalno��, sztuczno��. 32 W oryginale te trzy s�owa zestawione tr�jk�tnie. (�.). 33 Pio Fortunato C a s t e l l a n i (1793�1865) � utalentowany z�otnik rzymski, zwi�zany z Michelangelo Caetani; s�yn�� z umiej�tnego stosowania motyw�w staro�ytnych, sta� si� za�o�ycielem ca�ej dynastii z�otnik�w o wielkiej renomie. 34 August C i e s z k o w s k i (1814�1894) � wybitny filozof polski, mesjanista i heglista, jeden z za�o�ycieli �Biblioteki Warszawskiej� i Towarzystwa Przyjaci� Nauk w Poznaniu, cz�onek Akademii Umiej�tno�ci, wieloletni pose� i prezes Ko�a Polskiego w sejmie pruskim, autor dzie� pisanych po polsku i po niemiecku, m. in. Prolegomena zur Historiosophie (1838), Gott und Palingenesie (1842) i Ojcze nasz (1848), w kt�rym podj�� pr�b� stworzenia idealistycznego systemu filozoficznego, opartego na religijnych i mesjanistycznych przes�ankach. Serdeczny przyjaciel Z. K., o kt�rym poeta pisa� do A. So�tana w li�cie z dn. 13 XI 1839: �Spotka�em si� tu z A. Cieszkowskim, autorem polemiki przeciwko systematowi Hegla w jego ostatecznych wnioskach. Dawniej zna�em si� z nim w dzieci�stwie. Ta sama bona nas wychowa�a [...]. Dobry i rozumny wysoko ch�opiec, kilka rozm�w z nim mia�em bardzo ciekawych...� ( Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�tana, op. cit.), a do Delfiny 29 XII 1839: �... trudno o rozleglejsz� nauk�, o wy�szy rozum, a zarazem o lepsze i cichsze serce [...]. Gdybym wierzy� w metempsychoz�, pewnym by�bym, �e Sokrates na ziemi� powr�ci� pod imieniem Cieszkowskiego...� (Wyd. A. �.) przysz�o�ci ludzie taki sam o nim wydadz�. Mo�e i to si� sta�, �e dopiero p�no spostrzeg� si� ludzie, kto on jest lub kto on by� � bo im Duch wy�szy, tym d�u�szego mu czasu potrzeba do spopularyzowania si�. Jednak w naszych czasach rzeczy pr�dkim biegn� torem. On jeszcze za �ycia swego b�dzie mia� s�aw� swoj�. � � � Teraz, Dialy, poskar�� si� Tobie. Powiedz mi, pod jak� form�, w jakim mo�liwym znaczeniu mo�e Ci Grand Hiszpa�ski I klasy, Don � nie wiem, jak go ochrzcili � ale Don zawsze, zatem Don X, przynosi� cygara. Zapewne nie powiedzia�a� mu: ,,Przynie� mi Ty, Hidalgo, hawanny dla Mondi von Sigis� � zatem on musi my�le�, �e dla Ciebie. Ka�dy ch�opiec jego lat i wychowania, gdy kobiecie wystara si� o cygaro, pewny jest, �e t� kobiet� podbi� i �e ta kobieta go kocha. P�jdzie prosto do wielkiego zdobywcy Palermu35 i rzeknie: ,,Ty, co� Palermo wzi�� nie szturmem, ty, Fabiuszu Lazzaron�w36 , zwierz� ci si� z tajemnic� serca mojego. Oto ta polska hrabina, o kt�rej mnie ju� gada�e�, wielki Generale, rzek�a do mnie wczoraj: �Dosta� no mi wasan cygara�. Co o tym s�dzisz, znawco serc ludzkich?� A bohater w szlafroku wnet odpowie: ,,Tylko troch� si� postaraj, potomku Bedmar�w, a ona twoja b�dzie. Ju� j� znacznie wci�gn��e�. Ju� ona ci� kocha w duszy � nie mo�e ci tego zaraz powiedzie�, bo wszystkie kobiety s� do czasu fa�szywe � ale znak ci da�a. Gwi�d�my wi�c na Pippa, niech ci da z moich malta�skich najlepsze cygaro. �atwo jej wm�wisz, �e ono z Hawanny rodem. Id�, niech ci si� u�miecha mi�o��, i ja kiedy� taki by�em, i mnie kiedy� kochano � teraz ju� za starym�. � A to m�wi�c, poprawi si� na krze�le i spojrzy w lustro wielki Pepe. Bedmar ju� wylecia� i poni�s� do Ciebie cygaro. Przysi�gam Ci na honor, �e nie inaczej si� dzieje. B�d� w�giel pali�, tylko Ty mi cygar�w nie bierz od podobnych kurcz�t37. Lepiej z tygrysem mie� do roboty ni� z kurcz�tami jak Meffray i C-gnie, kt�rzy s� pewni, �e ka�da kobieta musi zaraz ich kocha� i na to stworzona, by by�a zabaw� dla nich. Stare b�azny W�och ucz� ich co dzie� tego dogmatu: 1- mo, �e kobieta jest tylko cia�em; 2-do, �e kobieta tylko ��da si� zakocha�; 3-tio, �e kobieta zdradza wiecznie, a zatem zdradzi� j� si� godzi i m�sk� rzecz� jest; 4-to, �e to dopiero ustala reputacj� m�odego cz�owieka w �wiecie; 5-to, �e daleko lepiej i bezpieczniej mie� intryg� z kobiet� �adnie ubran� i czysto wyczesan� ni� z takimi, kt�re s� brudne. Na tym ko�czy si� idea o kobiecie w podobnych radach starych kawaler�w, jak Pepe, Cariati38, S. Teodoro etc., etc. Co z takiego taboru wynie�� mo�e m�odziuchne zwierz�tko, kt�re nic nigdy innego nie s�yszy, a samo my�le� nie umie? Oto zarozumienie i bezczelno��, wiar� g��bok� w ni�szo�� kobiet i �atwo�� ich uwiedzenia. By zwalczy� tak� wiar� lub jej jak w�owi g�ow� zgnie��, kobieta ka�da musi wystroi� si� w tym wy�sz� godno��, im ni�sze jest wyobra�enie, im sro�sza n�dza 35 Krasi�ski ma tu na my�li Florestano P e p e (1780�1851) � genera�a neapolita�skiego, kt�ry walczy� w armii napoleo�skiej w Hiszpanii, Rosji i Polsce, a w r. 1815 � w wojskach J. Murata, po jego kl�sce za� rz�dzi� w Neapolu do przyj�cia Austriak�w. Po wst�pieniu na tron Ferdynanda I utrzyma� si� w armii, w r. 1820 zdoby� Palermo i u�mierzy� separatystyczne powstanie sycylijskie. 36 Quintus F a b i u s Maximus Cunctator � patrycjusz rzymski, dyktator z 217 r. p.n.e. Lazzarone (w�os.) � w��cz�ga. Epitet ten zdaje si� odnosi� raczej do brata Florestano Pepe, Gugliemo P e p e (1783�1855), r�wnie� uczestnika wojen napoleo�skich i genera�a neapolita�skiego, karbonariusza, kt�ry by� przyw�dc� powstania 1820 r., wymierzonego przeciw rz�dom absolutystycznym w imi� nadania konstytucji. Po kl�sce powstania Gugliemo przebywa� jednak za granic�. 37 Kurczak (pollo) � hiszpa�skie lekcewa��ce okre�lenie m�odego cz�owieka. 38 Gennaro Spinelli C a r i a t i (1780�1851) � arystokrata w�oski z tytu�em ksi���cym, dyplomata, reprezentowa� rz�d Joachima Murata na Kongresie Wiede�skim w r. 1815. W okresie Restauracji by� ambasadorem w Pary�u. Po rewolucji w Neapolu przebywa� na emigracji. umys�u w tym, kt�ry do niej na poz�r wzdycha lub j� napa�� chce. �wiat sw�j w�asny, wielki, rozumny musi ona przeciwstawi� �wiatu g�upstwa, kt�ry pod figur� �yw� takiego 19-letniego lub innego indywiduum drog� jej zachodzi. Musi zaci��y� nad nim praw swoich ci�arem. Inaczej ch�opiec b�dzie lata� po ulicy i lazzaronom si� chwali�, �e ona go kocha. Ty si� mo�e roz�miejesz, Dialy, Ty mo�e powiesz te s�owa czytaj�c: �Ot! Mimo woli zatkn�am cier� zazdro�ci w jego sercu�, ale si� pomylisz. Zatkn�a� tylko kwiat ��dzy w sercu moim, ��dzy tej, by� zawsze i wsz�dzie by�a wy�sz� od �wiata, nietykaln� przez g�upstwo, powa�n� nad powa�ne i pi�kn� nad pi�kne. Tak, prawda, nie mog� znie�� my�li, by ta, kt�r� chcia�bym porwa� do gwiazd, musia�a chwast�w co dzie� dotyka� si� stopami. Gdyby anio� zst�pi� na ziemi�, jemu bym odda� Ciebie, bo on wy�szy Duchem ode mnie � on mo�e by w pi�kniejsze zawi�d� Ci� strony, w wy�sze odzia� pot�gi, dusz� Ci nie�miertelniej zbawi�, sercem kocha� szerzej, z m�k �ycia wi�kszym skrzyde� ch�odem pewniej wyrwa� � ale ni�szych t�um zgromadzony widzie� ko�o Ciebie, ale czu�, �e ta, kt�r� bym chcia� wynie�� na kobiet wszystkich kr�low�, przymuszona siedzie� w�r�d ma�p, �ab, wiewi�rek, os��w i w��w, przymuszona �wista� ich �wistem, odpowiada� na ich piski, w �apy im sadza� fili�anki herbaty � to piek�em mo�e sta� si� dla mnie! A gdy kt�re z tych wszystkich zwierz�t us�yszy imi� moje, Bo�e, daruj mu, bo nie wie, co ryczy. Ono sobie wystawi, �em j� tak kocha� � i �e ona mnie tak�e tak kocha�a! Blu�nierstwo! Blu�nierstwo! O blu�nierstwo do nieba skar�y� si� b�d�. Niech mnie s�dz� �wi�ci, niech mnie s�dz� anio�y, lecz niech mnie i jej nie s�dz� �xkule39, Bedmary, Pepy, te wszystkie frutti di mare40 , co jeszcze le�� przykute do granitu cia�a i niewiedzy, co jeszcze do godno�ci ludzi si� nie podnie�li! Prawd� Ty m�wisz, gdy wspominasz Ischi�. Wszystko znie�� mog�, najg��bsze bole�ci, brak nadziei, brak szcz�cia, �al, zgryzot�, wyrzuty nawet sumienia. To wszystko znie�� i zamkn�� w pier� moj� zdo�am. Tylko jednego b�lu nie mog� wytrzyma�. Za cierpki, za jadowity, zanadto ostro wrzyna mi si� w serce. Musz� krzykn�� wtedy! Tak, wtedy, kiedy na czole �nie�nym obacz� paj�ka, kiedy g�sienica zielonawa wczo�ga si� po�r�d w�os�w czarnych, kiedy ogon diab�a pod�ciel� si� pod stopy alabastrowe, kiedy dr�g kurzawa przypr�szy skrzyd�a anielskie, kiedy anio� m�j otoczony rojami owad�w, kiedy �wiat przychodzi �artowa� do mego ko�cio�a, kiedy Fashion41 lub Tatar �mie si� dotkn�� pos�gu Marii, Matki Zbawiciela, kiedy tam, gdzie stoi m�j o�tarz, kupcy przedaj� towary lub najemniki je�� sobie przynosz�, kiedy Moj�esza krytykuj� Francuzi, kiedy Ciebie Bedmary! Rozumiesz mnie! Pami�tasz gniew, kt�ry zachwyci� aposto�a, kiedy ujrza� Symona przychodz�cego sprzedawa� sprz�ty ko�cielne, gniew go zachwyci�, wyrzek� przekle�stwo i zabi� �wi�tokradc�. To wielki symbol. Niech nikt nie �mie �artowa� z tym, co jest Bogiem i �wi�to�ci� drugiemu � bo wtedy gniew �wi�ty, prawdziwie �wi�ty w sercu cz�owieka si� rodzi, i ten gniew wszechmocn� ma pot�g�! Usprawiedliwiam matki Twojej zdanie, �em na kaznodziej� sposobny. Prosz� Ci�, Dialy, unikaj, o ile mo�esz, kurzawy dr�g bitych, o ile mo�esz, zbywaj powag� tych poliszynel�w. Wkr�tce si� zobaczymy. Zapewne przed l lutego jeszcze. Czekam na Tw�j wyrok o D�br. i na dalsze zamiary Twoje. Niech Ci� B�g strze�e pot�g�, jak ja my�l� ka�dej chwili, biciem serca ka�dej chwili i ka�dej chwili bez Ciebie przep�dzonej smutkiem. Tw�j Z. Tysi�c dzi�k�w Ci za Balladyn� sk�adam, przeczytaj dedykacj�42. 39 Georges Meyendorf d'�xkull, baron (1795�1863) � �onaty z Sophie Stackelberg (ur. 1806), c�rk� Gustawa i Caroliny Stackelberg�w (por. przyp. do listu z dn. 17 I 1842), znajomych Delfiny Potockiej i Zygmunta Krasi�skiego. 40 Frutti di mare (w�os.) � dos�.: owoce morza. Mi�czaki i skorupiaki jadane we W�oszech. 41 Fashion (ang.) � moda, zwyczaj, �wiat mody, elegancki spos�b bycia. 42 Krasi�ski pozna� Balladyn� ju� w r. 1836, w Rzymie, kiedy mu j� czyta� z r�kopisu sam S�owacki. Jak podaje �Bibliographie de la France�, druk uko�czony zosta� 15 VII 1839 r. Ob- 2 2 S t y c z n i a, � r o d a 1 8 4 0, R z y m. Droga moja! Co� zatrutego, co� bezrozumnego, co� zwariowanego jest w rozdziale dw�ch serc kochaj�cych si�. �ycie obojgu zamienia si� wtedy na ci�g�y n o n s e n s i na wieczn� bole��. Co na przyk�ad znaczy przeby� tak noc ca�a, jak ja dzisiejsz� � s�ysze� od 12-ej wszystkie bij�ce godziny a� do drugiej 12-ej, nie zmru�y� oka, a jednak wci�� �ni� i marzy� � z Tob� ci�gle by� razem, a jednak nie by� jednej chwili z Tob�. Nie wiem, czegom niebu nie �lubowa� dzisiaj za dzie� cho�by jeszcze jeden wolny do przebycia z Tob�. By�y chwile, w kt�rych jak dziki zwierz rzuca�em si� i szarpa�em firanki ��ka. Okr��y�em mar� Twoj� ramionami, bra�em g�ow� Twoj� w ciemno�ciach i przyciska�em j� do serca. Wo�a�em po cichu: �Dialy, Dialy, �pij�, a� �zy mi z �cz p�yn�y, na przemian w�ciek�e, na przemian t�skne i sm�tne. Z dziecka przetwarza�em si� w tygrysa, z tygrysa w dzieci�, co wzdycha i kwili. Zdawa�o mi si� ju�, �e umr� tej nocy, �e p�knie mi serce z �alu � m�zg pe�ny iskier na popi� si� spali! O moja Dysz, Ty� nie s�ysza�a, jak zgrzyta�em z�bami i wszystkimi my�lami � jakem przeklina� i buntowa� si�, jakem wzywa� Ciebie, jakem dawa� za Ciebie dusz� moj�, marz�c, �e szatan jest na tym �wiecie, i �artuj�c z niego � bo kto dojdzie do takiego szczytu nami�tno�ci, do takiej burzy uczu�, do tak niesko�czonego upragnienia, do takiego braku szcz�cia i do takich marze� o szcz�ciu � ten nie l�ka si� �adnych pot�g na ziemi, ten by zaprosi� umar�ych na biesiad� i pi� z nimi zdrowie �mierci, nie bledn�c! szerny list dedykacyjny S�owackiego do Balladyny, napisany dopiero w 1839 r., po�wi�cony jest Krasi�skiemu. KALIKSTA Z RZEWUSK1CH CAETANI Ot� co zosta�o po tej dziwnej istocie, tak nam dobrze, a jednak i ma�o znanej, bo znanej ju� w latach, w kt�rych zw�tpienie by�o przyt�umi�o iskr� jej m�odo�ci. Ju� dawno, jak skona�a, ju� dawno, jak min�o to, czym ona nam za przyja�� odp�aci�a, a nie mog� jej dot�d, jej, kt�rej nie ma ju�, przebaczy�. (16 IX 1843) ROZALIA Z LUBOMIBSKICH RZEWUSKA Pojutrze z Munich napisz� list do ks. Teano, naucz� j� pisa� mistyfikacje, z kt�rych jej matka lepi potwarze i czernid�a... (10 VII 1841) Ty strachu, duchu, Ty siostro, kochanko, Ty moja, Ty, co wszystkim tym razem jeste�, bo kiedy� bliska, siostr� i kochank� si� zowiesz dni moich, a kiedy si� oddalisz, stajesz si� kr�low� nocy, widmem, duchem nocy bezsennych, Ty zawsze jednak ta sama, Ty kochana, Ty Dialy moja! Kiedy� przepask� r�k moich obwi��� Ci kibi�, kiedy� Ci� porw� i nie�� b�d� na jawie w ramionach, tak jak w snach co dzie� Ci� porywam, przyciskam do serca i nosz� gdzie�, nie wiem gdzie, ale nosz� ci�gle, daleko, silny jak olbrzym, kiedy Ty lekka jak wi�zka kwiat�w. O! W moje obj�cia wrzu� si� jak ze ska�y wysokiej w morze � niech uczuj� spadaj�c� Ciebie w ramiona moje, niech Twoje usta uderz� mi w usta i zostan� do nich przykute na wieki! Jak piorun spada, niech szcz�cie pada na mnie i zdruzgoce mnie, niech umr�, spalony ogniem niebieskim. Ty powiesz mo�e, �em ja oszala�. Zowie si� to dla rozs�dku szale�stwem, ale dla nami�tno�ci, dla mi�o�ci zowie si� to powszednim stanem � stanem walki i pragnienia, si�� wszechmocn�, kt�ra nieba domaga si� na ziemi, kt�ra na ziemi go�ej, brudnej i ciernistej �y� nie zdo�a � to boska ��dza, kt�rej trzeba chwil boskich w rzeczywisto�ci albo �mierci! Dialy, Dialy, Dialy, jedno albo drugie, Ty albo zgin��! Bo �y� bez Ciebie, marz�c o Tobie, to by� szatanem, co siedzi w piekle na stosie popio�u, a przypomina, �e niegdy� tron mia� z t�cz uwity na g�owach gwiazd! 7-m a w w i e c z � r [1 9 m a r c a]. Kto �yje, jak ja, pr�dko �y� przestanie. Czuj�, jak pal� si�, podobny do lampy, kt�ra im �ywiej p�onie, tym pr�dzej zagasa. A gdy czekam na Ciebie, wtedy nie godziny, ale tygodnie, miesi�ce �ycia mego w popi� si� zamieniaj�. Nigdy tych tygodni, tych miesi�cy ju� nie ujrz�. Mia�y by� moimi, ale Molo43 je po�ar�o, tym lepiej, tym lepiej, m�ody umr�, ale Ty przyb�d�. Ja �yciem p�ac� ka�d� chwil� rozstania si� z Tob�, �yciem kupuj� ka�d� przywitania! Zmi�uj si�, przyb�d�. Ca�y dzie� mi si� wydaje, �e Ty sztafet� mi przy�lesz, by mnie uspokoi�, czekam na ni�, pewnym, �e przy�lesz. Listy moje dwa odebra�a� o 11-ej z rana, pos�a�a� D�br. z Twoj� odpowiedzi� i rozkazem, by mi do Molo sztafet� wyprawi�. Powinna tu by� za godzin� lub dwie. Czym zgad�, czym pomyli� si�, Dialy? Dzi�ki Bogu, �e moje oczy lepiej, gdybym nie m�g� pisa� do Ciebie, chybabym si� powiesi�. Os�d� sama, w jakim stanie nerwy moje. Wyjecha�em z Neapolu w przesz�� �rod�, dzi� tydzie�. Z �rody na czwartek jecha�em noc ca��, tej nocy nie spa�em, we czwartek w wiecz�r synapizm44, z czwartku na pi�tek nie spa�em, z pi�tku na sobot� to samo. W sobot� w wiecz�r troch� zasn��em, z niedzieli na poniedzia�ek zn�w synapizm, nic nie spa�em, z poniedzia�ku na wtorek nic a nic tak�e, z wtorku na �rod� jecha�em do Molo. Nie mog�em spa� w rocznic� 17 marca45. Dzi� opisa�em Ci noc moj�, mo�esz si� domy�li�, jak mi nerwowo jest, jakem zn�kany i os�ab�y, a jednak nic mi si� spa� nie chce. Tylko w piersiach burza, niespokojno��, 43 M o l a d i G a e t a, obecnie Formia (Krasi�ski pisa� zawsze: �Molo�), 17 marca 1840 r. poeta wyjecha� z Neapolu do tej miejscowo�ci, by spotka� si� z Delfin�, kt�ra � gor�czkowo wyczekiwana � zjawi�a si� tam dopiero po kilku dniach. 44 S y n a p i z m � drobno sproszkowane nasiona gorczycy, przyk�adane na sk�r� w formie plastra w celu wywo�ania miejscowego przekrwienia. 45 O dniu tym pisa� Krasi�ski do Delfiny 17 III 1848 r.: �Czy Ty pami�tasz t� dat� 17 marca? Temu lat 9, 17 marca, wdar�em si� tylnymi i kr�tymi schody do Correa!! [mieszka�a tam w�wczas Delfina] O duszo duszy mej! (Wyd. A. �.) drganie wieczne strun duszy mojej naci�gnionych w stron� Neapolu46, p�kaj�cych co chwila jedna po drugiej i zn�w wi���cych si� nazad, by na nowo p�kn��. Chodzi�em po g�rach, deszcz mnie spotka�, zla�. Zmok�em do nitki, wr�ci�em, osuszy�em si�. Pi�kny to kraj, z�oc� si� pomara�cze, oliwne drzewa maj� z dala po�ysk czarnych w�os�w � co mi po tym wszystkim? Dar�em si� po g�azach, po ska�ach, twarde, nic nie czuj�. Spotka�em ch�opa, kt�ry mi powiedzia�, gdym go si� pyta� o Neapol: Napoil � una bellezza, Roma una santit�47, i klasn�� w palce, jakby niewiele t� santit� powa�aj�c. Spotka�em ch�opak�w, co mi uszy przeszyli krzykiem: Signore, Signorino, spotka�em gr�b Cycerona, kt�ry rzek� do mnie: ,,Bracie�, bo w tej chwili sta�em na drodze jak gr�b �ywy, umar�y z braku Ciebie! Spotka�em �Angrisaniego� 48, co wi�z� dwie baby, dw�ch Francuz�w brodatych i W�och�w dw�ch o kamizelkach amarantowych. Spotka�em wreszcie ot, �wiat ca�y, niebo, morze, ziemi� i na wszystkom spojrza� jak na marno��, na g�upstwo, na niebyt! Gdzie Ty? Gdzie Ty? Prosz� Ci�, przyb�d�, wzywam Ci�, przyb�d�. Nie daj krwi tak rozdziera� �y�y moje, niech mi si� m�zg nie przemieni na gniazdo robak�w skrzydlatych szale�stwa, niech serce nie p�knie przed czasem, niech ta dusza, co bije si� i szarpie, i kipi, i przechadza si� jak zmora po mnie ca�ym, niech ta dusza moja tyle zn�kana, um�czona, strapiona, odkwitnie nieco, od�wie�y si� w spojrzeniach �cz Twoich. Daj kropl� rosy pot�pionemu, pustyni, na kt�r�m si� przemieni�, daj oazis. Czemu tak si� op�niasz? Czemu� tak zimna, leniwa, nieskora? Czemu taki brak sza�u w Tobie? Taka przewaga miary, ostro�no�ci, taktu, przewidzenia? Czy �wiat podobny do nieba, czy w nim ch�ry anielskie �piewaj�, �e Ci tak trudno z niego si� wyrwa�? Ja, gdybym umiera�, a wiedzia�, �e� bliska, zaprawd� do�� �ycia przed �mierci� wzbudzi�bym w sobie, by zerwa� si� z ��ka, by zerwa� si� z trumny i polecie� przycisn�� Ci� do piersi moich! Czy� nie czujesz podobnego natchnienia, r�wnej mocy, nadziemskiej si�y? Kto z nas silniej, gwa�towniej, nami�tniej kocha? Powiedz, powiedz! Owszem, powiedz, prosz� Ci�! Czy wiesz, �e z okna tej sali widz� Capri i Ischi�, te same wyspy, na kt�re Ty patrzysz! A� mi si� lepiej zrobi�o, gdy mi gospodarz dzi� powiedzia�: ,,To Capri, a tamto Ischia�, zda�o mi si�, �em przez to jeszcze bli�szy Ciebie. Gdzie sztafeta? Je�li� mi sztafety nie wyprawi�a, B�g Ci daruj, przecie wiesz, �em w piekle! O tej godzinie w i e c z � r si� u was rozpoczyna. Widzisz, my�l, �e kiedy tu siedz� na torturach, tam Bedmar przymila si� w tej samej chwili teraz do Ciebie, �e Ci gada g�upstwa, szanowane przez tych, co nie szanuj� najlepszych, najtkliwszych serca mego uderze� dla Ciebie, my�l ta mo�e mnie doprowadzi� do katalepsji, do parali�u m�zgu! Prosi�em, b�aga�em Ci� tyle razy, by� psa jak psa traktowa�a, chowaj�c s�owa Twoje dla ludzi; prosi�em, b�aga�em, nic nie pomog�o! Gdy mi napiszesz: ,,Nie chod� do tych kwoczek�, ani ju� noga moja u �adnej nie postoi � nie m�g�bym. Brzydz� si� wszelk� kobiet�, kt�ra nie Tob� jest, a Ty gadasz z Bedmarem, z innymi teraz, tak, teraz, w tej chwili, kiedy ja tu pisz� i szalej�, i cierpi�, i narzekam nie s�yszany. Kto pami�ta o mnie? Czy� nie czujesz wszechmocnego wstr�tu na widok takiego kawalera lub wszelkiego innego? Czy nie czujesz pogardy? Czy ja tylko jeden tak kocham? Czy mnie tylko B�g tak niewie�cie da� serce, �e �adna niewiasta r�wnie dra�liwego nie nosi w piersiach? Mo�e ten ga�gan zn�w si� dzi� na po�egnanie powa�y wzi�� Tw� bransoletk� i przesuwa� jej per�y w r�ku, zwyczajnym tylko koni grzywy g�aska� lub �ciska� kibicie tych, kt�re do Kanady odsy�aj� potem. Czemu ten ga�gan do Rzymu na karnawa� nie przyby�! Czemum go 46 Przebywa�a tam Delfina Potocka. 47 Neapol jest miastem pi�knym, Rzym � �wi�tym. 48 Nazwa statku. nie spotka� na Corso, a nie w Neapolu, gdzie Ty by�a�! Powiedz mi, czy pan Leons49 zaproszony na wasz wiecz�r? To dobra figura na wiecz�r, sze�� st�p przestrzeni zajmuje. Ciekawa� by�a go widzie�, ciekawa� by�a, nie bro� si�. Czy� si� staje Twej ciekawo�ci w tej chwili zado��? Czy posy�ano tego lokaja z czerwon� kamizelk� i b��kitnym surdutem po wszystkich speranzellach, crocellach, villach di Roma, Londra i Parigi szuka�, gdzie B o h a t e r d e R o m a n mieszka, i zaprosi� go na �w p r z e s � a w n y w i e c z � r? Czy go znalaz� �w mi�y facchino50? Czy obieca� hrabia Rzewuski, umiej�cy pi�tna�cie j�zyk�w �yj�cych, a siedm umar�ych, do tego wszystkie nauki i sztuki, strategi� i politechnik� strzelaj�cy zawsze w sam �eb nieszcz�liwych ofiar, czy obieca� przyj��? Czy przyszed�? Mo�e wchodzi teraz! Chcia�bym s�ysze�, co b�dzie m�wi� Tobie, czy te� zaraz Ci rozwinie teori� swoj� o kobietach? Czy zaraz da Ci zr�cznie do poznania, �e go Jadwiga51 i wiele innych potem kocha�y, a �e on nie dba o to, bo on przeznaczony zosta� Napoleonem � je�li si� nie uda, przynajmniej Muratem, a je�li wojny nie b�dzie wcale, to Dantem lub Byronem. Tylko nie wie, czego si� chwyci�, co lepiej, co zabawniej, mo�e by zabawniej by�o zacz�� od kapita�u 100 000 z�p. i zosta� Rotszyldem, bo ten ch�opiec o niczym nie w�tpi na �wiecie, chodzi sam, a przed nim snuj� si� tysi�czne postaci, Cezar, Fryderyk W., Napoleon, Szyller, Goethe etc., etc., a on do wszystkich m�wi: ,,Panie Leonsie Rzewuski, chod� tu, id� tam, ust�p si�, prosz� ci�. Psy szczekaj� na dziedzi�cu, mo�e sztafeta. Ucich�y dobre psy, �askawe psy, moment na p� szcz�liwy mi da�y. O psy, szczekajcie jeszcze, prosz� was, ile razy zaszczekniecie, b�d� my�la�, �e Dialy pami�ta�a o mnie, b�d� szcz�liwy przez p� sekundy, psy moje, szczekajcie�e! Smutnym bardzo, Dialy! Wiecz�r up�ywa cicho wci��, kopyt ko�skich nie s�ycha� ni bicza, ni tr�bki, nic ju� dzi� o Tobie si� nie dowiem. T� ca�� noc trzeba przedrze�, przeba�, przeczuwa�, przemarzy�, przet�skni�, jutro rano pobiec na poczt� bledn�c i sta� bez oddechu przed poczmistrzem, jak przed s�dzi� jakim � potem, potem, co b�dzie potem? Czy przyjedziesz, czy sama? My�li zgubne, z�e, sm�tne precz ode mnie, zmi�ujcie si� nade mn�, jam taki s�aby, ja bardzo biedny jestem! Ja umr� za lat kilka. Te wszystkie listy moje zostan� u Ciebie; gdy b�dziesz je czasem odczytywa�a, po�a�ujesz�e moje cierpienia? Przyjdzie� Ci do serca, �e szkoda, �em znikn�� z ziemi? Pomy�lisz�e, �e by�aby� by�a szcz�liwa na zawsze �y� i pozosta� ze mn�? Rozp�aczesz�e si� w g�uchej nocy nad pami�tk� moj�? Kiedy przyjdziesz do samotnej sypialni, a zaczniesz przypomina� sobie te dzikie Apeniny, to Pieve52, to Serra, to San Marcello, nie westchniesz�e za nimi! Nie j�kniesz�e za mn�? Gdzie wtedy b�dzie Duch m�j? Gdzie ja? Widz� Ci� sam�. Dwunasta bije, Ty w pokoju, Ty zawijasz w�osy. Nie m�wi� o pierwszych chwilach �alu, to ju� p�niej, p�niej, gdy si� przyzwyczaisz do my�li, �em umar�, gdy ju� du�o kwiat�w rzuconych Tw� r�k� uschnie na grobie moim. Sama jeste� � masz i�� zasn��, ale Ci 49 Leon hr. R z e w u s k i (1808�1869) � syn Emira-Wac�awa i Rozalii z Lubomirskich, oficer wojsk polskich, uczestnik powstania 1830 r., w�a�ciciel Podhorzec. By� autorem prac o charakterze publicystycznym i ekonomicznym, a r�wnie� Kroniki podhorodeckiej. �Nie ma mi�dzy nami sympatii...� pisa� Krasi�ski do A. So�tana 27 II 1840. [Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�tana, op. cit.), 50 Facchino (w�os.) � pos�aniec. 51 By� mo�e Jadwiga z Lubomirskich ks. de L i g n e (1815�1895) � siostra wielokrotnie w korespondencji wspominanego przyjaciela Krasi�skiego, Jerzego. S�yn�a z urody, kocha� si� w niej m. in. Charles Montalembert; w r. 1836 po�lubi�a ks. Eug�ne Lamoral de Ligne, prezesa senatu belgijskiego, kt�ry w latach 1843�1848 by� ambasadorem belgijskim w Pary�u. 52 Niew�tpliwie nie: Pieve, lecz Pievepelago i San Marcello nad drog� z Modeny do Pistoi przez passo dell' Abetone, odbytej z D. P. w jesieni 1839 r. Mo�e podobnie Z. K. utworzy� Serra z Serrayalle ko�o Pistoi. (�.). t�skno, ponuro, przypomnia�o Ci si� nagle to, co by�o kiedy�. Zdejmowa�a� z szyi medalion, wy�lizn�� Ci si� z r�ki, pad�, zabrz�kn��, rozemkn�� si�, pukiel w�os�w wypad�, moje w�osy, umar�ego w�osy, nie te same, co dzi� w nim, ale inne, zdj�te mi z czo�a ju� po �mierci! Widz� Ci�, �zy z �cz Ci si� puszcz�, wo�asz: ,,Zygmunt!� Kto odpowie? Gdzie Zygmunt? Gdzie on teraz? Ach! Przypomnisz sobie, �e� Ty � tyle chwil, godzin, dni straci�a, kt�re z nim przeby� mog�a�, przypomnisz sobie i to Molo di Gaeta, gdzie on czeka� na Ciebie, i coraz rzewniej p�aczesz - tak, tak, p�aczesz, Dialy moja! A gdybym wtedy nagle stan�� przed Tob�, ukaza� Ci si�, rzek�: �Jeszcze za grobem ja kocham Ciebie�, Ty si� zl�kniesz, krzykniesz, ucieczesz, nie zechcesz �cisn�� d�oni umar�ej Zygmunta Twego! Tak, ja czuj�, �e umr� za lat trzy lub cztery. Moje �ycie prosto mnie do �mierci prowadzi, nikt nie �y� uczuciem tak gwa�townie, jak ja. Sama m�wisz, �e co u innych e x a g e r a c j �, to n a t u r � u mnie, prawda, ale taka natura musi pr�dko si� przerwa�. Czuj� w sercu nied�ugie �ycie, silne a kr�tkie, jak b�yskawica, jak grom. Ty mnie prze�yjesz i o lat wiele, lecz Ty ju� nikogo nie b�dziesz mog�a ukocha� na ziemi. Nim zgin�, tak usta Twoje przepoj� �arem, �e wszystko inne wyda Ci si� ju� tylko lodem, nim umr�, spal� serce Twoje, serce Twoje i ja le�e� b�dziem w jednej trumnie! Przekonanym, �e prawd� m�wi�, �e prorokuj� sobie �mier�, Tobie serca skon! Ale czy� mego kraju nie ujrz� zielonym przed �mierci�? Czy ten sen mej m�odo�ci cho� w cz�steczce si� nie sprawdzi? Czy� jeszcze, nim p�jd� w g�uche strony, nie us�ysz� krzyku zmartwychwstaj�cych? Czy� zdrada zdrad zawsze kwitn�� b�dzie? Czy zbrodnia zbrodni bezkarnie ujdzie? Czy to plemi� nieszcz�liwe, a tak pragn�ce �y� na ziemi, jak ja pragn� �y� z Tob�, nie dorwie si� �ycia po tylu m�cze�stwach, plagach, po tak d�ugiej �a�obie? Chcia�bym jeszcze przed zgonem ujrze� krzy� mogi� przemieniony w chor�giew zwyci�stwa, �a�cuchy przekute na szable, chcia�bym umrze� wolnym, �ywszy niewolnikiem, bo ja zrodzon by� na wolnego. Ty mnie znasz, powiedz, czy serce moje zdatne do podda�stwa? Czy do uk�onu garbi� si� umie pier� moja? Biedna Dialy Ty moja, moja, jak�e ja dzi� w wiecz�r smutnych my�li pe�en. Nie chc� Ci� smuci�, przestan� pisa�. P i � t e k 2 0 � g o , l 0 � t a z r a n a [ m a r z e c 1 8 4 0 . M o l a d i G a e t a ]. Wsta�em, pobieg�em na poczt� na wskro� przez ten szalony wiatr. Pochwyci�em te dwa listy, rozdar�em je palcami, z�bami, przeczyta�em. Skoczy�em z rado�ci, �e Twoja matka nie jedzie, upad�em na st� i ma�o nie na pod�og� z smutku, �e Ty zn�w niedobrze. Przekl�ta burza, znienawidzony deszcz, obrzydliwy wiatr, przekle�stwo naturze! Ale je�li b�dziesz czeka�a na to, by w marcu na brzegach Neapolu sta�o si� cicho, pogodnie, niezmiennie, to i kwiecie� si� zjawi. Ty nie znasz, co marzec w Neapolu! Trzeba uciec przed nim do Rzymu, tam wiatru nie ma. Ach! M�j Anio� szepta mi do ucha, �e dzi� przyb�dziesz, szatan m�j �mieje si� i m�wi: �Czekaj, czekaj na ni��. O moja Dysz, nie zachoruj znowu, zmi�uj si�, nie zachoruj znowu. Skoczy�em do okna, chwa�a Bogu, rozwidnia si� w Neapolu, chmury sine p�k�y nad Neapolem, s�o�ce wam �wieci w tej chwili. Kto mi powie, czy� wyjecha�a? Ty nie wyzdrowiejesz, a� wyjedziesz i odmienisz otaczaj�ce Ci�, wp�ywaj�ce na Ciebie powietrze. Darmo z dnia do dnia czeka� b�dziesz w Neapolu na zupe�ne uciszenie rozdra�nienia w gardle, to samo powietrze, kt�re Ci je zrani�o, w odmianach swoich teraz dra�ni si� ci�gle z nim, choroba jak cie� chodzi za Tob�. By ten cie� po�egna�, trzeba innej okolicy, innego nieba, gwiazd innych i jeszcze czego�, trzeba serca mego, woli mojej magnetycznej cochwilowej przy Tobie, chc�cej, by� by�a zdrowa, walcz�cej z zasadami z�ego rozlanymi w przestrzeni i nie daj�cej im ow�adn�� cia�em Dialowym. Wierz mi, wola nami�tna cia�u panuje z g�ry, wola Ducha prawa natury trzyma pod sob� i cud�w zdolna. Ledwom ostatni� raz� przyjecha� do Rzymu, ledwom wst�pi� w atmosfer� Kampanii, uczu�em nieprzyjazny wp�yw, co� z�ego z powietrza napastu- j�cego mnie. Gdym wszed� do Konstantego, ju�em by� chory, we dwie godzin p�niej pewny, �e choroba ju� opanowa�a mnie. Wtedym porwa� si� z kanapy, wzbudzi�em w sobie co� wszechmocnego, pot�nego, nieopisanego: �Nie chc� by� chorym�. G�owa mi p�ka�a od b�lu, od rzut�w krwi, gard�o ca�e w p�omieniach by�o, przez cztery dni tak wol� walczy�em, w ka�dej chwili czuj�c, �e materialne z�o chcia�oby wzi�� g�r�, a odpieraj�c je wol� Ducha. Prawda, �em pomaga� sobie gorczyc�, ale tylko pomaga� � czym walczy�em, to nami�tno�ci�, wol�, ��dz� pojechania do Ciebie! Nareszciem wygra�. Tu znowu, w Molo, gard�o zacz�o si� rozpala� wewn�trz. Rozdar�em paznokciami ostatki synapizmu zewn�trz na szyi, to wewn�trzne rozdra�nienie przenios�o na zewn�trz i dzi� jestem zdr�w na ciele, nie na nerwach, bo nerwy wiedz� o Tobie, nerwy moje to bracia Twoich, a zatem ciekawie s�uchaj�, czy Twoje si� nie zbli�aj�, i niespokojne s�, i drgaj� jak harfa Eolska w�r�d tego wichru, co przeszkadza (czy przeszkadza?) Tobie dzi� jecha�. Nie mog� d�u�ej usiedzie� przy tym stole, co� gna mnie pod wolne niebo. Tam wicher wo�a na mnie, nie mog� w�r�d tych �cian pozosta�, p�jd� niecierpliwo�� moj� rozda� wiatrom. Niech j� porw� na skrzyd�a, niech j� zanios� w stron�, od kt�rej masz przyby�, a je�li spotkaj� Twe konie, niech j� rzuc� im na grzbiety, jak w�gli roz�arzonych w�r, jak wapna wrz�cego awalansz�53. Gnana wtedy niecierpliwo�ci� Zygmunta pr�dzej przyb�dziesz, unios� Ci� konie, pal�c si� w ogniach duszy mojej, o c z e k i w a n i e moje skoczy im na karki, wpruje im w brzuchy sto sztylet�w miasto ostr�g, wst�gami kr�conymi z elektryczno�ci smaga� je b�dzie miasto bicz�w, a� stary D�browski omdleje na ko�le, a� k u r c z � N a n e t t a54 zdechnie na chwil� ze strachu, a� pocztyliony neapolita�skie krzykn� o mi�osierdzie do patrona poczt, a Ty jedna poznasz, �e to Duch Zygmunta Ci� wiezie naprz�d, naprz�d, zawsze dalej, coraz pr�dzej do Molo, do Molo! Wiecz�r 71/2. Dopierom co wr�ci� z Garigliano55. Czeka�em na mo�cie �elaznym, a� mnie s�abo�� duszy porwa�a i rozp�aka�em si�, �e nie spieszysz do mnie. Zacz��em truchle�, czy� zn�w nie zas�ab�a, potem wr�ci�em przez t� ca�� poczt� w nieopisanym smutku. Ale tu wr�ciwszy, odczyta�em list Tw�j po raz dziesi�ty. Uspokoi� mnie. Dzi� rano by� deszcz i wicher w Neapolu, nie mog�a� wyruszy�, ale jutro obieca�a�. Dotrzymasz � jutro o tej godzinie b�dziesz tu ze mn�. Zatem ostatni to wiecz�r, kt�ry przeb�d� na pisaniu do Ciebie. Chc� zapisa� tu wi�c co�, co by zosta�o po mnie jak �lad my�li, gdybym tej my�li nie wykonawszy umar�. S�uchaj, Dialy, poszed�em, przestawszy pisa� z rana, pomi�dzy g�ry. D�ugom chodzi� my�l�c o Tobie, wygl�daj�c Ciebie. Pogoda zacz�a b�yska� kawa�kami b��kitu po niebie, st�d lepsza w mej duszy otucha, st�d jakie� serca rozweselenie. W dzikim ustroniu, w�r�d ob�amanych g�az�w usiad�em w ciep�ych promieniach s�o�ca, pod nogami morze, Capri i Ischia przed okiem, za wysuwaj�cym si� przyl�dkiem Neapol i dusza duszy mojej, Ty! Ot� kiedy tak siedz�, nagle uderzy�a na mnie dawno niedoznana ��dza, ��dza sn�w moich m�odocianych, ��dza nie�miertelno�ci! Ale ju� nie dla mnie osobno, nie dla mnie tylko � ��dza, by� Ty by�a nie�mierteln� w pami�ci ludzi, potrzeba konieczna, bym ja Ci� wyrwa� spo�r�d znikomych i znan� postawi� przed lud�mi na wieki, tak jak Beatrice Danta, tak jak Laura Petrarki! A m�wi� tylko o ��dzy Ducha mego, o potrzebie serca mego, Dialy, tylko o tym teraz m�wi�, nie za� o skutku, o wykonaniu, o doprowadzeniu snu do rzeczywisto�ci! M�wi� tylko, �e kiedym siedzia� na tym kamieniu i s�o�ce zza chmur wysz�o, ogrza�o mnie �wiat�em, 53 Avalanche (franc.) � lawina. 54 N a n e t t a � s�u��ca Delfiny, Niemka, kt�ra wysz�a p�niej za m�� za Jana Kraszewskiego, s�u��cego Zygmunta Krasi�skiego. 55 Rzeka stanowi�ca w�wczas granic� mi�dzy Pa�stwem Ko�cielnym a Kr�lestwem Neapolu. nagle z tymi promie�mi spad�a i w moje piersi my�l g��boka, pomys� na dal, pomys� szerokiego dzie�a sztuki, k�dy Ty masz by� kr�low�56. Czyta�em Ci niedawno drugiej cz�ci Fausta rozbi�r. Poema to, widzia�a�, �e obejmuje ca�ej ludzko�ci dzieje i przeznaczenia, ale pod form� Idei, ale pod form� rozwija� si� sztuki. Grecka Helena i romantyczna poezja tam g��wnymi s� aktorami. Wszystkich wiek�w czyny wyst�puj� wyra�one przez sztuki koleje. Ludzko�� tam jest Literatur�! W moim pomy�le inaczej. Je�li to poema w imieniu Twoim zawi�zane w g�owie mojej na tym kamieniu b�dzie kiedy, to b�dzie ono poematem woli i czynu, nie sztuki. W nim wola i czyn w sfer� sztuki przeniesionymi zostan�, a nie sztuka w y s z t u c z o n a jak u Goethego. Ju� tego poematu jest cz�� jedna, sama nic nie znacz�ca, dopiero wa�na, kiedy pierwsz� cz�� i trzeci�, ostatni�, za towarzyszki dostanie. Ta cz��, kt�ra jest, a sama niewiele znaczy, zowie si� Nieboska komedia. Ju� przed dwoma laty my�la�em pierwsz� cz��, pocz�tek do niej napisa�, nawetem napisa� u�amek, kt�ry Ci kiedy� przelotem czyta�em. Ale nigdy pomys� tej c a � o � c i i tego o g r o m u mnie si� tak jasno i koniecznie nie objawi� jak dzi�, kiedy na tym kamieniu nagle, my�l�c o Tobie, za��da�em w g��bi serca, by� nigdy nie umar�a na ziemi. Niech Ci przypomn� zarys pierwszej cz�ci. Ten, co Ludzko��, co typ cz�owieka wystawia, hr. Henryk, na pocz�tku pierwszej cz�ci ledwo m�odym jest. Ta pierwsza cz�� b�dzie to poema m�odo�ci. Przyjaciel starszy jest przy nim. Ten przyjaciel to Anio� Str�, widomy, dop�ki cz�owiek dzieckiem, dop�ki walka �ycia nie pocz�ta jeszcze, a znikaj�cy, jak tylko si� pocznie. Scena otwiera si� na g�rach niedaleko Wenecji. M�odzieniec hasa po nich i poluje, tymczasem przyjaciel zosta� si� na szczycie ska�y i modli si� do Boga o t� dusz�, co wkr�tce �y� zacznie w realnym �wiecie i walczy� w�r�d rozerwania �wiata. Prosi Boga, by mu pozwoli� snem fantastycznym prawd� jej ukaza�. Wieczorem ob��kuje go w dolinie mg�ami zawianej, nagle sen ci�ki zsy�a mu na oczy. M�odzieniec zasypiaj�c marzy, �e twarz przyjaciela przemieni�a si� na twarz Danta. Sen si� zaczyna. Duch Danta wiedzie m�odzie�ca. W tym �nie ma by� prawda Epoki naszej. Epoka nasza jest przej�cia Epok�. Ka�da podobna nosi barw� przewa�n� z�ego, bywa piek�em na ziemi, bo z jednej strony wiary stare upad�y, nowe nie wywik�a�y si� jeszcze. R�wnie gwa�townie i nieub�aganie jedni ludzie stoj� przy prawach przesz�o�ci, drudzy przy nadziejach przysz�o�ci! A pierwsze ju� n i e s � u s z n e, drugie jeszcze nie s� s � u s z n e, zatem walka i niesprawiedliwo��, i gwa�t z ka�dej strony, i brak Boga wsz�dzie. W innych Epokach, gdy s� �cis�e, pewne wiary, niezawodne, okre�lone niebiosa, obrz�dy, religie, piek�o bywa gdzie�, ale nie tu. W naszych czasach piekie� nie ma za ziemi�, pod ziemi�, ale one s� na ziemi. W tym �nie zatem Dante prowadzi m�odzie�ca po ziemi, do koszar, gdzie wojska, czyli uzwierz�ceni ludzie! Do sekretnych policji, gdzie uszatanieni ludzie! Do gie�dy, gdzie upodleni ludzie! Do klub�w, gdzie zwariowani ludzie, do fabryk, gdzie n�dz� ni�ej od zwierz�t przyduszeni ludzie! Pokazuje mu wsz�dzie D o b r y B y t (kt�ry jest �rodkiem godziwym i pot�nym) wzi�ty za c e l, a przez to zamieniony na n i e g o d z i w o � � i p o d � o � �. S�owem, ten sen fantastyczny niczym innym, jak wprowadzeniem aktora na scen� i opisem dekoracji na tej�e scenie b�d�cej. Gdy si� przebudzi m�odzieniec, pe�ny wstr�tu i magicznych przel�knie�, gdzie� si� przebudzi? Ot! W mie�cie, kt�re kochasz, w Wenecji! Tam on musi spotka� Ciebie, tam �y� z Tob�. Tam ja Ciebie musz� z fal Adriatyku wyrwa� jak drug� bogini� pi�kno�ci. Tam na dnie morza znale�� pier�cie� z�oty Do��w i w�o�y� go na dusz� Twoj�, by ta dusza Twa zaprzeda�a si� mojemu natchnieniu i odda�a mi si� na zawsze. By Tw�j charakter przenie�� z pola �ycia w sfer� sztuki, trzeba o stopie� trzeci jeden podnie�� znany dot�d i idealizowany typ kobiecy. Ty masz w charakterze swoim przesz�o�� i przysz�o�� kobiet zarazem, te trzeba zwi�za�, spoi� razem i uharmonizowa�, by stan�a idealna Dialy. Tw�j charakter jest zarazem tkliwy, l�kliwy, bo znerwowa- 56 Mowa o Niedoko�czonym poemacie (Pary� 1860). ny, �mia�y, niesko�czenie ponury. Co� Byro�skiego w nim oddycha. Ty nie jeste� charakterem, typem, istot� czasu pewnego, ju� osiad�ego, maj�cego objawione wszystkie warunki �ycia i bytu. Ni Andromacha Hektora, ni Julia Romea z Ciebie by� nie mo�e. Ty, jak ca�a Epoka nasza, idziesz nie zatrzymuj�c si� ku przysz�o�ci. To pochodzenie, to niezatrzymanie si� Twoje i ten ruch Tw�j wyda� potrzeba, a w tym jest co� niezmiernie tragicznego, bo Ty cierpisz na tym. Ty ��dasz domu i wypoczynku, a jednak i�� dalej musisz, przysz�o�� Ci� porywa, przesz�o�� Ci� popycha, masz do�� odwagi, by d��y� naprz�d, a tysi�cami �ez i westchnie� dowodzisz, �e� c�rk� przesz�o�ci. I b�dziesz w tym poemacie, b�dziesz, jako jeste� w sercu moim i na obrazie tym bade�skim, bogini� smutku i podnios�ej hardo�ci, pani� uroku i niedoli zarazem! My oboje to samo jeste�my, Ty po kobiecemu, ja po m�sku. Zbli�aj� si� czasy zbli�e� zobop�lnych i pojedna�. Ja mam co� z tkliwo�ci niewie�ciej, Ty co� z ponuro�ci m�skiej. Oboje�my figurami Epoki, co nie jest s w o j � w�asno�ci�, ale cudzych, innych dw�ch Epok si� dotyka i j�czy, i p�acze pomi�dzy nimi! A zatem w Wenecji si� objawisz. Tam Ci� m�odzieniec kocha� b�dzie, Ty jego, tam was czarna po falach unosi� gondola, tam pod mostem westchnie� przep�ywaj�c nieraz wspomnicie o mnie! Tam pa�ac mie� musisz, sale d�ugie, karmazynowe, z�ocone, o obrazach Tycjana, o pos�gach z Konstantynopola wzi�tych, o gankach, co si� wychylaj� na zewn�trz dom�w, o wschodach, co zst�puj� w kana�y. Tam kocha� b�dziesz, tam walczy� z �wiatem, tam hr. Henryk dusz� Tw� ukochawszy, tkni�ty jej pami�ci�, na reszt� dni swoich ju� zapomni, co inn� ukocha�. Tam zaczn� si� i sko�cz� losy serca jego, a Twoja posta� zostanie jak posta� boska, co �wieci�a jego m�odo�ci, jak gwiazda polarna, diamentowa, nieruchoma na tym niebie, na kt�rym wszystko si� rusza i odmienia. Wiesz, co w drugiej cz�ci, w tej, kt�r�� czyta�a. Jest to wiek m�ski, polityka, osobisty interes, walka wyobra�e� arystokratycznych z demokratycznymi, nareszcie przegrana pozorna pierwszych, zgon Henryka, zwyci�stwo ludu, a jednak, przy ko�cu, �mier� naczelnika demokracji i wyznanie ust umieraj�cych jego: Galilee vicisti. Trzecia cz��, to staro��, ale wielka staro��, prawdziwa staro��. To to samo, co m�odo��, tylko pod wy�ej rozwinion� form�. Potem nie ma staro�ci dla ludzko�ci, jest tylko dla indywiduum. Wiek trzeci ludzko�ci to post�p, wywy�szenie, pok�j, zgoda, rozum i uczucie pojednane razem, to wiosna, ale harmonijna, nie w ci�g�ej walce jak pierwsza! W tej trzeciej cz�ci musi znale�� si� przetworzenie Ludzko�ci i Ty, i Henryk tu zmartwychwsta� musicie. Ale Ty ju� nie w Wenecji, Henryk ju� nie jako w�dz stronnictwa � Ty jak co� anielskiego na ziemi, Henryk jak przewodnik ludu ca�ego, pogodzonego, jednego. Henryk na poz�r tylko zgin��, ocalony zosta� przez Duchy Pa�skie i oddalony od zgie�ku �wiata, nim burza nie przeminie. Tam gdzie� w pustyni, gdzie� w jaskini lata mu schodz� na rozpami�tywaniu �ycia i odgadywaniu innego, wy�szego, a Ty jak duch siedzisz przy nim i poprawiasz knot u lampy jego czuwa� i szeptasz mu do ucha przeczucia przysz�o�ci. Tymczasem Arystokracja i Demokracja zu�y�y si� na ziemi, ludzie westchn�li ku zgodzie i jedno�ci. Ludzie sobie przypomnieli, �e kiedy� �y� m�odzieniec, co �piewa� o przysz�o�ci, a p�niej walczy� za przesz�o�� i zgin��. A zatem w tym Duchu by�a prawda, pogodzenie przesz�o�ci z przysz�o�ci�, one obie poj�te! W takim stanie �wiata wr�ci Henryk pomi�dzy ludzi. Oni go okrzykn� za przewodnika, on poezj� lat m�odych na rzeczywisto�� zamieni, on wszystkich podniesie, wywy�szy, uszlachci, a nikogo nie poni�y! Wszyscy si� zr�wnaj�, ale na wysoko�ci, nie na padole! Taki pomys�. Mo�e umr�, nim go zdo�am wykona�. Skre�li�em go tu kilku s�owami. Ten pomys� obejmuje �wiat ca�y idei, zdarze�, czyn�w, uczu�, walk, nami�tno�ci. Jest to Ludzko�� w rozwijaniach si� swoich historycznych i uczuciowych, jest to byt poetyczny Ludzko�ci! W pierwszej cz�ci najwi�cej przewa�a� b�dzie Indywiduum, w trzeciej najbardziej Ludzko��. W tej trzeciej musi si� wszystko przetworzy�, podnie��, pogodzi�, Religia, Polityka, Socjalno��! Koniec winien by�, jak w Fau�cie, boski, nadziemski, a jednak ziemski zarazem! Tam g�os Tw�j tak�e s�yszan b�dzie w�r�d g�os�w � wy�ej ponad g�osy Anio��w! Taki szkic mi wpad� do m�zgu dzi� w tych promieniach s�o�ca, co mi obieca�y na jutro pogod� i wyjazd Tw�j z Neapolu. O przyb�d�, przyb�d�, Ty Beatrice moja! A je�li umr� wcze�nie, pami�taj o tej ��dzy mojej, o tej ��dzy, by� Ty nigdy nie umar�a na ziemi, by� Ty zawsze pami�tna by�a. Da�a� mi szcz�cie, o gdybym m�g� Ci da� nie�miertelno��!57 5 S e p t e m b r a, S o b o t a 18 4 0, C i v i t a V e c c h i a58. Dzi� odbierasz list�w moich siedem. L�dem cztery, jeden z Mediolanu, drugi z Genui, trzeci z Livurna, czwarty z Vecchii; morzem trzy pos�ane wczoraj przez �Danta�. A matka Twoja odbiera ten, w kt�rym jej donosz�, �em pojecha� do Wroc�awia. Wczoraj za� powinna� by�a odebra� sze�� list�w moich, pos�anych przez ,,John Wooda� i ,,Giana�59. Lepiej zatem, Dialy moja droga, dzieje Ci si� ode mnie, bo ja tu osiad� na tych spiek�ych ska�ach i siedz�, i wygl�dam wiadomo�ci od Ciebie, a nie mog� si� �adnej spodziewa� przed wtorkiem, dniem poczty przybywaj�cej z Rzymu, lub przed przyp�yni�ciem jakiego batu60 z Neapolu. Mo�e Ty sama b�dziesz na pierwszym bacie, co przyp�ynie. �ycie moje tutaj w nast�pny spos�b si� odbywa. O sz�stej z rana k�piel morska, o si�dmej kawa, spacer na cmentarz, o �smej powr�t, pisanie do Ciebie. Od �smej do 41/2 siedzenie w pokoju, czytanie, pisanie, cygaro, a to wszystko co chwila przerywane per 1'amor dei occhi61, jak m�wi� Wenecjanie. Chodzenie wzd�u� i wszerz po pokoju, ca�owanie marmurowej rze�by, troszczenie si�, rozpacz, uspakajanie si�, zn�w potem niespokojno��, �zy, nerwowe ataki, wzywanie Ciebie � i tak� plecionk� dzie� si� przewija a� do pi�tej. O pi�tej druga k�piel. Powr�t � zawsze napotkanie wracaj�cych z roboty galernik�w. Ten ca�y port zape�niony brz�kiem kajdan i prac� okropn� tych pot�pie�c�w. Wplataj� ich w ko�a ogromne, stoj�ce w �rodku portu, w kt�rych jest rodzaj deptaka, i oni po tym deptaku si� wiecznie drapi� do g�ry, a ci�gle stoj� na tym samym miejscu na wz�r Ixyiona62 i innych mit�w piekielnych. Ko�o za� to kr�c�c si� porusza machin�, kt�ra wybiera mu� z dna morza i port szlamuje. Po przypatrzeniu si� temu wracam na obiad o sz�stej, z�o�ony z sa�aty kartoflanej i rybek kilku, potem zn�w na przechadzk� � a gdzie? Zn�w do naszego cmentarza, zn�w przeczytam: Zygmunt � Delfina � i jako� mi lepiej, prawda, �e nie na d�ugo. Przed �sm� wracam po ksi�ycu, bo o �smej bramy zamykaj�. Przychodz� do pokoju, rzucam si� na sof�, z sofy potem zeskakuj� na pod�og�, gdy mnie przyjdzie na my�l, �e tam mo�e Mieczys�aw63, �e stamt�d Ty mo�e nie mo�esz wyje- 57 21 marca nast�puje spotkanie, po czym poeta sp�dza wraz z Delfin� Potock� kwiecie�, maj i czerwiec w Rzymie. W pocz�tkach lipca wyje�d�a przez Mediolan i Monachium do Karlsbadu, gdzie ma si� spotka� z ojcem i gdzie przebywa r�wnie� rodzina Branickich. 58 R�k� Delfiny dopisano: �Odebrany w dzie� M. Antoniety, 12-go�, (�.) 59 Nazwy statk�w. 60 Z w�oskiego batello � ��d� �aglowa, wios�owa lub motorowa. 61 Popr.: per 1'amor degli occhi (w�os.) dos�: �z mi�o�ci dla oczu�; aby da� oczom ulg�. 62 I x i o n � jeden z pot�pie�c�w greckiego Tartaru, by� kr�lem Tesalii; za mi�o�� do Hery ukarany zosta� przymocowaniem do wiecznie obracaj�cego si� kota. 63 Mieczys�aw P o t o c k i (1799�1876) � syn Szcz�snego i Zofii Wittowej, ostatni pan na Tulczynie, w�a�ciciel d�br Huma�szczyzna, od r. 1825 m�� Delfiny Potockiej. Po rozwodzie z ni� o�eni� si� powt�rnie z Emili� Powa�lo-Szwejkowsk� i mia� z ni� syna Miko�aja, w�a�ciciela d�br Rambouillet we Francji, kt�ry po�lubi� Emanuel� ks. Pignatelli de Cerchiara. cha�. Chodz� � zn�w troska, gorycz, rozpacz, marz� o Tobie, wo�am zn�w na Ciebie � ca�� dusz� kocham Ciebie! Noc tymczasem si� posuwa. A� mnie si� s�abo i czarno, i pusto, i ci�ko tak stanie, �e padn� na ��ko. Sklej� si� powieki, rozmaite marzyd�a mi si� suwa� zaczn� przed oczyma, dr�cz� przez sen, jak na jawie, a o sz�stej z rana zn�wem na nogach, zn�w id� do morza, do galernik�w, do wiatru, do wody! Ot! Tak dni mijaj�, jak ��wie. Patrz! Ju� tu siedz� 96 godzin, a oddalonym o 18 godzin tylko od Ciebie i �adnej dot�d wiadomo�ci o Tobie mie� nie mog�em. Czy to nie Lebens- Ironie64? Do ojca pisa� nie mog� st�d, bo on my�li, �em w Genui, dopiero gdy si� z Tob� w Toska�skie lub Genue�skie dostan�, stamt�d napisz� do niego. Od nikogo tak�e list�w mie� nie mog�, bo wszyscy pisz� do Genui. Jestem zupe�nie jak �wi�ty Jan na pustyni, tylko �e nie mam si�y pisa� Apokalipsy, bo kocham si� w Tobie, Dydysz � a �wi�ty Jan nie kocha� si� w Dydyszy �adnej, gdy pisa� Apokalips�65 . A zatem zmi�uj si� nade mn�, zmi�uj si� nade mn�. Jutro dwa tysi�ce lat minie, jake�my si� rozstali. Tw�j biedny Zyg.66 K a r l s b a d 1 8 4 1, 1 7 A u g u s t a. Droga, najlepsza, wiecznie po��dana! Otom si� dosta� w pi�kny k�opot, miserere mei, Domine! Przyjecha�em wczoraj o dwunastej do tej jamy Sprudlowej, ubra�em si�, by dotrzyma� s�owa Ojcu i zaraz p�j�� do W. Podczaszego67 , list jego odnie��. Przy ko�cu ubrania, gdym rozwi�zywa� r�kawiczek zwijk�, dan� przez Ciebie na wyjezdnem, papier przek�uty szpilk� Twoj� si� roztoczy� i ujrza�em te s��w tkliwych, ostatnich kilka, kt�re� na nim skre�li�a. � �zy za�mi�y mi wzrok � zataczaj�c si� wyszed�em i po deszczu i�� zacz��em powoli, oporem, coraz wolniej � przez ca�� Wiese ku Saskiemu Gmachowi, k�dy mieszkaj� Podczaszostwo. Chociem szed� powoli, doszed�em jednak, w progum si� prze�egna�, jakby u wej�cia do czy��ca, potem na wschody � Fregata68 mnie przyj�a, bo Boreal69 le�a� w ��ku troch� s�aby. Bardzo grzeczna by�a jej Fregatowska Mo��, zaraz zaprosi�a mnie na obiad � na tym obiedzie siedzia�em mi�dzy Kasi�70 a Eliz�71. �ebym m�g� si� z kim na tym �wiecie kiedy o�eni�, to z 64 Lebens-Ironie (niem.) � dos�.: Ironia �ycia. Ironia losu. . 65 �w. J a n � syn Zebedeusza, brat Jakuba, ulubiony ucze� Jezusa, ewangelista. Wg tradycji ko�cielnej jest autorem trzech list�w, Czwartej ewangelii i Apokalipsy. 66 21 marca nast�puje spotkanie, po czym poeta sp�dza wraz z Delfin� Potock� kwiecie�, maj i czerwiec w Rzymie. W pocz�tkach lipca wyje�d�a przez Mediolan i Monachium do Karlsbadu, gdzie ma si� spotka� z ojcem i gdzie przebywa r�wnie� rodzina Branickich. 67 W�adys�aw Grzegorz B r a n i c k i (1783�1843) � syn hetmana Franciszka Ksawerego i Aleksandry z Engelhardt�w (naturalnej c�rki Katarzyny II), by� faktycznie wnukiem carycy i ulubie�cem dworu rosyjskiego. Sprawowa� wiele godno�ci i stanowisk, m. in. genera�a, senatora, wielkiego �owczego Cesarstwa Rosyjskiego i radcy stanu, by� tak�e kawalerem sporego pocztu order�w i odznacze�. Przysz�y te�� Zygmunta Krasi�skiego. 68R�a z Potockich B r a n i c k a (1780�1862) � c�rka Szcz�snego Potockiego i J�zefy z Mniszch�w Potockiej, 1� voto Antoniowa Potocka, 2� voto W�adys�awowa Branicka, przysz�a te�ciowa Zygmunta Krasi�skiego. 69 Borealny (z �ac.) � p�nocny. Aluzja do petersburskich godno�ci i wp�yw�w W�adys�awa Branickiego. 70 Katarzyna B r a n i c k a (1825�1907) � najm�odsza z trzech si�str Branickich, od r. 1847 �ona Adama Potockiego. t� pierwsz�, co za� si� tyczy drugiej, a� mnie w�osy staj� na g�owie, gdy pomy�l� � od przesz�ego roku zupe�nie odmieniona, wszelk� �wie�o�� straci�a, a jedynie na �wie�o�ci zale�a�a jej uroda; dzi� na star� pann� wygl�da, rozty�a si� ogromnie, prawie matki ju� dochodzi, wszyscy �wi�ci zmi�ujcie si� nade mn�. Gada�em z ni� i z Kasi� na przemiany o pogrzebie cesarskim72, tym sk�adniej, �e by� na tym obiedzie jeden z synowc�w Cesarza, brat pani Demidow73, m�ody Francuz, �ywy, papla, ognisty, ruchawy, ma�o uczony, wszystkiego dowodz�cy i zdaje si� zuch � z twarzy przypominaj�cy typ napoleo�ski, co chwila m�wi�cy o s t r y j u swoim, jak gdyby geniusz Cesarza m�g� mie� s y n o w c a w rozumie jego. Dziwna jednak! Ile razy rzek�: mon oncle, dreszcz przebiega� mi �y�y, co� fantastycznego okr��a�o mnie, wlepionem oczy trzyma� w niego. Ta sama krew, to samo cia�o, my�la�em sobie � i dla tego fircyka czu�em jakby poszanowanie, by�bym w danym razie wy�wiadczy� mu przys�ug�. Po obiedzie on zacz�� m�wi� o ideach napoleo�skich i tak bredzi�, tak gmatwa�, tak mylnie przytacza� s�owa s t r y j a na �w. Helenie74, �em nie zdo�a� d�u�ej wytrzyma�. Uczu�em si� bli�szym krewnym ni� on, wyst�pi�em do rozprawy, tak jak umiem czasem. Zaczn� mu wi�c cytowa� s�owo po s�owie mowy �wi�to-Hele�skie, sens ich jemu t�umaczy�, wykazywa�, �e si� myli, �e Cesarz tak my�la� i przepowiada� wieki przysz�e, a nie owak. M�j synowiec oniemia�, ale dobry ch�opiec, bo si� nie rozgniewa�, owszem, uj�ty moim zapa�em dla Napoleona, jako� przylgn�� do mnie i rozprawiaj�c wyszli�my razem, zostawiwszy te panny, Fregat� i Boreala z g�b� otworzon�, patrz�cych na nas. W deszcz rz�sisty z Montfortem po Wiese, brn�c w b�ocie, krzycz�c 1'Empereur, machaj�c parasolami, szli�my a� do jego mieszka- 71 Eliza (El�bieta) B r a n i c k a (1820�1876) � najstarsza z trzech si�str Branickich. Jej �lub z Zygmuntem Krasi�skim odby� si� 24 lipca 1843 roku. Owdowiawszy, wysz�a powt�rnie za m�� w r. 1860 za Ludwika Krasi�skiego (1833�1895). 72 Tj. o pogrzebie Napoleona, kt�rego zw�oki sprowadzono do Francji w 1840 r. i z�o�ono w Pa�acu Inwalid�w. (��zy mi si� zakr�ci�y w oczach, gdym ujrza� Cesarza w trumnie z butami sple�nia�ymi, spod kt�rych nagie palce n�g ju� �wiec�, z zamkni�tymi oczyma, z p�rozwartymi ustami � ale nie oddechem, jedno r�k� �mierci. Doskona�y to rysunek. Wyraz snu wiecznego, wyraz zdr�twia�o�ci i bezczucia le�y w ca�ym swoim nicestwie na tych wielkich rysach [...]. Ma�o rzeczy r�wnie silnie a gorzko w dusz� mnie uderzy�o na �wiecie...� pisa� Krasi�ski do Delfiny w li�cie z dn. 27 III 1841. (Wyd. A. �.). 73 Hieronim Napoleon Karol ks. de M o n t f o r t (1814�1847) � syn kr�la westfalskiego Hieronima (1784�1860), brat ks. Hieronima (1805�1870) i ks. Matyldy Letycji Wilhelminy Bonaparte (1820�1904), wydanej w r. 1841 za jednego z najbogatszych i najbardziej wykszta�conych epuzer�w Petersburga, hr. Anatola Demidowa (1812�1870), od r. 1841 ksi�cia San Donato, ws�awionego g�o�nym romansem z Mari� Kalergis. 74 Napoleon po przewiezieniu na wysp� �w. Heleny, do Longwood, pisa� osobi�cie b�d� te� dyktowa� (tzw. ,,Dicte�s de St. H�l�ne�) r�ne teksty o charakterze komentatorskim oraz wspomnienia, namawia� te� swe najbli�sze otoczenie do pisania pami�tnik�w. Z. K. m�g� mie� tu wi�c na my�li jego Oeuvres, Paris 1821/2 albo Souvenirs de Napoleon, I, Paris 1819, przejrzane osobi�cie przez cesarza i na jego polecenie wydane przez Augustina Emmanuela Dieudonne'a Marina Josepha Las Cases oraz opublikowany przez tego� Le m�moria� de Saint- H�l�ne. Suivi du testament de Napol�on 1-er, Paris 1823/4, a tak�e M�moires pour servir � 'histoire de France sous Napol�on, �crits � Saint H�l�ne sous sa dict�e par les g�n�raux gin ont partag� sa captivit� et publi�s sur les manuscrits enti�rement corriges de la main de Napole�n, Paris 1823/4, wydanie drugie Paris 1830, kt�re wydali Gaspard Gourgaud i Charles Jean Fran�ois Tristan de Montholon, genera�owie, towarzysz�cy Napoleonowi na wygnaniu. Z. K. m�g� zna� r�wnie� ksi��ki: Napoleon sam przez siebie odmalowany, W-wa 1818 i Napoleon na wyspie Sw. Heleny. Wyjqtki z pami�tnik�w Las-Kazesa, Gourgaud, Montholona. O'Meara i Antomaiki, Wilno 1841. nia. Tam wst�pi�em, zapali�em cygaro i dopiero od Brienne do Golfu Juan i od Waterloo do 5 maja 1821 roku75 b��dzi� zacz��em. Ch�opiec z natury nieg�upi, owszem poj�tny, bystry, ale tak jak ka�den Francuz powierzchni� rzeczy tylko widz�cy, gruntu jej nigdy nie dosi�gaj�cy. Byli�my w�a�nie pod Montmirail76, kiedy zmierzch go ostrzeg�, �e trzeba mu i�� do Saskiej sali na g�upi bal; prosi� mnie koniecznie, abym z nim poszed�, m�wi�c, �e jutro wyje�d�a, a chcia�by jeszcze kilka rzeczy mi powiedzie�, a o inne si� spyta�. Poszed�em zatem � weszli�my razem w�r�d ta�cuj�cych, bij�c si� pod Waterloo, ju� siadali�my na ,,Bellerofona� kapitan Maitland77, kiedy�my ujrzeli w kacie sali siedz�c� Fregat�, trzymaj�c� lornetk� na p�zamkni�tych i zasypiaj�cych oczach, a naprzeciwko ta�cowa�y jej c�rki. 1 8 4 1, 2 2 A u g u s t a, n i e d z i e l a, K a r l s b a d. Droga moja! Si�dma to niedziela ju� rozdzia�u naszego, wi�ksza ju� po�owa jego, bo niezawodnie nie dojdziem do 14-tej. Dopiero co przez godzin� wybiera�em koroneczki dla Ciebie i szpilki, na pieska musz�, a� w Dre�nie b�d�, poczeka�. Nudnymi, arcynudnymi torami up�ywa �ycie moje tutaj. W�sowiczowa78, ta �miertelna mego ojca i moja nieprzyjaci�ka, tu przyjecha�a i siedzi, a �asi si� Branickiej, jak garderobiana. Pami�tam czasy, w kt�rych p. W�sow. nie chcia�aby by�a przyj�� do salonu swego pani Bran., wtedy by�a okrutn� i pod��. Dzi� jest mi�kk� i pod��. ELIZA Z BRANICKICH KRASI�SKA ... a� mnie w�osy staj� na g�owie, gdy pomy�l� � od przesz�ego roku zupe�nie odmieniona, wszelk� �wie�o�� straci�a, a jedynie na �wie�o�ci zale�a�a jej uroda; dzi� na star� pann� wygl�da, rozty�a si� ogromnie, prawie matki ju� dochodzi, wszyscy �wi�ci, zmi�ujcie si� nade mn�... (17 VIII 1841) 75 W B r i e n n e mie�ci�a si� francuska szko�a wojskowa, kt�r� uko�czy� Napoleon. W zatoce J u a n w pobli�u przyl�dka Antibes l III 1815 zatrzyma�a si� ma�a flotylla stateczk�w, kt�rymi Napoleon wraz ze swymi �o�nierzami przybywa� z Elby do Francji na swoje s�ynne �Sto dni�, zako�czone 18 VI 1815 r. kl�sk� pod W a t e r l o o, gdzie armie angielsko-pruskie pod wodz� Wellingtona i Bl�chera zada�y mu cios ostateczny. 5 V 1 8 2 1 to data �mierci Napoleona. 76 Pod M o n t m i r a i l we Francji 11 II 1814 Napoleon odni�s� �wietne zwyci�stwo nad wojskami pruskimi i rosyjskimi. 77 ,,Bell�rophon� � okr�t, kt�rym Napoleon zosta� przewieziony na wysp� �w. Heleny. 78 Anna z Tyszkiewicz�w W � s o w i c z o w a (1776�1867) � wnuczka Kazimierza Poniatowskiego, brata Stanis�awa Augusta, 1� voto Aleksandrowa Potocka, w r. 1820 wysz�a powt�rnie za m�� za pu�kownika Stanis�awa Dunin-W�sowicza (1785�1864). Odgrywa�a powa�n� rol� w �wczesnym �yciu towarzyskim, chocia� nie tylko Krasi�ski wyra�a� si� o niej uszczypliwie, Sobies�aw Mieroszewski pisze np.: �mniema�a, �e czyni �ask� temu, komu dozwoli�a przest�pi� pr�g swego salonu. Biada temu, kto si� dosta� na ostrze jej j�zyka. W jej oczach go�cie � z ma�ymi wyj�tkami � byli komparsami i figurantami, kt�rych potrzebowa�a, aby mie� kim nape�ni� salony. Cho� kolosalnie bogata, sk�p� by�a tak dalece, i� je�li kto wzi�� z p�miska wi�cej ni� to, co by�o odmierzonym na jedn� osob�, pani W�sowiczowa spojrza�a na� gniewnie, jakby go przeszy� chcia�a swym wzrokiem...� (Sobies�aw i Stanis�aw Mieroszewscy: Wspomnienia lat ubieg�ych, Krak�w 1964. Anna z Tyszkiewicz�w W�sowiczowa jest autork� M�moires de la comtesse Potocka (1794�1820)... Paris 1897 (wyd. poi. 1898) oraz Un voyage d'Italie 1826�27... Paris 1899. KATARZYNA Z BRANICKICH POTOCKA ... na tym obiedzie siedzia�em mi�dzy Kasi� a Eliza. �ebym m�g� si� z kim na tym �wiecie kiedy o�eni�, to z t� pierwsza... (17 VIII 1841) Ja tam zwykle wieczorem herbat� pij�. Rozmawiam z Eliz� o chemii, fizyce, sztukach pi�knych i Pary�u, ale tak mi to idzie oporem, �e ona to widzie� musi. Opowiem Ci dwie anegdotki, po kt�rych wniesiesz to wra�enie, jakie na mnie wywiera ona i jakie ja na ni� musz� wywiera�. Zawczoraj wiecz�r przyprowadzi�em tam pod r�k� W�sow. Baba przez dwie godziny opiera�a si� na r�ce mojej i wlok�a si� jak ranna hiena po Wizie. Zasiedli wszyscy do okr�g�ego sto�u. Fregata cukier ka�demu odlicza�a do fili�anki i odmierza�a �mietank�. Boreal bawi� si� ko�cami chustki swej szyjnej, kompletnie szcz�liwy temu, �e �yje, W�sow. i ja przepatrywali�my owe wieczne albumy, kt�re trzyma�a nam El. przed oczyma, przewracaj�c z wolna ich kartki. Trzeba chwali�, ja nie umiem, wi�cem milcza�. W�sowiczowa za siebie, za mnie, za trzech i za stu chwali�a. Kartki jedne ubywa�y po drugich, wtem nadp�yn�a jedna, a na niej by�a akwarela, wystawiaj�ca kobiet� samotn�, siedz�c� przy szerokim oknie, w bia�ej odzie�y, za oknem za� jezioro smutne i �wiat dziki z bor�w i ska�, i nieba kawa�, a ja zatrzyma�em El., kt�ra sz�a dalej, i zacz��em, zn�cony t� akwarel�, m�wi�: ,,To si� pani uda�o, zupe�nie uda�o, mo�e nie tak �cis�o�� rysunkowa, jak raczej ukryta dusza rysunku. Jaki� to wyraz sm�tny w tej twarzy samotnej, zna�, �e ta kobieta w wi�zieniu z trosk i bole�ci patrzy w przestrze� i my�li, �e trzeba niezad�ugo ziemi� porzuci�, ziemi�, kt�ra jej tylko gorycz� by�a, a mimo ten wielki wyraz smutku co� upajaj�cego i jeszcze n�c�cego jest w tych rysach zadumanych. Zna�, �e B�g j� cudem by� swoim stworzy�, a tylko ludzie zabili. Nie przewracaj Pani kartki, bo to prze�licznym jest�. Milcza�a p. El., nie przerywa�a mi pochwa�, zatrzyma�a kartk�, jam patrza� i patrza�, co� z tej akwareli wo�a�o na mnie, pierwszy raz wtedy zaczyna�o mi si� zdawa�, �e El. ma talent, a kiedy tak mnie wytrzyma�a, a ja zn�w otwiera� usta, by chwali�, rzek�a dziwnym g�osem, jakby zasmuconym, ale bez �adnej z�o�ci; ,,To nie moje, to Pani Delfina malowa�a i na pami�tk� mi da�a�. Struchla�em � darmo, gdzie Duch m�j napotka� Ducha mu r�wnego, tam w nim ozwa�o si� �ycie, struchla�em, a wiesz czemu? Oto dlatego, �e mnie w tej chwili uderzy�o prze�wiadczenie o k o n i e c z n o � c i nieodwo�alnej, kt�ra moj� dusz� z Twoj� spaja. Uzna�em wy�sz�, jakby fataln� pot�g�, wynik�� z g��bi, z natury rzeczy, kt�ra mnie zmusza, gdziekolwiek co Twojego lub podobnego Tobie napotkam, poda� si� ku temu, to poj�� zaraz, roztkliwi� si� nad tym, zn�ci� si� do tego, s�owem to ukocha�. Anim wiedzia�, �e ten obrazek Twej r�ki dzie�em, a on jeden w�r�d tylu innych przem�wi� mi do duszy! Tak dalece, �e kiedy p. El. przesta�a album przewraca�, zamkn�a go, uczu�em konieczn� potrzeb� widzenia raz jeszcze mojej bia�ej, marz�cej przed tym wielkim oknem Dialy i rzek�em do niej: ,,Pozw�l mi, Pani, samemu raz jeszcze otworzy� t� ksi��k�, a ona: ,,Dobrze, ale pod jednym warunkiem.� ,,Pod jakim, Pani?� ,,�e Pan mi wymy�lisz przedmiot do rysunku�. ,,Zgoda, Pani�, i odda�a mi album. Jam odszed� od okr�g�ego stolika i na uboczu zn�w rozemkn��em i szuka�em mojej akwareli, a�em j� znalaz� i d�ugom patrza�, i �zy mi si� kr�ci�y w oczach, i to by�a dobra chwila. Oto masz pierwsz� anegdot�. Wiecz�r ci�gn�� si� dalej, J�zefa Kalinowska79 siad�a do fortepianu. S�ysza�a� Ty kiedy ryk krowy tyrolskiej, pisk rozkochanego kota, skomlenie ps�w zgromadzonych nad �cierwem? Prawda, Ty� mnie s�ysza�a, ale przysi�gam Ci, �e lepiej �pie- 79 J�zefa K a l i n o w s k a (zm. 1844) � c�rka genera�a J�zefa Kalinowskiego i Emilii Potockiej (c�rki Prota). Wychowywa�a si� w domu W�. i R. Branickich w Petersburgu, wysz�a za m�� za Ireneusza Kleofasa Ogi�skiego (1808� 1863), tajnego radc�, szambelana i ochmistrza dworu rosyjskiego, marsza�ka szlachty pow, rosie�skiego, kuratora szk� kowie�skich. wam. Po tym okropnym g�osie, kt�ry blasfemowa� Staendchen Schuberta80, kt�re� tyle mi razy tak bosko �piewa�a, przyst�pi�a do instrumentu klawiszowego p. Olga81. Z Montech�w82 wybra�a pie�� jak�� d�ug�, such�, rulad pe�n�, pozbawion� wszelkiej idei muzycznej i kr�ci�a j� gard�em swoim jak szpagaty, z kt�rych powrozy urastaj�, lepiej jednak od siostry daleko, z pretensj� olbrzymi�, �amane sztuki wyrabiaj�c, nic nie czuj�c. I cz�owiek, co s�ysza� Malibranow�83 i Ciebie, tam sta� i s�ucha� musia�, i nie plun��! Wci�� g�os Tw�j kr��y� mi nad uszami, jakby anielska obrona od tych ziemskich g�os�w, jakby tarcza melodii przeciwko tym no�om pisku. I tak, s�uchaj�c wspomnie� o Tobie �piewaj�cych w duszy mojej, zupe�niem zapomnia� Karlsbadu i Branickich, i Kalinowskich. Tymczasem Stefan Potocki84, syn Micha�a, umizga� si� do El. Fregata przy stoliku z Hien� rozmawia�a, Boreal zajada� poziomki, Kasia milcz�c obok mnie sta�a i duma�a, a ja tak�e milcz�c sta�em. By�em coraz bardziej z Tob�, gdy nagle W�s. spostrzeg�szy si�, �e j e d e n a s t a, wstaje i budzi mnie, wzywaj�c mego odprowadzicielstwa. Pami�tasz z rana w Neapolu czasem os��w ryczenie, kt�re �pi�cych tak mile do �ycia wo�aj�! Zadrgn��em, szukam kapelusza, p. El. zast�puje mi drog�: ,,A obietnica?� Ja patrz� si� na ni�, nie przypominam sobie: ,,Co, Pani?� � si� pytam. �A warunek, a przedmiot obiecany do albumu?� Zg�upia�em, bo nic na podor�dziu w g�owie nie mia�em. Naiwnie odpowiedzia�em: �Zupe�nie wypad�o mi z pami�ci, przepraszam� � i skrobi� si� w skronie. Hiena ju� na progu wo�a; panna stoi przede mn�, domaga si�. Napr�dce spyta�em si�, czy zna Miltona � afirmatyw� odpowiedzia�a. ,,Wi�c piek�o ca�e Miltona�85 � rzek�em i poszed�em za Hien�. To druga anegdota. Z tych dw�ch �atwo poznasz, w jakim tu wci�� po�o�eniu jestem i jak silnych dozna�em wra�e� podczas tera�niejszego pobytu, i jak umiem si� umizga�, gdy si� nie kocham, nawet grzecznym by� nie zdo�am!!! I tak dzie� za dniem uchodzi, i o krok dalej nie post�pi�em, czuj� si� z lodu, a nie ma kobiety na ziemi, co by si� na tym nie pozna�a! Oddaj� sprawiedliwo�� wszelk� Elizie � szlachetna, dobra, gotowa na wszelkie po�wi�cenia, idealna, rozwa�nej my�li cicho gromadz�cej swoje materia�y i cierpliwie gmach sw�j z ziarn piasku buduj�cej pe�na � niez�omnej woli w wa�nych i stanowczych rzeczach, w ma�ych za� i potocznych wielkiej uleg�o�ci. Wytrzyma�a do nieuwierzenia, w post�powaniu z Kalinowskimi pe�na godno�ci i miary86, ale wszystko w niej jest namys�em i prac�, trudnym 80 Blasph�mer (fr.) � blu�ni�, przedrze�nia�. Staendchen (niem). � serenada. 81 Olga K a l i n o w s k a (zm. 1899) � c�rka genera�a J�zefa Kalinowskiego i Emilii Potockiej, siostra J�zefy, z kt�r� razem wychowywa�a si� w petersburskim domu Branickich. Po �mierci siostry wysz�a za m�� za swego szwagra, Ireneusza Kleofasa Ogi�skiego. 82 Filippo M o n t e (1521�1603) � jeden z najwybitniejszych kompozytor�w epoki, komponowa� msze cztero-o�miog�osowe w stylu Palestriny, motety, madryga�y i pie�ni do s��w Ronsarda. 83 Maria Felicita Garcia M a l i b r a n (1808�1836) � wielka �piewaczka francuska pochodzenia hiszpa�skiego, c�rka �piewaka Manuela Garci i siostra r�wnie� jednej z najs�awniejszych �piewaczek, Pauliny Garcia-Viardot. Z. K. zachwyca� si� nie tylko �piewem Malibran, ale r�wnie� jej aktorstwem, nie pomin�� te� nigdy okazji us�yszenia jej. Por. list z Mediolanu, datowany 10 I 1830 do A. So�tana: �Znalaz�em tu Malibranow�, kt�ra mnie z sze�� dni zatrzyma�. (Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�tana, op. cit.). 84 Stefan P o t o c k i (ur. 1820) � syn Micha�a, senatora i kasztelana Kr�lestwa Polskiego, oraz Ludwiki Ostrowskiej, jeden z konkurent�w do r�ki Elizy Branickiej. O�eni� si� p�niej z Juli� G�ogowsk� i powt�rnie z Celestyn� Wodzick�. 85 Raj utracony Johna Miltona (1608�1674). 86 Mimo �e J�zefa Kalinowska by�a przeciwna kandydaturze Z. K. na m�a Elizy Branickiej. �Panna wci�� chce � matka i Kalinowskie nie chc�. Kalinowska wszystkich spr�yn rusza, by to si� nie sta�o � b�ogos�awiona!� � pisa� Krasi�ski do Delfiny 10 IV 1843. (Wyd. A. �.) wyrabianiem si�, �e tak powiem � filozoficzn� metod�, nie za� darem Bo�ym, natchnieniem, poezj�, talentem. Ona pracuje na talent, stara si� o poezj�, bo poj�a w my�li, �e talent jest pi�knym, �e poezja jest cudem cud�w, ona prosi wci�� Boga o �ask� Bo��, ale jej nie ma. Wszystko, co ona robi, jest z a s � u g �, ale nie jest p i � k n o � c i �! U niej nurt ducha nie p�ynie z wewn�trz na zewn�trz, by tworzy�, ale owszem, z zewn�trz na wewn�trz, by skupi� si� i dopiero w tym skupieniu trafnie uwa�a�, m�drze wyrokowa�. My�l jej nie z o�owiu, dajmy, �e ze z�ota � ale my�li powinny by� z �wiat�a i z elektryczno�ci! Ona ma si� do m�odszej siostry jak Cieszkowski do mnie, a do Ciebie jak Doerianowa87 � dobra niemiecka aktorka, co przygotowa� si� musi, by wygra� rol� i zawsze tak samo, do Malibranowej, natchnionej, nigdy nie przygotowanej, a zawsze doskona�ej, co dzie� odmiennej, �yj�cej pi�kno�ci� i sztuk�, tak jak kto inny powietrzem oddycha! Oto przysz�y Karlsbadzkie harfiarki, graj� mi pode drzwiami. Lubi� te d�wi�ki strunne, ten prosty �piew wart zwanzigera, a lepszy ni� pretensjonalny a czczy i pusty Olgi. Gdy te harfy si� odezw�, to przypomina mi si� Neapol i ten pok�j w kwiatach, i harfa w k�cie za fortepianem, kt�r�� czasem tr�ca�a wieczorem, gdy ksi�yc na zatoce pod oknami srebrn� sw� wiod�c� w wieczno�� drog� wytyka� i jacht lorda angielskiego obok niej czarno si� ko�ysa�. Ju� nic lepszego �ycie mi nie da. Zatem, by szcz�cia chwil� uczu�, musz� si� ogl�da�, musz� w przesz�o�� ca�� dusz� poda�, obr�ci� si� sercem i pami�ci� ku tym nocom letnim pe�nym woni, blasku, rozkoszy, upojenia i gwiazd, i d�wi�k�w, i nie�miertelno�ci. Im dalej id� po drodze �ywota, Tem Tw�j idea� si� bardziej nade mn� Rozszerza � ro�nie � gdyby t�cza z�ota, Rzucona w ukos przez �wiata noc ciemn�! Nie w dniach mych przysz�ych � lecz w dniach mej przesz�o�ci �yje, com widzia� Boskiego na ziemi! A dni, co przyjd�, przyjd� na wz�r go�ci Smutnych i czarnych � o, biada mi z niemi! Jedn� ci� tylko prawdziwym anio�em Zna�em na �wiecie � reszta wszystko � ludzie! Przed tob� tylko rozja�ni� si� czo�em, A przed innymi zwi�dnie czo�o w nudzie! W nudzie � w cierpieniu � w tej ducha chorobie, Co serca chwyta, kt�re pi�kno�� zna�y, I toczy � p�ki nie ucichn� w grobie Lub nie stwardniej� na wz�r twardej ska�y! A je�li jeszcze si� z tego kamienia Kwiat taki sm�tny wyczo�ga pod s�o�cem, To nie kwiat szcz�cia � lecz kwiat przypomnienia, Co kwitnie ludziom przed �ycia ich ko�cem 87 Wilhelmina S c h r � d e r - D e v r i e n t (1804�1860) � c�rka znanej aktorki, Zofii Schr�der, jedna z najwybitniejszych niemieckich artystek operowych pierwszej po�owy XIX w., rywalizuj�ca nie bez powodzenia z najg�o�niejszymi �wczesnymi �piewaczkami europejskimi. Mimo �e posiada�a du�y i nie�le wyszkolony g�os, ceniono j� g��wnie za aktorstwo. Po szczytowym okresie powodzenia w latach trzydziestych, �piewaczka wpad�a w manieryzm. I drog� grobu wytyka li�ciami � Prowadzi z wolna do ostatniej schrony, A� si� nareszcie zwinie nad trumnami W suche na wieki i �niade korony! Taki mnie wieniec � ostatni m�j � czeka! Id� po niego � �atwy do zerwania � Jeszcze nie min�� �adnego cz�owieka � Sam si� nasuwa � ku czo�u si� sk�ania � I lubi czo�a, schylone do trumny, Na kt�rych zwi�d�o natchnienie i szcz�cie! Lubi, by niegdy� odwa�ny i dumny, W wieczne z mierno�ci� zwi�za� si� zanie�cie. � Tak w �yciu ka�dem �mier� si� rozpoczyna � Dni kilka jeszcze, a wznak si� obal� � �y�em, gdy bi�a pi�kno�ci godzina � Zgin�, gdy zaczn� p�yn�� g�upstwa fale!88 Widzisz, Dialy, �e harfy mnie do wiersz�w popchn�y. Do obaczenia, droga, do obaczenia � nied�ugo b�dziemy razem. Wzdycham do Twojej twarzy i Twojego rozumu, jak do wolno�ci wi�zie�, jak dusza pokutuj�ca do zbawienia, jak do ojczyzny g�ral, jak do Karlsbadu p. Ko�omyjska, jak majtek do l�du, jak w�drowiec do fontanny, jak wygnaniec do domu, jak duch rozdzielony do powrotu w siebie! Do obaczenia Tw�j Z. Nic a nic nie wiem, co si� dzieje z Tob� � s c h n � z oczekiwania, a listy Twe nie przybywaj�, mo�e dzi� co wieczorem b�dzie. Do obaczenia, Ty najlepsza moja! Karlsbad 1841 24 [sierpnia]89 Droga i najlepsza, wspominana ci�gle! Wreszcie Konstanty z Wildungen przes�a� mi, wczoraj je odebra�em w wiecz�r, Twe drogie, tyle ponure i w�r�d piekielnego gor�ca pisane listy z 27, 29 i 30 lipca. W ostatnim zapowiadasz przeja�d�k� do Amalfi z star� Rajewsk�90, m�wisz, �e mo�e 15 Augusta wsi�dziesz na �Karola�91, a jam pewny, �e� si� nie ruszy�a, Dysz, i �e nigdy beze mnie si� nie ruszysz. Trzeba, bym czeka� na Ciebie, o dzie�, o dwa drogi i bombardowa� Ci� pro�bami, by� mog�a wyp�yn��. O. Ty, niedobra, Ty, co mi tak dowcipnie a ostro razem m�wisz, i� �a�ujesz, �e nie 88 Wiersz ten znajduje si� w t. VI Pism, op, cit. 89 Autograf mylnie nosi dat� 24 lipca. (�.) 90 Nie uda�o si� stwierdzi�, kim by�a p. Rajewska; by� mo�e matk� lub kt�r�� z si�str Zeneidy W o � k o � s k i e j z Rajewskich, u kt�rej bywali zar�wno Delfina Potocka, jak i Zygmunt Krasi�ski. 91 �Karol Wielki� � nazwa statku. umiesz pisa� jak Orcio92, bo dopiero w takim razie mog�aby� godnie na m�j d�ugi list z Munich odpowiedzie�. Jednak pami�tam, Dydyszo, �em go pisa� z �zami w oku i �em wynurza� Ci w nim wszystkie moje my�li. Ty� go nie rozwa�y�a, nie zst�pi�a� uwag� w g��b poj�� moich, powierzchni� tylko spostrzeg�a�, nie podoba� Ci si� kszta�t rozumuj�cy, przyczepiony do mi�o�ci, i ze wzgard� odrzuci�a� r o z u m, chc�cy usprawiedliwi� i dowie�� uczucie. A wiedz jednak, o Dialy moja, �e to tylko u c z u c i e wiecznym jest i granitowym, kt�re si� da r o z u m e m, nie rozs�dkiem, nie rachunkiem, nie pod�ym m�drkowaniem, a opartym o znikome �ycia zjawiska lub korzy�ci, lub potrzeby, ale, jak m�wi�, r o z u m e m, tj. konieczno�ci� Bosk�, wszystkim rz�dz�c�, wszystko stwarzaj�c�, wszystko utrzymuj�c�, usprawiedliwi� i wywie��. Je�li wy nie cierpicie filozofii, p�aczcie�e nie na nas, m�czyzn, kt�rzy dalej j� ci�gniemy, ale na matk� wasz�, Ew�, kt�ra pierwsza j� otworzy�a i zacz�a. Jab�ko wiedzy dobrego i z�ego nadjedzone z�bem Ewowym sta�o si� na wieki �r�d�em wszelkiego rozumu! W�� to poradzi�, za to niewiasta g�ow� zetrze w�owi. Wiesz, co to znaczy? Oto to, �e kiedy� n i e w i a s t a m�drsz� stanie si� od diab�a, bo diabe� w tym jest okropny i tym wojuje, �e wsz�dzie wprowadza rozdzia� i b�jk� mi�dzy sercem a rozumem, i od tej walki rozdzieraj�cej torturuje si� r�d ludzki ca�y od lat 8 000. Niewie�cie za� dano b�dzie, jako j� zacz�a, tak i j� sko�czy�, tj. zupe�nie w jedno zla� serce i rozum. Wtedy b�dzie pok�j i szcz�cie w sercu, godno�� i wielko�� w rozumie, a w�� wyzna, �e by� g�upi i przeprosi niewiast� za to, �e j� dr�czy� tyle i tak d�ugo! Nie znam na ca�ej ziemi kobiety zdolniejszej ju� za naszych czas�w do nadgniecenia g�owy w�owi, jak Ty. Jest albowiem w duchu Twoim moc niesko�czona, szukaj�ca, ciekawa, ��daj�ca w i e d z i e �, a zarazem p o j � t n o � � g��boka, bystra, pochwytuj�ca, u m i e j � c a wiedzie�. Kobiety zwykle tylko t� drug� posiadaj� dot�d, a tej pierwszej pozbawione, ale te� Ty wiele m�skiego Ducha �ywisz w sobie. Boskim Ty� arcydzie�em i gdyby� si� za m�odu nie by�a dosta�a w r�ce szata�skie, i to nie w r�ce archanio�a pokonanego, lecz w r�ce diab�a ni�szego, pod�ego, zatrudnionego gie�d�, to by� by�a daleko za sob� zostawi�a pani� Sand. Mylisz si� zupe�nie, kiedy utrzymujesz, �e t y l k o czu� zdo�asz, a �e brak Ci na r o z u m i e. Bo owszem Ty tylko dlatego tak wzniosie, mocno, szeroko, szlachetnie a zarazem gorzko c z u j e s z, �e nad Twoim sercem, jak nad Madonnami, pali si� ci�gle lampa rozumu Twego, ko�ysana j�cz�cymi wichry, burzom �ycia sm�tnym oddana w igraszk�. Rozum Tw�j r�wny sercu Twemu � oboje wielkie. Ale dosy� tego, bo zn�w mnie pocz�stujesz Orciowato�ci zarzutem. C� Ci powiem, Dialy, o Karlsbadzie, nudz� si� piekielnie. P a n n a to najg�upszy wymys� instytucyj socjalnych. Kazano jej kodeksem pod kar� �mierci, by zawsze robi�a, czego nie chce, a m�wi�a, czego nie my�li. � � � 92 Ks. Jerzy L u b o m i r s k i (1817�1872) � syn Henryka i Teresy z Czartoryskich, jeden z najznakomitszych przedstawicieli arystokracji galicyjskiej, tw�rca ordynacji przeworskiej. Kszta�ci� si� na uniwersytecie im. Karola w Pradze, a nast�pnie w Wiedniu, gdzie zetkn�� si� i zaprzyja�ni� z Zygmuntem Krasi�skim, staj�c si� odt�d jednym z jego najbli�szych przyjaci�. W latach 1838�1844 przebywa� w Rzymie i tam zbli�y� si� do A. Cieszkowskiego i R. Raczy�skiego. Jeden z najgorliwszych zwolennik�w idei wszechs�owia�skiej, bra� czynny udzia� w Zje�dzie Wroc�awskim i Kongresie S�owia�skim w Pradze; pos�owa� r�wnie� do sejmu wiede�skiego, dzia�aj�c w duchu zachowawczym. Kurator Zak�adu im. Ossoli�skich, nami�tny rzecznik i tw�rca Akademii Umiej�tno�ci w Krakowie, by� tak�e wydawc� Biblii Kr�lowej Zofii i Kodeksu dyplomatycznego tynieckiego. Krasi�ski pisa� o nim 22 VIII 1844 r. do A. Cieszkowskiego: �Jerzy by� mi najlepszym, najprzywi�za�szym przyjacielem...� (Listy Z. Krasi�skiego do A. Cieszkowskiego. Z autograf�w wyda� J. Kallenbach, Krak�w 1912). Trzeba doda�, �e do ostatnich chwil �ycia poety. Przed �mierci� Zygmunt Krasi�ski uczyni� przyjaciela wykonawc� swego testamentu literackiego, powierzy� mu ochron� nad bliskimi i na jego r�kach skona�. Wczoraj by� wiecz�r u W�sowiczowej � herbata malowana, �mietanka z wod�, cukier z gipsem, winogrona octu pe�ne, ciasteczka z kurzawy, nie z m�ki. Panny ko�o fortepianu siedzia�y, Eliza co� gra� chcia�a, a�em si� przerazi�, ale zaraz przesta�a, ma zanadto godno�ci i taktu, by gra� i �piewa� przede mn�, kiedy wie, �em Ciebie s�ysza�. Za t� wstrzemi�liwo�� wdzi�czny jej by�em � brak lub przezwyci�enie p r � � n o � c i rozumu zawsze dowodem. Kiedy wszyscy odeszli, zatrzymuje mnie W�sowiczowa i powiada mnie: ,,No, b�d� szczera z Panem, bo Pana kocham i powa�am. Z tych dw�ch jedne chc� dla Morysia93, kt�r�� Pan bierze?�. Znasz mnie, jak nie cierpi� takich zapyta� i wdziera� si�. Do tego ca�y smutny by�em po Twoich list�w przeczytaniu. Babie wi�c odpowiedzia�em: ,,Radz� Pani, by� jak najpr�dzej Morysia wyprawi�a do Rzymu, a z t�g� sum� pieni�dzy!� � ,,A to na co?� � ,,Na to, Pani, by sobie wyrobi� w Kancelarii Apostolskiej powt�rzenie przywileju danego Hrabiemu Gleichen w 13 wieku, kt�ry w Erfurcie �pi na grobowcu z dwoma �onami. A gdy Mory� takow� bull� uzyska, niech sobie we�mie obie�. Hiena si� roz�mia�a, a jam poszed�. Powiedz no mi, Dysz, co� si� tak rozkwasi�a na mnie, �e Ci wspomnia�em o Varennie. Ty mi odpowiadasz Munich. Czy na to, by Seweryn94 co dzie� raporta o nas pisa�? Nie, Dialy, Varenna owszem, sto razy Varenna lub Neapol, lub Amalfi, lub Sestri, lub Bregenz, lub Konstancja, co chcesz, byleby nie miasto biurem opatrzone. Br. jad� do Petersb. za trzy tygodnie, ani my�l� o W�oszech. Dopiero przysz�ej zimy tam uda� si� maj�. Ja pojutrze jad� przez Toeplitz do Drezna. Tam b�d� widzia� mego ojca, z Drezna zapewne on koniecznie przynagla� b�dzie, bym wr�ci� do Toeplitz, wi�c tak oko�o 3 Sept. zn�w b�d� w Toeplitz, a oko�o 15 stamt�d si� wyrw� i do Munich pop�dz�. W Munich si� dowiem, gdzie mam Ciebie czy szuka�, czy czeka�. Jedynym mym marzeniem jest to obaczenie Ciebie i przebycie na ustroniu tyle czasu z Tob�, ile zechcesz. Z Drezna zabior� jeszcze butelek kissingskich z 12 z sob� i b�d� je pi� w Toeplitz. W Wildungen tylko 12 tak�e wypi�em, a ju� mi bardzo pomog�y. Wierz mi, Didysz, kiedym Ci� tak nudzi� moj� melancholi�, z choroby to pochodzi�o. Prawda, �e choroba ze smutku. U mnie rozpacz pochodzi z duszy, z �al�w i trosk, ale niemoc przy rozpaczy, �lamazarno�� przy b�lu moralnym idzie prosto z cia�a. Czuj� konieczn� potrzeb� jeszcze przekissingowania si�, u�yj� na to czasu pokuty, pozosta�ej mi do dope�nienia przepis�w. Zatem nie wprz�dy, od 25 Sept. zapewne b�d� m�g� by� z Tob�. Dni 10 p�niej, ni� przesz�ego roku, lecz tego nie pope�ni� g�upstwa siedzenia w Civita, czekaj�c na Ciebie. Gdziekolwiek b�dziesz, prosto polec� tam. Nie maj�c gdzie i komu kaza� robi� tej drobnej miniatury, kt�rej� ��da�a, odk�adam j� na p�niej, a teraz kaza�em si� wydagerotypi�. Dopiero co wracam od dagerotyparza. Siedzia�em na s�o�cu przed kamer� obskurn� p� minuty. �wiat�o mi dokucza�o, wi�c wyraz moich oczu pe�en b�lu by� i walki. T�sknota mnie do Ciebie po�era, wi�c jakem tylko siad� spokojnie i zaduma� si�, smutek na twarz mi wyszed�, i ten male�ki obrazek doskonale podobny, ale straszny jest. Wyczytasz na nim, co w mojej duszy znaczy rozdzia� z Tob�. A�em si� sam cofn�� przed w�asnej twarzy wyrazem, gdy artysta od- 93 Maurycy P o t o c k i (1812�1879) � syn Aleksandra Potockiego i Anny z Tyszkiewicz�w, w�a�ciciel Zatorza, Jab�onny, Berezyny, Wi�nicza i in., podporucznik w 1831 r., szambelan dworu rosyjskiego, jeden z konkurent�w do r�ki Elizy Branickiej. W r. 1846 �on� Maurycego zosta�a, zabawnych los�w kolej�, c�rka Joanny B�br-Piotrowickiej, Ludwika. 94 Dmitrij Pietrowicz S i e w i e r i n (1792�1865) � dyplomata rosyjski, pose� w Szwajcarii i w Bawarii. Z. K. pozna� go jeszcze w r. 1829 w Szwajcarii. �Przyj�� nas niezmiernie grzecznie i dyplomatycznie pan Seweryn [Krasi�ski zawsze tak pisa� to nazwisko]; odda�em mu list Papy i obieca� nam dzi� kilka list�w do Genewy...� (Z. Krasi�ski Listy do ojca, W-wa 1963, list z dn. 9 XI 1829 r.) Ostatecznie spotkanie nast�pi�o we wrze�niu tego roku w Varennie, a 27 X oboje znale�li si� w M�nich. 5 XI Krasi�ski rozsta� si� z Delfina, jad�c� do Pary�a, odprowadziwszy j�, jak m�g� najdalej, tj. do Melun. Wsp�lny ten pobyt znalaz� swoje odbicie w Przed�wicie. kry� blach� najodowan�. To ja, ale ja w chwili poprzedzaj�cej strzelenie sobie w �eb. To hr. Henryk w N. K.95 ale hr. Henryk rzucaj�cy si� z mur�w zamku i rzucaj�cy ,,przekle�stwo�. B�dzie Ci to pami�tk� stanu ducha mego w Karlsbadzie 1841 r. Pomy�lisz sobie: �On mnie strasznie kocha�, gdy tak wygl�da� tam� � i nie pomylisz si�, bo ja Ci� strasznie i fatalnie kocham, ca�� dusz� skutym si� do Twojej czuj�. Nie dziecinn�, r�an�, b�yskotkow� mi�o�ci�, ale tward�, rozumn�, olbrzymi�, wkorzenion� w moje J a na zawsze Ci� kocham. Ty� moim sta�a si� Idea�em, Ty� moj� my�l� �ywotn�, powa�n�, nieoderwaln�. Serce moje t�skni za Twoim sercem, rozum m�j ��da, pragnie, domaga si� Twego rozumu. Nie blichtr sza�u, nie koloryt ju� tylko fantastyczny pierwszych chwil ukochania obleka mi Twoj� posta�, ale przekonanie o Twojej sile, prze�wiadczenie o Twojej pi�kno�ci ka�e mi, przymusza mnie kocha� Ci�, czu�, jak czujesz, i wiecznie my�l moj� z Twoj� o�enia�. Mam Ci� za typ najpoetyczniejszy, a zarazem najrozumniejszej kobiety. Stoisz przed oczyma mojej wyobra�ni jak pos�g greckiego boga, doskona�y, przepi�kny, tylko �e z piersi� p�kni�t�, rozdart� piorunem. Ale ta krysa czarna na tej marmurowej piersi, ten �lad ognia niszczyciela, kt�ry po�ar� Ci serce, to pi�tno zguby i nieszcz�cia na Tobie wyryte � jest tym w�a�nie, co mego Ducha na wieki p�ta do st�p Twoich. Ach! Stopy te chcia�bym obla� �zami. Daj r�k�, Ty moja, Ty wznios�a, Ty pi�kna! �ci�nij mi r�k�. Do obaczenia, wkr�tce zn�w b�dziemy razem! Tw�j do zgonu i po zgonie Zyg. T r o y e s, S o b o t a � 6 N o v e m b r a 1 8 4 1, l p o p o � u d n i u. Najdro�sza moja! Przez pioruny i zatopy, i �niegi jecha� dobrze mi, mi�o, lubo � ale do Ciebie. Odje�d�a� za�, cho�by tak� drog�, jak� ksi�yc wytyka na morzu w Neapolu lub na jeziorze w Varennie, niedobrze i sm�tno � a dopiero c� tak�, jak� teraz si� oddalam. �wiat dzi� podobny do kostnicy w Rapperswyl � mg�a i mg�a, i mg�a, serce moje p�k�o wczoraj, to jedno mnie pociesza, kiedy pomy�l�, �e ju� niezawodnie o tej godzinie jeste� z Ludmi�� � �e dzi� rano przyjechali po Ciebie i zabrali � teraz w St. Assise96 ju� przy kominku siedzisz lub le�ysz, a Lusza przy Tobie � i Mieczys�awa nie ma w Pary�u, i b�dziesz mog�a odpocz�� nieco. O moja Dialy! Czy pami�tasz, ile�my ju� razy roz��czali si� w rozpaczy, ale jednak zawsze z nadziej�, przeczuciem wkr�tce spotkania si� znowu i � teraz tak samo, Dyszo moja! Pami�tasz, w Neapolu w Palazzo Valle na tym ciemnym korytarzu, w Bregenz, kiedy� przez okno patrzy�a w noc czarn�, potem na drodze do Iffezheim, kiedym tak rozpacza�, potem w Terracina w tym �niadym pokoju, potem na ��dce pod statkiem parowym w porcie neapolita�skim, wreszcie tego roku w Villa di Roma � i zn�w tego roku wczoraj, wczoraj przy tym kominku, obok tej purpurowej firanki, tego okna du�ego, p�niej na tej dogasaj�cej ulicy pustej. Jeszczem z kabrioletu si� wychyla�, by Ciebie ujrze� w oknie, moja Ty Dysz droga. Jecha�em, jecha�em, a �zy przy Tobie wstrzymywane la�y si� potokiem. O drugiej w nocy przywlok�em si� do Nangis. Tam gdym wszed� do pokoju, gdzie�my obiad jedli razem jeszcze przed kilku godzinami, okrutnie serce mi si� �cisn�o. Wszystko tam by�o w nie�adzie, ale nieruszone, na tym samym miejscu, jakby po umar�ych, obrus na stole, jeszcze ten bochenek w kszta�cie korony, dwa biszkopty, butelki, szklanki i moje rzeczy na krze�le, i ��ko rozrzucone, tam, gdzie� odpoczywa�a, jeszcze fa�dy na po�cieli po kibici Twojej; pad�em na to ��ko, p�acz�c. Czeka�em z p� godziny na konie, �oj�wka si� pali�a, cicho, smutno, zimno, ju� na kominie iskry nie by�o. P�aka�em, a� konie zat�tni�y na podw�rzu, wtedym poszed� szuka� 95 Nieboskiej komedii. 96 Siedziba wiejska ks. Charles-Just-Fran�ois-Victurnien de Beauvau-Craon ko�o Ponthierry w departamencie Seine-et-Marne. po k�tach, czy� czego� nie zapomnia�a, na kominie odkry�em szpilk� wp� przygi�t�, kt�r�� zapewne tam rzuci�a, ucieszy�em si�, wzi��em j�, do pularesika rzuci�em, le�y przy w�osach Twoich, poka�� Ci j�, daj Bo�e, by wkr�tce. O si�dmej by�em w Nogent, w Provins dali mi innego postyliona. Nie mog�em zasn�� noc ca��, wci�� Varenna sta�a mi przed oczyma, s�oneczna, pi�kna, cicha, szcz�liwa, a ko�o niej ta noc woko�o, ta mg�a, ta noc i smutek ten. Potem Tw�j pok�j w Melun widomy otacza� mnie i Ty kl�cz�ca przy kominku � na �zy mi si� zbiera, Dysz, czuj� Twojej r�ki u�cisk jeszcze, Twoich ust przyci�ni�cie, s�ysz� oddech Tw�j, widz� Ci� w tej chwili ca��, jak� by�a� wczoraj! O Dysz, Dysz, ja bardzo kocham Ciebie! Przyjechawszy tu, odemkn��em pulares i spojrza�em w to o k o, co ma mnie strzec od z�ego. To Twoje, Twoje � ogromnie podobne � dzi�kuj� Ci za nie. Co te� Iry97 robi� po moim odje�dzie, raczej znikni�ciu. Fantastyczny to wiecz�r ten wczorajszy, mnie samemu si� zdaje, �em jak umar�y pokaza� si� Tobie i odszed�. O moja, moja Ty droga i najlepsza, pami�taj, �e nikt Ciebie tak kocha� nie mo�e ju� w �yciu tym, jak ja, tak jak i mnie nikt, tak jak Ty! Rwie si� serce, chcia�oby ca�e si� wyla� na ten papier, ca�e si� pos�a� tam, gdzie jeste�, o kochaj, kochaj mnie i co chwila pami�taj, �e Ci� duchem ca�ym kocham, Dyszo, Ty Dyszo moja. Prosz� Ci�, napisz, kto te� przyjecha� po Ciebie i jak to si� wszystko odby�o, pisz najdrobniejsze szczeg�y, prosz� Ci�. Za godzin� wyje�d�am, pojutrze po po�udniu b�d� w B�le, mo�e dzi� zdo�am cokolwiek zasn�� � dot�d wcale nie spa�em, od kiedym Ci� po�egna� � gor�czkowo mi, a przy tym zimno okropne. Siedz� w n�dznym pokoju H � t e l d u M u l e t, nogi i r�ce marzn�, daruj wi�c nieczytelno�� pisma. Nie mia�em odwagi do Commerce zajecha�, by mi zn�w serce si� nie �cisn�o, jak wczoraj w Nangis. Wyprawi�em Jana po bielizn� zostawion�, zarazem dwa listy Ci st�d do St. Assise, jake� ��da�a, posy�am, a jeden z nich z tymbrami98 Pary�a i Munich, by k-cia starego wprawi� w podziw, drugi za� g�adki. O pisz, pisz do mnie, moje dobro, moja droga, m�j aniele. B�g wie, jak Ciebie kocham, B�g wie, jak g��boko i nieodwo�alnie przywi�zanie do Ciebie zros�o si� i spoi�o, i pomiesza�o na wieki z ca�� istot� moj�. Do �mierci, Dialy, b�d� Tw�j ca�ym sercem i Duchem. I przez gr�b Ci� jeszcze przeprowadz� na drug� stron� grobu � a tam nie potrzeba mi b�dzie Ci� opuszcza�, tam nie b�dzie takiego miejsca jak M e l u n, gdzie bym musia� t�, kt�r� tak serdecznie kocham, sam� we �zach zostawi�. Z B�le do Ciebie napisz�. Niech Ci� B�g strze�e i wszyscy jego anieli. Do obaczenia, Ty najdro�sza. Kochaj, o kochaj i pami�taj o mnie � i co mo�esz uczyni�, je�li b�dziesz mog�a, uczy�, by przed wiosn� si� zobaczy�. Prosz� Ci�, Dysz, porad� si� doktora jakiego o to strzykanie, prosz� Ci�. Dagerotypu nie zapomnij, ni miniatury. I pisz, pisz, pisz, Ty najdro�sza. Ca�� dusz� moj�, Twoj� na zawsze, �ciskam Ci� � do widzenia. Tw�j Zyg. 1 8 4 2, 2 s t y c z n i a, M u n i c h. Najdro�sza! Tysi�czne dzi�ki Bogu, �e� nie chora. Co ja nafrasowa� si� ju� by� od dw�ch dni o Ciebie, ju� widzia� Ci� w ��ku, z chorob� gardlan�, jak naprzeklina� si�, �e to nie Roma tu, a nie Partenope99 tam! Powiadam Ci, same widma mnie otacza�y. Ju� pogrzeby ci�gn�y mi przez serce, przez m�zg, bo dopiero dzi� list Tw�j z 26-go odebra�em, a to z powodu, �e 97 Imi� pieska, darowanego Delfinie przez Krasi�skiego. (�Szuka�em przez te dni wszystkie pieska dla Ciebie, strasznie o� trudno � wreszcie wynalaz�em � �liczny [...]. My�l� go nazwa� I r y na pami�tk� moj�� � pisa� Krasi�ski do Delfiny 3 IX 1841. (Wyd. A. �.) 98 Timbre (fr.) � stemple, znaczki pocztowe, kt�re po raz pierwszy wprowadzili w u�ycie Anglicy w r. 1840. 99 P a r t h e n o p e � staro�ytna nazwa Neapolu. na Nowy Rok pewno pijany by� listono�nik m�j, jakby Orcio wyrzek�. A zatem nie poczuwasz si� do J a swego, Didysz? A kt� to twierdzi, �e dlatego nie poczuwa si� do s i e b i e, �e si� przemieni�? Kt� si� mo�e przemieni�, je�li nie t e n, kt�ry w�a�nie dlatego, �e si� przemienia, jest tym j a przemieniaj�cym si�! Bo inaczej by ani wiedzia� o zasz�ej przemianie! Czy my�lisz, �e kwiat wie, �e by� p�czkiem, lub owoc, �e ziarneczkiem by�? Ten tylko skar�y� si� mo�e na niepami��, kto pami�ta � na przemian�, kto niezmienny � na nie - ja s w o j e, kto jest j a nie�miertelnym. Bo inaczej aniby m�g� mie� najmniejszego wyobra�enia o tym nie-j a! Powtarzam Ci � ro�lina ani j a, ani nie-j a, swego nie wie � kto inny wie to za ni�, my za� za siebie wiemy o naszych j a i wtedy�my na podobie�stwo Boga stworzeni. Cz�sto Konstanty podobne m�wi�, jak Ty, spostrze�enia nad sob�. Twierdzi�, �e si� ju� prawie nie uznaje s o b � w dalekiej swojej przesz�o�ci � ale gdy to m�wi�, tym samym uznawa� to, czemu przeczy� si� zdawa�. Bo kto m�wi nie-j a, tym samym, w tej�e chwili, m�wi j a oczywi�cie! Taki jest los wszystkich zaprzecze�, �e s� twierdzeniem! Wi�c to nie inna Dialy tego wieczora marzy�a o kury�owieckiej dziewczynce, jedno ta sama, ta wiecznie ta� sama, ta nie�miertelna Dialy, kt�ra by�a niegdy� kury�owieck� dziewczynk�100, a ni� ju� dzi� nie jest, ale wie doskonale, �e nie kto inny, jedno ona ni� by�a. Kury�owiecka, blada, prze�liczna, z motylimi skrzyd�ami, tak jak Psyche Grecy malowali, dziewczyna, p�niej pani Potocka paryska w turbanie maureta�skim, obwis�a strugami pere� bia�ych, �wietna szmaragd�w po�yskiem, harda, podbijaj�ca, panuj�ca po salonach, a p�acz�ca w domu, chc�ca si� oszo�omi�, otumani�, by nigdy nie by� u s i e b i e, bo tam j� zawsze nieszcz�cie i obrzydzenie, i ucisk gotowy czeka�, wreszcie Dialy rzymska, sm�tna, wysmuk�a, p�dz�ca cwa�em po grobach starych pogan, w�r�d ruin wielkich, strzaskanych, pij�ca w b��kitnym powietrzu wo� ja�minow� i kochaj�ca si� w luciolach101, ta�cuj�cych po ��ce, po gajach lub na fali neapolita�skiej trzymaj�ca ster chy�ej ��dki, zapatrzona w szafirowy widnokr�g, t�skna do niesko�czono�ci, prosz�ca si� anio��w, by jej serce wyj�li z piersi i roztopili w�r�d tego widnokr�gu lazur�w, prosz�ca si� zn�w p�niej w Kolizeum Marsa i Venus, i pazia marsowego, i ksi�yca, by jej roztworzyli tajemnice swoje, zakochana w samotno�ci, w ciszy, w pustej Kampanii, w przechadzkach po nadbrze�u alba�skim, k�dy tylko koza gryzie li�� z��k�y jesienny nad przepa�ci�, zakochana jeszcze p�niej w szczytach g�r Vare�skich, w �aglach-duchach na jeziorze si� przechadzaj�cych, w pr�dkich podr�ach, rytmie wiose�, w wst��kach �cie�ek, obwi�zuj�cych przepa�� i wisz�cych nad g��bi� w�d, w powietrzu rzadszym i �wie�szym, bliskim ju� chmur, stopniach z urwisk, wiod�cych do Boga, coraz wy�ej i wy�ej � to ta sama, wiecznie ta sama istota, dusza, osobisto��, tylko �e nie jednym kszta�tem przyodziana, nie jedn� formu�k� �ycia tylko �yj�ca, ale coraz bardziej i wy�ej �hierarchicznie, �e tak powiem � rozwijaj�ca si�, rosn�ca w Ducha, w do�wiadczenie rzeczy ludzkich i w mi�o�� niebieskich! I patrz! Jakie� jej formy naj�liczniejsze? Oto pierwsza i ostatnia � dziewczynka kury�owieck� to anio�-dzieci�, rajsk� pi�kno�ci� przyobleczone, nic nie wiedz�ce, ni przewiduj�ce, od dnia do dnia karmi�ce si� dnia ka�dego rado�ci�, Dialy na wierzcho�ku ska� Fiume-di- Latte, to Anio�-Duch, wiedz�cy wszystko, pami�taj�cy wszystko, przewiduj�cy wszystko, a m�wi�cy, gdy spojrzy w �wiat: ,,Cho� z�e otacza�wierz� w dobro, cho� szpetne wsz�dzie � kocham pi�kno, cho� szatan wyje � dbam tylko o Boga! I oto dobro, pi�kno, B�g s� w �wiecie, s� nad �wiatem, s� we mnie i nade mn� � i czuj� ich wszech-przytomno�� � i nazywam j� s z c z � � c i e m!� I Dialy sama by�a pi�kna wtedy! O nie my�l, Dialy moja, �e si� czucie osobisto�ci coraz bardziej zatraca w miar� posuwania si� w �ycie � to tylko si� u tych dzieje, kt�rzy nie wyrobili sobie �adnej. Prac� cz�owieka 100 M u r o w a n e K u r y � o w c e � maj�tek rodziny Komar�w, miejsce urodzenia Delfiny. 101 Lucciola (w�os.) � dos�ownie: �wietlik. Robaczek �wi�toja�ski. przed Bogiem jest kszta�cenie i krzepienie coraz pot�niejsze tego j a swego. W�a�nie wolno�� jego na tym zale�y i z tego si� sk�ada. Ju� Pan wszystko stworzy�, a my tylko o tyle tworzy� mo�em jeszcze co�, o ile nasze j a coraz bardziej osobistujem. Lecz j a swoje w osob� coraz bardziej przemienia� � mog�oby si� wyda� egoizmem temu, kto by nie rozumia�, �e o tyle tylko j a nasze si� wy�ej i silniej wyrabia, o ile wzmacnia si� i rozszerza przez m i � o � �, w i e d z �, s e r c e i r o z u m, tj. o ile wi�cej przestrzeni Bo�ej, nie swojej to niby, przeciwpostawionej sobie, nie-j a jego sk�adaj�cej, wci�ga w siebie, przyswaja sobie, zatem ro�nie wzd�u� i wszerz, coraz gor�cej kocha, co Bo�e, niesko�czone, pi�kne, dzielne, wznios�e, niby przepada, roztapia si�, upowietrznia si� w tym, a zarazem jednakowo� ci�gle wraca do siebie, czuje, �e to on, a nie inny, wszystko to zagarn��, wla� w siebie i ukocha�. Nie ma mi�o�ci bez j a, tak samo, jak jej nie ma bez po�wi�cenia tego j a drugiemu! Ale by wiecznie po�wi�ca� c o � c z e m u � trzeba, by to c o � wiecznie mog�o by� po�wi�canym, tj. by�o wieczne, �y�o nie�miertelnie � inaczej albowiem usta�oby po�wi�cenie, sama mi�o�� by usta�a! Wieczno�ci zatem oddawania swego j a przez mi�o�� warunkiem jest, tego j a samego byt wieczny! Mi�o�� w rzeczy samej jest to ta sp�jnia, co najprzedziwniej godzi sprzeczno�ci j a i nie-ja, wi���c je z sob�, a �adnego nie niszcz�c! Nie niszcz zatem nic z siebie samej w pami�ci Twojej, raczej uwa�aj, jak si� p r z e m i e n i w a s z ju� na ziemi, i z tego wno�, jak si� zdoln� jeste�, cho� zawsze zostaj�c t� sam� osob�, przemienia� poza planet� tym � niesko�czenie, nie�miertelnie, tam gdzie i moje j a nie�miertelne spyta Ci si� kiedy�: ,,Dialy, a co?� I w tej chwili w�a�nie (takie mam przeczucie) b�dziem gdzie� p�yn�cy ponad Rzymem, ponad starym Kolizeum, odbudowanym przez nowych ludzi, wska�� Ci go skrzyd�em � powt�rz� zapytanie: ,,Dialy, a co?� A Ty mi si� u�miechniesz cicho jak Duch, co nie potrzebuje s�owami odpowiada�, w tym u�miechu b�dzie ca�a Twojej nie�miertelno�ci pogoda, tym u�miechem anielskim mi odpowiesz � i przelecim, i polecimy dalej! Pami�taj! Teraz, Dysz moja, s�uchaj! Powiadasz, �em dopiero raz pierwszy zat�skni� za Tob�. Dysz si� myli, bo od kiedym odmeluni� si�102, nie by�o dnia, a w dniu godziny jednej, w kt�rej bym nie t�skni� za Tob�. Wiesz dobrze, jak �yj� tu. �ebym nie by� sobie kaza� wpa�� w p r a c � m y � l i, to bym by� wpad� w przesz�oroczny zarzynaj�cy spleen. Od kiedym Ci� porzuci�, pracuj� nad tym, czego Ty wielk� cz�ci� jeste�103, nad c z y m �, co powinno kiedy�: W harmonijnych zwrotek rymie Ludziom poda� Siostry imi�! By tu jeszcze ich imiona, Gdy on umrze, ona skona, Nad ich grobu sennym g�azem, Jak za �ycia � brzmia�y razem! A zatem widzisz we mnie �lad zatrudnionej my�li, duszy cz�sto natchnionej, lecz nie braku t�sknoty za Tob�, bo w�a�nie to, co robi�, ci�g�� jest t�sknot�, i z t�sknoty tylko posz�o to, co robi�! Je�li o czym my�l� i marz�, je�li w co mam nadziej�, je�li czego ��dam, pragn� na �wiecie � to widzenia si� zn�w z Tob� i zamieszkania w jakim cichym miejscu, np. w Varennie! My�l Ty o tym, nie oskar�aj mnie, najdro�sza, o brak t�sknoty, ale zacznij si� sama stara�, by mojej t�sknocie sta�o si� zado��, tj. �eby�my si� za dwa miesi�ce i p� najdalej spotka� mogli. B�dzie to wtedy oko�o 1 5 m a r c a. W�tpi�, bym ju� do W�och pojecha� � co mi po nich bez Ciebie. Mo�e tylko na dwa tygodnie przed spotkaniem si� z Tob� wpadn� do Carrary 102 W M e l u n 5XI 1841 r. nast�pi�o po�egnanie z Delfina po wsp�lnym pobycie w Varennie. 103 Chodzi o Przed�wit, nad kt�rym Krasi�ski pracowa� w latach 1841/43 i kt�ry ukaza� si� w Pary�u w r. 1843 pod nazwiskiem Konstantego Gaszy�skiego. pos�g ten dla Ojca kupi�104 � potem si� obr�c�, jak lew, Didysz, jak sok�, Didysz, i przylec�, przygrzmi� do Bazylei lub gdzie b�dziesz i stamt�d Ci� na Lekkie wody nasze105 przywioz�! �le, �le, wiem o tym, dzieje si� tam u was w Pary�u. �adnego poj�cia wolno�ci nie ma tam u nikogo, ka�den zowie w o l n o � c i � by� despot� drugich. Ca�e Niemcy gorsz� si� z bezprawnego pot�pienia Dupoty106. Izba Par�w chcia�a si� zem�ci� za to, �e �National�107, pami�tasz, nazwa� j� kostnic�, ale ludzie, co s�dz�, m�ci� si� nie winni. Idea, kt�rej s� reprezentantami, za wysoka, za boska, by w niej cho� k�teczek na umieszczenie zemsty zosta�. Lecz I d e i we Francji nie ma poj�cia. Jest ruch materialny, rozs�dek, bystro��, dowcip, odwaga � nie ma rozumu, godno�ci, powagi, �wi�to�ci w niczym! Prze�yli si�, los W�och im zgotowany jest, jak R z y m ju� dwa razy �wiatu panowali, jak Rzym stan� si� nadgrobkiem wielkim! Niech Ci� B�g strze�e � ja Ci� kocham i kocham sto tysi�cami serc. Do obaczenia � do obaczenia! Tw�j Zyg. Listy d'un voyageur108 �ywo stoj� mi w pami�ci, pami�tam wszystko, pani Sand powinna by�a by� �on� Rousseau � to ta sama wznios�o�� po��czona z t� sam� twardo�ci�, nawet grubia�stwem czasami � zdania jej filozoficzne tyle warte co Liszta lub Lichnowskiego109. Przy- 104 W li�cie do Delfiny z 31 VIII 1841 r. Krasi�ski pisa�: �[ojciec] da� mi zatem komis do Massy-Carrary o pos�g biskupa kamienieckiego...� (Wyd. A. �.). Biskupem kamienieckim by� Adam Stanis�aw K r a s i � s k i (1714�1800) � jeden z tw�rc�w konfederacji barskiej, zwolennik reform w okresie Sejmu Czteroletniego. 105 L a g o d i L e c c o � po�udniowo-wschodnia odnoga jeziora di Como, nad kt�rym le�y Varenna, miejsce spotka� Krasi�skiego z Delfin� Potock�. 106 Michel August D u p o t y (1797�1864) � publicysta francuski, redaktor �Journal du Peuple�. Zosta� skazany w r. 1841 przez Izb� Par�w na pi�� lat wi�zienia, jako moralny sprawca zamachu na Henryka Eugeniusza Filipa Ludwika d'Orleans, ksi�cia d'Aumale (1822� 1897) � czwartego syna kr�la Ludwika Filipa. 107 ,,Le National� (1830�1851) � dziennik polityczny za�o�ony przez Thiersa, Migneta, Carrela i Sauteleta, organ politycznego ugrupowania bur�uazji przemys�owej, opozycyjny wobec rz�du Ludwika Filipa. 108 Lettres d'un voyageur publikowane przez Georges Sand mi�dzy r. 1834 a 1836 w ,,Revue des Deux Mondes�, konserwatywnym dwutygodniku paryskim, po�wi�conym polityce, historii, literaturze i sztuce (kt�ry w latach 1831�1877 pozostawa� pod kierunkiem za�o�yciela, F. Buloza) zawieraj� wspomnienia z Wenecji, gdzie pisarka bawi�a z Mussetem w zimie 1833/34. 109 Ferenc L i s z t (1811�1886) opublikowa� w r. 1835 na �amach �Gazette Musicale� sze�� artyku��w pt. De la situation des artistes et de leur condition dans la soci�t�, w kt�rych pobrzmiewa�y idee Ballanche'a i ks. Lamennaisa, a w latach 1837�39 Lettres d'un bachelier �s musique, r�wnie nieoryginalne i wt�rne. Ich autorstwo przypisuje si� Marii hr. d'Agoult. Felix L i c h n o w s k i (1814�1848) � jeden z najbli�szych przyjaci� F. Liszta, polityk niemiecki; wcze�nie rozpocz�� s�u�b� w armii pruskiej, p�niej by� przybocznym adiutantem Don Carlosa Marii Isidoro de Bourbon, pretendenta do korony hiszpa�skiej, kt�ry po �mierci swego brata, kr�la Ferdynanda VII w r. 1833 odrzuci� sankcj� pragmatyczn� tego ostatniego, przyznaj�c� prawa nast�pstwa tronu c�rce, przyj�� tytu� Karola V i wyst�pi� do walki o koron�. F. Lichnowski przez dwa lata ��czy� sw�j los z losem pretendenta. Po abdykacji ksi�cia powr�ci� do Niemiec i osiad� na �l�sku. Cz�onek parlamentu frankfurckiego w 1848 r.; wrogi rewolucji i stronnictwu demokratycznemu � zosta� zamordowany w okresie rozruch�w. Pozostawi� relacje z podr�y do Hiszpanii i Portugalii. W li�cie do B. Trentowskiego z 5 X 1848 Krasi�ski pisa�: ,,Co do Lichnowskiego, zna�em go osobi�cie przed laty; stara� si� niegdy� o s�owie jest �aci�skie: ne sutor ultra crepidam � s z e w c n i e c h w y � e j b u t a n i e r o z u m u j e � to bym jej pos�a� jako krytyczny rozbi�r jej zda� o filozofii. Co jej przeszkadza do prawdziwej genialno�ci, to brak w i a r y w co�, w cokolwiek b�d�, a bez tego nie ma geniuszu! 1 7 s t y c z n i a 1 8 4 2, M u n i c h. Droga moja! Tw�j rysunek jeszcze zawczoraj w wiecz�r doszed� mnie i ma�o mnie jedna bestia nie po�ar�a, a druga, ta strza�ami naszpikowana, nie przywiod�a do nerwowych trz�sie�. Czasem �ni� si� takie formy podczas zmory � p�niej, gdym czyta� ca�� histori� Dyszego, ma�om si� nie rozp�aka�, �licznie po polsku napisana, niech Dysz wcale nie my�li, �e �le pisze, i nie wstydzi si�, owszem, Dysz pisze po polsku jak ma�o kt�ra � nie powiem, kt�ry � ale k t � r a w Polsce. Czasem Dysz si� pomyli w pisowni, czasem w sk�adni, ale to wszystko zniknie przez u�ywanie, nic, jedno pisanie pisa� naucza, czyta� i pisa�, a j�zyk wyssany z mlekiem i tylko w g��bi Ducha drzemi�cy sam si� rozbudzi, przyjdzie do siebie, odnajdzie siebie. J�zyk ka�den objawieniem jest Bo�ym i bardzo mistycznym. Nie wiemy, ni jak si� tworz�, ni jak si� wzi�y j�zyki. Znakiem, �e Duch �wi�ty udzielony zosta� aposto�om, by�a w�adza m�wienia rozmaitymi j�zyki. Zdarza�y si� przypadki, �e osoby w wielkiej gor�czce lub zachwycie Ducha, lub w magnetycznym stanie, lub w godzin� skonu podobnie� daru tego nagle dostawa�y. Pani B�a�ejowa Krasi�ska, ta, przy kt�rej biskup kamieniecki110 pochowa� si� kaza�, konaj�c, nagle do niego po grecku przem�wi�a, cho� nigdy wprz�dy nie umia�a ni s�owa w tym j�zyku, i kaza�a mu zosta� z genera�a artylerii ksi�dzem, a to dla dzielniejszego ratowania upadaj�cej Rzeczypospolitej. J�zyk jest wprost �ywym objawieniem Bo�ego Ducha na tym �wiecie. Przez j�zyk sami siebie rozumiemy, pojmujemy, my mieszkamy Duchem w formie �ywej mow� zwanej � to granica, to �wiat, to kszta�t, to drogi mleczne, gwiazdy, s�o�ca, ksi�yce bez ko�ca, na kt�re eter Ducha naszego si� kraje, dzieli, rozgranicza, a jednak zawsze jednym i tym samym zostaje! J�zyk ka�dy z tysi�cami s��w jest jak ulotniony wszech�wiat, jak rytmiczne u n i v e r s u m z�o�one z d�wi�k�w, a wszystkie ruchy jego s� (pewnym tego) podobne do �ywych bieg�w tych wszystkich z�otych s��w Bo�ych, kr���cych po przestrzeni, wi���cych si� w frazesa zwane konstelacjami, w poemata zwane drogami mlecznymi, w pojedyncze wyrazy zwane planetami, w ca�kie periody zwane systemami s�onecznymi, wreszcie w j�zyk uniwersalny, ten Bo�y, zwany wszechnatur�! Ale to u n i v e r s u m niezawodnie proz� nie jest, tak jak ludzki j�zyk w samych pocz�tkach swych proz� nie by�, prozy nie zna�, ci�gle miarowymi, muzycznymi spadkami bucha� z piersi ludzkich. Wszech�wiata sk�ad i tok rytmicznym by� musi. Wszystkie tam s�owa metryczne, wszystkie wiersze rymowane i to Bo�ymi rymy, najrozmaitszymi, a jednak zgodnymi! Ot� j�zyk jest objawieniem ruchu, sk�adu, miary wszech�wiata � jest s�owem Bo�ym zewn�trz nas! Eliz�, nieraz m�wi�em z nim i sprzecza�em si�. Plam by�o pe�ne �ycie jego, a spod tych plam iskra jakiego� bohaterstwa wyskakiwa�a czasami. P�ki �y�, ilekrociem go spotka�, by�em mu raczej wrogiem i w oczym mu to wypowiedzia� par� razy...� (Listy Z, Krasi�skiego. T. 3. Listy do J. S�owackiego, R. Za�uskiego, E. Jaroszy�skiego, Kajetana, Andrzeja i Stanis�awa Ko�mian�w, B. Trentowskiego. op. cit.). Powodem star� by�a Delfina Potocka, o kt�rej F. Lichnowski wyra�a� si� uszczypliwie. ,,Z tym Lichnowskim jeszcze wczoraj drugie starcie mia�em o Ciebie i ma�o go nie wyzwa�em, wpad�szy w bia�� w�ciek�o��.� (Krasi�ski do Delfiny 4 IX 1841. Wyd. A. �.). 110 Adam Stanis�aw Krasi�ski. DELFINA Z KOMAR�W POTOCKA Wi�c to nie inna Dialy tego wieczora marzy�a o kury�owieckiej dziewczynce, jedno ta sama, ta wiecznie ta� sama, ta nie�miertelna Dialy, kt�ra by�a niegdy� kury�owieck� dziewczynk� [...] blada, prze�liczna... (2 I 1842) ZYGMUNT KRASI�SKI ... Dopiero co wracam od dagerotyparza. Siedzia�em na s�o�cu przed kamer� obskurn� p� minuty. �wiat�o mi dokucza�o, wi�c wyraz moich oczu pe�en b�lu by� i walki. [...] ten male�ki obrazek doskonale podobny, ale straszny jest. Wyczytasz na nim, co w mojej duszy znaczy rozdzia� z Tob� (24 VII 1841) Gramatyki wszystkie s� nud� nud, s� tylko trupem j�zyka rozsiekanym � prawdziwy j�zyk �ywy jest w g��bi naszych piersi � chcie�, i to z mi�o�ci� chcie�, a wydob�dzie, objawi si�, stanie si� nam w�asno�ci�, osobliwie, je�li jest narodowym naszym tj. przeznaczeniem naszym osobistym przez Boga nam nadanym, form� w�a�ciw�, w kt�r� B�g chcia� mie� nas ubranymi w tej a tej epoce czasu na ziemi. Si�gaj wi�c, Dialy, po j�zyk Tw�j rodzimy w g��bi Ciebie samej, wywo�uj go stamt�d z upragnieniem, wywo�ywaj go mi�o�ci�, pro� si� jego jak ukrytego anio�a, co �pi w sercu Twoim, a zaprawd� Ci m�wi�, on rozwinie skrzyd�a i uczujesz go rosn�cym w sobie i zagarniaj�cym dusz� ca�� Twoj� pod tych skrzyde� panowanie �wi�te. W rzeczy samej, �wi�to�ci� �wi�to�ci jest ka�demu narodowi mowa mu w�a�ciwa. Oto jest przywilej herbowny, dany mu wprost od Boga, kt�rym si� r�ni od innych, kt�rym si� objawia, jako on sam, jako o s o b a w�r�d Rodu ca�ego planetarnego! Kto j�zyk sw�j zatraca, biada temu � w�asny herb sw�j ma�e, odrzuca, ha�bi, historii si� zapiera, do ludzko�ci przestaje nale�e�, bo ten tylko do ludzko�ci nale�y, kto jej s�u�y w�a�ciwym sobie sposobem, r�nym od sposob�w, kt�rymi inni jej s�u��. J � z y k przede wszystkim czyni nar�d jaki cz�onkiem � y w y m ludzko�ci, tj. takim, kt�ry si� do jej c a � o � c i przyk�ada, ale sobie w�a�ciwym trybem, kt�ry swoj� nut�, swoj� w�asn�, w ten wielki akord wstawia, kt�ry sw�j filar, ale sw�j, z swoim znakiem, do tego ogromnego gmachu przynosi! Dop�ki plemi� jakie m�wi mow� swoj�, dop�ty niezwalczone. Los nic przeciwko niemu nie mo�e, bo go s�owo w�asne Bo�e, w kszta�t osobistego mu b�ogos�awie�stwa udzielone pod form� tego j�zyka, broni � a gdzie Bo�a m�dro�� i nadz�r broni, tam ludzki kaprys, cho�by z najwi�ksz� powi�zan pot�g�, nic nie przewiedzie, owszem, padnie jak gromem ra�ony, skoro si� tylko kszta�tu Bo�ego z jakiejkolwiek strony dotknie na ziemi! Ca�y Duch, wszystka inteligencja narodu mie�ci si� w jego mowie. Gdy umilka i nic ju� nie m�wi, i nie mo�e ju� m�wi�, wtedy dopiero przesta� by� godnym �ycia, bo straci� Ducha �ywi�cego, straci� inteligencj�, sta� si� kretynem w�r�d narod�w � a ludzko�� kretyn�w nie potrzebuje, rozm�wi� si� z nimi nie mo�e, odrzuca ich, osobliwie takich, co sami si� do kretynostwa spodlili przez zatracanie daru Bo�ego i niepilne zachowanie Bo�ej m�dro�ci im udzielonej! Lecz je�li nar�d inteligencj� swoj� ro�nie i wyra�a ten wzrost j�zyka swego przechowaniem, rozszerzeniem, spot�gowaniem, daremnie kusi� si� b�d� F a t a �lepe o odebranie mu tego, co mu da� B�g �ywy i opatrzny! Nie jest zbrodni� kretyna usun�� z miejsca, kt�re zalega, lub trupa z powierzchni w g��b ziemi przenie�� � ale przeciw-Bo�� i przeciw-ludzk� zbrodni� jest i pozostanie inteligencj� �yj�c� chcie� zabi�, zniszczy�, odebra� � i taka ju� rzecz nie mo�e si� uda�, bo powtarzam Ci, gdziekolwiek trafia p�d r�ki ludzkiej na m�dro�� Boga, wiekuj�c� w stworzeniu, i targa si� na ni�, tam natychmiast usycha i w proch si� rozlatuje. Zreszt� to wszystko jest domys� i przypuszczenie logiczne, bom nigdy nie s�ysza� w historii, by kto si� o co podobnego kusi� lub stara�. Czy przypominasz sobie? Prawda, �e nie! Chcia�em Ci tylko wyrozumowa� tu, jak� wad� p�och� jest zwyczaj powzi�ty u nas niedbania o rzecz naj�wi�tsz� � o najreligijniejsz� rzecz, �e tak powiem, w sk�adzie narodu � bo prawdziwie j�zyk jest to, co nar�d jaki r e l i g a t111 do Ducha � do inteligencji i do Boga! Kto nie wie o grzechu swoim, temu grzeszy� darowano, temu tylko, kto wie, nie przepuszczono. Mam wi�c nadziej�, �em Dysz�, o ilem m�g�, o�wieci� we wzgl�dzie grzechu jej dotychczasowego i �e raz wy�amawszy si� spod niego, Dysz nie zaprzestanie na tej drodze coraz wzlatywa� wy�ej, coraz wysmuk�ej i �liczniej, i cudniej wyra�a� si� danym jej przez Boga wyrazem, zmartwychwstawa� z grobu obczyzny, skrzyd�ami w�asnymi Ducha swojego!� ,,C a � � t � z i m � w a l k � j u � m i a � a m w i e l k � m i � d z y l e p s z y m, b u n t u j � c y m s i � j a a l e k k o m y � l n y m D y d y s z e m�. Zamiast m i a � a m, w y t r z y m a � a m albo z n i o s � a m, albo p r z e z t � c a � � z i m � j u � z a c h o d z i � a l u b t o c z y � a s i � s t r a s z n a w a l k a mi�dzy etc., etc. �K o n s o l u j � c y m j e s t� � p o c i e s z a j � c y m. ,,O t o c z e n i t y l u p i � k n o �c i a m i� � t y l � albo t y l o m a, lecz �adniej t y l �! T y l u jest drugi lub si�dmy przypadek, np. z t y l u p i � k n o � c i a l b o w t y l u p i � k n o � c i a c h. Lecz t� my�k� wielu u nas pope�nia; �p o � o � � s i � � p o � o � � s i � � zawsze Ty � opuszczasz, kiedy m�wisz o sobie, piszesz k � a d e zamiast k � a d �, p i s z e zamiast p i s z � � a w ostatnim np. to: pisze znaczy trzeci� osob�, on p i s z e, kiedy tymczasem Ja nie p i s z e, ale p i s z �! M y � l e zamiast m y � l �! C z u j e zamiast c z u j �! ,,W i d z i a � a m w c z o r a j R o t t e r. � c h c � w y j � � na w i e l k i e g o a r t y s t � � tu znowu poniewa� o Rotter. mowa, to nie c h c �, ale c h c e! ,,O c z y m w � t p i � � poniewa� to Ty w�tpisz, wi�c w � t p i � zamiast w � t p i e! Oto s� nic nie znacz�ce b��dy ortograficzne, kt�rem wyszpera� w Twoim li�cie, a �adnego, pr�cz pierwszego, nie ma co do �ywej sk�adni j�zyka, a to Duch i grunt!112 111 Wi��e. 112 Krasi�ski wielokrotnie prosi� Delfin�, aby pisa�a po polsku. M. in. poprawiaj�c b��dy i s�odz�c je pochlebstwami nawo�uje w li�cie z dn. 20 VII 1841: �Pisz zawsze par� kartek do mnie po polsku, prosz� Ci�, prosz� usilnie, droga Dyszo moja, powiadam Ci, �e krom tych kilku nieznacznych my�eczek, Ty masz dar �licznego spolszczania my�li Twoich, czysto nadzwyczajnie i powa�nie piszesz po polsku, bez tej afektacji, na kt�r� zwykle styl wszystkich Polek, skoro si� w sw�j j�zyk wdadz�, choruje.� (Wyd. A. �.) Przytaczamy jeden z nielicznych list�w Delfiny, pisanych w j�zyku polskim: Kochany Panie Chopin. Nie chc� Ci� d�ugim listem zanudza�, ale te� tak zosta� nie mog� w niewiedzy o Twoim zdrowiu i o dalszych Twoich projektach. Sam nie pisz, ale pro� pani Etienne albo tej poczciwej babki, kt�rej si� �ni o kotlecikach, by mi donios�a, jak Ci jest na si�ach, piersiach, duszno�ciach etc., etc. O N i c e i na zim� trzeba serio pomy�le�. Pani Augustowa Potockaa odpisa�a, �e si� b�dzie stara�a wszelkimi si�ami o pozwolenie dla pani Andrzejewiczowej [!], ale �e trudno�ci s� wielkie bardzo w tym nieszcz�liwym kraju. Przykro mi czu�, �e� tak osamotniony w chorobie i smutku; prosz� o kilka s��w: A i x-l a-C h a p e 11 e, p o s t e r e s t a n t e. O owym �ydzie chcia�abym te� pos�ysze�, czy si� zjawi� i zda� si� na co�? Tu smutno i nudno, lecz dla mnie �ycie wsz�dzie jednakowo sunie si�; byleby przesz�o bez gorszych cierpie� i pr�b, do�� na tym, co ju� znie�� trzeba by�o. Jako� i mnie nie poszcz�ci�o si� na �wiecie! Komu tylko �yczy�am dobrze, taka istota mi zawsze odp�aca�a niewdzi�czno�ci� lub r�nymi innymi t r y b u l a c j a m ib Au totalc , �ywot ten jest tylko ogromnym d y s o n a n s e m. B�g Ci� strze�, kochany p. Chopin. Do zobaczenia, najp�niej w pocz�tku oktobra. D. Potocka. Wyobra� sobie, zupe�na odelga, ju� 8 stopni ciep�a, �nieg taje i kapie melodyjnie z dachu, wiosna ju�, a� w duszy co� wonnego si� rozlewa! Do Varenny � do Varenny! Dysz, ka� pojazd opatrzy� sw�j, Dysz, pomy�l, kiedy pewno mo�esz by� w Bazylei � powiadasz o pierwszych dniach kwietnia, czy nie �aska by�aby na ostatnie marca. Dziwna w Tobie rzecz! Tobie r�wnie trudno do smutnych i niedogodnych Tobie miejsc przyje�d�a�, jak je opuszcza�. W pierwszym razie jednak, cho� masz wstr�t, spieszysz si�, wiedz�c, �e na z�e, jakby do dobrego. W drugim za�, cho� czujesz ch��, mitr�ysz czas i zwlekasz, wiedz�c, �e w�r�d z�ego, jakby� �r�d dobrego by�a, cho� czujesz ch�� w inne strony, nie mo�esz si� wybra�. Tam, cho� wstr�tna, ka�esz galopem p�dzi� � tu, cho� ch�tna, ��wiem si� przysuwasz. Wyt�umacz mi ten logogryf sprzeczno�ci? Ot� Konst. m�wi, �e w ko�cu kwietnia i w pocz�tku maja by� w Varennie i �e nikt do gospody w te czasy nie zaje�d�a�, tak dalece, �e mu taniej puszczono pokoje, bo w�a�nie czas by�, w kt�rym nikogo si� nie spodziewano. Dalej, �e Angielka widzia�a topi�cego si�, to wsz�dzie kto� kogo� widzia�, ale wierz mi, �e to jeden z najnieznajomszych zak�tk�w �wiata dot�d, bo wszyscy przeje�d�aj�, rzadko kto si� zatrzymuje. Pisa�em do mego ojca, �eby si� nie napiera� i �eby si� nie stawia� w po�o�eniu, w kt�rym Aleks.113 i Eliza po prostu chroni�c si� jego natarczywo�ci, broni� si� musz� od niego udawaniem i oszuka�stwem, zatem w �miesznej pozycji, radzi�em, by zupe�nie si� przesta� stara� o to wszystko. Na to mi tak odpisuje, poznasz z tych list�w stan jego umys�u, powiadam Ci, z siebie przenios�em na Eliz� jego nienawi�� i �al, i temu rad jestem, bo jej nie dba� o to � a mnie ogromna ulga. Jak przeczytasz, ode�lesz. Do obaczenia, Ty najdro�sza moja. Zyg. Kiedy tyle admirator�w w Frankfurcie, to c� dopiero w Pary�u? Kogo� Ty widujesz? Jaki� l e w z rana na wizyty przychodzi jak Kambis114 lub Sztakel.115 w Romie? Powiedz no, czasem, kiedy si� zdarzy ch�� Tobie, kogo Ty widujesz i kto Ci k u r � r o b i116 tam u was w Pary�u? Bo ju�ci bez komplementu jakiegokolwiek si� dot�d nie obesz�o. a Aleksandra z Potockich P o t o c k a (1818�1892) � wnuczka Szcz�snego, �ona Augusta, wnuka Stanis�awa Kostki, w�a�cicielka Wilanowa, znana z dzia�alno�ci filantropijnej. Cieszy�a si� du�ymi stosunkami w Petersburgu jako dama dworu cesarskiego. b Trybulacja � zmartwienie. c Au total (franc.) � og�lnie bior�c. List ten datowany 6 VII 1849 r., opublikowany zosta� w Korespondencji Fryderyka Chopina, W-wa 1955. 113 Aleksander B r a n i c k i (1821�1877) � syn W�adys�awa i R�y z Branickich, brat Elizy, przyrodnik, kolekcjoner i fotograf-amator. Od r. 1843 �onaty z Ann� Ho�y�sk�, siostr� ks. Zeneidy Lubomirskiej. 114 Henri-Fran�ois-Marie-Augustin d e C a m b i s (1810�1847) � syn Auguste- Marie- Jacques-Fran�ois-Luc (1781�1860), markiza d'Orsan i para Francji, dyplomata i polityk. 115 Zapewne nie Gustaw S t a c k e l b e r g (1766�1847) � syn Othona Magnusa (1736� 1800), ambasadora rosyjskiego w W-wie w latach 1772�1790, tajny radca i szambelan Aleksandra I, pose� rosyjski w Wiedniu, a nast�pnie przy dworze neapolita�skim (Kr�lestwa Obojga Sycylii), �onaty z Caroline de Ludolph (1785�1868), c�rk� ambasadora Kr�lestwa Obojga Sycylii w Petersburgu i Czartoryskiej, siostr� Alfredowej Potockiej (st�d zapewne bliskie stosunki Z. K. i D. P. ze Stackelbergami), ale kt�ry� z ich syn�w: O t h o n (ur. 1808), G u s t a w (ur. 1810), E r n s t (ur. 1813), p�niejszy ambasador rosyjski w Pary�u, lub A l e x a n d r e (ur. 1814). 116 Z franc. faire la cour � q. � umizga� si� do kogo, nadskakiwa� komu. M�wiono tak ju� w okresie Ksi�stwa Warszawskiego. M u n i c h, 6 l u t e g o 1 8 4 2. Droga Dialy moja! Kupiec dr�y o skarb sw�j, kr�l o pot�g�, bohater o chwa��, wieszcz o pie�� swoj�, ja o Ciebie! W�a�nie przeto, �e� mi per�� � tak� sam�, o jakiej m�wi konaj�cy Otello, richer than all his tribe117, l�kam si� wiecznie, by� w ocean mi nie wpad�a! I gdy wyda mi si�, �e si� fale podsuwaj�, kusz� stop� Twoj�, jak na brzegu neapolita�skim za Villa Reale � czy pami�tasz? � ile razy to mi si� przymarzy, przy�ni, wyda, wyk�amie w my�li, przedstawi, o�udzi, rozedrze serce, wpadam w stany wcale nie �art�w �adnych, ale g��bokiej, zapewne niesprawiedliwej goryczy, kt�ra z mojego pi�ra listy podobne owemu, na kt�ry skar�ysz, wys�cza! Daruj wi�c, �e wol� rozdartym sercem, zamienionym z okr�g�ego na prostok�tne, rani� Tobie samej dusz�, ni� znosi� sam w sobie my�l okrutn�, n�kaj�c�, my�l, �e o mnie zapominasz sama si� nie spostrzegaj�c i zn�w mimo wiedzy i mimo woli zapadasz w sid�a i waby tej ze wszech miar ku zgubie sun�cej cywilizacji, kt�rej form ostatecznym wyrazem miasto, k�dy przebywasz! Gdy si� dowiem, �em g�upi � to najwy�szym mi szcz�ciem. �adnego rozumu prze�wiadczenie takowym by mi by� nie zdo�a�o! I zwykle takim listem kwa�nym staram si� u Ciebie tylko o to, by� mnie odpowiedzi� o moim g�upstwie przekona�a, raz przekonany wolniej oddycham i to �nie�ne niebo nawet mi si� u�miecha! Daruj i przebacz � ale� mo�e nigdy nie dozna�a w r�wnym stopniu jak ja, co to dr�e� o dusz� czyj��, co to podejrzywa�, �e ta dusza zrodzona do pi�kno�ci, a ca�e �ycie piek�em ziemskim osaczona, zn�w nie wiedz�c sama o tym, pewnym wp�ywom szata�skim podlega � i coraz mniej dba o tego, kt�ry by pragn�� by� jej str�em anio�em, pragn�� sobie odj��, a jej da�, sam znicestwie�, a Ducha swego i wszystkich w ni� przela�, pragn�� umrze� w niej, by ona �y�a wysoko, niebotycznie, dumnie, wspaniale na wieki! Moc kochania rodzi si�� zarzut�w, idea�u miara, miar� ��da�. Jedno s�owo czasem, jeden rys, odcie� niepodobny do oddania, w serce nalewa trucizny, w m�zg podejrzenia wtyka. Je�li po rozs�dnemu to ocenia�, w rzeczy samej to �mieszno�ci� jest, nud�, kwasem, kaprysem! Lecz g��biej wgl�dn�wszy w dusz� cz�owieka, nie ju� rozs�dku lornetk�, ale prosto wzrokiem serdecznym, kto wie, czyby ta �mieszno�� nie dosta�a nagle skrzyde� cherubinowych, nie b�ysn�a twarz� anielsk�, nie pokaza�a si� by� natchnieniem mi�o�ci niesko�czonej! Raz wi�c jeszcze daruj i przebacz � nie dla Ciebie jednej napis nasz zostaje � tego, �e nam obojgu r�wnie s�u�y, i przesz�y m�j list, i dzisiejszy ten dowodem! Bo w przesz�ym pyta�em si� o po�ow� napisu, dr��c �czy teraz�, a w dzisiejszym m�wi� Ci szcz�liwy ,,i na wieki�. Wiesz, co si� dzieje dzi� w Romie naszej? Dzi�, pojutrze, popojutrze? Gwar, krzyk, t�um, barberi, la ripresa dei barberi118 � pami�taj tylko, la ripresa dei barberi, tam ja b�d�! Jed� prosto przez Korso, u Merla119 si� zatrzymaj przez pi�� minut, daj mi czas, potem, pami�taj, la ripresa dei barberi, tam ja b�d�! Czy� poj�a, m�w, powiedz, pozw�l, bym raz jeszcze Ci powt�rzy�: la ripresa dei barberi, bo tam b�d�! A nie zapomnij, ni te� si� pomyl, jed� prosto, 117 ,,Wi�cej, ni� ca�e jego plemi� warte� (W. Szekspir: Otello, akt V, scena 2. Przek�ad J. Paszkowskiego). 118 La ripresa dei barberi � chwytanie berber�w, jedna z zabaw karnawa�u rzymskiego. Kilkana�cie koni puszczano na wy�cigi od Piazza del Popolo przez Corso i chwytano je pod samym Kapitolem. ,,Konie te przeciskaj� si� przez t�umy masek i p�dz�, gonione krzykiem, �piewem i gwizdem, postrojone w pi�kne uzdy, korony i bukiety, a najpierwej stoj�cy otrzymuje nagrod�, wyznaczon� przez miasto i senatora...� � pisze M. Budzy�ski we Wspo mnieniach z mojego �ycia, Pozna� 1880. Wy�cigi te trwa�y zwykle trzy dni. 119 Lokal ten, gdzie Krasi�ski cz�sto bywa�, znajdowa� si� na Piazza Colonna. sempie dritto120, na wzd�u� Korsem, a� dojedziesz do la ripresa dei barberi, ja tam czeka� b�d�! Co tam masek piszczy? Co fio�k�w d�d�y? Co confett�w gradem polatuje i pada? Czy widzisz, jak przez t� rzek� �yw� g��w ludzkich przep�ywa pow�z ten, a w nim matka Twoja, a z drugiej strony ni�szy koczyk, a w nim ko�ciotrup Kalikstowy121 ten? I przywita�y si� kwiatami! A Michel-Angelo122 rzuci� konceptem sma�onym w oliwie i posypanym musztard� u Lepra123 robion�, a Pippo, jak poliszynel, skoczy� z ty�u na pojazd i przechylony, nerwowatym g�osikiem szepce co� do ucha Natalii, kt�ra nieznacznie niby na u�miech skrzywi�a usta i zn�w zaletargowa�a si�! Ashton124 jedna, siedz�ca przed tymi dwoma paniami, p�ywa w ma�le rado�ci, wszystkie Pippa koncepta chwyta i z�by ku nim szczerzy, wszystkie confetti, co wlatuj� w pojazd, probuje, czy z gipsu, czy z cukru, ko�cem j�zyka, wszystkie bukiety zbiera i chowa pod szal, by z nich uple�� za powrotem girland� dla jednego Padre jezuity! I my tam bywali! I o nas s�yszano tam! Patrz! Arlekiny, doktory, adwokaty, Rzymianie starzy id�, wal�, gwi�d��, krzycz�, b�aznuj�! �andarmy przelatuj� galopem, dumni, �e im takie Austerlitz si� zdarza, cicho, cicho, s�o�ce ju� dachy pa�ac�w oz�oci�o, zmierzch nadci�ga, barberi biega� b�d�, p�k�a rzeka, rozdzieli�a si� na dwa koryta, po�rodku, jak niegdy� dla �yd�w, sucha wst�ga ulicy zosta�a. Niespokojnie czekaj� Rzymianie, t�skni�, ��daj�, pragn�, pal� si� � czy Juliusz Cezar, czy Napoleon Cesar wchodzi bram� del Popolo, �e tak te tysi�ce patrz� ku niej? Nie, cz�apak�w dziesi�� tam si� z�yma, puszczono � grzmi�, lec�, b�ysn�, przelecia�y! Dwoje dzieci i starzec jeden we krwi na ziemi po nich �ladem cyrkowym, dawnym, obaleni, konaj�cy, le�� � ju� noc! I ju� do domu chod�my, Dialy, na barszcz, sznycle i pierogi, potem cygaro zapal�, Ty do fortepianu, filozofi� Ci przerywa� b�d�, o 12-ej, wiesz, mamy i�� w dominach na festino, wi�c wracajmy do domu ju�! Do obaczenia, najdro�sza Ty Tw�j Zyg. 120 Sempre diritto (w�os.) � zawsze prosto. 121 Kaliksta z Rzewuskich C a e t a n i, ks. Teano (1810�1842) � c�rka Rozalii i Wac�awa (Emira), autorka dwutomowej powie�ci �aska i przeznaczenie, W-wa 1851 (przet�um. i wydanej pod w�asnym nazwiskiem przez H. Rzewuskiego) oraz dzie�a o muzyce, opublikowanego w Rzymie 1841 r. Rozalia Rzewuska mia�a ochot� wyda� c�rk� za Zygmunta Krasi�skiego, st�d zapewne niech�� Kaliksty do Delfiny Potockiej. �...nas nienawidzi�a Kaliksta� � pisa� Krasi�ski do Delfiny l II 1844 r. 122 Don Michelangelo C a e t a n i, ks. Teano i ks. Sermonety (1804�1882) � polityk i promotor rozwoju kultury w�oskiej, jeden z za�o�ycieli Stowarzyszenia Dante Alighieri, przyjaciel artyst�w, intelektualist�w i polityk�w swego czasu, m. in. H. Stendhala, H. Balzaka, W. Scotta, F. Liszta, R. Chateaubrianda i H. Taine'a. M�� Kaliksty Rzewuskiej. 123 Restauracj� L e p r a, mieszcz�c� si� na rzymskim Corso, opisa� Z. K. w li�cie do D. P. z 22 XII 1839 r.: �By�em poszed� wczoraj wiecz�r na obiad do Leprego. Nigdy� nie widzia�a tych brudnych, ponurych, �le o�wieconych trzynastu pokoj�w, pe�nych ludzi, wrzasku, dymu, jad�a i butelek; nie masz wyobra�enia obrzydliwo�ci tego widoku...� (Nieznane dot�d listy Z. Krasi�skiego do D. Potockiej [1839�1843] op. cit.). Mimo to Krasi�ski by� tam od 1839 r. cz�stym go�ciem, spotykaj�c si� w porze obiadowej z przyjaci�mi i znajomymi. 124 Lady A s h t o n, a w�a�ciwie A c t o n Mary Anne (1785�1852) � c�rka sir Joseph Actona, genera�-porucznika neapolita�skiego, gubernatora Gaety. Maj�c czterna�cie lat po�lubi�a w r. 1799 swego wuja, Sir John Actona (1736�1811), premiera rz�du neapolita�skiego. Dobra znajoma D. P. i Z. K. 1 8 4 2, M u n i c h, 8 l u t e g o. Droga moja! Nie wiem, kto pod tym wzgl�dem z nas prozaiczniejszy, czy ten, kt�ry szcz�cie i pi�kno za wieczno�ci przymiot trwa�y maj�c, tu je b�yskawicami i gromami by� mieni, czy te� ten, kt�ry s�dzi, �e podobie�stwem jest na najwy�szym szczeblu wyt�enia zatrzyma� wci�� siebie, ca�� ro�lin� w kwiat przemieni�, czyli z kwiatu �odyg� zrobi�, z najdzielniejszych uczu�, z egzaltacji i ekstazy, z natchnienia � codzienno�� i potoczno��! Nie myl si�, nie �ycie prozy ca�e zdo�a si� przemieni� w punkt szcz�cia, ale ten punkt si� rozlezie na d�ug� wst�g� prozy. Pi�kno ka�de, o ile na ziemi cz�stk� z Kr�lestw Bo�ych spad�� w czas, b�yskaj�c�, znikom�, a zarazem wieczn�, bo stamt�d rodem, i przez to, �e wieczn�, tak porywaj�c�, musi trwa� kr�cej ni� reszta zjawisk �ycia, musi, jako z innej sfery wy�szej, tu g o � c i � tylko, a nie mieszka�; �eby zamieszka�o, dosta�oby prawo miejskie tutejsze przywilejem, z arystokratycznej swej natury przesz�oby w ch�opsk�. Patrz na histori�! Kto d�u�ej trwa � czy Chiny, proza prozy, czy Rzym retorski, prawniczy, praktyczny, czy G r e c j a, kwiat prawdziwy, pi�kno�� jedyna, poezja przecudna staro�ytnej epoki? O�mdziesi�t lat ten kwiat kwit� i przemin��, jednak dot�d kwitnie w nas! Co d�u�ej trwa � czy Francji boskie, natchnione chwile i chwa�y, czy zimny rozs�dek i przewaga angielska? Co d�u�ej trwa, czy masa demokratyczna, �lepa, zwierz�ca, czy taki kwiat ludzko�ci jak Aleksander Wielki lub Napoleon? W naturze kto d�u�ej trwa, czy ropucha i polip, czy c u d cz�owieczy z boskim pi�tnem na czole? I to bardzo naturalnym, bo koniecznym jest. Kto ziemski bardziej, ten d�u�ej ziemi si� trzyma, kto niebieskim bardziej, tym kr�cej na niej �yje; kr�cej co do czasu matematycznego, w Duchu za� d�u�ej niesko�czenie, bo cz�owiek, co umrze cho�by w dwudziestu pi�ciu latach, pewno d�u�ej �y�, ni� ropucha, co od czterech tysi�cy lat siedzi w kamieniu, ni� ska�a, co od siedmiu tysi�cy stoi nieporuszona! Im mniej �ycia, tym d�u�szy byt, im wi�cej, tym kr�tszy! Dlatego te� to, co w i e c z n e, wcale z tutejszym czasem nie zachowuje rachunku i miary; tym, �e w i e c z n e, nad wszelki czas wy�szym jest, i dlatego, �e wy�szym, w nim utrzyma� si�, �y� w jego k o n w e n a n s a c h, �y�, jako czas �yje, nie mo�e; musi wi�c jako objawienie o b j a w i a � si� w c z a s i e, jako w i e c z n o � � nie potrafi p�yn�� z c z a s e m jednymi falami, wi�c musi b � y s k a �! I m�wi� Ci, �e musi tak dlatego, �e jest tym, czym ono jest, dlatego, �e anielskim jest, nie z ziemi, ale z nieba, nie proz�, ale poezj�, nie g�azem, ale d�wi�kiem, nie sko�czono�ci�, kt�ra si� dalej rozwija, ale niesko�czono�ci� w sobie ju� dope�nion�, wieczn�. Tu wi�c jako c h w i l a staje, a tam jest jako w i e c z n o � �! Kto wierzy w inne s z c z � � c i e na ziemi, ten nie w szcz�cie wierzy, ale wcale w co innego, temu wygody raczej, spokoju pewnego, ciszy, nie trudu, wypoczynku, braku trwogi i t�sknoty, lecz i zarazem braku zapa�u i natchnie� si� chce, to zupe�nie jest inna sfera. Sko�atane dusze, serca, co wiele cierpia�y, maj� prawo ��da� tego, ale niech nie my�l�, �e ��daj� s z c z � � c i a lub p o e z j i, lub I d e a � u. Rozbi�y si� na wszystkich ostrzach rzeczywisto�ci, na ska�ach granitowych stoj�cych w czasie, na ziemi, w �wiecie ludzkim krew �ycia wyla�y, ludzkie j� im sztylety wytoczy�y z serca lub trucizny przepali�y w sercu. B�l serc takowych okropny, straszny, niepocieszalny niczym; one ju� wiary nie maj�, bo nadziei nie maj�, wi�c ju� tylko pragn� mniej cierpie�, uko�ysa� nieco gorzko�� wrz�c� wewn�trz Ducha: szydersko witaj� nawet pomys� czego innego na tym �wiecie ni� odpoczynek, wygoda, staranie si� o zapomnienie! Takim jest m�j ojciec. Mo�esz si� o tym z jego listu, przy��czonego tu, przekona�; a takim drugim jest dopiero in potentia, to jest w tym rodzaju, losem gnany ku temu stanowi Ducha, maj�cy przyj�� do tej mety � Konstanty; trzeci� za� istot� tak�e podobnie obarczon� losu jarzmem, w serce g��boko pchni�t� losu no�em, jeste� Ty. I czy� nie dziwno, �e tak Opatrzno�� zrz�dzi�a, i� w�r�d was trojga postawi�a s e r c e m�ode jeszcze i pe�ne �ycia, by ono was kochaj�c, �ycie wam swoje odda�o, krwi� swoj� was karmi�o, a� krew ta up�ynie i ono p�knie tak�e, ono umrze tak�e! Ma c'e tempo,125 bo to serce nie do tego, czego�cie wy doznali wszyscy troje, ka�dy w swojej sferze, Ty i m�j ojciec najgorzej, najdotkliwiej! To s e r c e nie rozbi�o si� dot�d na �adnej rzeczywisto�ci i dlatego pot�ne jest, �ywe jest, wierzy i kocha, bo nie dotkni�te tym, co jak g�az grobowy ziemski ci�y na waszych i rodzi w was albo ironi� straszn�, albo sm�tn� rozpacz! Lecz zapytajcie si� wy, czy to serce wiecznie na waszych si� nie rozbija? Czy�cie jemu wy nie ska�ami, nie ostrzami, tym straszniejszymi, �e to nie wasza wina, ale to los wasz, nie wasza wola, ale po�o�enie wasze, nie wy sami, ale to, co wami rz�dzi � natura rerum126! Tej przezwyci�y� serce moje nie zdo�a, ale walcz�c przeciwko niej p�kn�� mo�e i tym wam kiedy� dowie��, �e was na ziemi kocha�o! Czy to monolog, czy list do Ciebie, trudno rozr�ni�, ale to s� my�li po mnie przesuwaj�ce si�. O Dialy! Na mi�o�� Boga, staraj si� walczy� z ironi�, z gorycz�, z rozpacz�! Patrz, do jakiej nieukojonej niczym sm�tno�ci prowadz�. Starzy, starzy rodzice to umieraj�ce anio�y, kt�re nas karmi�y i wychowa�y, anio�y niegdy� blasku pe�ne, niegdy� �ycia pe�ne, w kt�rych si�� i opiek� my wierzyli, maj�c si� sami za s�abych � a teraz na co przysz�o? Co boskim w nich by�o, zda si�, przepada, co silnym, kruszy si� � my czujem si� od nich pot�niejszymi. Nie znam cierpienia r�wnego nad to, �eby czu� si� p o t � � n i e j s z y m od istoty kochanej. Ale komu� to wszystko m�wi�, nie znasz Ty tego? Nie jeste��e sama w takim po�o�eniu? I matka� Twoja w sferze swej niewie�ciej nie podobna��e do mojego ojca? I nie truchlejesz�e o ni� co dzie�? I nie boisz�e si� zawsze, by ta z�a godzina nie wybi�a, co nas samymi zostawia na ziemi! Jeszcze raz Ci m�wi�, patrz, na czym ko�czy si� �ywot ludzki. Jedn� si�� Ducha, ale ogromn�, mo�na nie podda� si�, mo�na zwyci�y� i b�l, i gorycz, i zewn�trzny �wiat. Wiedz o tym, ruguj z serca wszelkie szyderstwo, wyt�piaj gorycz! Ach, ja pi�knie m�wi�, na kaznodziej� si� urodzi�em! Kto odda spok�j duszy, kt�rej rzeczywisto�ci r�ka go odebra�a? B�d� wi�c i Ty gorzk�, b�d�, bo inaczej by� nie mo�e. Ja dotrwam Ci do ko�ca i ja wszystk� gorycz Twoj� wezm� i przyjm�; wiem, �e to nie Ty, ale to, co okr��y�o Ciebie, to granice Twoje, to nie Ty! Ja kocham T y Twoje, musz� przysta� i na granic�, w kt�rych jego na ziemi objawienie si� odbywa. Ale strach, jak smutno pisz� dzi�, przerzuc� si� w co innego! Powiedz mi, czy� sobie si� wystara�a o domino i maseczk� na festino i jaki wzi�a�, czy ten szary podbity r�owo, czy ten czarny jedwabny? Za pierwszego naj�cie cztery i p� piastr�w, za drugi pi�� podobno. A uwa�asz, furmanowi kaza�em, by o dwunastej stan�� przy Ges� e Maria, na to, by nas przy domie wsiadaj�cych nie spostrze�ono, a potem w bok od Tor di Nona, za uliczk� czeka� b�dzie na nas. Chcesz, bym do Rospigliosi127 polecia� � czas jeszcze, i przyni�s� Ci kilka kamelii na to festino? Bo niewielka pociecha z tych Sztakelbergowych, co ledwo rozkwitn�, gnij� i padaj�. No, kiedy nie chcesz, to tu zostan�. So�tykowa128 przysy�a�a, 125 Ale mamy czas! 126 Natura rzeczy. 127 R o s p i g l i o s i � szlacheckie nazwisko w�oskie, znane ju� w XIII w. Wsp�czesnymi Z. K. przedstawicielami tej rodziny byli: G i u l i o C e s a r e R o s p i g l i o s i (1781� 1859) i jego synowie; C l e m e n t e, G e r o n i m o i F r a n c e s c o. Nazw� t� nosi� r�wnie� stary pa�ac rzymski, wybudowany w r. 1603, przy kt�rym znajdowa�o si� muzeum sztuki antycznej, a zapewne i kamelearnia. 128 Henrietta Ewa z Ankwicz�w S o � t y k o w a (1810�1879) � c�rka Stanis�awa Ankwicza i Zofii z �empickich, przelotna m�odzie�cza mi�o�� Mickiewicza. Krasi�ski pozna� j� w Genewie w r. 1830, p�niej za� w Rzymie bywa� cz�stym go�ciem w domu jej rodzic�w. W r. 1835 pisa� do H. Reeve'a: �Nie wiem, jaki dyabe� ich op�ta� t� nadziej�, �e ja pr�dzej czy p�niej b�d� ich zi�ciem. We W�oszech, w Niemczech, na l�dzie, na morzu, wsz�dzie �cigaj� mnie westchnieniami, spojrzeniami, zaproszeniami, grzeczno�ciami. Od pocz�tku robi�em i robi�, co tylko mog�, by im wyperswadowa�, �e jestem im wdzi�czny jak dobry znajomy, ale �e bynajmniej nie pre- czy nie chcesz by� na muccolach129 � dobrze, po barberach wsi�dziem do jej powozu i obaczym muccoletti. Patrz, Dialy! Na Jowisza! Pi�kny widok! Dziwny, fantastycki! Patrz! Te fale czarne takie i tyle du�ych luciol�w na nich w oddali. Jaki� t�um, t�ok, cisk, gniot, krzyk, gwar, pisk, huk, �om, �miech! Strze� si� � Arlekina widz� figlarnego, co Ci� podchodzi z ty�u, strze� si�, ot, machn�� chustk�, nic nie zrobi�, ale adwokat, patrz, i ten nic. Kt� Ci zgasi� teraz wszystkie od razu muccole? Daj, zapalaj u moich. Jak�e� mnie ten przekl�ty po palcach trzcin� sw� przeci�gn��, o z�ami� ci j�, bratku! Ot, masz, masz, Dialy, fular tego pajaca. Trza mu go odda�, prosi si�, z ulicy m�k� sypi�c sobie na nos. Id� z Bogiem i nie ga� drugi raz... Ot, ga�gan! Zn�w zgasi� pani So�tykowej. Co pani jest? Co� widz� czerwonego u pani na twarzy? Pani� iskra zapali�a � to strach! To mo�e pani cer� popsu� � masz racj�, pani, tak dba� o to! Trzymaj pani drucian� mask� moj� na twarzy � cera, cera przede wszystkim, tak si� pani rozczerwieni�a�, a zwykle tak bia�� jeste�. No, m�j Bo�e! Jeszcze ten ostatni dzie� zapust pani cer� zniszczy! I patrz, Dialy! Oto�my odwie�li t� delikatn� pi�kno�� do domu, sami jeste�my zn�w w oknie, patrzymy na Korso! Karnawa�, rado��, pustota, m�odo�� dla tego ludu za chwil kilka si� sko�czy; dzwon uderzy, �andarmy go rozgoni�, zdmuchnie ka�den iskr� swoj�, krzyk si� rozlegnie od Popolo po Kapitol: Carnevale � morto! Staro�� postu si� zacznie, ciemne ko�cio�y, pogrzebne Miserere, gasn�ce gromnice zamiast milionowych muccolett�w! Jest �andarm Pana Boga, zwany c z a s, kt�ry podobnie staje w�r�d Karnawa�u �ycia i m�wi: ,,Rozejd�cie si�, si�dma godzina wieczorna ju� uderzy�a, zdmuchnijcie �wiat�a, kt�re trzymacie w r�ku, id�cie wszyscy, id�cie, a na ko�cu Korsa tego znajdziecie wielkie, puste Forum Romanum � i ruiny!� Ale �andarm to tylko powiedzie� mo�e tym, co na ulicy hasali i mask� mieli na twarzy, i wosk kapi�cy na sukniach, i buffo�skie stroje. Tym, co s� w oknie, co s� w pokoju, gdzie Ty i ja, i ten fortepian, i ten pos�g Napoleona na koniu, i ten snop kwiecia na stole, a ta Divina Comedia130 pod lustrem, tego on nie rzeknie, bo nie mo�e, nie ma prawa! S� albowiem na tym Korsie �ycia salony o�wiecone jedn� lamp� i dwoma sercami, pe�ne �ycia, Ducha, zatem m�odo�ci, pe�ne g�osu, �piewu, d�wi�ku, zatem ruchu i post�pu, pe�ne kamelii i konwalii, zatem wiosny. Mi�o�� je wyj�a jako wyspy szcz�liwe spod praw p�yn�cej rzeki czasu. Tam policja wst�pu nie ma, to pa�ac ksi���t rzymskich, to nie ulica ludu rzymskiego! tenduj� do �lubnej obr�czki. Ale c� poradzi� na �lepych? (Cyt. za St. Tarnowskim: Zygmunt Krasi�ski, t . l, Krak�w 1912). 21 V 1841 r. pisa� za� do A. So�tana o Henrietcie i jej matce: �Dobre, poczciwe, cho� g�sto �mieszno�ciami osypane istoty� (Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�tana, op. cit.). Henrietta Ankwicz�wna, wyswatana po cz�ci przez Z. K., wysz�a w r. 1837 za Stanis�awa So�tyka, a po jego �mierci, w r. 1844, za Kazimierza hr. Kuczkowskiego. 129 �wieczki, kt�rych zapalanie i gaszenie by�o jedn� z zabaw rzymskiego karnawa�u. �Jest to zabawa dziwnego rodzaju: przy rz�sistych pochodniach, w noc ju� ciemn�, snuj� si� t�umy masek i bezmaskowych, a ka�dy trzyma w r�ku zapalon� �wiec� ma��, woskow�, i jeden drugiemu stara si� �wieczk� zgasi� dmuchni�ciem, nast�pnie zgaszon� � stara si� zapali� u s�siada � znowu gasz� je sobie wzajemnie, znowu szukaj� innych, aby j� zapali�. St�d �miechy, wykrzykniki, nawo�ywania. Bokiem id�cy intonuj� narodowe pie�ni, deklamuj� poezje � to Dante, to Tassa, to samego Petrarki � a� o p�nocy rozlega si� huk dzia�a i ka�dy �pieszy do domu�. (M. Budzy�ski: Wspo mnienia z mojego �ycia, op. cit.). 130 Boska komedia A . Dantego. I tak dzi� ostatni wtorek. Ust�p ten dedykuj� przesz�orocznemu. Na teatrze jeszcze ani razu nie by�em � wszystkie wieczory w stancji Konstantego, czasem id� s�ucha� gry p. H.131 Odpowiedz mi, gdzie si� spotkamy, w jakich stronach tej granicy! Do obaczenia � do obaczenia. Tw�j Zyg. Ja nie � ale przyznaj, �e greczyzna moja Ci� nudzi, bo� nawet nie mia�a ciekawo�ci przenikn��, co ten napis132 znaczy, a mo�e by sens jego nie taki nudny si� wyda� Tobie, jak forma. 1 5 [ l u t e g o] 1 2 � t a w n o c y, l 8 4 2. M u n i c h. Smutny wiecz�r, droga Dialy. Konst. by� chory od trzech tygodni, sili� si� z gor�czk�, dopiero si� zawczoraj pok�ad�, zawo�a� doktora, coraz gorzej � wi�c dzi� wiecz�r przed trzema godzinami poszed�em do tego doktora, kt�regom nie by� widzia� dot�d. Pani Handley adres mi da�a, przyby�em na Ludwig-Strasse, wprowadzono mnie do p. Breslau, kt�ry mnie g�osem kawki, sowy, puszczyka o�wiadczy�, �e m�j biedny Konst. od trzech tygodni chory na t� przekl�t� Schleimfieber133 , kt�ra tu panuje i po ca�ych Niemczech, �e ju� mu si� wrzody porobi�y na wn�trzno�ciach, �e lada chwila mo�e nerwowej gor�czki obr�t wzi�� i �e ma�o ma nadziei, by z tego si� wydoby� � bo nie ma systemu nerwowego bardziej roztrzaskanego itd., itd. Mo�esz sobie wyobrazi�, jak mi jest. Wr�ci�em do Konst., kt�ry ju� ma�o co gada� mo�e, powiedzia�em mu, �e ma kataraln� gor�czk� mocn�, potem poszed�em do p. H., jej prawd� powiedzia�em, widzia�em scen� rozdzieraj�cej rozpaczy, �ebym j� by� piorunem uderzy�, nie tak by jej rysy si� roztarga�y. Ju� dzi� pomimo matki posz�a do Konst. i tam przy ��ku jego siedzia�a, ale on nic do niej nie rzek�. Bobo134 mi z Petersb. doni�s� dzi�, �e m�j ojciec nie wychodzi od kilku dni, �e s�aby � i st�d mnie strach ochwytuje. W b�lu serca, w t�sknocie, do kog� si� udam, je�li nie do Ciebie. Mo�e strac� w tych dniach tego, z kt�rym si� wychowa�em i �y�em � tego, kt�ry ze mnie cz�owieka stworzy� przez g��boko�� swoich idei i kocha� mnie ogromnie � tego, co po m�sku tak podobny do Ciebie, �e czasem wasze s�owa, wasze frazesa i wasze akorda zupe�nie te same! Odpieram t� my�l z�owrog� od siebie, a wraca, straszna, z�a, natr�tna, za�arta, ssie mi serce, jak pijawki jadowite. S�ysza�em tak�e dzi�, �e mn�stwo ps�w w�ciek�ych w Pary�u. Zmi�uj si�, Ty, co masz ich dwa, strze� si�, tu tak�e z pi��dziesi�t tego si� w�ciek�o w tych dniach � tak �e dzi� krucice wzi��em nabite, gdym wychodzi� na ulic�. ,,Co nie ma wigilii ani jutra, snem jest.� A co powiedzie� mo�esz innego o Bogu i wieczno�ci? ,,Co nie ma wigilii ani jutra, Bogiem jest�. Czy� nie r�wno dobrze i prawdziwie brzmi? I dlatego s n y nie s� snami, ale objawem wy�szej sfery, iskrami, co z wieczno�ci spadaj� na ziemi�, szcz�ciem, idea�em, porwaniem, zachwytem! Wigilia i jutro to warunek tego, co wczoraj si� urodzi�o, a jutro skona, co bez tych warunk�w �yje, nie�miertelnym jest! 131 Delfina H e e l � H a n d l e y (ur. 1813) � pianistka i dama dworu kr�lowej bawarskiej Karoliny, �ony Maksymiliana J�zefa I (a� do jej zgonu, tj. do 1841 r.), z kt�r� Konstanty Danielewicz zwi�zany by� w�z�ami uczuciowymi. 132 Z zachowanych list�w nie wynika, o jaki napis chodzi. 133 Schleimfieber (niem.) � gor�czka kataralna. Tak Zygmunt Krasi�ski nazywa� tyfus. �O tyfus si� boj� w Polsce. Wsz�dzie ta Schleim-fieber, nieprzyjaci�ka tych, kt�rych kocham�. (List z 25 II 1848. Wyd. A. �.). 134 Boles�aw P o t o c k i (1806�1875) � najm�odszy syn Szcz�snego i Zofii Wittowej, Mistrz Obrz�d�w Dworu Rosyjskiego, szwagier Delfiny Potockiej. O�eniony w r. 1836 z Mari� Sa�tykow (1816�1845). T�skno, �le, bieda mnie wlaz�a pod serce, sam chory jestem, m�zg krwi pe�en, a dusza smutnych przeczuci�w. Dziwna Soba�sk. reweria o mnie135. Anim czu� 9 lutego, �e kto� z moim Duchem sp�kowanie ma. Kto daru widze� z bardzo wysok� inteligencj� nie po��czy, ten mo�e �atwo na wariata wyj��. Tak smutno mi, �e pi�ro z r�k wypada � dobranoc, Dialy moja! Biedny, biedny Konstanty! I m�j ojciec mo�e w tej chwili wzywa mnie tak�e w b�lu i smutku. Bieda. l 6 - g o. Moja Dysz kochana, poprzysi�gam, na czym �wiat stoi, ko�ysz� si� obr�czki mleczne i kr�c� si� s�o�ca nadmieczne � nigdy, nigdy na my�l mi przyj�� nie mog�o, �e 2000 lub 1500 fr. kosztuje miniatura Mirbelowa136. 75 cesarskich twarzy � za twarzyczk� Dydyszy! Anim marzy�, anim �ni�, a teraz strach mnie ochwyta�, dr�� mi kolana, nie wiem, co m�wi�, jak prosi� dalej, zn�w nie wiem, jak by� bez miniatury. S�uchaj, Dysz, nie spos�b, by w tym mie�cie nie by�o dobrego malarza, kt�ry by 1500 fr. nie ��da�, to nie spos�b, tylko si� dopytaj, bo za 1500 fr. kaza� malowa� dla Zygm. miniatury to szale�stwo i na to Zyg. przysta� nie mo�e. Przeprasza, �e tak nudzi�, domaga� si�, cofa si� z pro�b�, mo�e p�niej zdarzy si� Dyszy spotka� jak� malarzyc� mniej I m p e r i a l, wtedy wspomni Dysz o mnie i o �nie moim i ka�e mi urzeczywistni� pragnienie moje! Tymczasem niech przyjedzie z Dysz� tamta, mo�e nie taka z�a, Zygmunt z penta�yku zbity. A kiedy Dysz wyje�d�a z namow�, by rzecz przez ni� mi dana nigdy z r�k moich nie wysz�a, to chyba Dysz nie wie ni pojmuje, co mnie do Dyszy wi��e i z Duchem Dyszowym spaja. Pisa�a te� Dysz, �e sm�tno by Jej by�o, gdybym takie do kogo jeszcze listy pisywa�. Mnie tak ju� sm�tno by�oby wtedy samemu, �e pierwej bym zdech� nad kartk�, ni� s��wko na niej napisa� � rozumiesz, Dysz! Wi�c nie ma Dyszy co o takich in's Blaue Schauen137 my�le� i niepodobne przypuszcza� � niemarzalne marzy�. O ile Ciebie z ca�ego serca kocham, o tyle trwa raj mi�o�ci dla mnie, o ile nie Ciebie, o tyle on przeszed� na wieki ju� dla mnie. Za trzy dni panem posiadaczem lat 30 b�d�! Ju� to pewnego rodzaju kapita�, a procent z niego do op�acenia �wiatu to c z y n ju�, a nie w e s t c h n i e n i e! Wolno mi osobistego doznawa� szcz�cia tam, gdzie je sobie wypracowa�em i wyszuka�em przed tej godziny wybiciem. Lecz by�oby n�dz�, s�abostk�, g�upstwem g�upstw, ostatecznym poni�eniem now� jak�kolwiek sfer� jego po wybiciu tej chwili sobie wylekkomy�lnia�, w tym by le�a� dow�d, �em n i c, �em o s i e �, b � a z e n z b � a z n � w, jak ka�den, co bruk �ycia zbija. Rozumiesz Ty t� konieczno�� m�sk�, kt�ra nie jest wcale konieczno�ci� niewie�ci�, ale m�czy�nie musi by� p r a w e m. Kiedy sercu mojemu nie dowierzasz, musz� Ci rozumem moim dowodzi� niepodobie�stwa hipotezy Twojej! 135 R�verie (franc.) � dos�: marzenie, Izydor S o b a � s k i (1796�1847) � syn magnata podolskiego z Hajsyna, Mateusza, uczestnik powstania listopadowego, na emigracji nale�a� przez pewien czas do bliskiego kr�gu przyjaci� Mickiewicza i by� kr�tko cz�onkiem Ko�a Towia�czyk�w. O�eniony z Seweryn� Potock� (por. przyp. do listu z dn. 4 III 1842). Krasi�ski wielokrotnie w korespondencji z Delfin� wspomina� go z sympati�, a w li�cie z 6 XII 1841 r. pisa�: ,,Powiedz ja�niej, powiedz obszerniej, co z rzeczy, kt�re� wy�o�y�a Iz[ydorowi Soba�skiemu], uderzy�y go jakby si�� przebudzaj�c�, z marze� powrotn� do jawu. Je�li chcesz, przeczytaj mu nawet ca�y ci�g mojego rozumowania� [wy�o�onego w poprzednim li�cie: ,,o mojem przeczuciu magnetycznego, zbli�aj�cego si� objawienia w kr�gu natury�. 5 XII 1841]. Nale�y doda�, �e Soba�skiemu, kt�ry by� �wiadkiem rzekomego uzdrowienia �ony Mickiewicza, przypisywano dar magnetycznego widzenia. W li�cie z 13 XII 1841 r. Z. K. dodaje: �By� w miar�, jak Izydor Ci si� wynurza z swoimi g��bokimi my�lami, ty mi cho� kilku s��wmi wyt�umaczy�a, rad bym albowiem wiedzie�, jakie systema mog�o si� zagnie�dzi� w tym m�zgu...� 136 Rue de M i r b e l (1796�1849) � modna na�wczas malarka francuska, nadworna portrecistka Ludwika XVIII i Karola X. 137 Niebieskich migda�ach. Na po�egnanie piej, Wylanym �zom, spe�nionym snom, Sko�czonej piosnce Twej!138 Wyla�em te �zy Tobie, spe�ni�em sny te przez Ciebie, sko�czy�em pie�� t� w Tobie, a tak sko�czy�em j�, tj. uzupe�ni�em j�, �e mi si� w i e c z n � sta�a � bo uwa�asz, to tylko w i e c z n e prawdziwie, co w sobie c a � e, d o p e � n i o n e, s k o � c z o n e! Tu wyrazu sko�czone nie bierz za ograniczono�� i marno��, i �miertelno��, ale za to, co zwie si� A b s o l u t u m. A b s o l v o po �acinie znaczy dope�niam, uzupe�niam! Czy uwa�a�a� trzy formy, w kt�rych wszelkie �ycie �yje? S k o � c z o n o � � pierwsza, ni�sza (le fini), d��y wiecznie do n i e s k o � c z o n o � c i (1'infini), by przez ni� dosta� si� do drugiej s k o � c z o n o � c i ca�ej, najwy�szej, kt�ra jest form� Bo��, wieczno�ci�, absolutn� zgod� sko�czonych i niesko�czonych form w J e d n y m! Ot� w ka�dym D u c h u ludzkim ju� tu na ziemi odbite s� te trzy sposoby �ycia Ducha, wszystkie nasze my�li s� sko�czone, ci�g ich, liczba, wir, p�d � niesko�czony! A pewne I d e e, uczucia, wyroby serca czy inteligencji, chwile �ycia � w i e c z n e, tj. takie, �e ju� w sobie w s z y s t k o zawar�y i wszystko swoje zawar�szy, maj� si�� nie�miertelnych form, si�� �ycia przez siebie, sob�, w sobie i z siebie na zawsze. To s� wszystko obrazy tego, co nas tam czeka. Ponad czasem p�yn�cym jest W i e c z n o � � Kr�lestw Bo�ych. Rozpad�a W i e c z n o � � sta�a si� przesz�o�ci� i przysz�o�ci�, sko�czono�ci� jako przesz�o��, niesko�czono�ci� � jako przysz�o��, siebie za� sam� zachowa�a pod kszta�tem najmniej tu schwytalnym t e r a � n i e j s z o � c i! Ile razy co� z C i e b i e staje Ci si� wci�� t e r a � n i e j s z y m, tylekro� to c o � z siebie ju� kolorytem W i e c z n o � c i opromieni�a�, ju� to c o � podnios�a� do g o d n o � c i za�wiatowej, niebieskiej! Mnie Ty jeste� tak�! I ju� Ci niebo w Duchu moim na ziemi, o ile by� to mo�e, rozwieczni�em. To jest wszystko n a s z e, wszystko, co mnie z Tob� spaja�o w czasie tu i tam, tak lub inak, skupi�o si� w �yw� Ide�, kt�ra mi przytomna, obecna wsz�dzie i zawsze! Pojmujesz czy nie? Ju� przez to samo tak Ciebie przybra�em w Ducha mego, �e i po �mierci on si� od Ciebie nie b�dzie m�g� od��czy� � bo to, co na ziemi wesz�o do sk�adu �ycia wewn�trznego naszego, i po zgonie w tym �yciu trwa� musi, tego �ycia by� sp�jni�, dalej w nim si� rozwija�. Konst. bardzo chory, pisz�, ale czuj� pomieszanie w g�owie, coraz on gorzej si� ma. List Boba Ci przesy�am � tam o Mieczys�. jest du�o, tylko mi go nie odsy�aj. Kongestie139 moje si� zmniejszy�y, alem nieraz my�la�, �e ju� Ci� nie obacz�. Do obaczenia, kochaj, nie b�d� tak sm�tna, wspominaj zatok� bosk� � ale wiedz, �e s� bardziej jeszcze boskie, po kt�rych naszym przeznaczeniem pop�yn�� kiedy� � i prosz� Ci�, zacznij te� troch� my�le� o Zurich. Tw�j Zyg. l m a r c a [ 1 8 4 2, M u n i c h]. Najdro�sza Didyszo moja! Starego Beauvau140 powiesi�, Mimiego do galer, Ludmi�� do klasztoru, �eby Ci dopu�cili tkn�� si� stop� dili�ansu. Na mi�o�� Boga, prosz� Ci�, zaklinam, bij� czo�em o n�ki, ani mi si� ruszaj z Pary�a, dop�ki nie b�d� m�g� sam do Bazylei poje- 138 Cytat z wiersza Mickiewicza S�owiczku m�j (Do Bohdana Zaleskiego). Wierszem tym Mickiewicz zako�czy� list, pisany 10 VIII 1841, wkr�tce po poznaniu A. Towia�skiego, i wzywaj�cy J. B. Zaleskiego do przyjazdu do Pary�a. 139 K o n g e s t i a (z �ac.) � chorobliwy nap�yw krwi do naczy� krwiono�nych jakiego� organu. 140 Charles B e a u v a u ks. de Craon (1793�1864) � oficer w okresie I cesarstwa, za II cesarstwa senator, m�� Ludmi�y Komar�wny, znacznie od niej starszy. Liczy� w�wczas blisko pi��dziesi�t lat. cha� naprzeciwko Ciebie. Zdycham z trwogi, z z�o�ci, z b�lu na sam� my�l tej podr�y awanturniczej przez Ciebie marzonej, wola�bym Ci� widzie� w Pekinie, ni� w tym obmierz�ym, ga�ga�skim Munich, na to, by� mi tu wpad�a w Schleimfieber jeszcze. O mnie si� nie troszcz, potrzebuj� jeszcze z 15 dni zupe�nej spokojno�ci i picia w�d. Potem, da B�g, b�dzie dobrze i zobaczymy si� wkr�tce. Wszelkie silne wra�enie mnie teraz szkodzi. Tw�j przyjazd do Munich by�by mi najbole�niejsz� rzecz�, bobym si� ba� o Ciebie co chwila, a potem, nie masz wyobra�enia, co to za pod�e, komera�owe miasto, p. Ces.141 do tego tu, i strasznie cz�sto mnie odwiedza, bo mnie kocha strasznie. Wyszkowski142, Led�chowski143 to samo � Stieglitz144 zaraz raport by paln��, bo polityki tu nie ma, s� tylko dla dyplomacji takie zatrudnienia. Na mi�o�� wi�c Boga, prosz� Ci� i zaklinam, nie pope�niaj zamys�u Twego. Sobie by� zaszkodzi�a, mnie nie pomog�a, owszem trosk�, niespokojno�ci� mnie ca�ego o Ciebie nape�ni�a i zmartwi�a. Europa ca�a by o tym wiedzia�a, przysi�gam Ci na mi�o�� moj� ku Tobie, �e gdybym zn�w czu� �mier� w sobie, to natychmiast sam bym Ci� przyzwa�, bo s� chwile, przed uroczysto�ci� kt�rych wszystko ma�ym i drobnym, �wiat znika. Lecz gdzie nie potrzeba i nie warto, tam nigdy nawet heroizm nie pomaga, ale szkodzi. Co dzie� czuj� si� lepiej, Kissingen pij�, potrzeba mi jeszcze z pi�tna�cie dni zupe�nie temu oddanych. I c� by� tu widzia�a? �o�e, na kt�rym Konstanty dogorywa. Jednak doktor mi dzi� powiedzia�, �e je�li hemoragii145 w tych dniach nie b�dzie, to ocalony. Za ch��, za zamys�, za zamiar za� niech Ci� przycisn� do piersi. Dzi�ki, dzi�ki Ci, m�j aniele str�u, moja wierna i dobra, i poczciwa, i kochana Dialy! Zap�a� Ci B�g za to � ale pami�taj, tego nie czy�. Najdalej 5 kwietnia b�dziemy razem. Miniatur� sko�cz, prosz� Ci�. Niech Ci� Pan i Pa�scy anieli strzeg�. Dzi� Ci� maluj� na Lago di Nemi. Do obaczenia, ale nie w Augsburgu, ni tu, w tym obrzydliwym mie�cie. Tw�j na wieki Zyg. 141 Cezary hr. B r o e l � P l a t e r (1810�1869) � uczestnik powstania 1831 r., brat W�adys�awa � za�o�yciela Muzeum w Raperswylu, o�eniony ze Stefani� Ma�achowsk�. G�o�ny publicysta emigracyjny, prezes Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, dzia�acz obozu monarchistycznego. W marcu 1842 bawi� w Munich i istotnie cz�sto widywa� si� z Zygmuntem Krasi�skim, o czym �wiadcz� p�niejsze listy poety, nie wchodz�ce do niniejszego wyboru, a zw�aszcza passus z listu do Delfiny Potockiej, datowanego 14 III 1842: �Cez. dzi� wyje�d�a. Wczoraj w wiecz�r podzi�kowa�em mu szczerze za okazan� mi przyja�� i prosi�em, by przebaczy�, je�lim si� zrazu na jego sercu nie pozna�. Tom mu by� winien. W opiniach inteligencji si� r�nimy, ale dowi�d� mi w tych ostatnich dniach, �e ma serce szczeropolskie, gor�ce, dobre, umiej�ce urazy zapomnie�. Darmo � musz� mu przyzna�, �e jest szlachetny, tkliwy i dobry� (Wyd. A. �.). 142 [Jan Adam W y s z k o w s k i] �z �on� osiad� w Monachium i tu go�cinnie dla wsp�rodak�w dom sw�j otworzy� b�d�c ich przewodnikiem po mie�cie i cz�stuj�c ich go�cinnie barszczem i kapu�niakiem. Oboje byli bardzo w podesz�ym wieku, kiedym ich pozna� w 1846 r., on bowiem mia� z g�r� lat siedemdziesi�t, a ona dochodzi�a do sze��dziesi�tk. �lad�w s�ynnej pi�kno�ci zna� ju� na niej nie by�o, ale lubi�a naprowadza� rozmow� na Petersburg i wzdychaj�c spogl�da�a na zawieszony w salonie portret W. Ks. Konstantego [...]. Druga Czetwerty�ska, jej siostra, wydana za hr. Naryszkina, posiada�a serce Aleksandra I...� (L. Dembowski; Moje wspomnienia, Petersburg 1898). 143 Ignacy Hilary L e d � c h o w s k i (1789�1870) � hrabia, oficer wojsk polskich, 144 Nie uda�o si� zebra� bli�szych danych o Stieglitzu, 145 H e m o r a g i a (gr.) � krwotok, utrata krwi. LA RIPRESA DEI BARBERI ... Wiesz, co si� dzieje dzi� w Romie naszej? Dzi�, pojutrze, popojutrze? Gwar, krzyk, t�um, barberi, la ripresa dej barberi [...] Co tam masek piszczy! Co fio�k�w d�d�y! Co confett�w gradem polatuje i pada! [...] I my tam bywali! I o nas s�yszano tam! Patrz! Arlekiny, doktory, adwokaty, Rzymianie starzy id� , wal�, gwi�d��, krzycz�, b�aznuj�! (6 II 1842) KARNAWA� RZYMSKI rozmawiaj�c, przechodzili�my (z St. Ma�achowskim) po bocznych, pustych ulicach Rzymu, a karnawa� wrza� na Corsie i czasem wrzaski t�umu, nagle si� podnosz�c, cisz� nam przerywa�y, a mnie i jemu smutno si� dzia�o. [...] niegdy� by�by pobieg� na Corso w taki dzie� i tam si� rozciekawi� do confett�w i masek [...] Ja innem w sobie d�awi� wspomnienia, inne �zy wstrzymywa�em. (27 II 1848) 4 m a r c a [1 8 4 2, M u n i c h]. Droga Dysz! Pisz� wci�� do Pary�a w nadziei, �e Ci� tam listy moje wstrzyma�y i �e dopiero w ko�cu miesi�ca wed�ug pro�by mojej wyjedziesz. Jaki Konst. dobry i przywi�zany do Ciebie � od kiedym mu Tw�j zamiar opowiedzia�, wci��, ile razy si� budzi, pyta mnie si�: ,,A c� pani Delfina?� A kiedy mu powiadam, �e piszesz, i� jedziesz, zak�ada r�ce z wyrazem troski nieopisanej, jakby prosi� Ciebie, by� tego nie czyni�a, a mnie, bym od tego Ci� chroni�. Zna on albowiem dobrze to pod�e miasto, pe�ne jezuit�w i szpieg�w wszelkiego rodzaju. Lecz o to mniejsza jeszcze � to, co by mnie zarzyna�o co chwila, gdyby� w okr�g tej atmosfery wjecha�a, to boja�� serdeczna o Ciebie, by� si� nie rozchorowa�a. Dzie� i noc bym angosciowa�146 o to, chwili spokoju nie mia�, sam si� rozs�ab�, a to niezawodne, �e dnia tego samego, co by� tu przyby�a, zaraz by ambasada wiedzia�a, przez ambasad� stary Wyszkowski, przez Wyszkowskiego ca�a Polonia, przez Poloni� Pary� i Polska, i Petersburg, p�niej ja bym z Tob� st�d wyruszy�, ale wtedy wszyscy ju� by wiedzieli, �e�my razem i �e razem pojechali�my. Lepiej by afisz wydrukowa� i rozes�a� z ca�� podr� nasz� i pobytem razem po ca�ej Europie, bo jeszcze na afiszu tym by�my tylko to, co by�my chcieli, umie�cili, a oni, gdyby� raz wpad�a w ich j�zyki i pi�ra, rozpisaliby wsz�dzie to, co si� im marzy, wydaje, roi w m�zgu � zatem k�amstw tysi�c i g�upstw milion. Dalej, nag�y Tw�j wyjazd z Pary�a bez po�egnania si� z nikim, Kisielewow�147, Aleks.148 i Bobr.149 jak trzy �cigaj�ce charty rzuci�oby na trop Tw�j. Soba�ska150 pewno si� domy�la Twojej duszy, kiedy przy Twoim ��ku siaduje. 146 Trapi� si�, dr�czy�. 147 Zofia z Potockich K i s i e l e w (1821�1886) � c�rka Szcz�snego i Zofii Wittowej, od r. 1821 �ona Paw�a hr. Kisielewa (1788�1872), rosyjskiego m�a stanu i genera�a- adiutanta, kt�ry w latach 1856�62 by� pos�em rosyjskim w Pary�u. Od r. 1829 �y�a z nim jednak w separacji. Zwi�zana z zakonem O.O. Zmartwychwsta�c�w. 148 Aleksander Potocki. 149 By� mo�e Joann� z Morzkowskich B�br-Piotrowick�. 150 Seweryna z Potockich S o b a � s k a (1817�1875 ?) � c�rka Seweryna Potockiego i Anny z Sapieh�w, �ona Izydora Soba�skiego. Po jego �mierci wysz�a powt�rnie za m�� w r. 1847 za Fran�ois de Colleredo-Valse�, szambelana, tajnego radc� i pos�a austriackiego w Pary�u i w Londynie. ,,Naj�adniejsza z panien Potockich by�a Seweryna i by�aby pi�kno�ci� sko�czon�, gdyby nie wzrost zbyt niski i sk�onno�� do oty�o�ci. Ta, wydana za Soba�skiego, Lud. jest dzieckiem dobrym, ale roztrzepanym � stary Beauv. �yje tylko z opowiadania misternego drugim takich zdarze�. St�d wnioskuj�, �e ledwo by� z Pary�a wyruszy�a, tam by ju� wiedziano, k�dy i po co � i to wszystko na to, by� tu si� rozchorowa�a, mnie kuracj� przerwa�a � bo wola�bym nie wiem co, ni� przy Tobie si� kurowa�, nadtom estetyczny, za wiele poezji mi�dzy nami p�ywa i unosi si� � wolno kobiecie by� chor� przy m�czy�nie, ale m�czy�nie nie. Je�li chcesz, zanadtom kokiet! Gdyby� przyby�a, precz zaraz bym zrzuci� flanelowe kaftaniki i ciep�e pantofle, w elegancj� bym wpad�, kt�rej nie u�ywam w Twojej nieprzytomno�ci. Wdzia�bym �pi�ce w komodzie, przygotowane, nie noszone, czekaj�ce, a� si� spotkamy, lekkie surduty i spodnie � r�kawiczki z flanel� przez okno, a bia�e glansowane na �apy itd., itd., itd. To le�y w mojej naturze, inaczej by� nie mo�e, bo� dla mnie ani gospodyni�, ani Niemk� �adn�, ale idealn� Polk� zawsze! Mo�e si� roz�miejesz, ale to mego charakteru rys, prosz� Ci� wi�c, pozw�l, niech sam te wody obrzydliwe, ale dzielnie ratuj�ce, przepij�. Dalej, c� za widok by Ci� czeka� tu? �o�e mo�e za dni kilka �mierci. Doktor jeszcze dzi� mi m�wi�, �e za dziesi�� dni Konst. albo ocalony, albo ju� nie na tej ziemi. Dwa straszne przypadki mu gro�� � albo hemoragia, a t� jeszcze wstrzyma� mo�na, albo przedarcie si� wrzodu na wskro� przez wn�trzno�ci, tu ju� ratunku nie ma i w 24 godzin zgon. Je�li go strac�, Dialy moja, Ty mi ju� jedna tylko zostaniesz na �wiecie. Wi�c prosz� Ci�, b�agam, je�li nie dla siebie, to dla mnie szanuj si�, nie nara�aj si� na tak� w�ciek�� i szalon� podr� i na wjazd w Niemcy teraz pe�ne chor�b. Uspok�j si� po silnych duszy wzruszeniach, nabierz si�, by�my za trzy tygodnie mogli oboje m�odzi, szcz�ni, zdrowi by� razem w lepszych i pi�kniejszych stronach, nie w�r�d bagien i ma�piarstw gotyckich, florenckich, weneckich, ale w�r�d ko�cio��w granitowych, kt�re sobie sam Pan B�g postawi� w Helwecji lub na brzegach Lekka. Wiesz, mam zamiar, by�my przez Szwajcari� pieszo i konno przedarli si� do naszych szcz�liwych jezior. Ka� wi�c, pami�taj, podpisa� paszport u austriackiej i sardy�skiej ambasady na wszelki wypadek � pami�taj, bo u st�p Alp s� kawa�ki w�d i ��k do Sardynii nale��ce. Ja m�j paszport do Mediolanu i Genui bior�151. l kwietnia b�d� ko�o 11-ej z rana w St. Louis, prosz� Ci�, pos�uchaj rad i pr�b moich, nie zamieniaj planu zwyci�skiego na kampani� 1812 r. Zgin�� Napoleon, bo w g��b kraju nieprzyjacielskiego si� zasun�� � gdyby by� na granicy stan��, dot�d by panowa�. Wszystko na tym planecie podobne, analogiczne. Ty mi si� nie strasz zaraz moj� plant� podr�y przez ska�y do jezior. Jest to sen, nadzieja, ch��. Je�li Ci si� nie spodoba, to zostaniem gdzie ko�o Bazylei lub Zurych. Zreszt� ca�y kwiecie� jeszcze tam przeby� trzeba na r�wninach, przed murem Alp. Dopiero w maju mo�na by si� pu�ci� na moj� krucjat�. B�dzie, jak zechcesz, jak Ci mi�o i ch�tno, lecz nic nie zawadzi mie� par� podpis�w wi�cej na paszporcie. Wi�c o tym nie zapominaj i o miniaturze tak�e, i o mnie tak�e, kt�ry pierwszego kwietnia stoj� za Fort St. Louis i czekam na drodze ze zgi�tym kolanem na Dysz�. Tw�j Zyg. nied�ugo z nim �y�a, a swojemi zacz�wszy lata� skrzyd�ami, usadowi�a si� w Wiedniu i tu z ambasad� rosyjsk� mia�a bardzo bliskie stosunki. Maj�c ju� oko�o lat pi��dziesi�t, zawsze �wie�a i �adna, za�lubi�a m�odego hrabiego Colloredo. Ca�y Wiede� dziwi� si� wielce temu nier�wnemu ma��e�stwu i powszechnie utrzymywano, �e mu pani Soba�ska nap�j mi�osny zada�a. S�dzimy, �e pi�kno�� jej i uprzejmo�� by�y jedynie tym cudownym filtrem� (L. Dembowski: Moje wspomnienia, op. cit.). 151 Kr�lestwo Lombardzko-Weneckie, do kt�rego nale�a� Mediolan, stanowi�o �wcze�nie prowincj� Austrii; Genua nale�a�a do Kr�lestwa Sardynii. 1 8 m a r c a 1 8 4 2. Najdro�sza! L e p i e j wci�� si� trzyma, ��wim krokiem lezie naprz�d. Dzi�ki Bogu, nie cofa si� w ty� � trzeba widzie� rado�� pani H. Wola�bym s�u�y� za masztalerza w Kairze lub Aleksandrii, ni� j� kocha� lub by� kochanym przez ni�; to ostatnie tylko powinienem by� powiedzie�, bo pierwsze nawet przypuszczenia nie cierpi: protestantka, Niemka, uparta, dziecko, z�a, kapry�na, czasem g�upia (sotte), ale kocha go, kocha na sw�j spos�b, z mi�o�ci tej �acno by go zabi�a. �eby sobie przyjemno�� zrobi�, ju� by teraz chcia�a z nim po godzinie rozmawia�. Ale ja lub Jan stoim na stra�y i nie dajemy � jednak szczerze przywi�zana i zna� w jej oczach teraz iskr� rado�ci. 9 nocy przeczuwa�a bez zmru�enia powieki przy nim i nie wysz�a z pokoju � dopiero wczoraj pierwsz� noc w domu przespa�a. Znosi�a straszne rzeczy: naprz�d moje wyrzuty, p�niej doktora �ajanie straszne, matki z�o�� ca��, �e si� kompromituje, wreszcie s�u��cych konspiracj�, kt�rzy si� rozz�o�cili na ni� i nam�wili gospodyni� domu, by posz�a do niej i prosi�a, by do siebie wr�ci�a, bo to nieprzystojnie i ca�e miasto gada, �e ona �pi u Konstantego. Tu by�em jej obro�c�. S�u��cych wy�aja�em na miazg�. Gospodyni powiedzia�em, by si� nie wa�y�a ani s��wka pisn��, a �e ja p�ac� wszystko, wi�c powa�a mnie gospodyni � i otoczy�em j� wtedy najwy�sz� grzeczno�ci� i znakami poszanowania, bo te 9 nocy by�y pi�knym czynem, i za to w�a�nie, co pi�kne, ludzie � gmin, lokaje, dziewki, s�owem lud, masa cz�owiecza, j� pot�pili! Porwa�o mnie oburzenie, pomy�la�em sobie: A gdyby ja kona�, a Dysz przyby�a i tak wko�o �o�a �mierci mojej zacz�to Dysz� prze�ladowa�, Bo�e, czyby mi to gorzkniejszym od �mierci samej nie by�o? Ale� Dyszy nigdy by si� to nie przydarzy�o. Bo Dysza pe�na godno�ci i powagi pa�skiej i gminowi rozkazowa� umie; potem Dysza by g�upstw nie by�a robi�a, kt�re pani H. zrobi�a w pierwszych dniach konania Konstantego, a o kt�rych p�niej; one to na ni� sprowadzi�y t� kaba��, podaj�c jej charakter przed tymi lud�mi, grubia�sko czuj�cymi i tylko na powierzchni� rzeczy patrz�cymi, w podejrzenie. Alem t� kaba�� rozbi� i utrzyma�em jej godno��. Bo�e, Bo�e m�j! Co to rzeczywistych scen i obrzydliwych epizod�w, intryg, interesik�w dzieje si� ko�o umieraj�cych, kt�rzy bez przytomno�ci le��! Paskudny r�d ludzki! G��bokiego do�wiadczenia naby�em przez te dni. Wszystkom widzia�, na wszystkom zwa�a�. � O moja Dialy! Gdy najukocha�szy kona, jeszcze s� g�owy, kt�re mog�, w�r�d rozpaczy, my�le� o tym, co on zostawi lub nie � etc., etc. Lepiej nie wspomina� o tych serca ludzkiego grudach, do�ach i chropowato�ciach, kiedy� wiernie obraz Ci tego s�owami odmaluj�. Strze� si� w tej grypie, Dysz, je�li� jej dosta�a, lub si� chro�, je�li� zdrowa. Do obaczenia, najukocha�sza, najlepsza moja. Do obaczenia l kwietnia. Tw�j na wieki Zyg. 1 8 4 2 M u n i c h p r z e k l � t e. 3 0 m a r c a. Droga i ju� jedyna droga i najdro�sza ma! Co dzie�, co godzina, co chwila b�l m�j wzrasta i rozgaszcza si� w piersi mojej jak w domu. � Ach! Dialy, �le ze mn�. � 1836 roku na wiosn�, w marcu, by�o nas m�odych, od 24 do 27 lat, czterech w �licznej willi w Sorrento nad morzem przez trzy dni: Konstanty m�j biedny, Otton Rajecki152, So�tyk153 i ja. Dzi�, na wiosn� 1842 roku, ja jeden tylko ju� z nich zosta�em! 152 Otton R a j e c k i (zm. 1837) � wychowanek Uniwersytetu Wile�skiego, w latach 1833�36 przebywa� za granic� dla ratowania zdrowia. Jeden z bli�szych w owym czasie przyjaci� Zygmunta Krasi�skiego. Konstanty, Konstanty m�j, gdzie Ty jeste�! Taki brak, taka samotno��, taki brak mi niesko�czony ciebie. Sto razy na dzie�, gdy my�l� o czym, powiadam sobie: Ach! Konstantemu powiem � i zaraz si� obzieram, nie ma go ju� � i zalej� si� �zami! Ju� od dw�ch nocy jego biedne cia�o le�y w Leichen-Kapelle w�r�d innych cia� w trumnach, kwiatami go obsypali, bo by� bez�enny. Dzi� o czwartej przenios� go do kaplicy tej pod 85 arkad� portyku, to jedyny kawa� gruntu, co moj� w�asno�ci� na �wiecie154, i to wsp�ln� z nim! Cichy, pi�kny portyk, a przed jego filarami tysi�ce krzy��w, grob�w, pomnik�w pod go�ym niebem. Tam s�otno i wietrzno, tu przynajmniej cicho, sennie, smutno, spokojnie! M�j �al wzrasta, gdy p�jd� do p. H., ona wpada w konwulsje, a ja becz�. Niesprawiedliwy by�em � wznios�y to Duch, szlachetna istota. Jej matka b�a�nica, lecz ona nie, niesprawiedliwy by�em. Kiedy my si� k��cili tej grobowej nocy155, to oboje�my byli w szale rozpaczy. Jej si� zdawa�o, �e ten czarny ksi�dz przybywa oddziela� na wieki od niej dusz� kochanego, a �ywa jest i uniesiona; ale 25 dni te przebytych przy umieraj�cym, ale to d�ugie konanie, kt�rego �adnego b�lu nie unikn�a, ale po�wi�cenie mu ca�ej swej pozycji �wiatowej tu156, ale ta noc d�uga, ostatnia przy ciele przebyta, nie, nie, to wszystko to s� czyny wznios�e, by�em niesprawiedliwy i wyznaj� w pokorze, �e M i � o � � niewie�ciego Ducha ma pewne pot�gi wy�sze od mi�o�ci m�skiego! Bo ja sam nie by�bym by� zdolny tak siedzie� wci��, wci�� przy konaj�cym, tak wci�� trzyma� t� r�k� kostniej�c� w d�oni i chwyta� wszystkie spojrzenia jego, i pi� jego b�le, i upija� si� t� trucizn�, i karmi� si� tym jadem a� do ostatniej kropli! A teraz i z niej trup! Gor�czka j� pali, l�ka si� doktor, by w ci�k� chorob� nie wpad�a, a ona si� cieszy i m�wi wci��: Je te suis, je te suis, Constantin157 . Co b�lu, co biedy, co sm�tku na �wiecie tym, Ty jeden wiesz tylko, o Bo�e! Tak na �wiecie, �mier� wszystko zmiecie, Robak si� l�gnie i w bujnym kwiecie.158 Do obaczenia, Dialy, do obaczenia, do obaczenia. 153 Stanis�aw S o � t y k (zm. 1840) � przyjaciel z lat m�odo�ci Zygmunta Krasi�skiego, wyswatany przez niego z Henriett� Ankwicz�wn�. 154 28 III 1842 r. Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,... by�em na cmentarzu, w�r�d wichru, zawiei, s�oty, szuka�em miejsca na spoczynek drogiemu mojemu. I tu, i tam �le mu � gdzie� pod deszczem go zostawi�? Gdzie� w�r�d wyj�cych wiatr�w? Wi�c pod portyk, co okr��a cmentarz [...] wzi��em miejsce pod arkad� ca�� za 400 gulden�w na zawsze� (Wyd. A. �.). 155 Powodem ostrych star� by�o sprowadzenie przez Zygmunta Krasi�skiego katolickiego ksi�dza z ostatnimi namaszczeniami (D. Heel-Handley by�a protestantk�), a nast�pnie pro�ba konaj�cego Danielewicza, by nie wchodzi�a przez jaki� czas do jego pokoju. 156 Delfina Heel-Handley z chwil� �mierci swej protektorki, kr�lowej bawarskiej (13 XI 1841), po opuszczeniu m�a nie mia�a �adnych �rodk�w utrzymania; czyni�a zabiegi, by pozosta� przy formuj�cym si� dworze nast�pcy tronu, p�niejszego kr�la Maksymiliana J�zefa II, kt�ry �eni� si� w�a�nie z ksi�niczk� prusk�. Wszelkie jej rachuby i nadzieje w tym wzgl�dzie przekre�li�a decyzja nieodst�powania od �o�a umieraj�cego kochanka. �Ona zapomina o wszystkim, idzie mieszka� przy tym �o�u �mierci, tam trzech doktor�w, nie wiem wiele chirurg�w, s�u��cych etc,, etc. j� widz�, po ca�ym mie�cie rzecz gruchn�a. Szambelany, kamerjunkry, formuj�ce si� dwory szlachetno�ci takiego czynu nie rozumiej�. By d�ugi ogon prawo mie� wala� po posadzkach pa�ac�w ksi���cych, trza przede wszystkim zachowa� k o n w e n a n s e�. (List z 25 III 1842. Wyd. A. �.). 157 Id� do Ciebie, id� do Ciebie, Konstanty. 158 Cytat z Marii A. Malczewskiego. Trzeciego z rana wyruszam, najp�niej czwartego, si�dmego bez chyby jestem w Bazylei. Je�li mo�esz, b�d� Ty tam �smego, a pisz do Bazylei159. Do obaczenia. Ty wiesz, czym mi jeste�, Dialy! Ty wiesz, wiesz, m�wi� i powtarza� nie potrzebuj�. On znik�, jeden Anio� Str�, Ty, drugi i ostatni, zosta�a�. Tw�j na wieki, Zyg. 2 8 D e c e m. 1 8 4 2, R o m a. Droga moja! Tysi�c poca�owa� w r�czeczki za zapowiedziane kaftaniki, kt�re si� bardzo zdadz�, bo z tych czterech, kt�re mam z Twojej �aski, z kt�rych rudy tu w Romie, czarny w Varennie, r�any z Pary�a i w Bazylei, a najwi�kszy w Nicei mi dany, ju� dwa pierwsze ku upadkowi si� chyl�! Dopiero com si� tar� i chodzi� po Pincio, wr�ciwszy wypi�em herbat� z li�ci �wie�ych pomara�czowych, bom kaw� zarzuci� � i pisz�, cho� dzi� poczta nie odchodzi. O jak�e mi niezno�nie! Najleksza my�l, skierowana ku pa�stwom Ducha, m�zg mi rani i po kilku minutach zamienia w mas� bezw�adn�, a cierpi�c�. �yj� jako zwierz�, chodz�, tr� si�, wod� pluskam, jem, �pi�, cierpi�, ale nic, nic wi�cej! Co ja poczn�, powiedz mi? Co w przysz�o�ci ze mnie b�dzie? Gryz� si� my�lami niemi�osiernie. Kiedy co dzie� po tych �cie�kach naszych kr���, o Bo�e, ile� to westchnie� ci�kich wyrywa mi si� mimo woli z piersi na widok domu lub mostu, lub zakr�tu �cie�ki, lub p�otu jakiego! Kr�l, co tron straci� i umiera w Pradze, nieszcz�liwszym nie jest! I dzie� �aden ulgi nie przynosi, nie przyniesie, ciemno�ci grubiej� ko�o czaszki mojej! Rozpacz w sercu ro�nie. Wstr�t od wszelkiej przysz�o�ci, a �al za przesz�o�ci� si� wzmaga. Zdaje mi si�, �em ju� umar� i �e tylko ko�ciotrup m�j chodzi po Kampanii! Biednym, biednym, jak Konstanty czasem o sobie pisa�: miserabilis jestem. 2 9 D e c. Co si� te� dzieje ze mn�? Nie mam chwili jednej pokoju, ni lepszej my�li. O czym pomy�l�, to mnie gryzie, jak grynszpan. Nie wiem, co pocz�� � �al mi tych dni wszystkich tu sp�dzanych na niczym, up�ywaj� pe�ne nico�ci, ni mnie, ni komu z nich cokolwiek b�d�. Co z t� pann� pocz��? Chyba przez brata kaza� jej si� spyta�, czy chce mnie, czy nie � a po odpowiedzi zapewne zaprzecznej, wsi��� na statek i pop�yn�� do Nicei! Bo w ko�cu ko�c�w czeg� tu si� doczekam? A zdrowia ju� nie odnajd�, a� st�d wyjad�! Sta�em si� jak matka Twoja pe�nym niepewno�ci i wahania si� � hart mego charakteru zupe�nie os�ab� i zeszlamazarnia�. Woli za grosz nie mam, chora ze mnie istota i nieszcz�liwa, nie spodziewaj�ca si� ju� nic dobrego na ziemi, zg�upia�a, nie mog�ca my�le�, l�kaj�ca si� jakiegokolwiek czynu. Chcia�bym gwiazdy posi���, a nie mam si�y na wydmuchnienie ba�ki mydlanej. � � R o m a, 2 s t y c z n i a 1 8 4 3. Droga Dialy moja! Jab�ka ananasowe odebrane z dyli�ansu le�� ju� na stole moim i wo� nicejsk� po pokoju rozsy�aj�. List Twojej matki i dwie lekcje160, i list Soba�161 Bucci162 mi 159 15 IV Krasi�ski spotka� si� istotnie z Delfin� Potock� w Bazylei i sp�dzi� z ni� dwa miesi�ce w Szwajcarii, w Lucernie, Interlaken, Meiningen. Rozstali si� 26 VI zn�w w Bazylei, po czym Z. K. pod��y� na spotkanie ojca do Kissingen (�). Ponowne spotkanie nast�pi�o 29 VIII w Bazylei, po czym wsp�lny pobyt najpierw w Sestri di Levante, a po kr�tkiej przerwie w Nicei. Dopiero 23 XI Krasi�ski, po�egnawszy Delfin�, przyby� do Rzymu. 160 Mowa o prelekcjach Mickiewicza, po�wi�conych literaturze s�owia�skiej i wyg�aszanych po francusku w Coll�ge de France w latach 1840�1844. Krasi�ski zapewne otrzyma� od Delfiny Cours de litt�rature slave, wydanie litografowane kursu trzeciego, po�wi�conego przes�a�, reszt� za� okazj� jutro lub pojutrze, bo inaczej niesko�czone bym mia� z komor� trudno�ci, op�aty, a wreszcie i konfiskaty. Dzi�ki Ci tysi�czne za te wszystkie drogie, drogie dary, za ka�de jab�uszko, za ka�den wiersz tych lekcji, za t� szpileczk�, za te kaftaniki, co przyjd�; dobra Soba�., ale tak pisze, �e nie mog� czyta�. Lekcje o Nieboskiej warto dla mnie tak mie�, ale je�li po polsku wychodz� tak�e, to prosi�bym o nie po polsku, drukowane, bo jako� lepiej czyta�163. Wczoraj kto� by� u Je�ow. ksi�dza164, kt�ry da� mu czyta� cztery arkusze pisane � jak twierdzi �w ksi�dz � przez samego Towia�skiego165, powierzone przez niego genera�owi, co uciek� z Pragi do Brukseli166 i przez tego� wydane koterii ksi�y naszych, kt�rzy u�ytek z tego taki robi�, �e daj�c to czyta� ludziom, gubi� w ich umys�ach m i s t r z a o n e g o! Musi to by� apokryf � lub �atanina zebrana przez kogo� innego, co s�ysza� pewne rzeczy z ust Towia�skiego, a �le je zrozumia� lub chcia� �le wystawi�. W tych 4 arkuszach albowiem nic nie ma innego nad rabin�w �ydowskich marzenia kabalistyczne, mowa wci�� o czarnych duchach i o bia�ych, o kolumnach duch�w bia�ych zst�puj�cych na ziemi�; najwy�ej stoi Chrystus, pod nim cherubiny, co nale�� do naszego planety, pod niemi Napoleon, pod nim nar�d polski, na kt�rym ta ca�a kolumna zst�puj�ca si� opiera. I B�g jej rozkaza�, by w taki spos�b sz�a na ziemi� i czarne duchy rozp�dzi�a. Pierwszym pos�annikiem Boga by� wsp�czesnej literaturze S�owian, jakie ukazywa�o si� staraniem Leonarda Nied�wieckiego, w lu�nych zeszytach, 2�3 tygodnie po danej lekcji. W obu pierwszych wyk�adach z 6 XII 1842 i 13 XII 1842 Mickiewicz wspomina o Krasi�skim i zapowiada om�wienie Nieboskiej komedii. 161 Najprawdopodobniej Melanii z Uruskich S o b a � s k i e j (1813�1887) � �ony Aleksandra Soba�skiego (1794�1861), kt�ry by� bratem cz�sto w korespondencji Z. K. wspominanego Izydora. W latach 1840�1848 mieszka�a wraz z m�em w Pary�u, prowadz�c salon, w kt�rym bywali Mickiewicz, S�owacki, Chopin. Do cz�stych bywalc�w zalicza� si� r�wnie� w czasie swych pobyt�w w Pary�u Zygmunt Krasi�ski. 162 B u c c i � Bocca di Leone � kupiec staro�ytno�ciami (negociant d'antiquit�s). By� r�wnie� po�rednikiem w przesy�aniu r�norakich paczek, ksi��ek, korespondencji. Zygmunt Krasi�ski cz�sto korzysta� z jego us�ug. 163 Mickiewicz 13 XII 1842 r. m�wi� w Coll�ge de France o wst�pie do pierwszej cz�ci Nieboskiej komedii, a w czterech wyk�adach III kursu o samym utworze (wyk�ady z 24 i 31 stycznia oraz 7 i 21 lutego 1843 r.). Wyk�ady te ukaza�y si� w przek�adzie polskim w �Dzienniku Narodowym� w latach 1841�1849, a p�niej zosta�y opublikowane pt. Kurs literatury s�owia�skiej przez F. Wrotnowskiego, Pary� 1842�45, 4 tomy. 164Aleksander J e � o w i c k i (1804�1877) � uczestnik powstania listopadowego, na emigracji rzutki ksi�garz i wydawca, m. in. jego staraniem ukazywa�y si� czasopisma �Rocznik emigracji polskiej� oraz �Wiadomo�ci krajowe i emigracyjne�. W r. 1840 wy�wi�cony na ksi�dza, zosta� wikarym w St. Cloud, a w rok p�niej wst�pi� do Zakonu Zmartwychwstania Pa�skiego. Wydawca Mickiewicza i Krasi�skiego. (Nieboska komedia 1837, wyd. 2). Autor Moich wspomnie� i kilku dzie� o tre�ci religijnej. 165Andrzej T o w i a � s k i (1799�1878) � s�dzia z Wilna, od r. 1841 na emigracji, gdzie utworzy� sekt� religijn�. Doktryn� swoj� wy�o�y� w Biesiadzie z Janem Skrzyneckim, kt�r� odby� 17 I 1841 w Brukseli. 166Jan S k r z y n e c k i (1787�1860) � w�dz naczelny w powstaniu listopadowym od ko�ca lutego do po�owy sierpnia 1831 r., po upadku powstania przebywa� pocz�tkowo w Pradze, potem w Brukseli, jako genera� na s�u�bie belgijskiej. Znajomo�� jego z Towia�skim datuje si� od r. 1838 (Karlsbad). Chrystus, ma by� ich 7 jeszcze, a� si� czasy Ludzko�ci dope�ni�, Towia�ski niby to drugi z rz�du. ,,Nie badajmy, bracia, dlaczego Pan nas dzisiaj wybra� na odnowienie ziemi�, kiedy owszem tylko tego zrozumienie mo�e w nas wpoi� �wi�t� wiar� do czynu. �Pan pozwoli�, by duch nied�wiedzia umar�ego na lodach bieguna wszed� dzisiaj w panuj�cego na najwi�kszej ze stolic �wiata�. Metempsychoza ze zwierz�t w ludzi � na koncept to dobre, ale na artyku� wiary to ci�kie itd., itd., itd! Wi�cej o tym Ci napisz�, gdy Orcio p�jdzie i przeczyta, zreszt� 500 egzemplarzy ju� tego le�y wylitografowanych w Pary�u w kszta�cie facsimile i je�li heretycy si� nie ukorz�, to im ortodoksja figla sp�ata, �e wyda na widok publiczny owe 500 egzemplarzy167. Baron�wna168 by�a u papie�a � zapytana przez niego, co j� najwi�cej uderzy�o tu, odpar�a: pa�ac Cezar�w. A na to Grzegorz169: ,,W rzeczy samej, gdyby i Neron il persecutore170 � dzi� wsta� z grobu i jego najwi�cej by uderzy�y ruiny pa�acu Cezar�w obok krzy�a i zwyci�sko stoj�cego ko�cio�a �w. Piotra�. Przyznasz, �e s�awna odpowied�, a s�owo w s�owo taka. Ju� mi g�owa p�ka. W Towia�skiego arkuszach jeszcze s� takie wyra�enia: ,,B�g �ebrze mi�o�ci u ludzi, B�g wszystko tak prowadzi, by i czarne duchy w ko�cu rozmi�owa�y si� w Nim, bo duchy z�e, co dr�cz� ludzi na tym planecie, to s� duchy nie wyrobione jeszcze lub za z�e �ycie upad�e�. To niez�e jest! A�em si� rozp�aka�, gdym przeczyta� cytacje pana Adama z Nieboskiej. To, co on tak chwali, wiesz, sk�d to wesz�o mi w serce. To Duch Danielewicza; pisa�em Niebosk� wci�� dyskutuj�c z tym drogim umar�ym i on to pcha� mnie tak do czynu i kaza� bezczynn� pogardza� poezj�. To nie ja, to on tam odbity ca�y, mnie chwal� � a on umar� i nie wspomn� o nim! Do obaczenia, Ty Aniele m�j. Tw�j Z. 8 s t y c z n i a 1 8 4 3, R o m a. Droga moja! O 111/2 w nocy wczoraj zn�w awalansza dar�w Twoich spad�a na mnie, Lafontaine171 pe�ny cukr�w, Leroux172, Napoleon173, przedziwne cygara, jab�ka i dwa listy, i 167 Biesiada zosta�a najprz�d wydana przez ks. Al. Je�owickiego jako Faksimile A. Towia�skiego b.m. i r. (wrzesie� 1842]. W r. 1843 opublikowana zosta�a w �Dzienniku Narodowym� jako Biesiada, pismo A. Towia�skiego z 17 I 1841. 168Tzn. c�rka cesarza Miko�aja I (Barona von Amor). Mowa tu o Wielkiej ksi�nej M a r i i (1819�1876), wydanej 14 VII 1839 r. za Maksymiliana Eugeniusza ks. Leuchtenberg (1817�1852). 169 Tzn. c�rka cesarza Miko�aja I (Barona von Amor). Mowa tu o Wielkiej ksi�nej M a r i i (1819�1876), wydanej 14 VII 1839 r. za Maksymiliana Eugeniusza ks. Leuchtenberg (1817�1852). 170 Il persecutore (w�os.) � prze�ladowca. 171 L a f o n t a i n e � zapewne introligator. Tu: bombonierka od niego. Por. przyp. do listu z 9 I 1844. 172 Pierre L e r o u x (1797�1871) � g�o�ny na�wczas filozof, polityk i publicysta francuski, zwolennik karbonaryzmu w okresie Restauracji, p�niej wybitny propagator idei Saint- Simona (do r. 1831). Redagowa� ,,Le Globe�, czasopismo po�wi�cone filozofii, polityce i literaturze, kt�re ukazywa�o si� w Pary�u w latach 1824�1832, oraz wesp� z George Sand ,,Revue Ind�pendante�. P�niej cz�onek Zgromadzenia Narodowego (1848) i Prawodawczego (1849). Uchodzi� za tw�rc� s�owa �socjalizm�; autor m. in. De 1'Egalite (1838), De 1'Humanite, de son Principe (1840), Refutation de 1'eclectisme (1841). 173 Mog�y to by� nast�puj�ce ksi��ki o Napoleonie: Fragments religieux de Napol�on � St. H�l�ne (og�oszone przez Ch. T. Montholona) Paris 1841, lub kt�ra� z prac R. A. Beauterne: Sentiment de Napol�on sur la Divinit�, Pens�es Recueuillies � St. H�l�ne, Paris 1841 (wyd. 2) Melanii list. Czym podzi�kuj�, jak si� u st�peczek Didyszowych rozci�gn�� na kotach � tak daleko! Ale Dysz jedn� rzecz niepotrzebn� zrobi�a, kt�ra mnie pchn�a w serce jak no�em: Otwieram Lafontaine'a, Jan mi m�wi: ,,Nanetta powiedzia�a, �e w�r�d cukierk�w jest pier�cionek�. Szukam, znajduj� � my�l�, jaki� to nowy pier�cioneczek �le mi Dysz � rozwijam, a� tu m�j w�asny, m�j, kt�ry da�em Dyszy, by j� strzeg�, gdy mnie nie ma z Ni�. O! To mi serce rozdar�o i �zy mi z �cz trysn�y; przez dobre serce Dysz to uczyni�a, wiem, ale mnie z tego �le, smutno, gorzko, bo Dysz zupe�nie sama. Naprz�d j a odjecha�, potem Nanetta odp�yn�a, wreszcie i mistyczna moja obr�czka, z palca Dyszowego zdj�ta, tu znalaz�a si� w Rzymie. Niedobrze, niedobrze to, to mnie boli, martwi, niepokoi i zaraz odeszl� Dyszy pier�cionek, kt�ry u niej by� powinien, bo mu poleci�em, by j� strzeg� i broni� od z�ego. Narobi�a sobie z tym Dysz ambarasu, korowodu � m�wi�c po polsku, bo to mnie zmusza jak najpr�dzej pak� pos�a� Didyszy, by z ni� i pier�cioneczek pop�yn�� nazad, nie b�dzie mi pokoju na duszy, a� to si� stanie! � � Na kazanie Twoje, droga Dialy moja, to Ci odpowiem, �e mniejsza o to, czy zgodne, czyli te� sprzeczne s� z nim doktor�w teorie. To pewnym, to niezawodnym, �e czucie moje zupe�nie si� z nim zgadza. �yj� ja w przesz�o�ci, t�skni� ja do przesz�o�ci � i Duch m�j nie pojmuje, co cia�a tera�niejszo��, ni serce moje wie co innego od tego, �em by� szcz�liwy, �em kocha� i �e jedynym mu szcz�ciem ju� tylko by� mo�e szcz�cia tego rozpami�tywanie, ci�g�e kochanie kochania tego! Kiedy wzdycham do czego lepszego ni� to, co mi dni moje tera�niejsze przynosz�, to ka�de z tych westchnie� ku Nicei prosto leci. Chcia�bym by� z Tob�! A wszystko inne b�dzie tylko straszn� ofiar� i wstr�tem, i b�lem, i wszystko inne sko�czy si� na chwilowej komedii, a po niej na pr�dkim rozej�ciu si�! A wracaj�c do innych ni�szych szczeg��w, wierz i wiedz, �e zanadto mi �wi�t� jest przesz�o��, bym czymkolwiek m�g� j� przed sob� samym obrazi� i skala�. � � Scena Towia�skiego z ksi�ciem174 fantastyczn� jest, ale i pi�kn�, moim zdaniem, bo pe�n� tego pokoju, kt�ry z jednej strony jest wynikiem wiary wielkiej, a z drugiej sumienia czystego. Ci dwaj ludzie si� rozprawili nie jak jak�biny z arystokratami, ale jak Duch z drugim Duchem! I to nowym jest, i to pi�knym jest! 8 stycznia, 3 - c i a p o p o � u d n i u. Zn�w serce i m�zg krwi� zalane, a w Duchu niesko�czone cierpienie. S�uchaj, Dialy, co si� sta�o; poszed�em dowiedzie� si� o zdrowie Aleksandra175. Zasta�em tam Fregat� i Eliz� okropnie blad� i pomieszan�; gdy wysz�y, Aleksander porywa si� z krzes�a i zaczyna przeklina� Montforta176, kt�ry dzisiaj napisa�, prosz�c o r�k� Elizy, a Fregata ka�e jej, by go przyj�a, Eliza za� nie chce si� decydowa�. Fregata nastaje i Boreal te�. Ja tej ca�ej deklamacji s�ucha�em spokojnie, doda�em tylko, �e wszystkie napoleo�czyki o siostr� si� staraj�, bo i Walewski177 wraca do Rosji. Na to Aleksander zaczyna albo Sentiments de Napoleon sur le Christianisme: Conversations Religieuses Recueuillies � St. H�l�ne, Paris 1843. (Por. przyp. do listu z 14 I 1843). 174 Adam Jerzy C z a r t o r y s k i (1770�1861) � syn Adama Kazimierza, genera�a ziem podolskich, minister spraw zagranicznych za Aleksandra I, p�niej do r. 1824 kurator szk� okr�gu wile�skiego. W r. 1830 obrany prezesem Rz�du Narodowego, pe�ni� t� funkcj� do po�owy sierpnia 1831 r., kiedy to musia� ust�pi� pod naciskiem powstania ludu warszawskiego. Po kl�sce przebywa� najpierw w Londynie, a p�niej w Pary�u, staj�c na czele Hotelu Lambert, tj. monarchistycznego ugrupowania zachowawczego. O jakiej tu scenie mowa � nie wiadomo. 175Aleksander B r a n i c k i. 176 Por. przyp. do listu z dn. 17 VIII 1841. 177Aleksander W a l e w s k i (1810�1868) � syn Napoleona i Marii Walewskiej, dyplomata francuski. W tych czasach by� jeszcze tylko publicyst� i pisarzem dramatycznym. Wiel- przysi�ga� si�, �e siostra nie kocha�a Walewskiego, ja za�, �e tego za z�e bym jej nie mia�, tylko radz�, by nie sz�a za Montforta. Wreszcie Aleksander tak zacz�� blisko nast�powa� na mnie, �e powiedzia�em: ,,S�uchaj, po tom przyby� do Rzymu, by wiedzie�, czy siostra Twoja chce mojej figury lub nie chce. Je�eli mog� si� jej przyda� na co, by za Montforta nie posz�a, to jestem na jej us�ugi�. Na to Aleksander: ,,Chce, chce ona ciebie�, wykrzykn��, ale w tej samej chwili zblad�em jak trup, serce mi si� zatrzyma�o i pad�em na kanap�. To mimowolne moich uczu� wyra�enie wstrzyma�o jego zapa�, ja po kilku chwilach rzek�em: ,,Ka� si� jej wi�c zapyta�, lecz niech stanowczo odpowie � nie dziwi�bym si� wcale, gdyby mnie nie chcia�a, a wola�a Walewskiego lub innego. Bez ceremonii �adnej m�wmy. Je�li mnie chce, tom tu, je�li nie, to �ycz� jej szcz�cia, ale nie Montforta, wi�c pojmij dobrze, co masz jej powiedzie� ode mnie. Stoj� za ni�, by j� ocali� od Montforta. Wsp�lny cel mo�e nas po��czy�, tym celem Topolina, je�li przystanie, to pro�, bym na cztery oczy m�g� si� z ni� rozm�wi�, bo w �adnych salonach nie b�d� ja k u r m a c h e r e m178 �adnym. Wszystkie stare maniery i idee o ma��e�stwie nie s� moimi�. On wtedy mi obieca�, �e jutro w wiecz�r b�d� mia� odpowied�, i wyzna�, �e matka pragnie Montforta, mnie nie lubi, ojciec za� mnie lubi, ale si� boi mnie. Po takiej rozmowie wyszed�em i jestem u siebie, i pisz� do Ciebie, i konam, i prosz� Boga, by Eliza mnie odm�wi�a. Zrobi�em wszystko, co mog�em, dla ojca mego i niby to dla praw rozs�dku, ale serce, serce teraz buntuje si� i gnie si� w dziesi�cioro, i �zy mi p�yn� z �cz, i czuj�, �e Ciebie jedn� tylko kocha�em na �wiecie i kocham, i czuj�, �e na reszt� dni moich oto nieszcz�liwy b�d�! O Dialy! Czemu� mi ten pier�cie� odes�a�a! Uczu�em zaraz, �e to z�a wr�ba. Pojutrze zn�w ci go odeszl�, nie chc�, nie chc� jego, on Ciebie strzec winien, nie mnie. Ledwom go na palec w�o�y�, ju� to straszne rozstrzygnienie samo z siebie, bez do�o�enia si� mego, tak zbli�y�o si� do mnie! O biedne serce, o serce moje, nie konaj tak! �adna panna nie ma takiego serca na ziemi, a Ty go tyle razy pos�dza�a i mia�a za nieczyste, za niedobre! Myli�a� si�, myli�a� si�, o Aniele m�j! O Dialy moja, powiedz, czy ta panna mnie odrzuci? O niechby odrzuci�a. Je�li przyjmie, dopiero to wtedy ja nie b�d� wiedzia�, co uczyni�. M�wi�, �e wola cz�owieka dzia�a, pi�knie tu wola moja dzia�a�a, sam zbieg okoliczno�ci wszystko zrobi� i robi. Sta�em, patrza�em, wreszciem jedno s��wko wyrzek� i klamka losu gotowa zapa��! Ale cokolwiek si� stanie, prawda tylko prawd� by� mo�e, a prawd� jest, �em na wieki Tw�j, w ka�dym miejscu i po�o�eniu Tw�j, tylko Tw�j! Ale kiedy� teraz Ci� zobacz�? Cokolwiek si� stanie, o wyrw� si� ja, wyrw� do Ciebie, cho�by na dni kilka. G�owa mi si� zawraca, serce p�ka, do jutra, do jutra, a Ty kochaj mnie, jak ja Ciebie, na wieki! 9 s t y c z n i a 1 8 4 3 R z y m. Droga moja Dialy! �le, �le, �le. Oto, jak Eliza odpisa�a bratu: �Dis l ton ami, mon cher AIexandre, que j�accepte et dis oui de bien bon coeur, si mes parents y consentent � mais je des�ais infiniment pouvoir avoir une conversation auparavant avec lui, car j'ai mille choses sur le coeur179 , z kt�rych si� musz� jemu wyspowiada� � tak brzmia� ten bilet, kt�ry mi Aleksander pokaza� w tryumfie, a kt�ry ja przyj��em jak cz�owiek, co bitw� przegrywa. Ostatni� moj� nadziej� pozosta�o, �e w tej rozmowie j� przekonam, �e z innym szcz�liwsz� k� karier� polityczn� rozpocz�� dopiero w r. 1850. 178 Kurmacher (niem.) � bawidamek. 179 Powiedz twemu przyjacielowi, drogi Aleksandrze, �e zgadzam si� i m�wi� tak z ca�ego serca, skoro moi rodzice si� zgadzaj�, ale niezmiernie pragn� odby� przedtem z nim rozmow�, poniewa� mam tysi�c spraw na sercu... b�dzie. Zatem spyta�em, kiedy nast�pi. Aleksander odpar� mi, �e musi na to sam troch� lepiej by�, by m�g� wyj�� z pokoju i przeprowadzi� mnie jakiemi� schodami i kuchniami, kiedy Fregata i Boreal wyjd�, i sta� na stra�y, by, gdyby wr�cili, wpa�� i zn�w mnie wyprowadzi� cichaczem, gdy� niby tak rzeczy stoj�, �e Fregata i Boreal nie �ycz� mnie sobie, ale Eliza, jak widzisz, �yczy. Moja Dialy, moja Dialy, widzisz, jak mimowolnie pchany w to jestem i tak dalece mimowolnie, �e krok ka�den dalszy zarzyna mnie. Aleksander prosi� mnie, bym w wiecz�r wczoraj by� u nich, wi�c chcia�em p�j��, ubra�em si�, wyszed�em raz i z ulicy wr�ci�em, bo mi nogi nie s�u�y�y, zn�w drugi raz i zn�w wr�ci�em, bo czu�em, �e mdlej�. Kiedym wr�ci� do pokoju mego, gdziem Orcia i Ma�achowskiego180 by� zostawi� nad Napoleonem181, kryzys nerwowa, niewstrzymana, niepohamowana wybuchn�a. Zzimnia�em jak trup, pad�em w ich poczciwe r�ce � i potok �ez wyla� mi si� z �cz. Szlocha�em, jak Ty w Fryburgu � czuj�c �mier� zimn� w g��bi serca, i serce strasznie bola�o. Wo�a�em wci�� w g��bi duszy: ,,Dialy, Dialy�, potem zosta�em na krze�le niewzruszony i ju� nie poszed�em do nikogo. Zosta�em z moimi dobrymi i wiernymi i z wielkim duchem Napoleona, dowodz�cego, �e Chrystus Bogiem. Darmo � niepodobne niepodobnym! Czemu� ta kobieta chce mnie? Czy� nie dosy� jej dowiod�em, �e nic dla niej nie mo�e dusza moja ni uczu�, ni uczyni�? �ebym cho� kiedy s�owem mi�kszym, cho� jednym si� jej przymili� spojrzeniem, ale nigdy, nigdy. Jeszcze wczoraj bratu m�wi�em, �e doskonale bym poj��, �eby mnie nie chcia�a. 1 4 s t y c z n i a 1 8 4 3 R o m a. Najdro�sza moja! Tw�j palec m u s i by� gorzej, bo �adnego listu dzi� nie mam182. Zn�w 11/2 godziny przeby�em w pokoju brata183, czekaj�c, a� wyjazd matki pozwoli mi widzie� si� z siostr� � ale nadaremno! Znudzenie g��bokie i do tego wycie�czenie nerwowe po nocy bezsennej przywiod�o mnie do snu, brat mnie zasta� �pi�cym na krze�le i obudzi�, by si� t�umaczy�. Je prends la chose assez philosophiquement, comme vous voyez184 � rzek�em mu i wr�ci�em do domu. Strasznie mnie serce bola�o przez noc ca�� i dot�d nerwy, jakby w nich iskry �adnej nie by�o. Niepoj�cie jest mi nudno, markotno, przykro, zimno, oboj�tnie, chcia�bym si� op�aci� cho�by �mierci� od tych wszystkich trosk �ycia, chcia�bym pokoju! Oto chcia�bym by� w Nicei przy Tobie i prowadzi� z g�ry Biriba185, na kt�rym by Dysz siedzia�a! Ksi�dz Je�owicki przeby� wiecz�r ca�y u mnie, opowiada� najdziwniejsze sceny z Mickiewiczem i 44- ma innymi, rzuca� si� Gutt186 na niego, jak w�ciek�y, i Mickiewiczowa187 to samo. Wp�yw przytomno- 180 Stanis�aw Na��cz M a � a c h o w s k i (1798�1883) � syn senatora i wojewody Jana Nepomucena (st�d zwany przez Zygmunta Krasi�skiego i innych �Wojewod��), uczestnik powstania listopadowego, na wychod�stwie mieszka� w Pary�u. Znany z dzia�alno�ci filantropijnej (Mickiewicz zwa� go nawet �artobliwie �podskarbim Rzeczypospolitej�). Powinowaty i jeden z wieloletnich przyjaci� Zygmunta Krasi�skiego. 181 Mowa o ksi��ce, przys�anej przez Delfin� Potock� � por. przyp. do listu z 8 I 1843. 182 W poprzednim li�cie Krasi�ski pisa�: �Niech Tw�j palec Ci� nie boli, prosz� Ci�. (12 I 1843. Wyd. A. �.). 183 Elizy, Aleksandra Branickiego. 184 Ujmuj� rzecz dosy� filozoficznie, jak pan widzi. 185 Wierzchowiec Delfiny. 186 Ferdynand G u t t (1790�1871) � syn aptekarza wile�skiego, lekarz, szwagier Towia�skiego (�onaty z Ann� Maks�wn�, siostr� jego �ony). W r. 1841 pod��y� za nim do Pary�a, gdzie da� si� pozna� jako jego �arliwy or�downik i fanatyczny wyznawca. �ci Towia�skiego tak dzia�a na zwolennik�w jego, �e staj� si� p�acz�cymi niewolnikami. Mickiewicz dr�y jak dziecko przy nim. Je�owicki oskar�a go o straszne herezje, o zaprzeczanie, �e Chrystus drug� osob� Tr�jcy, o utrzymywanie, �e ka�da cz�stka materii jest cia�em Bo�ym itd., itd. Ci, co uwierzaj� w niego, zrywaj� wszystkie zwi�zki z �wiatem i przyjaci�mi. On nigdy z nikim nie dyskutuje, tylko wierzy� ka�e i wymaga �lepego pos�usze�stwa. Si�a magnetyczna taka w tym szlachcicu litewskim, �e Je�owicki przyznaje, i� kiedy spojrzy lub r�k� �ci�nie, to wp�yw nadzwyczajny po cz�owieku si� rozlewa. Nie tak tym, co m�wi, jak t� si�� przekonywa i podbija. Kiedy to wszystko ksi�dz opowiada� i stwierdza� faktami, ros�a we mnie ch�� spotkania si� z tym cz�owiekiem, a przy tym boja��, by� Ty go nie spotka�a, boja�� nerwowa o Ciebie, Dyszo moja! O tym uczuciu moim pami�taj, Dialy, bo to uczucie bardzo dziwnym by�o. Do obaczenia, �ciskam r�czki Twoje Tw�j Z . Napoleona wkr�tce przepisywania doko�cz�188. 1 8 4 3. 1 6 s t y c z n i a. R o m a Moja Najdro�sza! Wczoraj widzia�em si� sam na sam z pann�, kiedy Fregata o trzy pokoje dalej gra�a w wista w bia�y dzie� z Borealem! Powiedzia�em jej, o ile mog�em tylko, jak dalece nieszcz�liw� ze mn� b�dzie. Z tegom zacz��, �e przeczytawszy w bileciku do brata jej przystanie, chcia�em si� z ni� widzie�, by j� reflektowa� i zapyta�, czyby nie mog�a by� szcz�liw� z kim innym na �wiecie. Na to odpowiedzia�a, �e nic nie ��da ju� teraz, �e dawniej jej idea�em by�o kocha� ogromnie i by� kochan� nawzajem, tak, lecz �e teraz wie, �e z nikim szcz�liwsz� nie b�dzie. Na to wyliczy�em jej szereg moich wad. ,,Wszyscy, kt�rzy �yli ze mn�, w ko�cu zawsze przekl�li moje szata�skie niepokoje Ducha, ��dze niesko�czone, nieopisane sm�tki; jestem z tych, kt�rych nic nie zadowolni nigdy, kt�rzy zawsze wy�ej i dalej chc�, a gardz� wszelk� rzeczywisto�ci�, potoczno�ci�, spokojem, zaciszem domowym, jestem z tych, kt�rych �adne wzgl�dy wstrzyma� nie potrafi�, gdy wybije godzina oderwania si� od nich, cho�by przysz�o �ci�gn�� zgub� i na mnie, i na innych. Droga, kt�r� id�, mo�e powie�� i �atwo do zguby, lecz nim powiedzie, ja niezno�ny na niej, bo ilekro� co mi si� nie udaje na tej drodze, wpadam w przepa�� smutku, rozpaczy, zgry�liwo�ci, a wtedy nic i nikt mi nie pomaga. Od kiedym si� urodzi�, pokoju Ducha chwili jednej nie mia�em. Pomy�l Pani, czy nie ma kogo, co by Ci m�g� wi�cej szcz�cia da� ode mnie?� Na to ona bardzo s�odko i pokornie: Et rien, rien ne pourra jamais vous consolei?189 � Rien190 , odpar�em jej! Westchn�a i wpad�a w zamy�lenie, potem: Comment, vous n'avez jamais �t� heureux dans votre vie?191 � Oui, j'ai eu d'immenses phases de bonheur, mais cela ne reviendra jamais192 . � Zn�w zamilk�a. Jam dalej jeszcze t�umaczy� jej, o ilem niezno�ny i straszny, dodaj�c, �e �adne pociechy, jedynie tylko s a m o t n o � � i o d d a l e n i e s i � o d p r z y t o m n y c h mnie zbawia, kiedy w spleen taki wpadn�. Powtarza�em jej na pami�� wszystko, cokolwiek Ty� w chwilach goryczy wyrzek�a o 187 Celina z Szymanowskich M i c k i e w i c z o w a (1812�1855) by�a �on� Mickiewicza od 22 VII 1834 r. 188 Z. K. przepisa� w�wczas i przes�a� D. P. Discours de Nap. sur la Divinit� de Jesus Christ. Ust�p ten pochodzi zapewne z ksi��ki, o kt�rej mowa w przyp. do listu z dn. 8 I 1843. (�.) 189 I nic, nic wi�cej nie zdo�a pana pocieszy�? 190 Nic. 191 Jak to, wi�c pan nigdy nie zazna� w �yciu szcz�cia? 192 Ach tak, mia�em w �yciu d�ugie okresy szcz�cia, ale to ju� nigdy nie wr�ci. mnie. ,,�e Pani musisz z tego salonu wyj��, to pewna, bo wi�dniesz i tracisz na nic pozycj� socjaln�, kt�r� B�g Ci da� i kt�r� mo�esz pom�c Topolinie. Na to, by jej u�y� dla Top�l, trza, by� znalaz�a takiego, kt�ry by umia� jej w tym celu u�ywa�. Wi�c to pewnym, �e i�� za m�� musisz. Lecz teraz rozwa�, za kogo, wielu jest innych w Polsce, rozwa� sama, mo�e kto inny wszystko potrafi pogodzi� razem i to u � y c i e, o kt�rym m�wi�, i szcz�cie Twoje''. Tak si� broni� do tchu ostatniego Zygmunt. A ona zn�w: �Nie, nikt inny�. I poda�a mi r�k�. Jam musia� j�, t� r�k�, do ust podnie��. Kiedy si� zobaczymy, opowiem ci szczeg�, kt�ry mnie mocno uderzy�, a kt�rego tu pisa� nie chc�. Potem rzek�a: �Et m'aime-rez vous un peu, apr�s la Topola�?193 � Jam sta� oparty o fortepian ze zmarszczonymi brwiami, z oczyma na d�. Serce p�ka�o � nic nie odpowiedzia�em, j�kn��em tylko g�uchym j�kiem. � � 1 8 4 3. R z y m 2 7 s t y c z n i a. Droga moja! Najg��bsza melancholia mnie opasa�a na nowo! Ci�gle marz� o Tobie i staram si� wykry� my�l�, czym Ci Nat. dokucza? O prosz� Ci�, jakom Ci� nieraz prosi�, nie daj si� m�czy� przez ni�, ale miej si� za wy�szego Ducha od niej, a wtedy lito�ci� p�a� jej za plotki i ucinki, i zdrad�, i fa�sz � bo to wszystko n�dze, kt�re j� ubog� czyni�, brak mi�o�ci � oto jej rana niezgojona! P�acz nad ni�, ale nie dawaj si� rani� przez ni�! Widzisz, �e i �ycie domowe, kartoflane, r�j dzieci, �ona na karku, dobra w posiad�o�ci nie uwalniaj� duszy ludzkiej od chwil rozpaczy i od pokus samob�jstwa. Ratuj brata194 my�lami skierowanymi wy�ej, pewny jestem, �e jego serce zdolne je poj��, mia� on zawsze dobre i szlachetne serce. List od S��w. drugi wczoraj odebra�em195. Czy pami�tasz zdanie Konstantego i moje zarazem, �e ka�da I d e a, jako siostra Chrystusa, musi dozna� los�w przedwiecznego brata � przez w�asnych zwolennik�w by� przybit� do drzewa suchego i w�skiego, do krzy�a zwanego j e d n o s t r o n n o � c i �, sk�d wyradza si� miasto powszechnej mi�o�ci, cz�stkowa tylko, miasto wiary uniwersalnej � �lepy fanatyzm, miasto czynu obejmuj�cego wszystkie ludzi po- 193 I b�dzie mnie pan cho� troch� kocha� � po Polsce? 194 Aleksander K o m a r (zm. 1875) � w�a�ciciel Kury�owiec, �onaty z Pelagi� z Mostowskich; mia� dzieci: A l e k s a n d r y n �, H o n o r a t �, M a r i � i N a t a l i �. 195 Znajomo�� Krasi�skiego ze S�owackim datuje si� od r. 1836. 22 V 1836 r. Krasi�ski pisa� z Rzymu do K. Gaszy�skiego ( Listy Z. Krasi�skiego. T.1. Do Konstantego Gaszy�skiego, Lw�w 1882) ,,Jest tu Juliusz S�owackii mi�y cz�owiek, ogromem poezji obdarzony od niebios. Kiedy ta poezja w nim dojdzie do harmonijnej r�wnowagi, b�dzie wielkim. Kordyan jest poematem zapa�u, szale�stwa; s� w nim pyszne po�o�enia i dziwnie trafne poj�cia. Marya Stuart jest tak�e znakomit�. Mickiewicz nawet sam nie mia� tak r�nobarwnej i gi�tkiej wyobra�ni. Jednak trzeba, by te �ywio�y dosz�y w S�owackim do harmonii muzycznej, by sztuczniej jeszcze nauczy� si� godzi� dyssonanse z prawdziwymi d�wi�kami. Brak mu czasem powagi, bez kt�rej poezja mo�e by� mi�� igraszk�, ale nigdy nie zostanie cz�ci� �wiata. Tej on nab�dzie, bo zdolno�ci tak silne nie ustaj�, nie s�abn�, a� odb�d� drog� sobie przeznaczon� i wydadz� wszystkie owoce w nich nasiennie zawarte�. 14 XII 1842 r. Zygmunt Krasi�ski otrzyma� od S�owackiego list, o kt�rym dwukrotnie pisa� do Delfiny: �W tej chwili list od S�ow. odbieram, pe�ny Towia�szczyzny i pokory strasznej. Przesz�e Ci go p�niej...�, a nast�pnie: �Oto list S�ow., kt�ry mnie wstrz�s� tak wczoraj, �em wpad� zrazu w wielk� ducha �ywotno��...� (30 i 31 XII 1842, wyd. A. �.). Drugi list S�owackiego datowany jest 17 I 1843. Na oba Krasi�ski odpisa� ��cznie 26 I 1843. ( Korespondencja J. S�owackiego, oprac. E. Sawrymowicza. Wroc�aw-Warszawa-Krak�w, 1962� 63), trzeby i t�sknoty � czyn karli a w�ciek�y, kt�rego wyobrazicielem w Towia�szczy�nie jest figura ma�a, pieni�ca si� i wyj�ca dr Gutta. List S��w. wiele pi�knych my�li zawiera, ale ju� przebija w nim barwa nietolerancji i ciasnoty, ju� pot�pia wszelk� p i � k n o � �, wszelk� s � a w �, purytanuje si�, zas�pia si�, przypomnia� mi sektarzy angielskich za Cromwella196; i oni spodziewali si�, �e Chrystus przyjdzie im panowa� przez tysi�c lat! Co najpi�kniejszego w tym li�cie, to to: �Ka�dy Duch z Boga wetchni�ty w organizacj� ma misj� bo��, tj. przebicie si� przez materi�, wyrabiaj�c j� tw�rcz� si�� swoj� w coraz doskonalsze kszta�ty ( z a s � u g a, k t � r a n a s z e J a r o b i J a, o c z y m t y l e r a z y m z T o b � m � w i � ), a� b�dzie m�g� ostatecznie powiedzie� s�owo przez Chrystusa wym�wione na krzy�u: Consumatum est! (To jest, a� b�dzie m�g� w obliczu Boga powiedzie� o sobie nie�miertelnie; Ja). Uczucie wype�nionej misji zaczyna now� drog� Ducha wy�amanego z organizacji cielesnej, ziemskiej. Wierzymy wi�c w niedope�nion� prac� Ducha i powr�t jego na ziemi�, a� jej dope�ni, czyli w �a�cuch �ywot�w, kt�re s� Ewangeli� dowiedzione, a o to nas ksi�a katoliccy napastuj�. Wierzymy w n a r o d o w o � �, tj. w solidarne misje Duch�w powi�zanych wsp�ln� odpowiedzialno�ci�. Mi�o�� Ojczyzny jest instynktowym uczuciem tej odpowiedzialno�ci, po�wi�canie si� za ni� nie jest szale�stwem, ale k o n i e c z n o � c i � Ducha w �wiecie duchowym. Wierzymy w to, �e kogokolwiek Duchem zaczepimy, staniemy si� Duchem odpowiedzialni za niego, a tak otworzy si� nam szereg nowych cn�t duchowych i nowych grzech�w, kt�re dot�d w konfesjona�ach nie by�y s�yszane, albowiem l e n i s t w o D u c h a w s�u�bie Bo�ej wiedzie na pot�pienie. A kt�rzy siebie lekce wa��, a my�l�, �e s� tak niewidomi w�r�d miriad Duchowych, �e jeszcze na stronie zosta� mog� i pobawi� si� z materi�, ci, co zdaj� spraw� Bo�� na silniejszych, winni s� jakoby krwi i morderstwa, i kradzie�y � bo dar Ducha kradn� Bogu. Wi�c i dogadzanie ka�de Duchowi pod�ug �wiata, �echtaj�c go u c z u c i a m i, zaspakajaj�c s � a w �, g r z e c h e m jest i z b r o d n i �, bo jest to ta�cowa� na balu, kiedy inni krew przelewaj�! Wszelkie wi�c wylewanie Ducha na rzeczy martwe, b�ahe, ujmuje ognia strumieniowi, kt�ry si� la� zaczyna przez �rodek �wiata na to, aby wszystkie kwiaty male�kie na brzegach rosn�ce od jego siarczanego wyziewu powi�d�y!� 197. Rozwija przy tym teori� czynu, m�wi�c, �e ju� nie ustami �piewa�, ale sercem i r�- 196 P u r y t a n i e (dos�.: dbaj�cy o czysto��, czy�ciciele) � opozycja wewn�trz Ko�cio�a Anglika�skiego za czas�w Olivera C r o m w e l l a (1599� 1658); stali si� prowadz�c� si�� rewolucji mieszcza�skiej. 197 Cytowany fragment listu S�owackiego odbiega nieco od tekstu podanego w Korespondencji J. S�owackiego, op. cit., t. l, kt�ry brzmi nast�puj�co: �Ka�dy duch z Boga wetchni�ty w organizacj� ma misj� bo��, to jest przebicie si� przez materi�, wyrabiaj�c j� tw�rczo�ci� swoj� w coraz doskonalsze kszta�ty � a� b�dzie m�g� ostatecznie powiedzie� s�owo przez Chrystusa wykrzyknione na krzy�u � w y p e � n i � o s i �! Uczucie to sko�czonej, wype�nionej misji zaczyna now� drog� ducha � wy�amanego ju� z materii, uwolnionego z organizacji. � Wierzymy wi�c w niedope�nion� prac� ducha i w �a�cuch �ywot�w... kt�re, pod�ug tej wskaz�wki wyduchowiania si� uwa�ane, s� ewangelij� dowiedzione. Wierzymy w Narodowo�ci, to jest w solidarne misje duch�w powi�zanych z sob� wsp�ln� odpowiedzialno�ci� � a st�d wyp�ywa, �e mi�o�� ojczyzny jest instynktowym uczuciem tej odpowiedzialno�ci... a po�wi�canie si� za ni� nie jest szale�stwem � ale konieczno�ci� ducha w �wiecie duchowym... tak jak to materialne pomaganie sobie, kt�re stworzy�o kontakt socjalny. � Wierzymy i w to, �e kogokolwiek duchem zaczepiemy � stajemy si� duchem odpowiedzialni za ducha... A tak utworzywszy sobie �wiat wn�trzny i zrozumiawszy go � otworzy� si� nam szereg cn�t nowych duchowych i grzech�w, kt�re dot�d w konfesjona�ach nie by�y s�yszane... Albowiem lenistwo ducha w s�u�bie bo�ej wiedzie na pot�pienie � i ci, kt�rzy siebie lekcewa��, a my�l�, �e s� tak niewidomi �r�d miriad duchowych, �e jeszcze na stronie zosta� mog� i pobawi� si� z materi� � zdaj�c spraw� bo�� na silniejszych, winni s� jakoby krwi i morderstwa, i kradzie�y kami robi� trzeba. �Wkr�tce szata z j�k�w, a he�m z b�yskawic wyda si� aktorstwem i sprzeczno�ci� w�r�d prostoty [i] wypogodzonych twarzy, i nagich piersi Bo�ych rycerzy�198. Czy to nie purytanizm? Szkoda mi ich, �e tak �cie�niaj� ko�o swoje, �e m�wi�: � K t o n i e z n a m i, t e n p r z e c i w k o n a m�, bo dzi� ju� nadszed� czas prawdy takiej, co by wszystkich powo�uj�c, nikogo nie odepchn�a! Jednak ruch ten wielkim wszcz�tym ruchem jest i p�jdzie on drog� sobie przeznaczon�, coraz rosn�c i pot�niej�c bardziej. Listu nie mam od Ciebie, tylko dziennik przyszed�, tych ludzi nie widzia�em dot�d. Melancholia jak otch�a� Pascala199 przede mn�, dlatego wola�em nie o sobie pisa� dzi�. Stopki i r�czki Dialy mojej ca�uj�. Do obaczenia. Ach! Gdzie? Powiedz! Tw�j Zyg.200 � albowiem dar ducha kradn� Bogu... Wi�c�e i dogadzanie ka�de duchowi pod�ug �wiata, �echtaj�c go uczuciami, zaspokajaj�c s�aw� � grzechem jest i zbrodni� � albowiem jest to ta�cowa� na balu � kiedy inni krew wylewaj� broni�c wa��w miejskich od nieprzyjaciela... Wszelkie wi�c wylewanie ducha na rzeczy ma�e ujmuje strumieniowi ognia, kt�ry si� la� zaczyna przez �rodek �wiata, aby wszystkie kwiatki b�ahe na brzegach rosn�ce od jego siarczanego wyziewu powi�d�y�. 198Wcze�niejszy fragment tego samego listu. 199 Blaise P a s c a l (1623�1662) � wybitny matematyk, fizyk i filozof francuski. W r. 1654 w pobli�u miasta Neuilly ponios�y go konie i odt�d mia� widzie� zawsze z jednej strony drogi przepa��. Z. K. wielokrotnie w swej korespondencji m�wi o owej Pascalowskiej otch�ani. 200 Krasi�ski przep�dzi� marzec razem z Delfin� w Nicei, po czym z pocz�tkiem kwietnia ruszy� do Rzymu, by spotka� si� z ojcem, kt�ry przyby� do W�och w celu ostatecznego zrealizowania ma��e�stwa syna. BAZYLEA Jaka� to by�a wielka chwila szcz�cia, to moje ujrzenie Ciebie temu rok w Bazylei! Do n�g Ci padam i dzi�kuj� za ni�!... (15 IV 1843) LUCERNA Zamieniony w pos�g sta�em, a przed mymi oczyma [...] snu� si� Pi�at, dom Saekessera, cmentarz i ko�ci� nasz lucerne�ski. Ach, ile� to razy wieczorem za wios�o te wzi�wszy, do portu miejskiego Ci� zawozi�em i, rzuciwszy �a�cuch na l�d z barki, podawa�em Ci r�k� i szli�my na miasto. (3 X 1843) 1 5 k w i e t. W i e l k a S o b o t a 1 8 4 3. R o m a. Najdro�sza, najanielsza! Rok temu, jak mi �ycie zbawi�a�, rok temu, jak konaj�c wracam z przechadzki i patrz� na dole, Bo�e m�j, stoi pow�z znany, pow�z Dyszy, i wskakuj� na schody, ju� nie czuj� konania, i wlatuj� do pokoju, i widz�: jest Dialy, w pielgrzymim stroju, jest, przyjecha�a, i Zygmunt ju� nie umrze, krew mu g�owy nie rozbije, nie p�jdzie za Konstantym, zostanie przy Dialy swojej! Ha! Jaka� to by�a wielka chwila szcz�cia, to moje ujrzenie Ciebie, temu rok w Bazylei! Do n�g Ci padam i dzi�kuj� za ni�! Czy mam Ci dalej opowiada� tutejsze mizerno�ci? Czy chcesz tego? Czy to nie sprowadza zawsze nas obojga ze �wiata lepszego w ni�szy? � � Z Orciem wi�c wczoraj siedli my na konie i pop�dzili przez Lateran do Porta Furba, wiesz, t� �cie�k� boczn�, ko�o akweduktu. Tam z nim byli my razem, o Dialy, 1840 roku, i wci�� przed oczyma sta�a mi Balladyna201 i Ty. �em Ci� widzia� przed kilku dniami, znik�o mi sprzed �cz duszy na chwil�, i te oczy patrza�y tylko na widmo Twoje z onych dni wiosennych. Znam ka�den li�� na tej drodze, cho� te li�cie dopiero urodzone wczoraj. Ca�� piersi� pi�em kielich wspomnienia, boski a gorzki � gorzki a boski! Potem muszki Orciowi zacz�y wlatywa� jedna po drugiej w oko i musia�em jemu chustk� wyjmowa�, jak Ty mnie lub ja Tobie w tych samych miejscach nieraz. Potem takem nawyk�y tylko z Tob� je�dzi�, �e nie mog� si� wstrzyma� od przestr�g tam, gdzie z�a droga, par� razy wyrwa�em si� mimowolnie: A droite Delph... Georges � En avant, pas par ici Delph... Georges202, a� �zy si� jemu i mnie zakr�ci�y w oczach. Co to si� znaczy � listu od Ciebie nie ma, co to si� znaczy? Przyniesiono mi od Wojewody jeden pe�en ciekawych rzeczy � p. Adam m�wi� na kursie, �e jedyny dramat istniej�cy dot�d na �wiecie narodowy, dramat nowy, to Nieboska, i o�wiadczy�, �e gani wystawianie tera�niejszych sztuk francuskich. Duch jedynie autora jeden na scenie dzia�a� powinien, chcia�by np. widzie� autora Nieb. komedii samego m�wi�cego swe dzie�o, a wko�o niego tylko przesuwaj�ce si� widma os�b i obrazy miejsc w dramat wchodz�cych203. Szczeg�lny pomys�. � Potem Wojewodzie o�wiadczy� �al, �e niedok�adna redakcja kursu, i pyta� wiele o mnie. 9-go by�a niedziela, dzi� 15-go, dzie� sz�sty od 9-go, dlatego listu nie mam od Ciebie, lecz jutro niedziela, wi�c zn�w mi Rzym jutro odm�wi tego, czego mi dzi� odmawia Nicea. A� do pojutrza czeka� trzeba. Jeszcze do Nicei adresuj�, wol�, by list Ci� goni�, ni� wyprzedziwszy wraca� musia�. Mniejsza strata czasu, a potem czuj� instynktem, �e 21-go b�dziesz jeszcze w Nicei. Od Gasz.204 mam wiadomo�� � by� chory, lecz wyzdrowia�, pyta, kiedy przejedziesz przez Aix, i gotuje si� z wszystkimi antiquitetami205 na Ciebie. 201 Mo�e Rozalia z Lubomirskich R z e w u s k a (1788�1865), kt�ra � zdaniem Zygmunta Krasi�skiego � �lepi potwarze i czernid�a� (list z 10 VII 1841, wyd. A. �.) i kt�ra przes�a�a poecie egzemplarz Balladyny. 202 Na prawo, Delf... Jerzy � id� przed siebie, nie t�dy, Delf... Jerzy! 203 Prelekcja A. Mickiewicza z 4 IV 1843 r. 204 Konstanty G a s z y � s k i (1809�1866) � uczestnik powstania listopadowego, na emigracji osiad� w Aix w Prowansji, gdzie d�u�szy czas pracowa� jako dziennikarz. Debiutowa� jako poeta przed 1830 r,, na obczy�nie wyda� kilka zbiork�w poetyckich i gaw�d. Przyjaciel Zygmunta Krasi�skiego jeszcze z czas�w uniwersyteckich, gdzie w s�ynnym zaj�ciu stan�� w obronie Krasi�skiego, a tak�e wydawca niekt�rych jego utwor�w, pocz�wszy od pierwszych pr�b literackich, kt�re drukowa� w redagowanym przez siebie �Pami�tniku dla p�ci pi�knej� a� po Przed�wit, kt�ry ukaza� si� pod jego nazwiskiem, 205 Z franc. de toute antiquit� � od niepami�tnych czas�w. Pisa� teraz do Ciebie jest w dniu jedyn� godzin� szcz�cia, tak jak przed dwunastu dniami by� z Tob� razem by�o wszystkich godzin szcz�ciem. Zamykam si�, Tw�j obraz stawiam na stoliku i prawdziwie, prawie dotykalnie z Tob� jestem, wolnym od tego �wiata, kt�ry tak dalece ni�szym jest od n a s z e g o o b o j e g o, �e nie pojmuj�, jak jedna i ta sama natura ludzka nie rozsypie si� na proch z jednego w drugi spadaj�c, i to tyle razy na dzie�. W istocie, je�li nie od razu, to wolno ona si� rozprz�a i psuje, nigdy bez silnej konwulsji do salonu Odesch206 nie wchodz�, nigdy bez rzutu g�uchego rozpaczy z pokoju mego, gdziem pisa� do Ciebie, nie wychodz� na ulic�. A w wiecz�r takem zn�kany, �e ledwo trzymam si� na nogach i kiedy wracam na Systyn�207, to nie id�, ale si� wlok�. Czyta�a� Ty ostatni� prelekcj�, kt�r�� mi przys�a�a208. Definicja t r a d y c j i, �e to nie zbi�r pergamin�w i liter, ale ci�g �ywych, wielkich, natchnionych Duch�w, natchnionych os�b. T� definicj� pchn�� w samo serce jezuityzm! Wojew. nie g�upi � doskonale ich oceni�, m�wi, �e pe�no tam �atwowierno�ci i ignorancji. Jeden tylko Mick. wielki i silny. A Tow. tylko t� posiada si��, �e obudz� w piersiach jego wiar� i ide�. Jutro podczas b�ogos�awie�stwa, tu, na tym samym miejscu, b�d� pisa� do Ciebie. Nie chc� b�ogos�awie�stwa nie dzielonego z Tob�, niech nam B�g obojgu, widz�c dusze nasze, pob�ogos�awi. Do obaczenia, do obaczenia, najdro�sza moja. Tw�j Z. 21 k w i e t. 1843. R o m a. Najdro�sza moja! Nie spodziewa�em si� tego, co si� sta�o. Gdy m�j ojciec wczoraj rano przyjecha� do Fregaty, ona mu rzek�a: ,,Nie my�l, bym syna Twego nie zna�a i nie wiedzia�a, �e szlachetny cz�owiek. Lecz im bardziej go za szlachetnego mia�am, tym bardziej chcia�am c�rk� obroni�, bom s�dzi�a, �e dla ciebie si� po�wi�ca, �e c�rki mojej nie kocha i o ni� nie dba. Tak my�la�am jeszcze wczoraj wiecz�r. Ale c�rka przysz�a i p�aka�a, i prosi�a � niech si� wola jej, a nie moja stanie. Daj� j� Wasanu Dobrodziejowi. Prosz� tylko nikomu o tym nie wspomina�, a� napisz� do cesarza209 i odpowied� dostaniemy. Za dni 15 pojedziem na dni 10 do Neapolu, potem przez Wiede� do Drezna. W Dre�nie zastaniem odpowied� i wypraw� dla mojej c�rki gotow�. Je�li chce moja c�rka, tam mo�e i�� za m���. Potem zawo�a�a c�rk� i rzek�a te nieg�upie wyrazy: Ce n'est pas moi qui l'ai voulu, car je m'y suis oppos�e, de toutes mes forces, convaincue qu'il ne vous aime, ni aimera jamais. Mais puisque vous l'avez voulu, aimez le donc vous et aimez le beaucoup � et soyez heureuse, si faire se peut210 . Szed�em w�a�nie po pos�aniu listu Twego na poczt�, szed�em do Ojca, kiedy na ulicy Aleksander Br. na szyj� mi skoczy� nagle, krzycz�c jak wariat: Bonus, bonus. Przys�owie, kt�rym oznacza rado�� swoj�. Uczu�em jakby zimn� kling� przemykaj�c� mi przez serce. Potem ojciec m�j przyby� rozp�akany i zadychany. Musia�em sta� po�r�d nich ciesz�cych si�, �ycz�- 206 Salon Odescalchi, czyli Zofii Katarzyny R�y z Branickich (1821� 1866) i jej m�a (od r. 1841), ks. L i v i o Ladislava O d e s c a l c h i (1805�1885); zatrzymali si� tam w�wczas W. i R. Braniccy wraz z Eliz�. 207 Zygmunt Krasi�ski mieszka� w�wczas na via Sistina 68. 208 Prelekcja Mickiewicza z 7 III 1843. 209 R�a Branicka by�a frejlin� dworu cesarskiego i musia�a uzyska� zgod� cara Miko�aja I (1796�1855), od r. 1829 kr�la polskiego, na �lub c�rki. 210 To nie ja go chcia�am, bo mu jestem przeciwna ze wszystkich moich sil, w przekonaniu, �e on ciebie nie kocha ani nie b�dzie nigdy kocha�. Ale skoro ty go chcia�a�, wi�c go kochaj � i kochaj go mocno � i b�d� szcz�liwa, o ile to jest mo�liwe. cych, jak ukrzy�owany. Wyj�� Ojciec Knyszyna211 na papierze darowizn� i rzuci� mi j�, pad�a na stolik obok mnie, ja jej si� nie tkn��em. Ojciec porwa� mnie w ramiona, ja mu u�cisku nie odda�em. Czu�em, �e wpadn� w konwulsje, czu�em, �e mi si� czaszka z tylu rozpada i �e jak fale rosn�cego zalewu krew m�zg m�j zatapia, i �e rozum trac�, i �e mo�e oszalej� z rozpaczy g�uchej w tej chwili! A oni si� cieszyli, cieszyli si�. Gdy wreszcie naiwnie ciesz�cy si� sobie poszed�, ja sam na sam z Ojcem zosta�em, jak pos�g z lodu � i stoczy�em si� na kanap�, potem kapelusz wzi��em, milcz�c �cisn��em go za r�k� i wyszed�em. U Orcia p�k�o mi serce. Konwulsyjnie obalon na pod�og� tarza�em si� i szlocha�em, a� my�l b�ys�a w sercu i wyrwa�a mnie z rozpaczy. Przypomnia�o mi si�, �e mi�dzy Rom� a Dreznem du�o drogi, �e dopiero w lipcu Bran. tam b�d� � �e niepodobna, bym przynajmniej 10 dni nie znalaz� swoich w�asnych w tym przeci�gu czasu, i ujrza�em mera z Saint Louis, i ujrza�em Melun, i od�y�em! Ty, Dialy, Ty Aniele m�j, jed� do Pary�a � i tam czekaj, a� odbierzesz list, �e Zyg. Tw�j bliski. Je�li tylko b�dzie podobie�stwo to uczyni�, uczyni�. M�j ojciec chce jecha� do Turynu, do kuzyna212 � ja bym go do Genui odprowadzi�, pu�ci� do Turynu i powiedzia�, �e przez Alpy, Lucern�, Bazyle� do Heliusa213 jad�. Mi�dzy Genu� a Heliusem jest Melun � i kilka dni lepszych dla mnie! Teraz dalej s�uchaj. Na obiad o pi�tej pojecha�em z Ojcem. Wesz�a Fregata, uk�oni�a si� urz�dowo, ceremonialnie i rzek�a dziwnym g�osem Je vous iais mon compliment214 , znik� m�j ojciec, znik� Boreal, znik�a ks-na Odes., znik� Aleks. � zostawili mnie sam na sam z Freg. � lecz si� nie da�em, bom zacz��, widz�c, �e trzyma gazety w r�ce, m�wi� jej to o machinie do latania215, to o Mirskim216 � i na tym nasza sko�czy�a si� rozmowa. Potem wesz�a Kasia, 211 K n y s z y n � dobra i starostwo w wojew�dztwie podlaskim, wniesione w posagu przez �on� Wincentego Krasi�skiego. 212 Tj. do kr�la K a r o l a A l b e r t a. Krasi�scy byli spokrewnieni z domem sabaudzkim przez Franciszk� Krasi�sk� (1742�1796) � c�rk� Stanis�awa Krasi�skiego, starosty nowokorczy�skiego, kt�ra po�lubi�a Karola, ks. Kurlandii (1733�1796). Ich jedyna c�rka, Marie Christine (1779�1851), wysz�a za m�� za ks. sabaudzkiego Charles-Emmanuel-Ferdinand Carignano (zm. 1800 r.), a 2� voto za Juliusza, ks. Montl�art. Karol Albert (1798�1849), kr�l Sardynii w latach 1831�49, by� wi�c wnukiem Franciszki Krasi�skiej. 213 J�zef Maksymilian Helius a. C h e l i u s (1794�1876) � profesor medycyny na uniwersytecie w Heidelbergu, znakomity chirurg i oftalmolog. Zygmunt Krasi�ski mia� do niego wielkie zaufanie i leczy� si� a� do ko�ca �ycia. 214 Gratuluj� panu. 215 9 XII 1842 r. Krasi�ski pisa� do Delfiny: �W�a�nie wychodzi�em od Castellaniego, nios�c n� dla matki Twojej, gdym nagle ujrza� przez wst�g� lazuru, rozbit� nad Corsem, przep�ywaj�cy balon i cz�owieka na cz�nie pod nim. Dziwny to widok � o dwa pa�ace nad najwy�szym pa�acem Corsa sta� on w g�rze i wolno p�yn�� w stron� Watykanu. Zda�o mi si�, �e to nowej Ery znak na b��kicie�, (Wyd. A. �.). Balon puszczono z Monte Pincio 5 XII 1842 r. 216 Teofil M i r s k i � w r. 1831 naczelnik powstania w Augustowskiem, na wychod�stwie przybra� fa�szywy tytu� ksi���cy Bogumi�a �wiatope�ka Mirskiego, mianowa� si� samozwa�czo genera�em, pr�bowa� dzia�alno�ci politycznej w Pary�u, a wobec fiaska tych poczyna� wyjecha� do Algieru. W r. 1839 powr�ci� do Pary�a i w�o�ywszy zn�w generalski mundur, powo�uj�c si� przy tym na ksi���ce rodowody, zdo�a� pozyska� pewne wp�ywy u wysoko postawionych osobisto�ci. W lutym 1843 r. og�osi� w j�zyku francuskim list do syna Dymitra, mieszkaj�cego w Warszawie, gdzie o�wiadczy�, �e przyjmuje amnesti� i przechodzi na prawos�awie oraz �e cz�� emigracji polskiej solidaryzuje si� z nim. Wyst�pienie to wywo�a�o czynny protest emigrant�w. A. Mickiewicz sporz�dzi� akt protestacyjny, kt�ry zosta� opublikowany jako ulotka w j�zyku polskim i francuskim, a nast�pnie przedrukowany w ,,Dzienniku Narodowym� (nr 105 i in.). W�r�d wielu figuruj�cych tam podpis�w widniej� przylecia�a jak pi�ka, wzi�a mi obie r�ce m�wi�c; ,,winszuj� � a� mi si� s�abo zrobi�o. Wreszcie wesz�a ta, co tyle na mnie pracowa�a � przyst�pi�em do niej i wzi��em za r�k�, rzek�em proste: merci i zaraz o czym innym gada� zacz��em. Przy obiedzie siedzia�em ko�o niej, gada�em o wielu rzeczach, jak np. o willi Pamfili, o willi Madama, itd., itd. Po obiedzie zostawiono mnie z ni� przy oknie � gada�em tak, jak do oboj�tnych listy pisz�, to jest, ni o nich, ni o sobie, ale o my�lach tych lub owych. To trwa�o do 91/2 , ju� kona�em, gdy wszed� Canino217, ten mnie ocali�, bo przysiad� si� do panny i w obl�eniu j� trzyma� do 11. Ja z Orciem, przyby�ym o tej porze, cicho rozmawia� zacz��em, ale ju� si�y mnie opuszcza�y, b�l g�owy niezno�ny mnie n�ka�, nuda mnie garbi�a ku ziemi, rozpacz serce kraja�a. Ojciec m�j wreszcie pozna� na mojej twarzy i zmi�owa� si� nade mn�, i wyprowadzi� mnie. Czy� oni my�l�, �e or�a w klatk� schwytali? Czy� oni s�dz�, �e mu skrzyd�a oblepi� mu�em i karmi� go b�d� kalafiorami? Zmusili, zmusili, sami chcieli, kto szczerzej post�powa� ode mnie? Kto bardziej pokazywa� na licu i s�owem wstr�t wyra�a� ode mnie? Przyprowadzili do tego momentu walki, gdzie trzeba, aby orze� zdech� lub kanarki zgin�y. Zgin�! Lecz kto wie, jeszcze mo�e Amor sam tu si� wda. Amor warunki k�a�� b�dzie, a wtedy: Addio per sempre � ju�em wczoraj to o�wiadczy� i bratu, i siostrze! Tak, addio per sempre218. Ty jedna wiesz, jedna, ile ja cierpi�. Orcio widzi to, widzi, patrzy na to, ale Ty jedna wiesz sercem wszystkie mego serca m�czarnie. Ledwo pisz�, tak rozchorowa�em si� od wczoraj. Krew zaraz przysz�a do g�owy. Poniewa� sama Freg. prosi�a, nikomu nie dam pozna� tego, co si� sta�o. Ty tak�e wci�� m�w, �e nic si� nie rozstrzygn�o. Ulg� mi wielk� nie by� zmuszonym gada� o tym przed lud�mi, bo gdybym gada�, musia�bym p�aka� �z� b�lu lub �mia� si� szyderstwa �miechem. Lecz teraz te wieczory, te �miertelne godziny rozmowy � z istot�, dla kt�rej tylko oboj�tno�� lub okrucie�stwo czuj� w duszy mojej, kt�ra mi si� ni�szym stworzeniem wydaje, w kt�rej nic nie ma, nie m�wi� takiego, co by mog�o mnie roznami�tni�, bo nie ma na planecie kobiety �adnej, co by zdo�a�a to uczyni�, ale nawet takiego, co by zdo�a�o mi zno�nymi, mniej �miertelnymi uczyni� te dwie godziny rozmowy.219 2 4 a u g u s t a, O p i n o g220. 1 8 4 3. Aniele m�j! Kilka razy ju� od dni trzech chcia�em pi�ro wzi�� do r�ki, a ledwom je bra�, wypada�o, bo w istocie stan m�j tak op�akany, tak monotonnie przykry, �e zawsze te same powtarza� tylko musz� i j�ki, i skargi. Jako szeroki widnokr�g niebios, tak i nuda ko�o mnie. nazwiska W�. Zamoyskiego i Izydora Soba�skiego, bliskich znajomych Zygmunta Krasi�skiego, od kt�rych m�g� zna� szczeg�y tej sprawy. O samej aferze Krasi�ski pisa� r�wnie� z oburzeniem do St. Ma�achowskiego w li�cie z dn. 15 IV 1843 r. (Listy Z. Krasi�skiego do Stanis�awa Ma�achowskiego, Krak�w 1885). 217 Karol Lucjan ks. C a n i n o (1803�1857) � syn Lucjana Bonaparte, ornitolog z zami�owania, libera� z przekona�, jeden z tych, kt�rzy w r. 1849 proklamowali republik� rzymsk� (jego ojcu papie� nada� jako lenno ksi�stwo Canino). 218 �egnaj na zawsze. 219 Na prze�omie maja i czerwca Krasi�ski bawi� z Delfin� w Uriage k. Grenoble, a w lipcu w Aix-les Bains. Po odprowadzeniu do Melun jad�cej do Pary�a D. Potockiej, Krasi�ski uda� si� do Drezna, gdzie 24 lipca zawar� zwi�zek ma��e�ski z Eliz� Branick�. 220 O p i n o g � r a � ongi� dworzec my�liwski ksi���t mazowieckich, od kilku pokole� stanowi�a posiad�o�� ziemsk� Krasi�skich. Wincenty Krasi�ski uczyni� j� nie tylko swoj� rezydencj�, ale tak�e o�rodkiem rozleg�ej ordynacji, obejmuj�cej oko�o czterdziestu wsi i folwark�w. Wystawi� te� s�ynny neogotycki zameczek, zbudowany prawdopodobnie wg projektu Viollet-le-Duca, i ofiarowa� go synowi. Obecnie mie�ci si� tam Muzeum Romantyczne. Zabity bywam i zabijam, ilekro� z t� pann� jestem � smutno mi zabija�, niezno�nie mi by� zabitym. �adna na �wiecie kobieta tak olbrzymiej oboj�tno�ci w nikim nie widzia�a, jak ona we mnie. Dziwi� si�, �e nie ucieknie lub si� nie rozw�cieczy. M�j ojciec wyjecha� do Warszawy. Sam na sam wi�c tu zosta�em. Zawsze z rana do pierwszej lub drugiej siedz� u siebie i pisz�. Mam dwa pokoje w drugim domu, a ona mieszka w tym gotyckim zameczku, o kt�rym Ci wspomina�em, gdzie ja przesz�� raz� mieszka�em. Potem je�d�� na polowanie, a na polowaniu siadam gdzie w zbo�u lub w krzakach i z torby Twoje te dwa listy wyci�gam i odczytuj�. Odczytuj� raz w dzie�. Strzelec tymczasem za kuropatwami �azi, znajdzie, to dobrze, wtedy wstaj� i strzelam, potem zn�w gdzie siadam i t�skni�, a� s�o�ce zajdzie, wtedy do bryczki siadam i nazad przyjechawszy, ka�� sobie kawa� mi�sa przynie�� i jem. Ta panna pije herbat�, potem nudz� si� jeszcze z godzin�, czasem gadam des lieux communs221 , najcz�ciej milcz� i s�ucham, a nic nie s�ysz�, potem skar�� si� na znu�enie lub nerwy, lub g�owy b�l i po�egnywam, to najlepsza dnia chwila, przychodz� do siebie, zapalam cygaro, k�ad� si� do ��ka i my�l�, i marz�, i t�skni�, i w p�n� noc modl� si� za Ciebie. Takie �ycie moje. Ko�o 15 oktobra b�d� w Wierzenicy u Augusta, z dziesi�� dni odpoczynku tam przep�dz�. Wi�c pisz do mnie zawsze pod tym samym adresem, � Posen ju�, od 2 do 12 oktobra. P�niej z nim pojad� do Gda�ska, stamt�d do Warszawy, on za� do Pary�a. Tymczasem m�j ojciec z t� pann� z Opinog�ry do Warszawy pojedzie, kiedy ja b�d� wyje�d�a� do Wierzenicy. Nie wiem, czy w septembrze do Knyszyna nie pojad�, lecz a� do oktobra pisz zawsze do Warszawy. Gdzie Jerzy? Nic nie odzywa si�, w Bogu mam nadziej�, �e z Tob�. 2 5 a u g u s t a. I cmentarz ten tutaj tak�e mi pociech�, przesiaduj� w nim godziny ca�e � mi�dzy bon�222, Rozp�dowsk� 223, Chiarinim224 i Girardem225. Dziwny to by� ksi�dz ten Chiarini. Nikogom nie zna�, co by msz� tak uroczy�cie, tak powa�nie i wdzi�cznie zarazem od- 221 Oklepane zwroty, komuna�y. 222 Helena de la H a y e (zm. 1829) � francuska arystokratka, zaprzyja�niona z Mari� Krasi�sk� jeszcze od czas�w jej pobytu w Pary�u, schy�ek �ycia sp�dzi�a u Krasi�skich jako bona, a po �mierci Krasi�skiej niemal przybrana matka Zygmunta. Wychowywa�a r�wnie� A. Cieszkowskiego. �Nie mog� Papie do�� wyrazi� mojej wdzi�czno�ci za staranie o nagrobek pani de la Haye � pisa� Krasi�ski w li�cie do ojca z dn. 21 I 1830 r. � Jej pami�� najdro�sz� jest dla mnie i cz�sto, topi�c si� w marzeniu, widz� na tym samym wzg�rzu gr�b jej i mojej matki, przypominam sobie zbieg�e dzieci�stwa lata, jej starania, jej troski o moje zdrowie i ca�o��, jej �zy, ile razy mi si� co nieprzyjemnego w ostatnich czasach przytrafi�o. Och! trudno by�o o lepsze serce, o osob� bardziej do mnie przywi�zan�, i dop�ki �y� b�d�, dop�ty zawsze szanowa� jej pami�� nie przestan�.� (Z. Krasi�ski: Listy do ojca, op. cit.). 223 Katarzyna z Fogler�w R o z p e n d o w s k a (1786�1838) � panna respektowa gen. Marii Krasi�skiej i nieodst�pna jej towarzyszka. 224 Ks. Alojzy Ludwik C h i a r i n i (1792�1832) � W�och, profesor historii Ko�cio�a i j�zyk�w wschodnich na Uniwersytecie Warszawskim (od r. 1819), cz�onek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci� Nauk, autor Teorii judaizmu, S�ownika hebrajskiego (W-wa 1826) i Gramatyki hebrajskiej (W-wa 1826), t�umacz Talmudu na j�z. francuski. Zarekomendowany przez P. Chlebowskiego, by� nauczycielem Z. K., kt�rego naucza� m. in. j�zyka arabskiego, �aciny, staro�ytno�ci wschodnich i biblijnych. �Ksi�dz Chiarini jest jednym z tych ludzi, kt�rych najwi�cej szanuj� i kocham� � pisa� Zygmunt Krasi�ski w li�cie do ojca z 13 XI 1831 (Z. Krasi�ski: Listy do ojca, op. cit.). 225 F r a n c i s z e k G � r a r d o t (ok. 1779�1831) � lekarz pu�ku lekkokonnego gwardii Napoleona I, kt�rym dowodzi� gen. Wincenty Krasi�ski. W kampanii 1814 r. utraci� nog�; mianowany przez Napoleona baronem cesarstwa, przeni�s� si� do Warszawy, gdzie �y� na �askawym chlebie gen. W. Krasi�skiego. mawia�, a jednak ten cz�owiek nie wierzy� w ortodoksyjno��, liter� umar��. Ciemno, ale pot�nie wyk�uwa�a si� Ducha �wi�tego ju� era w umy�le jego. Pok�j jemu, on teraz wie wi�cej od nas. Przed kilku dniami, kiedy tu by� August, poszed�em z nim na cmentarz. On usiad� na grobie Rozp�dowskiej, ja naprzeciwko na grobie pani de la Haye, wsp�lnej bony nas obu, i zacz�� bardzo sm�tnie� August, wreszcie p�acz�c rzek�: ,,Sierota ze mnie, bo tylko ta jedna kobieta na �wiecie mnie kocha�a.� Przycisn��em go do piersi w milczeniu i rozp�aka�em si� tak�e, m�wi�c: ,,I ze mnie sierota�. I tak przeczekali�my p� dnia na tych grobach, a� s�o�ce zachodz�c oczerwieni�o je i zasz�o, a jeszcze my siedzieli ponad mogi�ami tych dw�ch dobrych kobiet, i rozmawiali�my tak, jak niegdy� na Karakalli Termach, a r�wnina okr��aj�ca nas do Kampanii nieco podobna, tak pusto i g�ucho jak w Kampanii, i groby te�. O Dialy, trzeciej Ciebie z nami nie by�o, zn�kanej tak�e, a silnej jednak i lubi�cej cmentarze i gwiazdy w mroku wschodz�ce nad nimi. Chat� chcia�bym sobie zbudowa� na tym cmentarzu i zamieszka� w niej � lub te� obok zaraz, w tym domku dzi� pustym, co tak brzmia� przed laty fortepianu d�wi�kami, gdy w nim grywa� ca�e noce i ranki Konstanty. Duch we mnie upada, krew po �y�ach si� leniwi, zapadn� wkr�tce w chorob�, ta zima d�ug� mi chorob� b�dzie � i owszem, ile�em si� namodli� w Dre�nie o nerwow� chorob�, o sze�� tygodni nieprzytomno�ci, przyjdzie to, przyjdzie! 1 8 4 3, W a r s z a w a, 8 S e p t e m b r a. Aniele m�j, przyszed� wczoraj list Tw�j � tak jak wszystkie po��dany i b�ogos�awiony, mimo �e rozdziera serce � ale serce chce by� rozdartym, kiedy rozdarcie pochodzi od Ciebie. Natychmiast stara�em si� zaci�gn�� w sprawie tej nowej o szkatu�k�226 opinii najznakomitszego tu prawnika, p. Tysa227, prokuratora generalnego. Dzi� mi j� w wiecz�r poczciwy Jan Zamoj.228 przyniesie, bo ja sam Tysa nie znam. Sama Freg. si� wstrz�sn�a us�yszawszy przez pani� Starzy�sk�229 o tej sprawie i m�wi�a, �e do brata230 napisze � co tyle pomo�e, co nic, a wreszcie i nie napisze. Co do tej panny, to musz� prawd� powiedzie�, bo ka�demu prawda si� nale�y, �e skoro us�ysza�a o tym nowym procesie, przysz�a sama z siebie si� pyta�, jakim sposobem mo�na by wp�yn�� na skonfundowanie Mieczys�awa i czyby ona do kogo do Petersb. o tym napisa� nie mog�a. Odpowiedzia�em jej, �e mnie nale�y jako najlepszemu przyjacielowi Twemu na ziemi my�le� o tym, jakoby Ci poda� sposoby obronienia si� od M., ale by�a w niej w tej chwili szczera ch�� przys�u�enia si� Tobie. Wczoraj zn�w okropn� scen� mia�em, konwulsje i p�acz mnie porwa�, a ona upad�a bez zmys��w, potem powiedzia�a mi: ,,Ja czuj�, ja wiem, �e nudna jestem � dobrze by by�o, gdybym mog�a z matk� pojecha� do Bia�ocerkwi. Vs. vs. reposeriez de ma presence pendant ce temps � puis dans deux mois je reviendrais et 226 Chodzi o pretensje Mieczys�awa Potockiego do Delfiny, o szkatu�k� z klejnotami (�). 227 Aleksander T h i s (1804�1846) � prokurator departament�w Senatu w Warszawie, cz�onek Komisji Prawodawczej, jeden z za�o�ycieli i redaktor�w �Themidy Polskiej�; pisywa� r�wnie� prace o charakterze prawniczym (w j�z. francuskim). 228 Jan Z a m o y s k i (1802�1879) � syn ordynata Stanis�awa Kostki i Zofii z Czartoryskich, brat W�adys�awa (por. przyp. do listu z dn. 6 VII 1846), dawny konkurent do r�ki Elizy Branickiej, kt�rego obdarza�a du�� sympati�. (�Podobno niegdy� go ona kocha�a� � komunikowa� Delfinie Krasi�ski 19 IX 1841 r. (Wyd. A. �.). Po�lubi� Ann� Mycielsk�. 229 Izabella z Mostowskich 1� v. Aleksandrowa Potocka, 2� v. Edwardowa S t a r z y � s k a (1807�1897), szwagierka Aleksandra Komara. 230 Mieczys�aw Potocki by� rodzonym bratem R�y z Potockich Branickiej. peut-�tre seriez vs. mieux�231 . Wi�c doskonale wie swoje po�o�enie � nie dziecko, bo co dzie� powtarzam jej to samo, ilem razy sam z ni�, wpadam w najokropniejsz� rozpacz � i przez dzie� ca�y uciekam od niej, tak �e je�li widzi mnie godzin� na dzie�, to ju� wiele, wtedy zawsze si� w ko�cu pyta, co ja chc�, by ona zrobi�a, i przysi�ga, �e wszystko zrobi; ja dot�d na to pytanie nie odpowiadam � przyjdzie chwila, �e odpowiem. O Aniele m�j, o istoto moja, o duszo duszy mojej, nie zapadaj w tak� g��b goryczy, zw�tpienia i nieraz mo�e przekle�stwa na losy, na mnie, na wszystko, co� kocha�a i w co� wierzy�a. Bo Ci powtarzam, cho�bym ja by� ostatnim z niegodziwych ludzi, jeszcze zatem nie idzie, by to, com Ci nieraz opowiedzia�, by�o fa�szem, prawd�m m�wi� Tobie, prawd�m wiekuist� wnosi� w dusz� Twoj� � a o mnie przekonasz si� dalszym ci�giem �ywota. Teraz tylko o to Ci� prosz�, by� nigdy nie w�tpi�a o �ywym Bogu i nie�miertelnych losach Twoich w�asnych. Ty� Duchem ju� na ziemi � i nie�miertelnym na wieki wiek�w, i nie tylko tu, ale i tam b�d� jedno z Tob� � nie, nic mojej duszy nie oderwie od Twojej. Lecz o tym nie m�wmy, to dowie��, to wykona�, tego dope�ni�, a nie m�wi� o tym potrzeba. Jutro niezawodnie wieczorem jad� do Opinog. Pani Arturowa232 tam�e pojedzie z Eliz� � i Ada�233 te�, jam tak u�o�y�, m�j ojciec tu zostanie, czekaj�c na przyjazd Cesarza. Eliz� wywie�� st�d trzeba, bo by tu, gdzie ojca straci�a, nie mog�a wytrzyma�234. Dzi� pojecha�em Iz�235 po�egna� i zn�w, kiedym wchodzi�, ma�om si� nie rozp�aka�, lecz ju� nie dla podobie�stwa jej, tylko dla identyczno�ci sukni jej fularowej z t� Twoj� z Grenoble, w kt�rej by�a� dnia, w kt�rym Ci� odjecha�em, zupe�nie to samo, jakby z tej samej sztuki. Nie uwierzysz, do jakiego stopnia szale�stwa dosz�y nerwy moje � najmniejsza rzecz, najdrobniejsza my�l, byleby odnosi�a si� do Ciebie, wprawia je w konwulsyjno��. A Nicea, Nicea jak si� �ni� zacznie! Czemu ja j� tak kocham t� Nice�, powiedz, czy wiesz! Oto w �adnym miejscu tyle spokoju Ducha nie dozna�em, co tam, spokoju tego, co mi nieznany. Pewne tam przechadzki wieczorne pami�tam z Tob�, w�r�d kt�rych ci�gle moja dusza czu�a si� w niebie. Co� szcze- 231 Przez ten czas, gdy mnie nie b�dzie, Pan odpocznie ode mnie, a gdy wr�c� po dw�ch miesi�cach, mo�e Pan si� b�dzie czu� lepiej. 232 Zofia z Branickich P o t o c k a (1790�1879) � c�rka hetmana wielkiego koronnego, Franciszka Ksawerego, od r. 1816 �ona Artura Potockiego (1787� 1832), syna Jana, podr�nika i pisarza, i Julii z Lubomirskich. Artur Potocki by� adiutantem Napoleona, oficerem wojsk Ksi�stwa Warszawskiego, uczestnikiem powstania listopadowego, w�a�cicielem Krzeszowic. 233 Adam P o t o c k i (1822�1872) � syn Zofii z Branickich i Artura Potockiego, polityk galicyjski, jeden z tw�rc�w i przyw�dc�w obozu Sta�czyk�w (konserwatywnego stronnictwa w Galicji, g�osz�cego program ugody z Austri�), wsp�za�o�yciel krakowskiego �Czasu�, od r. 1848 pose� do parlamentu austriackiego, od 1861 � do Sejmu Galicyjskiego. Z. K. otacza� go wielk� przyja�ni� i serdeczn� �yczliwo�ci�; adresat wielu jego list�w. Notabene Adam Potocki kocha� si� w swojej ciotecznej siostrze, Elizie Branickiej, i ju� w r. 1838 Z. K. odradza� mu ten nier�wny wiekiem maria� (A. P. by� m�odszy od E. B.). W r. 1847 Adam Potocki o�eni� si� z Katarzyn� Branick�. 234 27 sierpnia 1843 w li�cie do Delfiny z Opinog�ry Zygmunt Krasi�ski pisa�: �W tej chwili odbieram sztafet� od ojca. Wczoraj umar� pan Bran., po obiedzie u Sapiehy, apopleksj� ra�ony, ju� go Eliza nie zasta�a dzi� rano, gdy z ojcem moim przyjecha�a�, a w nast�pnym, datowanym ju� z W-wy 3 wrze�nia 1843: �Co wiecz�r musz� prowadzi� t� pann� do grobu ojca � i to sekretnie, bo matka jej zakaza�a i m�j ojciec b�aga�, by tego nie czyni�a...� Nieco inne szczeg�y tej �mierci podaje H. Mo�cicki w Polskim S�ownika Biograficznym. 235 Izabella z Lubomirskich S a n g u s z k o w a (1808�1890) � siostra ks. Jerzego (Orcia), g�o�na pi�kno�� �wczesna, kt�ra w r. 1829 po�lubi�a magnata galicyjskiego, W�adys�awa Sanguszk� (1803�1870). g�lnego tam wp�ywa�o na mnie � wci�� czu�em, �e zmartwychwstaj� z Tob� i ju� jedno jestem; stamt�d widzia�em miejsce, k�dy zmartwychwstan�, czu�em Surgite mortui236 pe�n� piersi�. Czy pami�tasz ten boski ranek, kiedy�my si� tak rozp�akali i rzucili w obj�cia jeden drugiego, czytaj�c Stoffelsa237. Od tej chwili Duchem za Twego Ducha odpowiedzialny jestem i Ty r�wnie� za mego � taka wiara moja. 2 2 s e p t e m b r a 1 8 4 3. O p i n o g � r a. Aniele m�j, list Tw�j z 8-go otwieram, wypadaj� pi�rka kuropatwie. Sm�tnom si� u�miechn��, nurek lucernski zamign�� mi w pami�ci � oto masz dwa pi�rka z zabitej wczoraj przeze mnie. Patrz� na piecz�tk� � F i e l, G o u, H i e l!238 C� to znaczy? Takem zg�upia�, �e ju� si� j�zyki pobabilonowa�y we mnie, czy to po hiszpa�sku? A gdzie� ju� to czyta�em czy napisane widzia� na piecz�tce, czy s�ysza�? Ale teraz wyt�umacz, bo nie rozumiem! Jeszcze Automata Twojej mi szpilki nie przywi�z� ni napisu, jak powiadasz, �w j�zyku papug�. To mi przypomnia�o, �e podr�ny jaki� opowiada, i� po ostatecznym wyga�ni�ciu niedawno jednego z tych plemion ameryka�skich, dzikich, znikaj�cych coraz bardziej, jedna si� tylko by�a zosta�a w borach papuga, co jeszcze dialektem tego zmar�ego na wieki ludu po ga��ziach drzew papla�a. Z ca�ego pokolenia � jedna tylko papuga. Z mowy narodowej ca�ej � tylko s��w kilka ptasich. M�j ojciec strasznie za�alony na mnie, zewsz�d przynosz� mu plotki w Warszawie i donosz�, com ja m�wi� tu, jak brew zmarszczy�em tam, dodaj�, haftuj� sztychem komera�u na tej ta�mie nikczemnej �ycia mego od dw�ch miesi�cy. Warszawa, oto miasto papug. Nie uwierzysz, jak komera� tam wydoskonalony, w sztuk� zamieniony, doprowadzony do najwy�szego stopnia ukszta�cenia � pojmiesz wi�c �atwo, co wyniknie z mego tam ukazania si�, z mego pobytu, wreszcie z mojej nie umiej�cej si� miarkowa� bole�ci! To wszystko teraz dostaje si� do usz�w mego ojca i tym korytem nazad do mnie. By�a tu Za�uska239. Siedzia�a dni kilka, 236 Wsta�cie, umarli. 237 Charles S t o f f e l s � autor m. in. Resurrection (Paris 1840), dzie�a wielokrotnie wspominanego w korespondencji z A. Cieszkowskim, St. Matachowskim i in. O wp�ywie, jaki ksi��ka ta na nim wywar�a, Zygmunt Krasi�ski tak pisa� do K. Gaszy�skiego w li�cie z dn. 28 III 1843: �Je�li mo�esz, dosta� Resurrection par Stoffels, to, com kupi� w Montpellier. Nic napisanego przez cz�owieka nigdy takiego wra�enia nie wywar�o na mnie; p�aka�em �zami roztopienia si� w Bogu i w przysz�o�ci, czytaj�c...� ( Listy Z. Krasi�skiego. T. 1. Do Konstantego Gaszy�skiego, op. cit.). Ko�ci� uzna� t� ksi��k� za heretyck�, a sam autor w przedmowie do innej swej pracy: Du catholicisme et de la d�mokratie, Paris 1845, os�dzi� j� bardzo ostro. 238 l II 1844 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Co chwila co innego oburza Ci� na mnie i H i e l g o n H i e l cz�ciej ju� teraz przychodzi, ni� T e r a z i n a w i e k i�. (Wyd. A. �.). By�a to zapewne jaka� piecz�tka o tek�cie trudnym dzi� do odcyfrowania. 239 Amelia z Bronikowskich Z a � u s k a � c�rka genera�a wojsk polskich, Micha�a i Anny z Krasi�skich. Wcze�nie osierocona, wychowywa�a si� w domu rodzic�w Zygmunta Krasi�skiego; stanowi�a przedmiot jego dziecinnego, a p�niej � gdy w r. 1827 po oskar�eniu jej m�a, Romana (1793�1865), dzia�acza Towarzystwa Patriotycznego, i osadzeniu go w wi�zieniu, powt�rnie zamieszka�a w domu Krasi�skich � m�odzie�czego uwielbienia. Uczucie to znalaz�o odbicie we wczesnych utworach Krasi�skiego: Pan Trzech Pag�rk�w, Sen El�biety Pileckiej, Gr�b rodziny Reichstal�w i in. W jednym z list�w do H. Reeve'a Krasi�ski pisa�: �Widzia�em si� dzieckiem biegaj�cym po pokojach za moj� kuzynk� Ameli�; potem w jed- jam ca�y dzie� korzysta� z jej obecno�ci, by je�dzi� po polu, tj. marzy� i by� samym. Ot� ona wtajemniczy�a mnie w Warszaw�, odkry�a, co tam za przepa�� komera��w � jak teraz ja si� na tej scenie ruchliwej, z�o�onej z warg ludzkich, agituj�, sam o tym nie wiedz�c. Doskonale poj�a moje po�o�enie, tym bardziej �e podobnemu i podobnie narzuconemu winna �ycia ca�ego nieszcz�cie! Jest w tej kobiecie wielki hart, duma bez granic, ale zarazem szlachetno��! O Konstantym m�wi�a tak�e i z wielk� serca sm�tno�ci�. Wreszcie obieca�a, co b�dzie mog�a robi�, by broni� mnie przed ojcem i przeszkodzi�, nie wiem czemu, ale pewno katastrofie jakiej� mi�dzy nami. O Tobie tak�e wspomina�a, �e Ci wdzi�czna, �e kiedy wszyscy j� opu�cili, rzucali na ni� kamieniem240, m�j ojciec, ja, wszyscy, Ty jednak, cho� tylko przeze mnie o niej wiedzie� mog�a�, bez goryczy m�wi�a� o niej Aleksand. Radziw.241 w Neapolu. Pojecha�a nazad do Warszawy przed godzin�. List do niej napisa� by� m�j ojciec, kt�ry dzi� rano nym z tych pokoi ona bierze �lub, w drugim moja matka umiera, a ja mi�dzy tym �lubem a �mierci� czuj� rozpacz w sercu dziecinnym, ale z nami�tno�ciami olbrzymimi. Lata przechodz�, moja matka dawno nie �yje, ja wchodz� w lata nami�tno�ci, Za�uski w wi�zieniu, jego �ona w naszym domu na opiece mego ojca. Wieczorami, po lekcjach na uniwersytecie, chodzi�em do niej [...] wiotka kibi� owini�ta w krepy, pi�kna, �e oszale�, majestatyczna, oczy czarne, rysy wydatne, dumne, pe�ne wyrazu i �ycia... Straci�em po�ow� duszy, ca�e zdrowie mojej m�odo�ci, tym wpatrywaniem si� w ni� i uwielbianiem. Ale nie mia�em odwagi wyzna� jej mojej mi�o�ci...� 240 Amelia Za�uska znalaz�a si� pod pr�gierzem opinii publicznej za pewn� swobod� towarzysk� w okresie, gdy m�� jej by� aresztowany. �wiadcz� o tym liczne wypowiedzi pami�tnikarzy tej epoki, a m. in. I. Pr�dzy�skiego ( Pa mi�tniki, Krak�w br.) kt�ry wymieniaj�c inne �zba�amucone� �ony wi�ni�w �puszczaj�ce si� w romanse�, powiada: �niewiele lepiej sprawia�a si� w czasie uwi�zienia m�a inna m�oda kobieta, znana ca�ej Warszawie, pani Za�uska z domu Bronikowska...� Tymoteusz Lipi�ski za� w Zapiskach z lat 1825�1831, Krak�w 1883, przytacza wiersz: �Do Polek weso�ych w czasie trwania s�du sejmowego� i po fragmencie: Lecz cnoty Rzymu zwyci�a Tw�j przyk�ad, szanowna �ono, Co w czasie niewoli m�a Bawisz jenera��w grono dodaje: �mowa tu o Za�uskiej, kt�ra u siebie daje co tydzie� wieczory muzykalne, sama jednakowo� nie bywa na zabawach ta�cuj�cych�. 241 Aleksander R a d z i w i � � � syn Dominika (1758�1798) z linii berdyczowskiej, kt�ry z pierwszej �ony, Konstancji z Czapskich, mia� c�rk� Mari�, wydan� za m�� za Wincentego Krasi�skiego, z drugiej za�, Karoliny z Fr�ckiewicz�w (l v. Radzimi�skiej), dwie c�rki i syna Aleksandra; Aleksander by� wi�c przyrodnim wujem Z. K. Bra� udzia� w powstaniu listopadowym jako kapitan gwardii konnej. ,,Poczciwy cz�owiek, ale wcale nie bystry� � zanotowa� T. Bobrowski (Pami�tniki, Lw�w 1900). Zygmunt Krasi�ski za� tak o nim pisa� do ojca: �Donosz� Papie, �e przyjecha� tu do Genewy od kilku dni ksi��� Aleksander Radziwi��; m�j wuj, z �on� (drug�) i synem (...], przyj�� mnie bardzo dobrze i z wyborn� serdeczno�ci� (...]. Pocz�wszy od �ony do kamerdynera wszyscy robi� z nim, co chc�. A �ona (Aniela z Morzkowskich], �ona to straszna kobieta, ogromna, ruda, blada, t�usta, krzycz�ca po ober�ach, zawsze z Byronem pod r�k�, mieszanina dobrej edukacji, paryskiego tonu i literatury angielskiej, z harapem ukrai�skim, z kozactwem step�w, i ta mieszanina jest szkaradn�, ale m�j wuj z najlepszym jest sercem, jak zawsze mi to m�wiono, ale zna�, �e ju� przez wiele nieprzyjemno�ci przeszed�; i w rzeczy samej �on� mie� tak�, to lepiej zakonnikiem zosta�. (Z. Krasi�ski Listy do ojca, op. cit.) przyszed� przez okazj�, ale co za list, powiada, �e umrze przeze mnie i �em egoista pierwszy na �wiecie itd., itd. Oto wi�c masz moje po�o�enie. Sk�din�d zn�w tu ta kobieta zarzynana, zarzynaj�ca, lecz i to prawda, nie skar��ca si� nigdy, tylko ci���ca zawsze! Ale wol� o czym innym, wol� oderwa� si� od tego, co mnie otacza. Nie umiem sobie radzi� z lud�mi. Brakiem taktu nazywaj� ludzie niemoc, jaka jest we mnie, ich oszukiwania. Darmo, takim si� urodzi� i tak umr�, byleby pr�dzej tylko! Pami�taj na t� prawd�, �e Ciebie tylko ju� kocham na �wiecie! �e dla Ciebie ju� tylko zosta� mi instynkt, rozum, serce � i �e wiem w ka�dej chwili doskonale, co by Tobie szkod� przynie�� mog�o. Nie l�kaj si� � ze mnie nigdy nic z�ego nie spadnie na Ciebie. Tu mam, czego nie mam, takt, ostro�no��, przebieg�o��, hamowanie siebie, bo kocham Ciebie, wokr�g Ci� kocham, widnokr�nie Ci� kocham, jak Ci� kocham, wyrazi� mi nie spos�b, ale to uczucie jest granitem, na kt�rym zbudowane moje J a! Jest to g��b moja najg��bsza i naj�wi�tsza! Poka�e si� to kiedy�, poka�e! Kisielewowa w Warszawie i chce tu przyjecha�. Zblad�a Eliza, gdy dzi� si� o tym dowiedzia�a, i jam te� struchla�, bo co z tego b�dzie? Taki go��, co ka�den w�os siwy na g�owie bli�niego policzy i otr�bi �wiatu, taki wzrok babi, co wszystko przeniknie i potem rozg�osi! Pojmiesz, o co mnie chodzi, pojmiesz, �e nie o to, by nie roztr�bi�a ta szalenica, �e nie kocham, bo z tym si� nie kryj�, ani te�, �e kocham Ci� �wi�cie, bo i z tym si� nie kryj�, ale by Tobie przekl�ta ta siostra Mieczys�awa nie zaszkodzi�a, i to jakim b�d� sposobem. Daj Bo�e, by ta morowa zaraza przelecia�a przez Warszaw� i tu nie wpad�a. Zmi�uj si� nade mn� co do Reyowej242. Te pierwsze 20 000 fr. zaraz zap�a� z li�ciku, gdyby mi by�o trzeba, to przecie� tak Tobie b�dzie �atwo wtedy Reyow� sprzeda�, jak w tej hipotezie, w kt�rej j� chcesz mnie sprzedawa�. Czy nie pojmujesz, �e to mnie ��czy niejako z Tob�, �e idealnie za pomoc� tych groszy g�upich jeszcze czu� si� b�d� tam z Tob�? Nie my�l o �wiecie takim, jakim jest, ale takim, jakim tyle razy marzyli�my go razem. Cho� to jedno z marze� naszych wcielmy w rzeczywisto��, obalmy mi�dzy sob� spr�chnia�e te konwenans�w parkany, kt�re dla nas �mieszno, by co znaczy� jeszcze mog�y. Ja bym si� nigdy nie cofn�� teraz przed u�yciem Twoich kapita��w, powiadam Ci, nigdy, bo czuj�, ile Ci� kocham, o ile dusz� moj� zla�em na zawsze z Twoj�! Czy�: to moje, to twoje � to nie istne przes�dy tam, gdzie jest wsp�lno�� Ducha? I czy Ty nie czujesz, �e w ko�cu post�pi� tak, jak chc�, by�oby wspania�omy�lno�ci� z Twojej strony, �aski dowodem, pochyleniem si� serca Twego do mego, odpuszczeniem, przebaczeniem! Mo�em egoist� prosz�c Ci� o to, mo�e b�agam Ci� jeszcze raz, by� ofiar� dla mnie uczyni�a! R�b, jak Ci� serce popchnie, ja wiem, �e te li�ciki ni moje, ni Twoje, ale nasze � bo to jedyna rzecz, co kiedykolwiek na �wiecie by�a zupe�nie, niepodleg�e, bezwzgl�dnie, absolutnie m o j �! Taka za� rzecz musi zaraz sta� si� n a s z �, przynajmniej w moim rozumieniu, bo taki instynkt serca mego, taki pierwszy pop�d duszy i ch�ci mojej! Co tylko czuj� s w o i m, natychmiast to czuj� i T w o i m! Co chcesz, gadaj i logikuj, czuciu mojemu nie przeszkodzisz! 242 Willa �Rey� zakupiona zosta�a przez Honoryn� z Or�owskich Komarow� 31 X 1843 r. od Marii Franciszki Galii, wdowy po Ludwiku Rey (st�d nazwa), nie bez finansowej pomocy Zygmunta Krasi�skiego, kt�ry 21 VIII tego roku pisa� do Delfiny: �Nied�ugo Luszy prze�l� [pieni�dze]. Prosz� Ci� na dusz� moj�, by� na will� Rey obr�ci�a. Mam przeczucie o tej willi. Ty we� na si� j� urz�dzi�, okwieci�, rozwin��. Niech mam jedno szcz�cie jeszcze w �yciu � my�l, �e� i Ty tam, gdzie z Tob� by�em, i �e tam kiedy� przyb�d� i zastan� Ci� mi�dzy harf� i fortepianem, w zaciszy spokojnej, a wko�o te oliwne drzewa, cyprysy, na kt�rych jak ptak siada�em, a w oddali �r�dziemne Morze, b��kit m�j, pe�na westchnie� mi�o�� moja�. (Wyd. A. �.). 3 o k t o b r a 1 8 4 3, K n y s z y n, z r a n a. Aniele m�j! Z tej karteczki widzisz, �e Tw�j list do Benk. ju� pos�any243. Wczoraj w wiecz�r odebra�em list, z kt�rego j� wyj��em � paczka Sapie�y�ska244 ju� w Opinog�rze. Wczoraj obje�d�a�em przez dzie� ca�y folwarki. Wsz�dzie to samo � ekonom czeka z raportem, wiele k r e s c e n c j i245 i byd�a, i owiec u niego. Potem id� i obejrzyj stodo�y, obory, gorzelnie, ko�ci�, probostwo itd., itd. Gadaj z wszystkimi, pro�by odbieraj i pisz na nich: d a r o w a n o, bo to zwykle pro�by o odpuszczenie d�ug�w wie�niakom. Przeje�d�a�em po drodze przez Zlistowo, ogromn� wie� Mostowskich, kt�ra mo�e dzi� ju� do Pelagii246 nale�y. Pyszna wie�, porz�dna, ch�opy tylko czynsze p�ac�, i ta wie� robi tylko 5 000 z�otych intraty, a mog�aby dwa razy tyle, powiedz to Aleksandrowi, je�li to jego ju� posiad�o��! W tej�e chwili zn�w si� wybieram na podobn� pielgrzymk� bryczkow� do innych folwark�w. Gospodarstwo to taka sztuka jak wojskowa, jak marynarka, jak finanse. Trzeba doskona�emu gospodarzowi tyle talentu i wiadomo�ci, co genialnemu ministrowi. Wszystkich si� nauk dotyka gospodarstwo, wszystkich ga��zi spraw, porz�dk�w, interes�w spo�ecze�stwa ludzkiego. Przemys�, handel, prawo, historia, chemia, fizyka, historia naturalna, to s� pomocnice i konieczne do tego. Dlatego to nar�d z�o�ony z gospodarzy takie zdolno�ci posiada do wszystkiego, tak� bystro�� i �apczywo�� do nieznanych sobie rzeczy, bo te nieznane wszystkie zawarte by�y mniej wi�cej w otaczaj�cych go od kolebki zatrudnieniach. Mimo to, co m�wi� o gospodarstwie i co jest prawd�, �adnej ochoty jednak do tych sfer nie czuj� � �adnej i �adnej. Najpierw zdrowia szalonego potrzeba do nich i oczu zdrowych, a ja zdrowia za grosz nie mam i coraz mi gorzej jest. Wczoraj si� dowiedzia�em, �e o kilka mil st�d jest ksi�dz, brat naczelnika konsystorza mi�skiego, kt�ry z Mi�ska tu przyjecha� niedawno i wkr�tce wraca do Mi�ska. Wyprawi�em jednego z proboszcz�w moich po niego i ma mi go tu przywie�� jutro, wi�c postaram si� dowiedzie� od niego wszystkiego, czego nam potrzeba247! Nie mo�esz sobie wystawi�, jaki nie- 243 Aleksander B e n c k e n d o r f f vel Beckendorf (1738�1844) � genera� rosyjski, nieodst�pny powiernik Miko�aja I, tw�rca i pierwszy wszechmocny naczelnik tajnej policji politycznej, znanej pod skromn� nazw� III Oddzia�u Kancelarii Cesarskiej, oraz specjalnego korpusu �andarmerii. List, o kt�rym mowa, wystosowa�a D. P. za rad� Z. K.: ,,By�em wieczorem u ojca [...], kaza� mi, bym Ci� prosi�, aby� sama napisa�a do Benk., a kr�tko, prosz�c o paszport na zasadzie, �e nie masz do kogo wraca� w kraju i �e pragniesz matce udzielony fawor dzieli�. (2 III 1844). 244 Nale�y s�dzi�, �e by� to Pawe� S a p i e h a (1781�1855), trzeci syn Franciszka Ksawerego i Teresy Suffczy�skiej, z �on� (od r. 1806) Pelagi� z Potockich (1775�1846), siostr� �Fregaty�, czyli R�y z Potockich Branickiej, a wi�c ciotk� Elizy Krasi�skiej, by� mo�e r�wnie� z synami K s a w e r y m (1807� 1882), oficerem gwardii rosyjskiej, od r. 1835 �onatym z Konstancj� Soba�sk� (zm. 1838), a od r. 1840 z Ludwik� Pac�wn�, i L e o n e m (1811� 1884), kamerjunkrem dworu rosyjskiego, od r. 1836 �onatym z Joann� Tyszkiewicz�wn�. 245 P�od�w rolnych. 246 Pelagia z Mostowskich K o m a r o w a, c�rka Tadeusza Mostowskiego, b. ministra spraw wewn�trznych Kr�lestwa Kongresowego (zm. 1842 r.), �ona Aleksandra Komara, a wi�c szwagierka D. P. 247 9 X 1843 r. Krasi�ski pisa� do Delfiny: �[...], o to tylko chodzi, by cho� jeden ksi�dz w konsystorzu opar� si� � wtedy sprawa (rozwodowa D. P.] musi p�j�� do kolegium w Petersburgu.� (Wyd. A. �.). By� to fragment stara� o przychylny wyrok dla Delfiny Potockiej w procesie rozwodowym. Krasi�ski d��y� do tego, by sprawa trafi�a do wy�szej instancji w Petersburgu, gdzie mia� wi�ksze mo�liwo�ci wp�ywu na jej bieg, zar�wno przez ojca, jak i Bra- smak czuj� do �ycia. �mier� niezawodnie s�odsz� rzecz�, milsz� rzecz� jest! Jak�esz te topole j�cz�, jak�e� j�cz�! Jaki to wiatr, jaki dreszcz �miertelny rozlany po ca�ym widnokr�gu tym szarym i chmurnym. Gdzie, gdzie Nicea? Oczy tak mi dolegaj�, �e ledwo pisz� � i ca�y od st�p do g��w nie wartym jednego odetchnienia! W w i e c z � r. Wr�ci�em z obja�d�ki, a wracaj�c wst�pi�em na ono jezioro, o kt�rym Ci wspomnia�em, �e na mil� d�ugie i szerokie, a tradycja niesie o nim, �e je nocy jednej Twardowski wykopa� za Zygmunta Augusta. Wsiad�em na ��dk� i zagna�em si� za nurkami, kt�rych pe�no, chcia�em zn�w manszetek248 dosta� dla Ciebie, lecz nie uda�o mi si�, a potem sm�tek straszny mnie opanowa�. Ta ��dka, to jezioro, te trzciny, ta strzelba w moim r�ku i te nurki czerwieniej�ce na falach by�y mi a bitter mockery249 lucernskich czas�w. Tysi�ce kaczek nade mn� lata�o � jam nie strzeli� ni razu. Zamieniony w pos�g sta�em, a przed mymi oczyma nie Czekowski staw ten, nie wie� na brzegu, ale snu� si� Pi�at, dom Saekessera, cmentarz i ko�ci� nasz lucerne�ski. Ach, ile� to razy wieczorem za wios�a te oba wzi�wszy, do portu miejskiego Ci� zawozi�em i rzuciwszy �a�cuch na l�d z barki, podawa�em Ci r�k� i szli�my na miasto. Widz� z�ot� ta�m�, kt�r� ksi�yc obszywa� te wody, widz� dom Saekessera w dali, widz� te rokiciny, rosn�ce pod domem Fabera, czuj� si� na tej wodzie, szukam okiem, gdzie dobrze skr�ci�, gdzie buda k�pielna, i zn�w pchn� wios�em i odp�ywamy, wios�a rzucam, cygaro zapal�, wody nurt powoli chwyta nas i nazad ku Lucernie unosi, a Ty chcesz ju� do domu, a ja jeszcze ba�amuc� na jeziorze! O Bo�e, Bo�e! Jest we mnie jasnowidzenie magnetyczne, kiedy my�l� o Tobie i miejscach, gdzie�my byli razem! Najlekszy zmarszczek na wodzie nie ujdzie mojej pami�ci � i takim rozpami�tywaniem �yj�, bo tylko wtedy mi mi�o jeszcze, gdy tak si� zanurz� w przesz�o�ci, i� nie czuj�, �e tera�niejszo�� ko�o mnie. Niezawodnie teraz by�em przez kwadrans mo�e czasu na jeziorze lucernskim. Ten sen w bia�y dzie� odby� si� dla duszy mojej, mimo wiatr, deszcz i w�r�d deszczu s�o�ca jesiennych promieni � i tak mi po tym �nie t�skno i lubo zarazem, �em dot�d si� jeszcze nie m�g� zupe�nie rozbudzi� i pisz� te s�owa przy zachodz�cym s�o�cu, jak rozmarzony. Jutro pojad� do innych folwark�w, pojutrze wr�c� tu, popojutrze b�d� odbiera� pro�by od wszystkich ch�op�w, a w sobot� 7-go wyjad�, 8-go stan� w Opinog�rze. M�j ojciec wtedy pojedzie po paszport dla mnie do Warszawy. Zapewne 13-go wyrusz� do Prus. Jeszcze powinienem zasta� co od Ciebie w Opinog�rze, ju� co� od Ciebie w Wierzenicy, gdzie b�d� 15-go. Dzi�ki, dzi�ki Ci, Dialy, �e� ten list, jakom Ci radzi�, przes�a�a. Wiem dobrze, o ile to Ci przykrym by�o, wiem, ale czuj�, �e� to uczyni�a dla mnie � i stopy Twoje za to ca�uj�. A do tej panny czy� pisa�a? W jednym z Twoich ostatnich list�w by�o, �e tak, tymczasem do mojego wyjazdu nic nie by�a odebra�a, chyba �e odebra�a, a nic mi nie powiedzia�a, lecz w�tpi�! Jutro przed wyjazdem z domu list ten doko�cz�. 4 o k t o b r a. Kapitan sprawnik250 Frusow wczoraj w wiecz�r przyjecha� do mnie, ale tylko na kr�tk� chwil�, bo zaraz musia� wraca�, gdy� si� spodziewa� gubernatora w Bia�ymstoku. Mniejszy ode mnie, jak bary�a okr�glutki i przy wielkim pa�aszu, m�wi� mi, �e kartel gra- nickich. 4 XII 1843 informowa� Delfin�: �[...] w Mi�sku rzecz si� wlecze dot�d, ale si� w najwi�kszej odbywa skryto�ci, i �e konieczno�ci� si� sta�o, chc�c przeszkodzi� zamiarom niecnym p. Mieczys�awa, wyprawi� tam legata a latere, kt�ry by stara� si� co� dobrego uczyni� [...]. Zatem najdalej za dni 18-�cie stanie w Mi�sku �w ksi�dz, legatus a latere nasz, a je�li mu si� uda, to Natalia mu kiedy� wyrobi po�czochy fioletowe.� (Wyd. A. �.) Starania te nie przynios�y jednak wynik�w. 248 Zar�kawki, mankiety. 249 Gorzka drwina. 250 Naczelnik powiatu. niczny z Prusami odnowiony251. Potem przez ca�� noc �ni�o mi si� o Tobie, szli�my razem, a przez �wiat, przez wody jakie�, przep�ywali�my �odzi�, przez g�ry jakie� przeje�d�ali�my na koniach, ja z ty�u, Ty naprz�d � i Ty ogl�da�a� si� czasem ku mnie, a twarz twoja by�a niesko�czenie smutn� i surow�, i blad�, a ja czu�em, jakobym ju� postrada� wszystkie nici wi���ce mnie do powierzchni rzeczy ziemskich i tylko ju� Ciebie mia� na �wiecie � i wielki spok�j by� w duszy mojej! Niepodobna Ci wyrazi�, jak g��boko zg�upia�em, od kiedy tu samymi otoczony kartoflami, oziminami, jarzynami, byd�em rogatym, skopami, owcami, jagni�tami, t�uk� si� po wsiach, ��kach, b�otach, olszynach, kniejach, miasteczkach i folwarkach � jednak tu mi lepiej, ni� tam w Opinog�rze. Dopiero u Augusta od�yj� troch�, lecz nie wiem, jak ze zdrowiem b�dzie, bo krew mi co dzie� silniej powraca do m�zgu i zn�w szpony czuj� zatapiaj�ce si� pod czaszk�. Ledwo ujd� z kilometr po polu, ju� musz� nazad do bryczki, wszystko mi ci��y, dolega, nudzi, boli, jednej my�li lepszej, milszej, dochwyta� si� nie mog�. Jedyn� pociech� rozmarzy� si� o Nicei, upi� si� na kilka minut Varenn�, Grenoblem lub innym napojem takim, tak jak ch�op n�dz� przygn�biony, co idzie do karczmy i zalewa si� w�dk�! Co dalej ze mn� b�dzie, nie rozumiem, wiem to tylko, �e tak ci�gle �y� nie mo�na, nie spos�b, niepodobna, tak negry �yj�, ale nie bia�e ludzie. Tak, per�a czarna � to m�j symbol teraz! Bo wszystko, co tylko perli�o si� w Duchu, powlok�o si� �a�ob�. O aniele m�j! M�dl si� za mn�, m�dl, prosz� Ci�, a wierz, �e zawsze i wsz�dzie rozdziera mnie i po�era t�sknota do Ciebie. Oto nieustanna ka�dego mojego kroku towarzyszka. Darmo, na tom by� stworzony, bym kocha� Ciebie od pierwszej chwili poznania a� do grobu i poza gr�b. Pami�taj o mnie, my�l o mnie. Tw�j teraz i na wieki Tw�j Pojutrze z ksi�dzem mi�skim b�dzie rozmowa o sprawie Twojej, a wywiedziawszy si�, jak mo�na tam wp�ywa�, wp�ynie si�! Matce, Natalii, Luszy przypomnij mnie. Wczoraj siad�em w wiecz�r do fortepianu i gdym gra�, ujrza�em nagle przed oczyma pami�ci posta� matki Twojej daj�cej mi �wie�e daktyle na drog� z Nicei � i a� �zy mi do �cz przysz�y na wspomnienie, jak mi dobrze by�o w domu Waszym! Tam prawdziwe a t h o m e by�o! Biedna ciocia Pelagia252! I ona tak�e tak dobr� dla mnie by�a! �wie� Panie Bo�e duszy jej na wieki! 6 o k t o b r a. Pomyli�em si�. Poczta dopiero dzi� idzie, nie zawczoraj sz�a, wi�c jeszcze s��w kilka. Czekam na ksi�y tych mi�skich, ale musz� list ten wyprawi�, nim przyjad�. Od kiedym pisa� do Ciebie, przenocowa�em noc jedn� w �liwnie, jednym z folwark�w moich, rozmaite objecha�em wsie, by�em w fabryce nici bawe�nianych, kt�r� wystawi�a jaka� Francuzka nad rzek� moj�. Pyszna fabryka, maszyny z Belgii sprowadzone same wszystko robi�, we�n� z�bami chwytaj�, a na drugiej stronie oddaj� niciami. Dowiedzia�em si�, ile to zachodu i przemys�u ludzkiego potrzeba na zrobienie tych nici, kt�re za Twoim rozkazem kupowa�em w Grenoble na rynku Granatu253, dla Twojej ma�ej z Nicei do po�czoch. 8 000 do roku p�aci mi pani Dentine z tej fabryki. Powiedz mi, co si� sta�o z ma�� J�zefin�? Czy� j� odda�a do klasztoru? Masz�e inn�? A pan Jan Kalwiera czy wci�� u Ciebie i jak si� sprawuje? 251 W r. 1842 wygas� tzw. kartel, kt�ry zobowi�zywa� Prusy do wydawania Rosji zbieg�w, nielegalnie przechodz�cych granic�. Berlin nie przed�u�a� go pocz�tkowo na skutek och�odzenia stosunk�w prusko-rosyjskich, dzi�ki czemu w latach 1842�4 pr/esz�o granic� prusk� oko�o 3000 m�odzie�y, uciekaj�cej przed �brank��. W r. 1844 kartel zosta� odnowiony. 252 Pelagia z Or�owskich S t a d n i c k a (zm. 1843) � siostra Honoryny Komarowej, �ona Paw�a Stadnickiego, ciotka Delfiny Potockiej. 253 Place Grenette. Widz� z okna, na du�ym tym dziedzi�cu gromadz� si� ju� z r�nych stron przybywaj�cy w�o�cianie z pro�bami w r�ku. B�d� musia� wyj�� na ganek i zasi��� jak Ludwik �w.254 na rozs�dzenie ich domaga� si� i spraw. Pe�no wsz�dzie tu naoko�o maj�tk�w nale��cych do Mostowskich. Wszystkie murowane budowle, porz�dek jak w Niemczech, zarz�dza nimi Le�niewski, dzielny gospodarz, ale tyran na ch�op�w i nie zapominaj�cy o sobie, powiedz to Aleksandrowi. �ycie wiejskie mi nie pomaga, t�uczenie si� na bryczkach krwi� mi g�ow� zalewa. Jutro rano wracam do Opinog�ry, pojutrze tam b�d�, a gdy tam przyb�d�, zn�w mnie g�ucha ogarnie nuda, �r�ca, gwa�towna, pokrewna rozpaczy. Tu czu�em nud� spokojn�, ci�g��, poczciw�, �e tak powiem, na karku d�wiga�em folwark�w dziesi��, oficjalist�w pi��dziesi�t, s�siad�w tyle�, ale to wszystko leksze od jednej istoty, kt�ra mnie zarzyna i kt�rej podobnie odp�aca� si� musz� � zarzynaniem! Przez te dwie noce wci�� mi si� �ni�a� � pod innym niebem � �r�d oliwnych drzew i cyprys�w! To strach, strach, co si� czasem dzieje z biedn� dusz� moj�, kiedy si� zacznie wydziera� ku Tobie � konwulsje konaj�cego cia�a tylko mog� da� wyobra�enie podrzut�w miotaj�cych wtedy moim Duchem! Amen, amen, zniszczony i zn�kany, i znicestwiony jestem na wieki! Zn�w te topole skrzypi� i j�cz� w wietrze jesiennym, wko�o domu tego wsz�dzie po prawej, po lewej, z przodu, z ty�u � jakby ch�r duch�w p�acz�cych lub przeklinaj�cych! Jak te drzewa, tak i ja nieszcz�liwy! W ka�dej z tych top�l musi by� �ywe serce, a moje serce im wszystkim odpowiada. Tam nad b��kitnym morzem takich st�k�w drzewowych nie s�ycha�, tam oliwne ga��zki nie zaskrzypi� w �wietle i ciszy powietrza. Kiedy Ty b�dziesz w Nicei? Kiedy Ty w willi Rey b�dziesz? Chcia�bym Ci st�d wszystkie krzes�a i kanapy te do niej pos�a�. Got�wem Ci w zimie konnego z listem wyprawi� do Rey! To by dopiero po naszemu by�o � z listem i zwierzyn� zamarz��, i dwoma workami krup. Zobaczysz, przyjedzie ch�op z Podlaskiego do Ciebie i gdy podpiszesz mu rewers na przywiezion� kasz�, popas�szy konia u p. Ferdinand w tej�e samej chwili odjedzie nazad! B�g Ci� strze�, m�dl si� za mn� � kocha� wi�cej, ni� kocham Ci�, nie mo�na na ziemi � wi�cej i sm�tniej! Teraz i na wieki. Tw�j. 254 L u d w i k IX � w i � t y (1215�1270) � kr�l francuski, znany z pobo�no�ci, kt�ry .d��y� do usuni�cia nadu�y� i �cis�ego przestrzegania sprawiedliwo�ci; nada� krajowi prawa, znane pod nazw� Etablissement de Saint Louis, w kt�rym usuwa s�dy bo�e i zapewnia lepszy wymiar sprawiedliwo�ci. ZOFIA Z BRANICKICH ODESCHALCHI ... mieliby�my mieli dzik� zim� do przebycia w�r�d Soba�skiej nawr�conej, Odeschalchowej konwulsyjnej i umieraj�cej Kaliksty. Pierwsza u st�p o�tarzy, druga spo�r�d konwulsyj, trzecia z �o�a �mierci by nas szpiegowa�y jeszcze i spotwarza�y. (13 XII 1841) PA�AC ODESCHALCHI ... nigdy bez silnej konwulsji do salonu Odesch. nie wchodz� [...] Ilekro� z salonu Odeschalchi wydostan� si� do Orcia, czuj�, co to za dar �wi�ty wolno��, jak wi�zie�, co wychodzi z lochu. (16 I i 12 IV 1843) O p i n o g � r a 1 8 4 3, 1 2 o k t o b r a. Malheur a ta m�re qui � tak mi si� trz�sie r�ka, �e ledwie pisa� mog�. � Malheur � votre m�re, qui vous a mis au monde, malheur � moi, qui vous ai engendr�, malheur � la femme, qui vous a �pous�, malheur � vous-m�me.255 Dopiero co takie s�owa s�ysza�em od ojca, ju� od kilku dni zbiera�a si� burza, wczoraj przed Eliz� mi powiedzia�: Vous �tes un �goiste qui, pour cuire son oeuf, brulerait la maison de son meilleur ami256. � Jam tylko tymi s�owy odpowiedzia�: �Czy papa w sumieniu swoim o tym przekonany?� � �Przekonany� � odpar� mi. � �Wi�c nasze zdania si� r�ni�� � rzek�em wtedy. Rozgniewany wyszed� i po�o�y� si� w ��ko, i dzie� ca�y le�a�. Dzi� rano poszed�em do niego � oskar�a� mnie o nies�ychane rzeczy, z czego wypada wszystkiego, �em lord Byron, szelma, ga�gan, bez serca, kiep fizycznie i moralnie, a w ko�cu frazes przytoczony na pocz�tku mi powiedzia�. Lecz niesprawiedliwym by�bym, gdybym zostawi� Ci najleksze dorozumienie, �e do tego w czymkolwiek ta panna si� przyk�ada. Owszem, za to prawie znienawidzi�a mego ojca. Wczoraj jeszcze jej t�umaczy�em, bo ��da�a koniecznie tego, �e nie mog� jej kocha�, �e s� chwile, w kt�rych nawet ona mi piekielne sprawia wra�enie i b�l niesko�czony, i �e �zy moje te cz�ste od niej pochodz� � �e nigdy nie my�la�em, by w niej by�o uczucie najmniejsze ku mnie, i� s�dzi�em, �e chce uwolni� si� od Freg. � nic mniej ani wi�cej. Wtedy smutn� si� sta�a i obieca�a, �e odt�d b�dzie stara�a si� by� dla mnie tylko, jakby by� mog�a stara 80-cioletnia panna, a dzi� po tej scenie oznajmi�a mi, i� doskonale rozumie, �e mnie jest niezno�n� i �e by�a, cho� mimo woli, mego �ycia ca�ego nieszcz�ciem, �e prosi mnie tylko o to, bym ostatecznie jej nie znienawidzi� i bym jak najpr�dzej do Prus jecha� i tam odpocz��. Pisz� Ci te wszystkie szczeg�y, Dialy droga, tylko na to, by� wiedzia�a, w jakim ja po�o�eniu, jak si� �ycie moje odbywa, i z jednego dnia pobytu mego tutaj domy�li�a si� innych wszystkich. Rzeczywi�cie, dzi� s�ysz�c, co mi ojciec m�wi�, tylko �al g��boki mi si� jego robi�, bo zdawa�o mi si�, �e w ob��kaniu m�wi. � Co to za zima b�dzie, co to za zima! W ko�cu ko�c�w ta panna szlachetn� jest istot�! Co za sza� j� ogarn��, �e c h c i a � a, c h c i a � a, c h c i a � a mimo wszystkie przestrogi i moje, i cudze, to zrobi�, co zrobi�a. Nic mi nie pozostanie, tylko wzgl�dem niej by� szlachetnym zawsze najszlachetniej, a co do serca, wie ona dobrze, �e nigdy mojego nie mo�e mie�, i ju� przysta�a na to � serce raz si� daje, nigdy wi�cej. B�g widzi, �e ten raz jeden, raz ten uroczysty, wi���cy Duchy na zawsze, sta� si� ju� dla mnie, sta� si� i trwa na wieki! Jeszcze czasu trzeba, czasu m�ki pewnego, nim zn�kany i os�ab�y, i ju� konaj�cy przetn� to po�o�enie. Konanie jest olbrzymi� si��, rozpacz jest pot�g�, bo �mier� za ni� przybywa albo wraca �ycie! A �mier� jest dobrem i �ycie jest dobrem, oba to dary Bo�e! Tylko wahanie si� mi�dzy jednym i drugim jest m�czarni�! O moja Dialy, m�j drogi aniele, biedny ja bardzo, lecz czasami �r�d najg��bszej rozpaczy staje si� na chwil� powa�nie i m�drze w Duchu moim i wtedy z tej chwilki, jak z ganku zawieszonego zewn�trz rzeczywisto�ci dni moich, patrz� okiem umar�ego ju�, a wiele wiedz�cego, na ca�y �ywot m�j, i czuj�, widz�, wiem, �e tylko przy Tobie by�em istnie szcz�liwy i nim by� mog�! Bo Ciebie ukocha�em ca�ym sercem i umys�em moim, przywi�za�em si� do Ciebie jak do d o m u jakiego nieziemskiego, w kt�rym na zawsze s�odko i dobrze by�o. Co mi inni wszyscy da� mog�? Nic, �eby najpot�niejsi, to jeszcze nic, bo od nikogo nic nie ��dam, nic nie przyjm�, nic nie chc�. Ty tylko mo�esz mi wszystko da�, 255 Biada twej matce, kt�ra... Biada twojej matce, kt�ra ci� na �wiat wyda�a, biada mnie, kt�ry ciebie sp�odzi�em, biada kobiecie, kt�ra ciebie po�lubi�a, biada tobie samemu. 256 Jeste� egoist�, kt�ry �eby ugotowa� dla siebie jajko, spali�by dom swego najlepszego przyjaciela. tak, wszystko, bo� dla mnie wszystkim, bo kocham Ciebie! Bo razem chadzali my po drogach �ycia, bo razem byli�my m�odzi oboje, natchnieni, niebiescy! I nie w mocy ju� niczyjej na ziemi stworzy� sobie ze mn� t� przesz�o��, kt�r��my razem mieli! Nie tylko serdecznie, uczuciowo, ale i logicznie, koniecznie, nieub�aganie przywi�zanym do Ciebie. Jak zas�uga po czynie dope�nionym, tak konieczn� jest m i � o � � moja! Jest, bo jest, bo musi by�! Kto akord potrafi z�o�y� z innych nut od tych, kt�re ten w�a�nie akord sk�adaj�? Kto zdo�a uczyni�, by c z t e r y nie nast�powa�o po trzech i nie sk�ada�o si� z dw�ch do dw�ch dodanych? Tak� liczb�, takim akordem jest to, co na wieki po��czy�o mego Ducha z Twoim! Doko�cz� listu tego w Toruniu pojutrze. T o r u �, 1 4 o k t o b r a. Wyjecha�em o 11-ej wczoraj, a tu o 3-ej z po�udnia stan��em, dopiero co. Drogi, o kt�rych straci�a� wyobra�enie! Kocz nie�miertelny prawdziwie dowodzi nadziemskiej si�y swojej, �e nie p�ka co chwila, to cud, niekt�re kawa�ki drogi z Uriage do Vizille, tam, gdzie zsiada�a� z Orciem, podnie� do pot�gi setnej, pomn� tysi�c razy, a b�dziesz mia�a owe piaski, b�ota, kamienie i korzenie, po kt�rych si� t�uk� od trzydziestu godzin. Po sko�czeniu listu tego pojad� dalej, jutro wieczorem zapewne stan� w Wierzenicy. St�d temu dwa miesi�ce, dzie� w dzie�, pisa�em w nocy do Ciebie, a by�o to w miesi�c po po�egnaniu si� w Sens! Wi�c jutro trzy miesi�ce mija. B�g �wiadkiem, �e rzadko cz�owiek na ziemi nieszcz�liwszym by� ode mnie przez ten ca�y przeci�g czasu. Bo�e Wielki! Od 15 lipca przez c� ja nie przeszed�em? Gdy spojrz� na te dni wszystkie, zda mi si�, �e piek�o otwarte widz� przed sob�. Zda mi si�, �e to nie spos�b, bym dot�d �y�. Czemu� ani �mier�, ani nerwowa gor�czka, ani m�zgu zapalenie lub serca dot�d mnie nie odwiedzi�o? Straszn� walk� walcz� przeciw rzeczywisto�ci od trzech miesi�cy, od wiek�w trzech, bo te trzy miesi�ce wydaj� mi si� niesko�czono�ci� cierpienia! Walcz� z ojcem, kt�ry by chcia�, bym przynajmniej udawa�, tj. que je gard� certaines convenances257 � przeciwko tej pannie walcz�, kt�ra prosi si� przynajmniej o bezwstr�t, o jak�kolwiek przychylno��, a ja da� jej nie mog�, nic da�, pr�cz �ez i konwulsji, i przekle�stw, je�li nie g�o�nych, to buchaj�cych z �cz mi wzrokiem, z ust j�kami, walcz� przeciw �wiatu, kt�ry og�asza, �e �le robi�, i w c n o c i e swojej mnie pot�pia w Warszawie lub te� plotki zbiera, mno�y, wynajduje i nimi pugina�uje mego ojca, skoro do Warszawy przyb�dzie. Tak, zewsz�d tylko bij� si�, bij� na zewn�trz, a rozdzieram si� wewn�trz, tym wewn�trz, �em daleki od Ciebie. Nic bym nie ��da� na �wiecie, tylko procentu z 40 000 fr. na rok i chaty w Nicei � i ogl�dania Ciebie co dzie�, nic wi�cej, nic wi�cej ju� nie ��da ten, kt�ry tylekro� tyle ��da�, �ni�, chcia�! Wszystko pr�cz serca jest k�amstwem, gorycz�, trudem, konaniem! Gdzie serca nie ma, tam nic nie ma, cho�by wszystko na poz�r by�o, a gdzie sercu zado�� si� dzieje, tam niczego wi�cej nie potrzeba. Powiadam Ci, te trzy miesi�ce wydaj� mi si� piek�em. I co b�dzie dalej? Kto pierwszy padnie ofiar� tej walki strasznej? Czuj�, �e ja, bo si� mniej co dzie�, a co dzie� wi�cej rozpaczy, wstr�tu, b�lu, nudy, braku �ycia! �yj� tylko w przesz�o�ci � i nic, nic, nic ju� iskry �adnej nie obudz� we mnie, obalonym i zdeptanym! O, wierz mnie, Tobie lepiej ni� mnie, Ty sama jeste�! Otom wyrwa� si� na dni kilkana�cie, by wytchn��, by odpocz��, ale �ciga mnie to wszystko, do czego b�d� musia� wr�ci�, rozd�u�y�em tylko troch� �a�cuch m�j. O, gdyby przynajmniej na miesi�c mnie byli dali paszport, kto wie, czybym nie by� polecia� do Melun? Temu rok w Nicei byli�my, temu dwa dni, jak by�em przyjecha� z Genui, piechot� chodzili�my po tych ��czkach zielonych za domem � a dzi� co? Oto Toru� zamiast Genui, chmury zamiast s�o�ca, rozpacz zamiast Ciebie. Ty obaczysz, ja nied�ugo po�yj� ju�, mo�e to zima ostatnia moja, bo i nie chc� �y�, nie chc�! W tych dniach przewracaj�c stare, odwieczne papiery, znalaz�em ten male�ki kajeciczek, kt�ry pisa�em maj�c lat 6. Wzi��em go i �l� go Tobie, bo wiem, �e Ci� roztkliwi serce Si�ysa sze�cioletnie, bon� swoj� kochaj�ce i dedykuj�ce jej un conte de F�e258 257 Abym przestrzega� pewnych konwenans�w. 258 Historia o czarownicy. � ortografia Ci� zabawi. Czasem zabawnie widzie�, od czego si� poczyna�o to, co znamy rozwini�tym i dope�nionym ju�. Oko�o tych�e samych czas�w ta�cowa�em z Tob�! Augustowi za� oddam dla Ciebie Listy z Krakowa259 (tom l) Estetyk�, pod�ug wyobra�e� niemieckich dzisiejszych zawieraj�ce, pi�knie pisane, czasem za szumno, ale za to zn�w czasem doskonale, Kazanie Trynkowskiego260, �ycie Kaliksty261, moje kawa�ki angielskie i francuskie z Genewy262. Z ,,Biblioteki Warszawskiej�263 Libelta264, znakomitego pisarza z Poznania, o Literaturze niemieckiej. Da ci to wyobra�enie ruchu umys�owego w tej stronie Polski, zobaczysz, �e ro�niemy. Wiele jeszcze do ��dania, bo mniej wi�cej Estetyka na przyk�ad ca�a ta jest na�ladowaniem Heglowskich teorii, wszak�e przy tym religijno�ci pe�na, co j� stawia wy�ej od 259 J�zef K r e m e r (1806�1875) � polski filozof, d�ugoletni profesor filozofii na Uniwersytecie Jagiello�skim. Pierwsze prace filozoficzne: O zasadach logiki, O filozofii natury i fenomenologii, b�d�ce streszczeniem pogl�d�w Hegla (kt�rego wyk�ad�w J. Kremer s�ucha� podczas studi�w w Berlinie), og�osi� w latach 1836/37 w �Kwartalniku Naukowym�. Listy z Krakowa (t. I Krak�w 1843, pe�ne wydanie: Wilno 1855�1856) omawia�y w niezwykle jasny spos�b Estetyk� Hegla. J. Kremer, kt�ry jako pierwszy propagowa� na gruncie polskim i tw�rczo przekszta�ca� system Heglowski, jest ponadto autorem Systematycznego wyk�adu filozofii (T. l Fenomenologia i Logika, t. 2 Rzecz o naturze i duchu ludzkim) i wielu prac, po�wi�conych estetyce. W ostatnich swych pracach filozoficznych odszed� od filozofii heglowskiej, odrzucaj�c ten system jako fa�szywy. 260 Ludwik T r y n k o w s k i (1805�1849) � kanonik katedralny wile�ski, s�ynny kaznodzieja, zmar�y na wygnaniu w Irkucku za udzia� w spisku Konarskiego. ,,Wdzi�k i donios�o�� g�osu, cz�sto prawdziwe uniesienie, styl obrazowy, silny, a cz�sto szczytny, ruchy szlachetne, a przy tym pe�ne uczucia, niekiedy nawet gwa�towno�� uderza�y w tym m�wcy. Rok 1831 by� dla niego polem wielkiego popisu. Celowa� nade wszystko w alegoriach i zr�cznym przytaczaniu Pisma �wi�tego...� (M. Malinowski: Ksi�ga wspomnie�, Krak�w 1907). Drukiem ukaza�y si� jego Mowy pogrzebowe, Wilno, 1834, Wspomnienie �ycia �p. J�drzeja �niadeckiego, Warszawa 1840, ponadto szereg utwor�w wierszem i proz�, a m. in. Geniusz wiek�w, czyli post�py o�wiaty (1837, ,,Biruta�) oraz Wp�yw filozofii wsp�czesnej na literatury w og�lno�ci (1842, �Przegl�d Naukowy�). 261 Wspomnienie o Kali�cie z Rzewuskich ks. Teano A . E. Ko�miana (W-wa 1843). Por. tak�e przyp. do listu z 6 II 1842. 262 Istnieje ponad pi��dziesi�t utwor�w francuskich Z. K. z okresu 1830� 1832 r., pisanych przewa�nie w Genewie. S� to powiastki, poemaciki proz�, impresje, szkice literackie, artyku�y i r�ne ,,fragmenty�, a m. in. Lettre sur l'etat actuel de la litterature polonaise (1830), Les legions polonaise coucher du soleil sur le Mont-Blanc (1830), Une etoil� (1831) i La Confession (1832). Natomiast nieznane s� utwory pisane po angielsku. 263 ,, B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a� � miesi�cznik literacko-naukowy, ukazywa� si� w Warszawie w latach 1841�1914. 264 Karol L i bel t (1807�1875) � filozof ze szko�y Hegla (kt�rego wyk�ad�w, podobnie jak J. Kremer, s�ucha� w Berlinie) i liberalny dzia�acz polityczny, uczestnik powstania listopadowego, przedstawiciel Wielkopolski w krakowskim Rz�dzie Narodowym w 1846 r., jeden z przyw�dc�w powstania pozna�skiego w r. 1846. Aresztowany w 1847 r. i skazany na dwadzie�cia lat wi�zienia, z kt�rego zwalnia go wybuch rewolucji berli�skiej 1848 r., wraca do Poznania i bierze czynny udzia� w �yciu politycznym. Prezes pozna�skiego Towarzystwa Przyjaci� Nauk, autor wielu rozpraw: O odwadze cywilnej, O mi�o�ci ojczyzny i in., a przede wszystkim podstawowego dzie�a: Filozofia i krytyka, Samow�adztwo rozumu i objawy filozofii umys�owej, Pozna� 1845, System umnictwa, czyli filozofii umys�owej, Pozna� 1849/50, i Umnictwo pi�kne, czyli estetyka, Pozna�-Petersburg 1849�54.) W roku 1841 wyg�asza wyk�ady publiczne o literaturze niemieckiej. Niemc�w i barw� polsk� jej nadaje. Wsz�dzie, gdzie by�em od dw�ch miesi�cy, w Koronie i na Litwie, szuka�em co� takiego, czym bym m�g� obarczy� Augusta dla Ciebie, �ni�o mi si� o futrze jakim lekkim i ciep�ym, co by zda�o si� Tobie w zimie, ale nigdzie nic nie znalaz�em w tych puszczach, po kt�rych siedzia�em, wilczury albo ko�uchy, nic innego nie by�o, ju� chcia�em kaszy Ci pos�a�, to zn�w kukurydzy, to zn�w kamyczk�w z pola, bo nic, nic innego nie by�o! Tak, tak, temu dwa miesi�ce t�dy przeje�d�a�em. Jak mi si� sta�o tu powr�ci�? Co mnie utrzyma�o przy �yciu? Pewno nie mi�o�� �ycia. Zapewne to, �e zn�w ujrz� Ciebie. Dziwna rzecz, skoro wyjad� od tej panny, staje si� ona dla mnie, jakoby nigdy nie istnia�a � nigdy, a� zn�w j� obacz�, nie przychodzi mi my�le� o niej, czuj� tylko w piersiach g�uch� rozpacz ci�g��, bo moja dusza wie, �e tam ona jest, gdziem j� zostawi�, i �e wr�ci� trzeba do tego miejsca. Lecz o niej samej, jako o istocie �ywej, nic nie wiem. Tak i teraz, ca�y jestem w Sens, w Aix, Grenoble, Uriage, Pary�u. Wszystkie godziny drogi, w dzie� czy w nocy, up�ywaj� mi na fantasmagorii snuj�cych si� miejsc nam wsp�lnych. Ciebie widz� i s�ysz� wci��. Ile� to razy powtarzam wszystkie poczty nasze lub daty, czasem wypadaj�ce z pami�ci, chwytam nazad i stawiam w sercu! Wczoraj wzi��em �Debaty�265, z sob� na drog� i czytaj�c, �e Nemury266 by�y u Naj�w. Panny de Fourvi�res, rozp�aka�em si� w koczu. Prawie nigdy �Debat�w� bez �ez w oczach nie mog� czyta�, to faktum, bo zaraz �ni� mi si� Champs Elis�es lub Mathurins267 itd., itd. ��cz� tu nowy anons autora Prodromu268 . Racz ksi��k� t� przeczyta� i zdanie mi o niej, o ile b�dzie mo�na, powiedzie�. Podobno w ca�ych W�oszech bandy politycznorozb�jnicze, nawet w Sardynii � gdyby to potrwa� mia�o, to odwlecz wyjazd do Nicei. P. Amorowski �a�owa�, �e mnie nie widzia�, i pojecha� do d�br swoich � mnie tak�e bardzo �al, ale c� robi�? O! Twoja per�a czarna269, Twoja per�a, jak�e pi�kna � i sm�tna! Ju� j� nosi� b�d� zawsze teraz, cho� w podr�y, mam j� na chustce. O aniele m�j, aniele, wszak Ty cz�sto my�lisz o mnie? Wszak cz�sto przed Chrystusem modlisz si� za mnie? Wszak Ty wiesz, o ilem nieszcz�liwy, i za to przebaczy�a� mi �ez Twoich wiele? Ca�uj� stopy z br�zu Chrystusa, 265 ,,Journal� des D�bats� � konserwatywna paryska gazeta wieczorna, za�o�ona w r. 1798 jako �Journal des D�bats et des D�crets�. Na jej �amach powsta� nowoczesny felieton. 266 Louis Charles d'Orl�ans ks. N e m o u r s (1814�1896) � drugi syn Ludwika Filipa, gen. brygady, o�eniony w r. 1840 z Wiktori� ks. Sax-Koburg-Kohary (1822�1857). Ma��e�stwo to mia�o czworo dzieci, z kt�rych pierwsze, Ludwik Filip Maria, przysz�o na �wiat w r. 1842. 267 Adresy Delfiny Potockiej w Pary�u. Przy 41 Avenue des Champs Elys�es mie�ci�a si�, jak si� wydaje (por. list z 23 III 1844 r.), siedziba Ludmi�y Beauvau-Craon. Rue des Mathurins 38 � to mieszkanie Delfiny Potockiej 268J�zef Maria H o e n e � W r o � s k i (1778�1853) � filozof, czo�owy przedstawiciel polskiego mesjanizmu, jeden z najbardziej abstrakcyjnych metafizyk�w pocz�tk�w XIX w., pracuj�cy tw�rczo r�wnie� w innych dziedzinach wiedzy, jak matematyka, fizyka, prawo i ekonomia. Pisa� wy��cznie po francusku, z my�l�, by idee jego dost�pne by�y wszystkim. Autor ponad stu opublikowanych prac, z kt�rych najwa�niejsze to: Philosophie des math�matiques (Paris 1811), Messianisme. Union finale de la philosophie et de la religion, constituant la philosophie absolue; I Prodrome du messianisme (Paris 1831), II M�tapolitique messianique (Paris 1839), Messianisme ou R�forme absolue du savoir humain (Paris 1847) i Philosophie absolue le 1'histoire, 1852. Tu zapewne mowa o Le destin de la France, de 1'Allemagne et de la Russie comme Prol�gom�nes du Messianisme, Paris 1842. 269 W li�cie z dn. 9 X 1843 Zygmunt Krasi�ski pisze: ,,[...] gromem uderzy�a mnie per�a olbrzymia, ta ma�a Etna, z kt�rej lawa diamentowa bucha. Czy� si� godzi, Dialy, takie precjoza mi przysy�a�, takie przepychy? Dzi�ki Ci, dzi�ki moja Dialy droga � czarna, czarna jak wszystko, co we mnie, a b��kit i diamenty, co z tego serca czarnego si� wydobywaj�, to uczucie moje, lec�ce w Twoj� stron�, to mi�o�� moja!� (Wyd. A. �.) 98 przed kt�rym wesp� z Tob� w A i x kl�cza�em 24 czerwca w wiecz�r. Powiedz mi, wszak Orcianki270 nie rzuci�a� ubogim, wszak j� zachowa�a� na pami�tk� najubo�szego z ubogich, bo dalekiego od Ciebie? R�ce i stopy Twoje oblewam �zami. Kocham Ci�, kocham, kocham i teraz, i na wieki Tw�j jestem. Biedny Zyg. G d a � s k 1 8 4 3, 2 7 o k t o b r a. M�j aniele! Wczoraj przez dzie� ca�y zbija�em nogami bruk gda�ski szukaj�c czego�, co by przes�ane do Berlina i wzi�te przez Augusta mog�o si� do Ciebie dosta�. Nic, nic, nic, ju� rozpacza�em, kiedym trafi� na �ab�dzie puchy i przypomnia� sobie, �e lubisz Twojej peleryny mi�kko��, ciep�e te sk�rki, bia�e, potulne, z Islandii, jak twierdz�. Lecz nowa trudno�� � jak�e� obarcza� sk�rkami Augusta, jak kupca, i granic� francusk� tak ob�adowanemu kaza� przeje�d�a�, kiedy jeszcze nie w�asnym wybiera si� w t� podr� powozem! Na to rada taka � wielk� ko�dr�, podbit� jedwabn� materi� z tych sk�rek, kaza�em uszy�. August uda j� za w�asn� i w kufer j� sw�j w�o�y, a gdy j� odbierzesz, uczynisz z niej, co zechcesz, utrzymasz j� jako ko�dr� lub przemienisz j� na dywanik do k�adzenia n�g rano, lub te� rozszy� ka�esz i b�dziesz mia�a futerko do salopy lub kacabajki. Uszycie tego pomys�u �ab�dzianego mego zatrzyma mnie do jutra wiecz�r tu, w nocy wyjad�, pojutrze rano w Marienwerder z�o�� homagialn� przysi�g� z Kleszczewka kr�lowi pruskiemu271, a popojutrze b�d� nocowa� w Opinog. Potem do Warszawy � a� mnie dreszcz chwyta, gdy pomy�l� o niej. Co te� na �wiecie dziwnych rzeczy w tych dniach! O' Connell272 aresztowany przez s�d w Irlandii, a kr�l Otto273 przez poddanych w Atenach! Trz�sienie ziemi w Raguzie. O'Connell w strasznym jest po�o�eniu, doszed� do chwili stanowczej, w kt�rej si� c o f n � � nie spos�b, a w kt�rej si� nie c o f n � � tak�e bardzo trudnym jest. Jest to ta w�a�nie chwila pogodzenia Idea�u z rzeczywisto�ci�, chwila �liska ka�dej r�ce ludzkiej, bo to, co mia�o by� pokojem i b�ogos�awie�stwem, staje si� gwa�tem i b�jk�. Z adwokata trzeba by si� nagle przemieni� w bohatera. Smutny to wiek b�dzie, je�li taka wznios�a posta� w nim zmaleje lub przepadnie, ale wiek nasz to ma do siebie dot�d, �e wszystko b�a�ni. 270 By� mo�e jaki� prezent przes�any Delfinie przez Jerzego Lubomirskiego (Orcia). 271 M a r i e n w e r d e r � obecnie Kwidzyn. K l e s z c z e w k o � pruski maj�teczek Zygmunta Krasi�skiego, kt�ry z chwil� wst�pienia na tron w r. 1840 nowego kr�la Prus, Fryderyka Wilhelma IV (1795�1861), zobowi�zany byt z�o�y� tzw. homagium, czyli przysi�g� wierno�ci, sk�adan� najwy�szej w�adzy. 272 Daniel O' C o n n e l l (1775�1847) � patriota irlandzki i dzia�acz polityczny, za�o�yciel Stowarzyszenia Katolickiego w Irlandii (1823 r.); doprowadzi� do zniesienia ogranicze� politycznych w stosunku do katolik�w (1829), co z kolei pozwoli�o rozwin�� w parlamencie angielskim dzia�alno�� w obronie interes�w Irlandii, wysuni�cie ��da� zerwania Unii z Angli�. W r. 1841 zosta� aresztowany i os�dzony z inicjatywy �wczesnego premiera brytyjskiego, Roberta Peela (1788�1850). 273 O t t o n I W i t t e l s b a c h (1815�1867) � syn kr�la Bawarii, Ludwika I, kr�l Grecji w latach 1832�62. Niepopularny m. in. wskutek wrogiej postawy wobec wszelkich poczyna�, maj�cych na celu przyznanie konstytucji narodowi greckiemu, a tak�e nieudolnych rz�d�w oraz tego, �e otacza� si� niemieckimi doradcami, zosta� w ko�cu zdetronizowany. 15 IX 1843 wybuch�o w Grecji powstanie pod wodz� Kalergisa (1803�1867), wymierzone m. in. przeciwko niemieckim wp�ywom na dworze. Kr�l zosta� zmuszony do utworzenia nowego ministerium, kt�re wydali�o z kraju cudzoziemc�w i przedstawi�o konstytucj�, zaprzysi�on� przez Ottona I 30 III 1844 r. Niezmiernie mi �le na Duchu dzisiaj, cho� prze�liczna pogoda, prawie w�oska, niebo czyste, szafirowoblade, jak zwykle nad Ba�tykiem, s�o�ce mi w pok�j ju� zagl�da tak, �e okiennice przymkn�� musia�em, mam nadziej�, �e i u was pi�kniej ni� tymi ostatnimi czasy, teraz w�a�nie by�aby pora do uchwytania, by si� przerzuci� z Pary�a do Nicei, przynajmniej dla matki Twojej; a Ty kiedy pojedziesz? Pomy�l, Dialy, czy do Nicei pr�dzej dochodzi� b�d� moje listy przez Rotszylda paryskiego274, czy te� przez Wiede� i Mediolan. Nat. musi pami�ta�, wiele dni sz�y listy Soba�skiej z Wiednia, do Wiednia za� z Warszawy id� dni pi��. Opisz mi te�, jak wygl�daj� Twoje pokoje Rue neuve des Mathurins, jakiego koloru obicie, kt�rego przybijanie zmusi�o Ci� do przerwania dalszego ci�gu listu ostatniego, gdzie fortepian, gdzie rozmaite graty? Jaki widok z okien? Powiedz mi te�, jak si� miewa Jerzy i co porabia, czy nie my�li czasem zajrze� do mnie? Ale nie, nie, niechaj lepiej siedzi tam, gdzie s�o�ce i Ty, niech czasem przyjdzie do Ciebie i powie co� o mnie, kiedy on tam, zdaje mi si�, �e Ty niezupe�nie sama. Teraz powiedz�e mi, co m�wi Aleksander o procesie szkatu�kowym i o tym sekwestrze, kt�rym zagro�one jego dobra275? Czy� sam nie stara si� wszystkimi sposoby taki rezultat odwr�ci�? Czy� do tyla ju� rozletargowa� si� i zba�amuci� w Pary�u, �e o niczym nie pami�ta? Kt� rz�dzi Kury�owcami i wszystkimi interesami? Czy Mimi? Kto Serwatowski? Czy m�dry i zwinny cz�owiek? Co matka Twoja o tym wszystkim powiada? Niech Aleksander jak najpr�dzej sporz�dzi akt, o kt�ren prosi Benkend... S�abo mi, coraz mi s�abiej na Duchu, list ten pisz�, a robak gryzie mi serce. Czuj�, jak mi szmaty ca�kiem z serca odgryza. Dialy, Dialy, ja nieszcz�liwy cz�owiek. Ulgi, pociechy, chwili jednej lepszej nigdzie dla mnie nie ma, taki stan ci�g�y musi doprowadzi� do ob��kania, ob��kanie do skr�cenia dni gorzkich i obrzyd�ych. Jedyn� mi jeszcze tli nadziej� takie trz�sienie jak w Raguzie, fenomen jaki� w naturze, co by wyrwa� mnie ze wszystkiego, do czegom przybity! O Beatryce moja! Biednym ja, biedny! I Ty biedna, biedna, biedna! Wol� przerwa�, ni� tak pisa�, wol� p�j�� pilnowa� roboty ko�dry z �ab�dzi. Lepiej mi samemu stokro� ni� tam z nimi. Lecz kiedy s a m jestem, czuj�, �em sam, a bez Ciebie, i to mnie zrazu dziwi, potem rozdziera i w rozpacz wprawia, i zaczynam t�skni�, t�skni�, t�skni� niesko�czenie � do Ciebie, do dobra mego! Nic mnie nie zajmie, nic mnie nie ukoi, nie uciszy, a� dobro to stracone odszukam. Ty� rajem moim utraconym, przez b�l i trud przej�� musz�, nim wr�c� do raju. Wszystko, co prawda w rodzaju ludzkim, prawd� i w indywidualnym cz�owieku, i na odwr�t. Lecz dot�d i tu, i tam bolesne to prawdy tylko, jednak cho� bolesne, harmonii pe�ne i zgody z sob�, przyjdzie kiedy� Harmonia dobra i szcz�cia po Harmonii b�lu. Kiedy�, kiedy� ja biedny ujrz� oliwne drzewa rosn�ce na progach Edenu mego? O Dialy, Dialy, Dialy, ko�cz�, bo ca�a dusza w p�aczu i �kaniu. Ty nie wiesz, jak ja Ciebie kocham. Oto pies ten w Lugano nie m�g� pana swego wi�cej, gdy kona� na jego mogile. Do zobaczenia � Tw�j teraz i na wieki. 12-ta w nocy 1843, 15 nowembra. Aniele m�j! Dzi�ki za �liczny kwiatek, kt�ry dojecha� nic nie straciwszy z r�ano�ci swojej drobniutkiej. C� to za letarg szesnastogodzinny? I ja teraz got�w bym takim samym co dzie� si� popisa�, ci�ar �ywota przynagla do snu, b�l serca staje si� w m�zgu o�owiem. 274 James R o t s c h i l d (1792�1868) � bankier paryski. 275 Aleksander Komar o procesie, jaki wszcz�� Mieczys�aw Potocki przeciwko Delfinie o szkatu�k� z klejnotami, b�d�c� w jej posiadaniu. Sekwestrem zagro�one by�y Murowane Kury�owce. Klemensa szkoda �e� pos�a�a276, bo August ju� gdzie� teraz mi�dzy Berlinem a Renem. Dzi�ki Ci, dzi�ki tysi�c razy, dawniej wszystko, co� tylko wyprawia�a do mnie, dostawa�o mi si�, teraz inaczej � taka odleg�o��! To nie z Nicei do Civitavecchia! �nieg ogromny upad� i jeszcze pada, futrem �ab�dzim odziane dachy i ziemia, zimno, sm�tno, wiatr gwi�d�e po piecach i kominach, m�j pok�j wygl�da z tymi dwoma �wiecami na katakumby pierwszych chrze�cijan, wszystko �pi woko�o, ja tylko czuwam, rankami d�ugo, d�ugo �pi�, ale nocami nie mog� zasn��. Potem w nocy, kiedy cicho i samotnie, lepiej mi, to moja pi�kna w dniu godzina, wtedym nie jest tu ani tam, ale jako� my�l� wsz�dzie, �le m�wi�: wsz�dzie, bo rzadko bardzo, skorom sam, o czym innym my�l� i co innego sobie wystawiam, ni� pomieszkanie Twoje 38 Mathurins. I teraz wyobra�am go sobie, i widz� ��ko o merynosowych firankach, dogasaj�cy �ar na kominie, przed nim owo wielkie krzes�o, a w ��ku blado o�wiecon� przez lamp�, co si� w k�cie pali lub na kominie tleje, g�ow� Twoj�, podwi�zan� chusteczk� bia�� lub szar�. I zdaje mi si�, �e �pisz snem lekkim, �acno przebudzalnym, i Boga prosz� za Ciebie, i zasy�am Ci noc dobr�, cich�, �wi�t�, noc, kt�ra jeszcze nie zaraz zacznie si� dla mnie, bo b�d� chodzi� i gryz� si�, i gryz� si� � a pisa�, cho�bym z g��bi serca chcia�, dalej nie spos�b mi � oczy pod �wiat�em tych �wiec tak si� pal�, jakby same by�y knotem i p�omieniem, i czuj� straszn� gor�czk� w m�zgu. Do jutra, do jutra, Dialy! 1 6 n o w. Biskup mi�ski zowie si� ksi�dz R a w a. Ledwom si� dopyta� m�g�, tak dalece rozerwane wszystko, a co najs�awniejsza, �em wiedzia�, bom w Knyszynie dopyta� si� ju� by�, lecz to imi� zwi�d�o w m�zgu moim. Przez trzy dni nies�ychanie pracowa�em pami�ci� na od�wie�enie go, zawsze brzmia�a mi w uszach pewno��, �e si� ko�czy na a, lecz dalej ani jednej litery wskrzesi� nie mog�em. Od niejakiego czasu pami�� mi si� znacznie obci�a, smutek mi j� ober�n��, jakby �yd dukata (por�wnanie barw� miejscowo�ci nacechowane). Wreszciem znalaz� ksi�dza, kt�ry mnie wspom�g�; m�j plenipotent nic do mnie nie pisze � ani o li�cie do Mi�ska, ani o niczym, gdzie� pojecha� w g��b Litwy i dot�d nie wr�ci�. Kiedy Ty rachunki sumujesz lub ju� podsumowane p�acisz, z Fregat� kuchenn� swoj� rozprawiasz, J�zefin� karcisz, Jana upominasz277, ja musz� odpisywa� na najnudniejsze listy do proboszcz�w, komisarzy, ekonom�w, szlachty rozmaitej, rozstrzyga� takie zapytania: Czy sprzeda� kartofle, kt�rych korzec teraz po 40 groszy? Czy kupi� wo�y na ukarm, pojechawszy po nie a� na jarmark do W�odawy lub szczeg�owo, gdzie si� trafi�, po jednemu zbieraj�c? itd., itd. Takich pyta� pi��dziesi�t na miesi�c. I gram w loteri�, na los odpowiadam, cz�sto te� nic zupe�nie nie odpisuj�. Przydaj do tego pr�b tysi�c, zawsze do mnie pisanych na to, bym je ojcu poda�, co za� do rachunk�w pa�acowych i pieni�dzy co dzie� ruszaj�cych si�, to rzecz Jana, w�r z rublami u niego le�y, wyjmuje z niego pieni�dze i pisze rejestr, r�wnie jemu, jak mnie to po�ytkiem, bo mnie zbawia od straty czasu, jemu za� przeszkadza trawi� dnie swoje na bilarze. Lecz mimo wszystkie u�atwienia, pe�no nudy ka�den dzie� m�j zalega i trzymanie 276 Poniewa� w li�cie do Delfiny z 2 XII 1843 r. Krasi�ski pisze: �Klemens pewno le�y na poczcie, gdy Augusta zobaczysz, ka� mu, by zaraz napisa� do swego komisarza, a ten odbierze i z�o�y do biurka pa�skiego, i tam Klemens odpocznie po d�ugiej podr�y...� (Wyd. A. �.) � chodzi zapewne o Dzie�a K l e m e n s a z A l e k s a n d r i i (Titusa Flaviusa) � filozofa i ojca Ko�cio�a (ok. 150�215 lub 216), kt�ry poznawszy religi� chrze�cija�sk� zosta� jej gor�cym wyznawc�, a znaj�c dobrze filozoficzn� literatur� greck� d��y� w swej dzia�alno�ci pisarskiej do wzbogacenia apologetyki chrze�cija�skiej przez wprowadzenie do niej element�w filozoficznych. Z nowszych wyda� pism Klemensa, Opera Clementis, nale�y wymieni� J. Pottera (Oxford 1715), przedruk tego wydania: Wenecja 1757, oraz edycj� Klotza, Lipsk 1831/34 (tylko po grecku). Mog�o tu chodzi� tak�e o najnowsze studium, po�wi�cone temu filozofowi, a mianowicie R. F. Eylerta: Clemens von AIexandrien als Philosopher und Dichter, Lipsk 1832. 277 Domownicy Delfiny Potockiej, o kt�rych mowa w li�cie z dn. 3 X 1843 r. rejestr�w Twoich, kt�re niegdy� moj� rzecz� by�o w Romie, wydaje mi si� elizejskim zatrudnieniem, w por�wnaniu z tym czy��cem czy piek�em interes�w, w kt�re wpad�em jak osio� nieostro�ny lub wilk, lub astronom w studni�. Ten Regulski278 to dawny mojej babki adwokat, pami�tam go bardzo dobrze. Augustowi da�em w jedwabiu zawini�te w�osy moje, by wsun�� je w r�ce jakiej jasnowidz�cej i dopyta� si� los�w moich od niej, wiedz o tym; je�li Ci� jeszcze zastanie w Pary�u, niech Ci opowie wypadek tego pokuszenia si� o odkrycie przysz�o�ci. Jerzy mnie kocha, ale milcz�cym sposobem, bo do mnie nie pisze pomimo mn�stwa list�w moich, powiedz mu, �e si� skar�� na to. Je�li Ci lepiej w Mathurins ni� w Rey, to si� nie spiesz � w tym i egoizm m�j przemawia, bo dwa razy d�u�ej zapewne listom Twoim do mnie z Nicei ni� z 38. Czasem, kiedy spojrz� na ten �nieg wszechokr�ny, kiedy zanurz� si� w cisz� mojego pokoju, wydaje mi si�, �em w Munich, temu lat dwa, podobny papier cienki, podobne rankami i wieczorami pisanie do Ciebie ale wnet pryska chwileczka u�udy. Gdzie ten Bo�y spok�j Ducha? Gdzie ta waga rozumu i to serca natchnienie? Gdzie ta moc idealna, kt�ra wtedy moj� moc� by�a? Znikczemniony i zbola�y, zgarbiony na umy�le i rozszarpany na sercu, stawiam zataczaj�ce si� litery i my�l moja r�wnie� si� zatacza, nie mog� przyj�� do �adnego pomys�u, wszystko pomieszane, cierpi�ce w m�zgu moim, bo m�zg nie panem, ale synem serca, serce to Ojciec Niebieski w nas, z niego wszystko rodem. On dopiero przez m�zg wie o sobie, to prawda, ale m�zg tylko dalszym jego rozwojem, a �cis�a harmonia obu, to Duch �w. cz�owieka! Wszelkie objawienie brzemienne si�� i przysz�o�ci� dzieje si� w sercu � i dopiero za pomoc� m�zgu rozebrane, rozszczeg�lnione, wyra�one, drugim si� udziela � lecz serce pierwszym miejscem jego. Komu b��kity serca wygas�y, temu i gwiazdy rozumu l�ni� ju� nie b�d�, a je�li zal�ni� jeszcze, to nie �wiat�em Bo�ym, lecz czerwonym, ziemskim, �wiat�em nie dr�g mlecznych, ale kowalskich ku�ni. Wszystko z serca i wszystko ostatecznie powraca do serca, odbywszy na wskro� przez m�zg pielgrzymk�. To nie jest, to nigdy nie b�dzie, nigdy nie zaistnieje, nie zadzia�a, czego nie uczujesz sercem, co nie zst�pi ci w serce, co w krew jego si� nie zamieni! H e g l e � to s� my�li oderwane Ludzko�ci, N a p o l e o n y � serca jej �ywe, �rodkowe, bij�ce. Co m�zgi, jak P l a t o n, jak H e g e l pojm�, temu trzeba jeszcze takich serc jak C e z a r, jak N a p o l e o n, by si� mog�o w krew przemieni� i rozla� po arteriach planety. W osobniku i w rodzie ludzkim jedno prawo, jedna prawda � alf� i omeg� jest serce! Co ze� wybucha, oczyszcza si� w m�zgu i wraca oczyszczon� krwi� do niego! Mi�o�� wszystkiego ko�cem, celem, nie ma nic wy�szego nad mi�o�� na �wiecie. Ca�e Stworzenie niczym innym, tylko mi�o�ci� Boga zdj�tego niesko�czon� t�sknot� do niestworzonych, ca�a historia stworze� niczym innym, tylko ich post�pn� mi�o�ci� do Niewidzialnego, a serce �wiata i serce Boga po��czone Duchem �wi�tym! I te dwa serca na skrzyd�ach, na falach Ducha tego coraz bli�ej siebie bij�, a� jedno uderzy o drugie i wtedy s�yszanym b�dzie: Surgite mortui! Przysz�o mi tak pisa�, jak w Munich. Do obaczenia, do obaczenia, Dialy, �ycie nasze doczesne to pielgrzymka rozdartego serca przez pole rozumu � i dlatego tak nam niezno�nie �y�, do pewnego czasu, lecz b�ogos�awiony, kto zachowa serce a� do dnia s�du ostatecznego, temu mi�o�� jego oddan� w dziesi�cioro b�dzie. Do obaczenia, Dialy � do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki. 278 J�zef Regulski (zm. 1858) � w�a�ciciel ziemski na Podolu, marsza�ek powiatowy, adwokat. �Wi�cej to przyjaciel, cz�sto po�rednik mi�dzy matk� a synem, kt�ry mu do zgonu dawa� dowody wielkiej przyja�ni'' (Dr Antoni J. [Rolle] Babka poety. Opowiadania historyczne, Seria VII, Lw�w 1891). Plenipotent Antoniny z Czackich Krasi�skiej i jej syna, gen. Wincentego Krasi�skiego. W li�cie z 9 XI 1843 Krasi�ski prosi� o podanie nazwiska plenipotenta Delfiny Potockiej w zwi�zku ze spraw� rozwodow�. Okaza� si� nim J. Regulski. 1 8 4 3. W a r s z. 2 1 n � w. Aniele m�j! List Tw�j, powrotem z St. Assise pisany, wczoraj w wiecz�r tu stan��. Wi�c s� jeszcze istoty na �wiecie, co skacz�, pl�saj�, w szarady si� wdaj� � szcz�liwi! Zdaje si�, �e zewsz�d spadaj� na ludzi zabawy i przyjemno�ci, bo i ten, do kt�rego� pisa�a, mimo wielu zgryzot i choroby �miertelnej zakochany po m�odemu w pani Kr�dener279 ; zapewne to mu czas zabiera i nie pozwala wdawa� si� w cudze sprawy. O, nie m�w mi, Dialy, �e si� nie zobaczymy, zaprawd� Ci m�wi�, �e nie raz, ale tyle razy, ile�my si� w przesz�o�ci spotykali, spotkamy si� jeszcze przed �mierci� � i to moj�, bo Ty mnie prze�yjesz. Dwadzie�cia wi�c nam razy jeszcze si� powita� potrzeba, nim ja Ci� po�egnam na czas, bo Ty przyjdziesz tam do mnie, przyjdziesz! Na wszystkie strony zacz��em dopytywa� si� o pana S.280 i zbi�r wiadomo�ci zaczerpni�tych Ci prze�l�. Co dzie� s�abszy si� czuj�, moja choroba si� wzmaga, �miertelnym spleenem dusza si� oblok�a, zdaje mi si� czasem, �e ju� umar�em, bo chyba umar�y tak martwym by� mo�e jak ja, tak nieciekawym niczego, tak niewra�liwym na nic, tak ma�o dotykalnym przez cokolwiek, tak g�upim w ka�dej chwili, tak leniwym do wszystkiego, tak smutno- ospa�ym w ka�dym wzgl�dzie, tak wstr�tnym ka�demu obliczu ludzkiemu, tak obalonym na ruinach w�asnego siebie, tak nie wiedz�cym ju�, co iskierka natchnienia, co u�miech, cho�by przelotny, co spok�j duszy, cho�by na chwilk�, co mi�o�� w�asna, cho�by w czymkolwiek, co poci�g, cho�by do kart, cho�by do pija�stwa, co zaj�cie si� umys�em lub nogami, lub r�kami, byleby zaj�cie, bo i chodzi� mi si� nie chce, bo i pisa� nie mog�, bo i czyta� mnie m�czy � c� wychodz�, wydeptam, co wypisz�? Co wyczytam? Oto chyba w ,,Debatach�, �e zalany Tullins281 i �e 10 nowembra Bresson282 przyjecha� do Pary�a � zapewne b�dzie u Ciebie � lub �e Nativa wygra�a Markowi 2 000 fr.,283 lub �e k-�e Beauvau by� wieczorem u kr�la � i gdy takie g�upstwa czytam, zawsze serce mi bije mocno, bo to si� wi��e pewnymi nitkami z Tob�! Nawet wol� to od programu Lamartina284 i od listu biskupa Chalo�skiego, bo przynajmniej na chwil� serce mi wtedy plu�nie w piersiach, jak raniona ryba w wodzie. 279 Nie chodzi tu o Juliann� Kr�dener (1764�1824) � niemieck� mistyczk�, autork� g�o�nej powie�ci autobiograficznej Waleria, przyjaci�k� Aleksandra I, kt�ra wywiera�a wielki wp�yw na cara w kierunku popierania reakcyjnej polityki �w. Przymierza, ale o jej pi�kn� s y n o w � � kochank� Al. Benkendorffa, pod kt�rej wp�ywem naczelnik III Oddzia�u, luteranin, przyj�� katolicyzm. 280 Zapewne mowa o markizie Souza-Botelho, przyrodnim bracie hr. Flahault, kt�rego Krasi�ski zwykle oznacza� liter� S i kt�ry przebywa� w�wczas w Pary�u. 17 X 1843 r. Krasi�ski pisa�: �Doskonale sama musisz wiedzie�, czego p. S. chce i sobie �yczy, o co mu idzie, i r�wnie doskonale, co masz sama w takim razie uczyni� i jak mu odpowiada�. 281 T u l l i n s � miasteczko w departamencie Is�re. 20 XI 1843 Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,Aniele m�j! Od Tullins po granic� sabaudzk� jedno wielkie jezioro stoi �r�d ska�, tam, gdzie tyle razy podrz�dnym duchem bia�ym ci�gnieni przelatywali�my po drogach i �cie�kach...� 282 Charles B r e s s o n (1798�1846) � dyplomata francuski. 283 Marc-Rene-Antoine-Victurnien B e a u v a u-C r a o n (1816�1883) � drugi, obok Eti�nne, pasierb Ludmi�y. N a t i v a � zapewne imi� jego konia. 284 Alphonse de L a m a r t i n e (1790�1869) � francuski poeta romantyczny, historyk i polityk, rzecznik liberalnego mieszcza�stwa. W okresie Restauracji (1814�1830) pozostawa� w s�u�bie dyplomatycznej, za czas�w monarchii lipcowej (1830�1848) cz�onek Izby Deputowanych. Z czasem minister spraw zagranicznych Rz�du Tymczasowego. Niech�tny sprawom emigracji polskiej. Biedna Lusza! Owszem, czemu ja j� biedn� nazywam, mo�e z przeczucia, �e kiedy� tak� b�dzie � nie, dzi� nie biedna, naprz�d tym nie biedna, �e Tobie pomocn� by� mo�e, m�oda jeszcze, weso�a, dobra. Powiedz mi, czy Jerzy du�o skaka�? Czy jest w nim jeszcze iskra ruchu, iskra ta, co si� raz ostatni pali�a we mnie, gdym zapozna� si� z wami w Neapolu i Matce Twojej st�uk� wazon porcelanowy! Wczoraj w ksi�garni ujrza�em nagle na p�kach Cruveilhier Anatomie Compar�e285 i instynktowo w pierwszym podrzucie woli powiadam ksi�garzowi: ,,Wiele za to?� Ksi�garz skoczy� jak ma�pa, porwa� dwa ogromne tomy z sztychami, obwin�� pr�dko w papier, zwi�za� szpagatem i podaj�c mi rzecze: ,,100 z�, panie hrabio�. Nie by�o co robi�, wzi��em, przynios�em do domu, roztworzy�em, wszystkie szkielet�w obrzydliwo�ci roztoczy�y si� przede mn�. Zamkn��em i w k�t rzuci�em, a to wszystko dlatego, �e Cruveilhier Ci� leczy i �e w pierwszej chwili, czytaj�c jego nazwisko, dozna�em tego uczucia, jakiego doznaj�, gdy w ,,Debatach� o Beauvauch co znajd�! T a k z a w s z e i w s z � d z i e itd. D�u�szy mi list na dzi� wiecz�r obieca�a�, czekam wi�c na�. Jerzemu przypomnij, by do mnie pisa�. B�g Ci� strze� i daj Ci pok�j Ducha � o i l e C i � k o c h a m a n i T y, a n i n i k t, j e d n o j a w i e d z i e � m o g � i O j c i e c, k t � r y j e s t w n i e b i e. Do obaczenia, Dialy. Ilekro� modlisz si� do Boga, by mnie zbawi� od z�ego, tylekro� dope�niasz anielskiej opieki nade mn�: m�dl si� i m�dl si� ci�gle � nie ma dnia, bym Go nie prosi� za Tob�. Tw�j teraz i na wieki. 1 2 d e c. 1 8 4 3. W a r s z. Consuelo!286 Od trzech dni zn�w nic nie przysz�o od Ciebie i nic od Jerzego, cho� ile razy list ko�czy, raz na miesi�c pisz�c, przysi�ga si�, �e nazajutrz dopisze reszty, a to nazajutrz znaczy dni 30 lub 40. Ja za� pisz� cz�sto, bo nic ju� innego nie potrafi�, jedno do Ciebie pisa�. Zreszt� ka�de inne zatrudnienie mi niezno�nym, bo �adnej ch�ci w sobie do� o�ywczej nie czuj�, sam doskonale wiem, o ile marniej�. Przytomny jestem na rozrabianie si� w�asnego umys�u, patrz� na� z g�ry, jakby na trupa rozrzynanego pod no�em cyrulikowym. A anatomik, kt�ry mnie kraje i cz�stki m�zgu jedne po drugich rzuca, wiesz, jak si� zowie? � R o z d z i a � e m. Zdrowie te� moje coraz szkaradniej s�abieje, serce znakomicie dolega. Wczoraj przez dzie� ca�y zdawa�o mi si�, �e trzy scyzoryki wnurzaj� si� w g��b jego i kilka razy u�miechn��em si� na my�l, �e mo�e i p�knie! Umrze� z p�kni�cia serca, to dobra �mier�, nag�a jak piorun, wszystko, co z serca pochodzi dobre � i �mier� nawet! 8-m a w w i e c z � r. Czy si� w tej chwili nie dzieje co� dziwnego z Tob�? Od trzech godzin ju� widz� Ci� wci�� przed oczyma, zdaje si�, m�g�bym Ci� dotkn�� r�kami, mimowolne j�ki wydzieraj� si� z piersi moich, nerwy moje drgaj� rozpacznie, straszne zimno mrozi mi r�ce i nogi, le�a�em wci�� i wci�� widzia�em Ciebie, a to co chwila w innej formie. Czarn� z szalem czerwonym i z wielkim kijem w r�ku, jak na Alpach, potem nagle ubran� po grecku i 285 Anatomi� por�wnawcz� Jeana Cruveilhiera (1791�1874) � s�ynnego lekarza francuskiego, wieloletniego naczelnego lekarza g�o�nych szpitali paryskich Salp�tri�re i Charit�, od r. 1836 profesora anatomii patologicznej na Uniw. Paryskim. 286 Aluzja do imienia tytu�owej bohaterki romansu George Sand Consuelo, Paris 1842, kt�ry Zygmunt Krasi�ski w tym czasie czyta�, ale nie tylko. W li�cie z dn. 19 X 1843 Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Przeczytaj w �w. Janie, jak �egnaj�c si� z uczniami obiecuje im Parakleta, czyli pocieszyciela (po hiszpa�sku: Consuelo) i m�wi: �Gdybym ja nie odszed�, on by przyj�� nie m�g���. z diamentami, jak w Rzymie, gdy� na bal L�tzowa287 jecha�a, to znowu w bia�o- -at�asowej sukni z koronk�w mn�stwem, to w purpurowo-aksamitnej, jak na wieczorze u Ankwicz�w288, to znowu w bia�ej szacie i bladoalabastrow�, jak w Varennie w pierwszej chwili mego przybycia lub w Aix, wtedy kiedy na �zy p�k�o mi serce skamienia�e od godzin wielu. I wsz�dzie w tym moim ciemnym pokoju stoisz wko�o mnie, zamkn� oczy, a widz�, Ty w ka�dym k�cie stoisz, a w ka�dym inaczej ubrana, z innym wyrazem na twarzy � a j�ki moje sam s�ysz�, coraz g�o�niej z piersi mi wydobywaj� si�, a tak mi s�abo, �e wsta� nie mog�. Teraz dopiero co wzi��em si� do pi�ra, by nie oszale�, bo t�sknota moja dochodzi�a miary, kt�rej rozum cz�owieka ba� si� powinien, bo cho� serce nie p�knie, to m�zg p�knie, bo cho� sercu rozpacznie dobrze, rozpacznie-szalenie, �e tak powiem, stan taki mo�e rozerwa� wszystkie nitki nerw�w w g�owie. Bo�e m�j! Co te� si� czasem ze mn� dzieje, ale darmo, o tej godzinie przekonany jestem, �e Ty mnie potrzebujesz, �e chcia�aby� mnie widzie�, powiedzie� mi co�. Ledwo pisa� mog�, takem os�abiony, jakbym dopiero co przyszed� na �wiat, a nie matka, jedno trumna mnie porodzi�a. Powiedz mi Dialy, Dialy, gdzie Ty jeste�, z kim, gdzie, jak o tej chwili? Wci�� widz� Ciebie, opasujesz mnie �a�cuchem, kt�rego ogniwa s� powt�rzeniem Twojej postaci, stoisz sama obok siebie, nast�pnie, szeregiem, wko�o, ta sama zawsze, a zarazem jednak rozmaita. Widz� Ci� w jednej chwili tak, jak w rozmaitych wielu Ci� widzia�em. Jeste� mi mnogo�ci� i jedno�ci� zarazem, przypominasz mi to s�owo: L u i � l e s D i e u x (E l o i m)289 � i ka�den kocham z tych wszystkich odbitych wzor�w Twojego jestestwa. Ka�d� posta� Twoj� kocham � � do ka�dej wyci�gam r�ce! ,,Ty Rzymianka, Ty alpejska, Ty nicejska�, tak do nich m�wi�, nie ustami, ale falami krwi mrucz�cymi w sercu! I nie wiem, kt�r� wole�, i �adnej nie wol�, i za ka�d� da�bym si� zar�n��, i wszystkie, wszystkie kocham, bo Ciebie kocham! Czy to zaczyna si� wp�yw tego tajemnic pe�nego dnia, tej Wigilii �wi�tej, do kt�rej ka�dego roku zbli�am si�, jakby do przybytku jakiego otoczonego duchami! Wol� zn�w po�o�y� si� i patrze� na Ciebie, na was, chcia�em powiedzie�, ni� pisa� � a potem tak s�abo mi, tak s�abo, �e nie mog� dalej! 13 d e c e m. List Tw�j przebudzi� mnie, nie ze snu, ale z tego letargowego le�enia, kt�rym le�y cz�owiek boj�cy si� dnia, bo wiedz�cy, �e ten dzie� nic mu nie przyniesie i tylko �ycia ironi�, nie �yciem mu b�dzie. O s t a t n i d z i e � r o k u 1 8 4 3. W a r s z. 2 � g a p o p o � u d n i u. Consuelo m�j! W tej chwili przys�a� Ptaszkono�ny290 ptaka i syrop, i werwen�, i cygarniczk�, i krzesiwko, i muzyk�, i rewers, i recenzj� Bouchera291. Tak mi dr�a�y r�ce, �e przez 287 L � t z o w Rodolphe (1779�1858) � ambasador austriacki w Rzymie. 288 Stanis�aw A n k w i c z (ok. 1780�1840) � cesarsko-kr�lewski podkomorzy i cz�onek Stan�w Galicyjskich w r. 1817, w�a�ciciel maj�tku Machowa w Galicji, �onaty z Zofi� �empick�. Ankwiczowie, wraz z c�rk� Henriett� i jej cioteczn� siostr� Marcelin� �empick� (1809�1843), sp�dzili kilka lat na Po�udniu z uwagi na stan zdrowia jedynaczki. W Rzymie prowadzili dom otwarty. 289 O n � Bogowie. Eloim, a w�a�ciwie: Elohim (hebr.) � termin najcz�ciej u�ywany na oznaczenie Boga. Jest to forma liczby mnogiej, tzw. pluralis intensitatis, stwierdzaj�cy posiadanie przez jednostk� cech wybitnych. 290 P t a s z k o n o � n y � nie tylko dlatego, �e przywi�z� od D. P. czar� w formie ptaka, ale poniewa� n o s i imi� p t a k a. Mowa o Aleksieju Fiodorowiczu O r � o w i e (1787� 1862) � generale i dyplomacie, kt�ry od r. 1844 obj�� stanowisko szefa �andarmerii s�awnego III Oddzia�u Kancelarii Cesarskiej. Zygmunt Krasi�ski nazywa go te� czasem Rudym (por. przyp. do listu z 23 III 1844 r.). d�ugi czas nie mog�em tych drogich rzeczy rozwi�za�, bo nie chcia�em przecina� no�em, co Twoje palce zwi�za�y, i te zawini�cia wszystkie szanuj�, kocham, �al mi je odrzuca�, tak jak matka kocha powicie, w kt�rym dziecko jej le�a�o. Schowa�em w��czk� ��t� i ta�m� bia��, kt�ra strzeg�a flakonu, w kt�rym syrop. O, ptak ten przepi�kny, prawda, zna� w nim ��dz� niesko�czon� � i dlatego tylko kona, �e ��dz� bez miary, bez granic ��da, chce, pragnie tego nieba, ku kt�remu patrzy! G��boki symbolizm w tej prze�licznej czarze � bo z jednej strony ten ptak to archanio�, co zdepta� w�a i wniebowst�puje, lecz tylko dot�d na niebie, a s�up ziemski s�u��cy za podpor� tego obrazu jeszcze sk�ada si� z b e s t i i, tak jak m�wi Apokalipsa. Z drugiej strony ten ptak to serce � niepokonalne, �wi�te, konaj�ce, a w niebo si� dr�ce i nie mog�ce skona�, bo nie�miertelne, ni zaraz celu dost�pi�, bo ma szpony oci��one w�a splotami! Uderzy� mnie zaraz w dusz� i oczy wyraz tego ptaka. Skrzyde� tych rozszerzenie, wypr�enie ku niebu � poj��em zaraz wszystko, wszystko, co w nim si� zawiera, doskona�y artysta go wykona�, a Ty� my�l wla�a w niego. Zwykle artysta wprz�dy my�li i potem kszta�t my�li nadaje, a tu na odwr�t. Kszta�t ju� istnia�. Ty� spojrza�a i w tym kszta�cie nowa, ca�ka, pe�na tre�� si� urodzi�a � czy nie tak, Dialy? Ach, a kiedym pola� si� t� werwen�, my�la�em, �e zemdlej�, potem, �e j� wypij� od razu � chcia�o mi si� j� wypi� � ale jednak rozs�dek radzi�, by raczej do syropu si� wzi�� takim sposobem i skosztowa�em go � prawda, delicyjny, ale delicyjny najbardziej, �e od Ciebie! Ani zmarz�, ani skwa�nia�, jest jak przy wyje�dzie z Babylonu. Cygarniczka przewyborna, przewygodna, powiedz Jerzemu, �e mu za krzesiwko dzi�kuj�, ale jeszcze bardziej za co innego, co w tej chwili musi spoczywa� na r�ce Twojej, i za to, co dzisiaj musi, je�li on by� dobrym dla mnie, kwitn�� w Twoim pokoju!292 Jak dziecko pieszcz� si� z tymi wszystkimi rzeczami i do ust przyciskam papiery, w kt�rych one zawini�te by�y, ale kt�, kt� mi muzyk� Twoj�, t� mow� z serca do serca, nie rozdrobion� na s�owa martwe, ale �yw�, kto mi j� wygra, kto? Nie znam nikogo, kto by potrafi� � gdzie Konst.? Chyba Duch jego przyjdzie w nocy do mnie i wygra mi my�li Twoje � jak niegdy� on czyni� za �ycia, kiedy� mnie z oddali po�udniowej przysy�a�a pie�ni! O Bo�e, Bo�e, kto mi to wygra? A w piersiach pali mi si� serce z ��dzy us�yszenia tych nut. G�upim ja, g�upi, �em si� muzyki nie uczy�. Teraz nie sta�bym przed tym papierem ��dz� miotany nadaremnie, chc�cy wyczyta�, a nie mog�cy, ca�uj�cy te czarne znaczki, a nie rozumiej�cy ich, ale musz� znale�� kogo�, jest u pana Jana Z.293 metr fortepianu, W�och � ten mi to wygra! 291 Jacques B o u c h e r d e C r e v e c o e u r de Perthes (1788�1868) � archeolog i paleontolog francuski, autor studi�w nad epokami przedhistorycznymi. Chodzi tu o jego ksi��ki De la cr�alion ou essai sur 1'origine et la progression des �tres, Abbeville 1838�1841, i Cosmogonie de la R�v�lation. Na drug� z tych prac zwr�ci�a Krasi�skiemu uwag� Delfina. Ksi��ki te wywar�y pewne wra�enie na poecie, o czym �wiadcz� jego listy do Delfiny Potockiej z 21 i 25 XII 1843, a tak�e list do A. Cieszkowskiego 6 I 1844: ,,Bouchera czytam, pe�no trafnych inspiracji i uwag, lecz przy tym i niedo��nych ba�amuctw, grubych pomy�ek, materialnych nazbyt wyobra�e�. (Listy Zygmunta Krasi�skiego do Augusta Cieszkowskiego, op. cit.). 292 Krasi�ski ofiarowa� Delfinie za po�rednictwem Jerzego Lubomirskiego kwiaty i srebrn� bransoletk� w kszta�cie �a�cucha z kolcami. 293 Jan Z a m o y s k i (por. przyp. do listu z 8 IX 1843). ELIZA Z BRANICKICH KRASI�SKA Powtarza�em jej na pami�� wszystko, cokolwiek Ty� w chwilach goryczy wyrzek�a o mnie. ��e Pani musisz z tego salonu wyj��, to pewna (...) Wi�c to pewnym, �e i�� za m�� musisz. Lecz teraz rozwa�, za kogo, wielu jest innych w Polsce [..]� Tak si� broni� do tchu ostatniego Zygmunt. A ona zn�w: �Nie, nikt inny�. I poda�a mi r�k�. (16 I 1843) ZYGMUNT KRASI�SKI O moja Dialy! Ju� ja nie ten, co w Nicei, nie ten, co w Liwurnie jeszcze; ju�em zniszczony, zmelancholizowany, pe�en fa�szu w sobie [...] cz�owiek rozdarty, nienawidz�cy, �ycz�cy �le drugim ludziom [...] chory, j�dzami rwany, wszystkiemi biedami ziemskimi obarczon... (12 IV 1843) Recenzj� przeczyta�em � dobra, samo dzie�o ju� ko�cz�, jednego zdania z recenzentem jestem. Duch wsz�dzie siebie samego stwarza za pomoc� kszta�t�w post�powych, ale w tym B�g prowadzi go jak dzieci� swoje � i �mier� w�a�nie jest znakiem najwidomszym tego dzia�ania, tej opieki Bo�ej! Kiedy� ona ustanie, wtedy dziecko stanie si� usamowolnionym, b�dzie cz�owiek anio�em. Lecz od mchu a� do anio�a B�g robi wszystko, czego by nieudolno�� poczynaj�cego si� Ducha nie potrafi�a. Odwija go i powija na nowo, a on nie wie lub na p� tylko wie o tym, wie mo�e w chwili, a zaraz zapomina � oczywi�cie tak musi by� tym, kt�rzy poczynaj�, i dziecko ziemskie d�ugo ziemskich rzeczy uczy� si� musi, nim utkwi� mu w pami�ci. My tak�e podobnym sposobem, my, dzieci niebieskie, sto razy umrze� i od�y� musimy, nim przypomnimy sobie przesz�o�� nasz�, nim nauczymy si�, co to � y c i e przez wieki. W dniu s�du Chrystusowego ta pami�� dana nam b�dzie, ta nauka utkwi w nas na zawsze � i od dnia tego zaczniemy si� przemienia� nie przez �mier�, ale przez doskona�� wiedz� woli Bo�ej i wol� zgodn� z ni�! Staniemy w on dzie� na stopniu doko�czonego wychowania ludzkiego na planecie tym i zaczniemy wychowywa� si� na obywateli Wszech�wiata, jako prawdziwi Synowie Boscy! Zatem prawd� ma recenzent, kiedy zarzuca autorowi, �e nie dosy� wp�yw Boski, opiek� Bosk� uznaje w ka�dym tworze, gdy dusz� ka�d� oddzielnie stawia jako pot�g� r�wnoleg�� z Bogiem. Z Boga my wyszli, z Boga jednego, kt�ry by� W s z y s t k i m i zarazem Sob�. On nam raczy� da� sposobno�� zostania s o b � s a m y m i, ale te� piel�gnowa� nas musi, pomaga� nam musi, by�my wyro�� na wolnych i samodzielnych zdo�ali. Edukacj� nie�miertelnych �mier�, i nie jedna tylko, ale wiele ich � i dlatego �mier� wielkim jest mi�osierdziem Bo�ym! 8-m a w w i e c z � r. Tylko jedna rzecz, jedna niepotrzebna, to ten rewers, ale nie chc� o tym ju� pisa�, tylko zapytam si�, czy Si�. od Didyszy nie wzi�� 400 fr. bez oporu �adnego i ca�ym sercem, ale przestan� o tym m�wi�, bo to gniewa Dysz�, wol� m�wi� o werwenie, kt�r� si� obla�em ca�y, upoi�em ca�y, wol� o muzyce, po kt�rej snuj� oczyma i tylko assai marcato 294 wyczyta� mog�, a kt�r� jednak kocham i s�ysz� jakoby w sercu, chocia� nie w m�zgu. Powiem Ci nast�pn� rzecz, na kt�r� si� roz�miejesz, ale darmo, co prawda, to nie grzech. Ot� od kilku dni, przy wielkim os�abieniu cia�a i sm�tku nieutulonym w duszy, wszcz�a si� we mnie nami�tno�� do grania samemu na fortepianie, a to oczy zamkn�wszy lub zgasiwszy �wiece. Id� wi�c, kiedy nie ma nikogo, i siadam, i zdaje mi si�, �e co� spod palc�w moich si� wydobywa. � � Konst. albo Ty uciekliby�cie zapewne ode mnie w takiej chwili, ale ja biedny siedz� i �adnej muzyki nie maj�c t� ratuj� si�, jak negier, co fetyszyzmem si� zbawia od ateizmu, bo tylko takim sposobem n�dznym Boga poj�� mo�e. Wi�c ja, negier muzykalny, akorda b�d� jakie budz�, a jednak w miar�, jak je budz� i obrazy w g�owie mi p�omienniejszymi si� staj�, obrazy Varenny, Nicei, Aixu itd., itd., i �zy niewstrzymane z �cz mi si� la� poczynaj�. Czasem zdarza si� przypadkiem nuta, kt�ra zaj�knie jak niekt�re z tych, kt�rem s�ysza� 294 Z du�ym naciskiem. Termin muzyczny. pod r�k� Twoj� � wtedy �zy mi si� polej� jeszcze lepiej, a wci�� przemawiam do Ciebie, wci�� w piersiach moich ci�gnie si� pie�� zwr�cona ku Tobie, przyciskam niekt�re klawisze wzd�tym sercem, powtarzam t� lub ow� nut� ostrzej, silniej, jak gdyby ona m�wi�a: ,,Ty� � i jak gdyby� s�ysze� moj� dusz�, w taki spos�b wo�aj�c�, mog�a. Dusz�, m�wi�, bo co do muzyki nie �yczy�bym, by� j� s�ysza�a � � ale jakkolwiek kszta�t wo�ania tego niezno�ny i g�upi, samo wo�anie wewn�trz odbywaj�ce si�, ten prawdziwy krzyk serca wyra�ony fa�szywym akordem pot�ny jest i czuj�, �e nie ma wy�szej dla uczucia mowy nad muzyk�! Czuj� wtedy, �e wymowniej m�wi� do Ciebie ni� kiedykolwiek s�owami! I tak czasem przez godzin� ca�� gram i p�acz�, czyli rozmawiam z Tob�! O Bo�e, jak�ebym chcia�, �eby kto mi wygra� ten kawa�ek, co� mi go przys�a�a! 3 k w a d r a n s e n a 1 2 � t �. Zegareczek Tw�j le�y przede mn�, ju� bliska godzina, ta godzina, o kt�rej Ty zapewne, Ty pewno tak�e my�lisz o mnie. Czy� Ty z Lusz�, czy� Ty z Jerzym o tej chwili? Nie s�dz�, by� sama by�a, tak jak ja, ja dzi� przez dzie� ca�y do Ciebie pisa�em, z rana, po po�udniu, wieczorem i teraz � wychodzi�em, wraca�em, zn�w wstawa�em, zn�w siada�em � i tak garn��em si� ku tej 12-ej, kt�ra ma przedzieli� 1843 od 1844 r. Sam, sam jestem, zapraszano mnie w r�ne miejsca dzi�, inni znowu chcieli przyj�� do mnie � i tamtym, i tym nisko si� uk�oni�em, bo o tej godzinie chcia�em by� z Tob� jedn� tylko, a na to trzeba mi by�o, bym sam by�, jak teraz jestem, i liczy�, pisz�c, chwile na zegarku. Dziesi�� minut, mniej nawet ju� do 12-ej. Jak�e� te minuty lec� � i dni, i miesi�ce, i lata � jak�e� mi ulecia�o wszystko, co dobrym i pi�knym mi by�o! Kiedy� ja obacz� Ciebie, serce mi powiada, �e niezad�ugo, tak serce szepce mi, o Dialy! O tej porze b�ogos�awi� Tobie! Jest co� uroczystego w chwilce, co stanowi o latach planetarnych, niech mi ona up�ynie, gdy Boga prosz� za Ciebie, niech ona nadlatuj�c tr�ci skrzyde�kiem o b�ogos�awie�stwo, co z serca mego wznosi si� tak�e na skrzyd�ach w stron� Twoj�. Ju� cztery minuty tylko. Kl�kn� i b�d� modli� si� za Ciebie � jeszcze 1843 r. Wsta�em po zm�wieniu kilku Zdrowa� Marii. Indeks stoi na 12-ej � modlitw� o Ciebie sko�czy�em i zacz��em rok, ju� teraz na �wiecie 1844 r., ju� indeks o minut� si� oddali� od przesz�ego roku, o minut� usun�� si� w tera�niejszy i b�dzie szed� tak, coraz bardziej zag��biaj�c si� w nim, a� do chwili takiej samej, kt�ra zwa� si� b�dzie 1845-ym. Przed 11/2 godziny, o wp� do 11-ej, siedzia�em u Wyle�y.295, kt�ry na dole mieszka, by� i Chlebowski296, wtem jedn� raz� na drobniusie�kie kawa�ki rozpada si� krzes�o pode mn�, jakby prochem rozsadzone, i padam jak d�ugi na pod�og�. Pami�tam, tak w wigili� 1841 r. p�k�a w d�oni szklanka Konstantemu. Je�li to samo, co jego, ma spotka� mnie w tym roku, to si� takie wr�by poka�� by� wiernymi. We��e b�ogos�awie�stwo moje, o Dialy! Widzisz, nic mnie nie przegrodzi�o rzeczywi�cie � ani sen, ani obcy ludzie od roku tego, w kt�rym Ciebie widzia�em. Modlitwa tylko przeprowadzi�a mnie przez t� chwil�, a modlitwa jest tym, co r e l i g a t, co spaja, a nie tym, co rozrywa � inny tylko numer nasta� w chronologicznej arytmetyce, ale czas ten sam, jeden, nierozerwany! I wierz mi, zaprawd� Ci m�wi�, jestem z Tob�, jestem Duchem ca�ym, bardziej ni� kiedykolwiek! 295 Tadeusz Konstanty W y l e � y � s k i (1794�1844) � oficer napoleo�ski, kapitan, od r. 1815 adiutant gen. W. Krasi�skiego. W powstaniu listopadowym, z kt�rego wyszed� pu�kownikiem, adiutant J. Ch�opickiego. Straci� r�k� i do�� znaczny maj�tek, pozostawa� w biedzie. Z. K. pisa� o nim w li�cie do D. P. z 20 XI 1843: ,,Niegdy� by� to jeden z naj�wietniejszych i najuprzejmiejszych wojska oficer�w�. (Wyd. A. �.) 296 Piotr C h l e b o w s k i � wychowanek Liceum Krzemienieckiego, profesor Liceum Warszawskiego; t�umaczy� Gramatyk� hebrajsk� i S�ownik hebrajski ks. A. Chiariniego, wsp�t�umacz (z A. Tylmanem) Geometrii i mechaniki sztuk i rzemios� F. P. Ch. Dupina, Wwa 1827. Od r. 1820 nauczyciel Zygmunta Krasi�skiego. 121/2 w nocy l s t y c z n i a 1 8 4 4 r. Przeszed�em si� po pokoju w g�uchej nadziei, �e ujrz� w jakim lustrze posta� Twoj�, �e mnie moja w�asna wyobra�nia omami, �e mi si� ch�� moja niesko�czona stanie kszta�tem i kolorem na chwil�. Wiesz, �e i w Munich tak na to objawienie czeka�em, alem nie ujrza� Ciebie, tylkom ujrza� czar� i ptaka na stoliku, tylko dary Twoje � musz� szklank� syropu wypi� na zdrowie Tobie, na zdrowie i Jerzemu. Wypi�em tego nektaru z pomara�cz marsylskich, obla�em si� werwen�, Tw�j obraz postawi�em przed sob�, mi�dzy �wiece obie. Dziwnie anielska, dziwnie rozwiewaj�ca si�, niebiesko b��dna i mglista, idealnie przejrzysta wygl�dasz mi w tej chwili. Czy� nie ma sposobu innego na ziemi dot�d przes�ania komu duszy ca�ej swojej, czy� tylko na papierze pi�rem i przez poczt�? Czy� dopiero za dni osiem dojdzie Ciebie ta �ywa tera�niejszo�� serca mego, to b�ogos�awie�stwo moje, o Dialy, i dopiero wtedy si� dowiesz o tym, co teraz m�wi� do Twojego Widma! A m�wi� do niego: �B�d� spokojna na krzywdy ludzkie i niesprawiedliwo�ci, jest w Tobie iskra Boska, co zwyci�y i pokona wszystko, bo szlachetno�� staje si� z czasem pani� pod�o�ci i pi�kne triumf odnosz� nad szpetnymi i plugawymi! Przebacz mnie, kt�rym Ci tyle bolu sprawi�, przebacz mi piek�o, kt�rego doznajesz na ziemi � nie dlatego, bym ja nie cierpia�, bo cho� przebaczysz Ty, ja nigdy sobie, lecz na to, by w Duchu Twoim nie by�o goryczy, na to, by� by�a pi�kna nad pi�knymi, czysta nad czystymi, �wi�ta �r�d �wi�tych!�. I to m�wi�c padam do st�p Widma Twego, dusz� rozci�gam ca�� pod stopy jego, jak szat�, jak kobierzec, po kt�rym niech ono st�pa, niech ono idzie dalej! Ale ju� oczy nie s�u��, pisz� nad si�y � i zn�w zaczyna mi by� strasznie smutno, zdaje mi si�, �e� chora, list Tw�j z rana odebrany wraca mi na pami��, opis m�k Twoich i samotno�ci Twojej obwija si� ko�o serca mego, ni� spa�, ale my�le� o Tobie i t�skni� id�, raz jeszcze dzi�kuj� Ci za czar�, raz jeszcze b�ogos�awi� Tobie! 9 s t y c z n i a 1 8 4 4. W a r s z a w a. Drogi, drogi Consuelo m�j! Noc dziwnie jasna wczoraj z ksi�ycem i gwiazdami wszystkimi rozmrozi�a si� nad miastem tym. �nieg bieli� si� na ziemi, szafir na niebie l�ni�, ja siedzia�em ko�o 11-ej przy fortepianie, sam jeden, w zupe�nej ciszy, w sali wielkiej, bez �wiec, tylko przez okien trzy wysokich noc �wiec�ca wmyka�a si� do otaczaj�cych mnie ciemno�ci � i gra�em, jak grywam, kiedy zdaje mi si�, �e za pomoc� nut, kt�rych nie znam, mog� powiedzie� co� do Ciebie. R�koma przesuwa�em po klawiszach, a g�ow� odwr�con� w bok patrza�em w niebo � i w jedn� gwiazd�, kt�ra samotnie, na tym kawa�ku nieba przez szyb� zaj�tym, iskrzy�a. Zda�o mi si�, �e znana, kochana, przyjacielska, �e w innych krajach, w tysi�cznych miejscach my razem j� spostrzegali, znali, lubili. Tak, to by� Mars, ale bez giermka � i palce moje zacz�y gada� (o ile zdolne) do Marsa. � � Potem �zy z �cz zacz�y kapa�, �zy, cho� milcz�ce, tak�e swoje m�wi�y do Marsa, a �wiat�o ksi�ycowe la�o si� na ca�� d�ugo�� komnaty przez tych okien trzy, i zn�w tkni�ta struna, co si� Ilere Britanniques297 zowie, zadrgn�a w duszy mojej. Ot, tam morze, tam jacht lorda angielskiego czernieje si� i ko�ysze na kotwicy, a to niebo, to neapolita�skie, a ta noc, ta majowa, o �cian dwie dalej Konstanty i Serey mieszkaj�, pal� cygara, rozmawiaj� o tym Zygm., na kt�rego przez wiecz�r ca�y nadaremnie czekali, a kto� nie wr�ci� jeszcze, kto� bawi d�ugo na Chiatamone298. Du�o si� �ez, du�o wyla�o z �cz moich, a palce wci�� bez wiedzy mojej gra�y, s�ysza�em d�wi�ki, ale jakoby pochodz�ce od kogo innego, d�wi�ki, �r�d kt�rych mo�e czasem niezupe�nie fa�szywy si� akord zdarza�, bo nie spos�b, by serca natchnienie absolutnie fa�szywo si� czymkolwiek, cho�by zupe�nie 297 H�tel des I l e s B r i t a n n i q u e s mie�ci� si� w Pary�u przy rue de la Paix. 298 S t r a d a C h i a t a m o n e � ulica w Neapolu w pobli�u Castello dell'Ovo, w dzielnicy turyst�w. Mieszka�a tam Delfina Potocka. nieznan� mow�, wyra�a�o. W�a�nie wsta�em i poszed�em do siebie, do zielonej jaskini, chcia�em zaraz pisa�, lecz tak mi r�ce dr�a�y, �e nie spos�b mi by�o. Wczoraj i dzi� nic od Ciebie. Czarki pe�ne perfum�w wci�� wysychaj� przed czar� br�zow�, kt�rej symbolizm coraz bardziej mnie uderza, bo pe�en Alby299. My�la�a��e Ty o tej stronicy tego pomniczka, kiedy� natrafi�a na niego okiem? Sosny tak�e i kaplica w serce mi wnikaj�, ilekro� si� ko�o stolika mego obr�c�. Wczoraj z kwadrans przeby�em niewzruszony jak s�up, trzymaj�c w r�ku ow� opraw� z aksamitu czarnego, do kt�rej Lafontaine nicejski haftki dorabia�, a w kt�rej spoczywa �w. Janowa posta� Twoja przez pana Alixa zarcydzie�owana.300 Pi�em j� oczyma i dusz�, pi�em ka�den rys jej, ach, podobie�stwo �ywe, a wyraz taki idealny, taki powagi pe�en i bolu, i rozumu, i spokojno�ci, �e nie mog� poj��, jak Natalia, matka i Ty sama obruszy�y�cie si� na ten dagerotyp; powiadam Ci, pyszny, eximius301! 2 1 l u t e g o 1 8 4 4. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy moja! Donosz� Ci ga�ga�sk� nowin�, kt�ra tu przysz�a wczoraj i o kt�rej dobrze, by� zaraz wiedzia�a. Pan Miecz. kupi� od p. pu�kownika Kajetana Szwejkowskiego c�rk� i z ni� si� o�eni� w Kijowie dopiero co.302 Takie by�y warunki tego kupna zapisane w intercyzie: l. D�ugi p. Szwejkowskiego, ojca, zaraz sp�aci�! 2. P. Szwejkowski l 000 dukat�w b�dzie mia� pensji. 3. Pod �adnym pozorem ani p. Szwejkowski (ojciec), ani nikt z familii ani zajedzie, ani pisa� b�dzie do Tulczyna i za pierwsz� wizyt� lub listem pensja upadnie. Gdym wczoraj odebra� nowin� t�, uczu�em si� w uroczystej chwili, uczu�em, �e sumienie moje wolne wszelkich wzgl�d�w w stosunku do bli�niego zwanego Mieczys�awem Pot., uczu�em, �e� za daleko, bym, jako genera� austriacki maj�cy bitw� wyda�, ja naprz�d pisa� do Rady Wojennej w Wiedniu � uczu�em, �e s� chwile, w kt�rych wszystko na w�asn� odpowiedzialno�� bra� trzeba, je�li si� k o c h a silnie! Uczu�em, �e mi godzi si� rozpocz�� drog�, kt�rej Ci nawet tu opisywa� nie b�d�, kt�rej wszystkie trudy i zagmatwy Ciebie nigdy nie dotkn�, na mnie spadn�, drog�, kt�ra mo�e nas doprowadzi do celu, a kiedy b�dzie osi�gni�ty, wtedy kiedy� opowiem Ci wszystkie tej drogi szczeg�y. Teraz o nic nie pytaj, wspomnij tylko o tym, com pisa� przed trzema dniami303, przed trzema dniami jeszczem walczy� sam z sob�, jeszcze niekt�re wstr�ty mnie si� trzyma�y, ale wczoraj natchnienie pchn�o sercem, 299 A l b a n o L a z i a l e � miejscowo�� willowa w pobli�u Rzymu nad Jez. Alba�skim u podn�a g�r alba�skich (Monti Albani). Krasi�ski bywa� tam z Delfin�. 300 O dagerotypie tym pisa� Zygmunt Krasi�ski w li�cie do Delfiny Potockiej z 12 II 1843: �Tw�j nicejski dagerotyp, kt�rym tak pogardza�a�, kaza�em oprawi� w futera� czarnoat�asowy wewn�trz i wygl�da przecudownie! �aden o��wek nie by�by potrafi� tak wiernie idealny typ twarzy Twojej schwyta� � niezawodnie to si� sta�o przypadkiem lub Opatrzno�ci�, bo to mo�e jedyny przyk�ad, by dagerotyp to przeni�s� na blach�, co jest Duchem. A na tej blasze ca�a Duchem jeste�, powtarzam Ci, Duchem �wi�to-Janowym, a zarazem tym samym, co Ty�. Dagerotyp ten przez szereg lat towarzyszy� Zygmuntowi Krasi�skiemu. �Kocham si� w patrzeniu na� (List Krasi�skiego do Delfiny Potockiej z 31 X 1843. Wyd. A. �.). 301 Eximius (�ac.) � nadzwyczajny. 302 Mieczys�aw Potocki o�eni� si� powt�rnie z Emili� Powa��o-Szwejkowsk� w zapustny wtorek 1844 roku. 303 19 II 1844 r. Zygmunt Krasi�ski pisa� m. in.: �M�wi�, �e Miecz. tu ma przyjecha�. Nie radz� mu, by si� ze mn� gdziekolwiek spotka� [...], przysz�o mi [jednak]! na my�l, �e chcesz si� z nim widzie� i �e mo�e on na to przystanie...� (Wyd. A. �.). wczoraj uczu�em, �e p. Pot. ani odpowie na list Zofii304, ani si� z Tob� widzie� nie przyjedzie. To wszystko stan�o mi jasno przed oczyma. Zatem postanowi�em zacz�� sam i bez Twego do�o�enia si� walk�, walk�, o kt�rej nikt, i ty sama nie wiesz, a zwyci�stwo wtedy z tej walki b�dzie, kiedy odbierzesz to, co Twoje, to, co Tobie si� nale�y, ufaj i polegaj na Twoim Zyg. �e za� nie jedn� �cie�k�, ale wszystkimi i�� do celu nale�y305, wygotowa�em zaraz wczoraj zapisk� do Jegomo�ci i z�o�� mu j� wraz z Regulskiego raportem i owym ksi�dza z Mi�ska306. Zapiski kopi� jedn� i Regulskiego raportu Ci do��czam, zachowaj je, bo co chwila mog� Ci by� potrzebnymi. Zachowaj porz�dnie i razem wszystkie przes�ane Ci ju� przeze mnie raporta, w zapisce, gdy j� uwa�nie przeczytasz, zobaczysz, na jakiej zasadzie legalnej ��dam zwrotu sumy powsta�ej z procent�w od 1825�1840 r. Poka�esz to Aleksandrowi307 i niech Aleksander powie sam, czy nie d a r e m dany Ci ojca milion, darem a nie posagiem, i zaraz mi powiedz, czym dobrze odgad� lub te� zapami�ta�? Teraz przechodz� do listu Twego z 11-go, kt�ry dopiero co, pe�en Twoich zarzut�w, serce mi przygni�t�. Dialy, mylisz si�, widzisz niedelikatno�� tam, gdzie wiem i czuj�, �e nie by�o �adnej z mojej strony. Rozpacz moja wszcz�ta w Lucernie nie by�a ani �artem, ani drobnym zjawiskiem w moim �yciu, by�a najsro�sz� bole�ci�, jakiej w �yciu dozna�em, i przemieni�a mnie zupe�nie, oczy�ci�a mnie zupe�nie, ale tak jak p�omie� oczyszcza, zamieniaj�c �ycie w popi�, razem i w kadzid�o! Wyrzutem tym �cigany, torturowany, na p� wariat, krwi uderzeniami do m�zgu co dzie� prze�ladowany, nie dziw, �e przysz�a chwila, w kt�rej rzuciwszy si� w obj�cia Jerzego, kt�ry wtedy pilnowa� mnie jak siostra, nie m�wi�, jak brat ju�, bo wtedy, wtedy ten ch�opiec anielsko tkliwym by� dla mnie, nie dziw, m�wi�, �e si� sam przed nim oskar�y�em, sam si� poni�y�em, a nie myl si� tak grubo � w miar�, jakem sam si� poni�a� i oskar�a�, wywy�szaj�c Ciebie. Tak, wywy�szaj�c Ciebie, bo z jednej strony dowodz�c mu, �e tak niesko�czenie Ci� kocham, i� wyrzut ten obali� mnie i rozdepta�, czy� nie czujesz, �em Ci� stawia� ponad sob�, jako idealn� pot�g�, mog�c� jednym s�owem mnie rozwali� i nazad odbudowa�? A z drugiej strony, m�wi�c mu, �e odt�d pogardzi�a� mn�, ale jednak mimo od- 304 28 I 1844 r. Zygmunt Krasi�ski pisa�: ,,Warto przynajmniej by�o mi powiedzie�, co si� zawiera w li�cie, kt�ry� razem z Kis-w� [Zofi� z Potockich Kisiel�w] do p. Pot. [ockiego Mieczys�awa] pisa�a. Jak�e mam cokolwiek robi�, cokolwiek prowadzi�, w czymkolwiek porozumiewa� si� [...], kiedy nie wiem na pewno, co ty stamt�d rozpoczynasz, czy w istocie lub nie w uk�ady si� wdajesz. Rozwa�, Dialy, rozwa�, co czynisz i czyni� b�dziesz � podszept�w szalonych w�asnej rozpaczy lub lekkomy�lnych pani Kis. nie bierz za rady dobre, istotne, i uspok�j si� nieco, by po�o�enie Twoje rozwa�y� i to nie tylko ze stanowiska �wiatowego, lecz tak�e i z innego, nier�wnie �wi�tszego, ze stanowiska w�asnej dumy i godno�ci...� (Wyd. A. �.). 305 Po przegraniu sprawy rozwodowej Delfina Potocka nosi�a si� z zamiarem z�o�enia skargi w Kolegium Petersburskim, a to w celu wyegzekwowania nale�nych sobie sum. Zygmunt Krasi�ski pisa� w�wczas (23 XII 1843): �[...] zgadzam si� na zdanie rudego cz�owieka [A. Or�owa], by� zanios�a skarg� do Petersb. Collegium � ale do nikogo innego [...]. I ta skarga nawet do Collegium niebezpieczna jest...�. Obecnie, jak wynika z listu, Z. K. zmieni� zdanie. 306 Zygmunt Krasi�ski przekonany by�, �e Mieczys�aw Potocki wygra� spraw�, poniewa� by� ,,got�w na wszelk� potwarz, wybieg, brud, gwa�t, a my nie� (21 I 1844). W zwi�zku z tym, jak to komunikuje Delfinie Potockiej dn. 27 XII 1843: ,,M�j ojciec pisa� do Regulskiego, �eby mu zaraz wszystkie szczeg�y przys�a� sprawy mi�skiej, czy s� dowody na przekupstwo, czy s� �lady fa�szywych �wiadk�w...� Zapewne o ten raport Regulskiego tu chodzi, jak r�wnie� o sprawozdanie wys�annika Z. K., ksi�dza Rawy, dotycz�ce d�u�szego ukrywania zapad�ego ju� wyroku w konsystorzu mi�skim. 307 Komarowi. j�tego dawnego przywi�zania nie przesta�a� mi by� strzeg�c� siostr�, opieku�czym Duchem, pocieszaj�cym anio�em, czy� nie oddawa�em Tobie najwy�szej czci i chwa�y, czy� nie zmusza�em tego ch�opca czasem do �ez admiracji dla Ciebie. Nie gadaj nic, bo te �zy w jego oku widzia�em, bo to uczucie w sercu jego piel�gnowa�em i sam wspiera�em, budowa�em i nieraz anielskom si� rozp�ywa� w Duchu, gdy on kosztem moim w�asnym, gdy on, pot�piaj�c mnie, admirowa� Ciebie. Powiem Ci tu prawd� jedn�. Je�li s� ukryte w niewie�cim sercu kadzid�a, kt�rych m�skie si� nie domy�la, na Boga, �e s� tak�e pewne �wiat�a w m�skim, kt�rych nie dopatrzy si� niewie�cie. Jam si� sam kraja�, rozbiera� w nago�� duszy mojej, poni�a� i upokarza� przed kimci� na to, by ekspiacja by�a, na to, by m�j anio�, moja Beatryks, wzros�a w jego oczach i w jego oczach depta�a po mnie � nies�ychan� rozkosz� Ducha zdj�ty, rzuca�em si� sam pod jej stopy, jak Indianie pod w�z w Jagiernaut308, chcia�em, chcia�em, pragn��em, ��da�em uj�� przed przyjacielem za ni�sze stworzenie pokutuj�ce, byle ona wy�sz� zab�ys�a istot�. O ilem zdo�a� tym sposobem, nie rozumuj�c, ale instynktem serca wiedziony i kierowany �ez moich strugami, marzy�em, �e przynajmniej cho� troch� w ka�dej chwili takiej ujmuj� ze z�ego, kt�rem uczyni�, p�ac� jej �zami za �zy, bolem za b�l, dope�niam wzgl�dem niej idealnie �wi�tego obowi�zku, a ona nic a nic w tym wszystkim nie poj�a, ona to wzi�a sobie strasznie po ludzku, po �wiecku, czy� my�li, �e ja si� chwali�? Bo�e m�j! Srogi jeste�, bo karzesz najwznio�lejsze nasze uczucia niezrozumieniem ich przez tych, kt�rych najwznio�lej i najszczerzej ukochali�my! Nad tak� kar� nie ma �a�obniejszej! Nie, Consuelo, nie, nie chwali�em si�, bom ani ma�a, niska dusza, anim wyr�s� na bruku paryskim, jak Yarmouth309, anim pan Tulczyna, jak Mieczys�aw, anim Kocio B.310 wyhodowany z byd�em, ale na ko�cu ko�c�w Kampania matk� moj� i pier�, kt�r� Duch m�j ssa�, to groby rzymskie, a posta�, kt�r� Duch m�j ukocha�, to Beatryks niebieska! Nie, nie chwali�em si�, alem pokutowa�, p�aka�, bi� si� w piersi, g�ow� podni�a� pod stopy Twe, wyznawa� Ci� wysok�, pi�kn�, �wi�t�, nigdy o gniewie Twoim nie wspomina�, a czasem o Twojej pogardzie, i lubi�, by drugi wiedzia�, �e� wznio�lejsz� ode mnie istot�, Duchem wy�szym, przed kt�rym J a, J a, kt�ry nie jestem z najnikczemniejszych ani te� za takiego miany przez tego, kt�ry s�ucha�, si� korz�! Wyzywam Szatana, niech Szatan, wieczny oskar�yciel braci swoich, jak go �w. Jan zowie, niech Szatan sam wynajdzie, odkryje, wyszpera w takim uczuciu i w takim post�powaniu co� nie b�d�cego najwy�sz� mi�o�ci�, co� niedobrego, co� niedelikatnego! Owszem, ja czuj� i sumiennie m�wi�, �e wy�ej trudno wznie�� si� przywi�zaniu na polu moralnym. Bo kto kogo obrazi�, ten zwykle zwala na niego wszystko. Bo kto komu si� sprzeniewierzy�, to jego zwykle oskar�a o zdrad� � nie s�ysza�em o wielu pokutach i �zach m�skich w takim zdarzeniu, bo m�czy�ni s� b�azny i ga�gany, i brutale. St�d nie ci�gn� �adnej wy�szo�ci, nie by� b�aznem jest bardzo prost� rzecz�, przewini�em, przewini�em, ale to te� wiem, �e od Lucerny nic takiegom nie pomy�la�, nie powiedzia�, nie uczyni�, za co by� najleksze prawo mia�a obwinienia mnie o niedelikatno��. Sam siebie za Ciebie biczowa�em, poni�a�em, oskar�a�em, bo mi�o�� tylko w oczy, to marna mi�o��. Mi�o�� moja sta�a si� mn�, mn� ca�ym! Pokuta moja tak�e mn� ca�ym, nie tylko przed Tob� p�aka�em � mo�e przed Tob� mniej, jak przed sob� samym! Nie, nie, nie zrozumia�a� nic a nic w tym wszystkim � ani mojej rozpaczy, ani mego �alu, ani mojej mi�o�ci! Co� sama stworzy�a, co� sama uczyni�a, sama tego nie wiesz i nie znasz. To mnie boli i bole� b�dzie, a� umr�! 308 W�a�ciwie Hindusi, chodzi tu bowiem o s�ynne procesje na cze�� boga Sziwy w Jagernaut (Puri). 309 Lord Y a r m o u t h � Anglik, wielbiciel Delfiny Potockiej. 310 Konstanty B r a n i c k i (1824�1884) � syn W�adys�awa i R�y, brat Elizy Krasi�skiej, �onaty z Jadwig� Potocka (1827�1884), c�rk� Hermana i Antoniny z Mokronowskich. Znany ornitolog. Nic mi nie pozosta�o, tylko pochyli� g�ow� przed takim przez Ciebie os�dzeniem moich uczu� i umilkn��, lecz prosz� Boga, by kiedykolwiek w �yciu dozwoli�, by� lepiej rozpozna�a dusz� moj� i prawd� jej. Straszna jest rzecz w Tobie, Ty nie ufasz mnie, Ty nikomu nie ufasz na �wiecie. Trzeba cho�by jednemu na ziemi ca�kowicie zaufa� i polega� na nim, bo inaczej czy� mo�na sobie samemu, nikomu nie ufaj�c, ufa�? Ty skrycie pogardzasz wszystkimi, skrycie, ostatecznie skrycie! Dialy, uwierz cho� w jedn� dusz�, miej j� za ludzk�, tj. za mog�c� upa��, ale te� miej j� za przeznaczon� by� wszystkim kiedy� i ujrze� Boga, a zatem za maj�c� w sobie iskr� nadziemsko�ci. Com pisa� o braku cn�t teologicznych, a do czego niby one si� nie stosuj�, st�d posz�o, �e cnoty teologiczne tak nazwane drobn� moim zdaniem by�yby rzecz�, gdyby zamiast do Wszech�wiata i wszystkich rzeczy si� stosowa�, tylko stosowa�y si� do subtelno�ci teologicznych. Ich prawdziwe znaczenie jest � y c i e, �ycie z nich si� sk�ada i wszystko, co nale�y do �ycia, przez nie �yje! Chrystus nie o jezuitach my�la�, ale o Wszech�wiecie i o Wszech�yciu, o Wieczno�ci i o ka�dej chwilce czasu, kiedy je og�osi�! Ze za� ekshortacj�311 tak� pedanck� do Ciebie napisa�em, to st�d pochodzi, �e si� strasz� czasem, gdy pewne frazesa Twoje czytam, bo darmo, w Duchu moim �yje jakoby m a t k a, kiedy idzie o Ducha Twego! Potem trzeba tak kocha� jak ja, aby wiedzie�, ile ka�de s��wko ukochanej istoty rodzi marze�, przypuszcze�, sn�w to dzikich, to niebieskich w sercu. Tysi�c razy dr�� o Ciebie, to zn�w padam Ci do n�g i krzycz� ,,pi�knie, dobrze� � podobno i Ty tak samo wzgl�dem mnie jeste�. Nie dziw, kto przez kogo �yje, pilnuje �ycia swego, bo inaczej �mier�! II y a comme un instinct de conservation aussi dans toul cela!312 B�g Ci� strze�, ob�ogos�aw. B�g Ci daj lepsze my�li i mi�osierniejszy s�d o mnie � prosz� Ci�, Dialy, napisz mi po szczeg�le, co� odebra�a z Drezna? Widz�, �e piecz�tk�, ale pularesik z modlitwami i Rezurekcj�, ale pachitosy313, ale jeszcze co�? Sam dobrze nie pami�tam. Napisz, prosz� Ci�. Do obaczenia � Tw�j teraz i na wieki. 2 2 l u t e g o 1 8 4 4. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy! Odczyta�em wiele razy list Tw�j wczorajszy, taki pe�en wyrzut�w, domys��w najfa�szywszych, a sk�din�d znowu anielskich serca wzrusze� i b�ogos�awie�stw walcz�cych z naganami! Zarazem te� dziwnym trafem dwa listy Twoje z Drezna mi oddano, na nich by�o pismo Taktaka, jeden z 6, drugi z 12 augusta, tam zaleg�szy, dopiero teraz mnie dosz�y, jeden z nich pisan o wieczorze ksi�ycowym, gdy� sama by�a, sama le�a�a na kanapie, a zza firanki spuszczonej promienie miesi�czne na �zy Twoje pada�y, w drugim wspominasz o autografie odebranym i �e chcesz Jerzemu go odda�, w obu m�wisz o Jerzym z wielk� tkliwo�ci�, z wielk� ufno�ci�. Przy tym zalecasz mojemu j�zykowi, by ukr�ci� sobie d�ugo�ci, by tej pannie nie rozwija� si�, a �e we wczorajszym li�cie to samo czytam, na to odpowiem, �e ma�o znasz Zyg. Twego i strze�esz si� go, jak kobieta m�czyzny, kiedy by� na nim polega� powinna jak Duch na Duchu! Dialy najdro�sza! Od samego pocz�tku powiedzia�em i powtarza�em, �e nierozerwaln� przyja�ni�, nienaruszalnym przywi�zaniem Duch Tw�j z moim po��czon, �e na Tobie polegam, jako na najlepszym przyjacielu i na takim, kt�ry mnie najprawdziwiej zna i s�dzi� umie. Z najwy�szym uszanowaniem i z najczystsz� tkliwo�ci�, ilekro� przysz�o m�wi� o Tobie, m�wi�em. Nigdy za� o �adnych anegdotach, faktach, fenomenach nie wspomnia�em � pr�cz o �piewie Twoim, pr�cz o tym, �e jada�em u Ciebie w Rzymie obiad, �e przy d�wi�ku Twego fortepianu nieraz pisa�em, �e czyta�em wiele dzie�, rozprawia- 311 Exhortatio (�ac.) � napomnienie, przestroga. 312 Jest w tym tak�e jaki� instynkt samozachowawczy. 313 Rodzaj �wczesnych papieros�w w tutkach ze s�omki ry�owej. �em z Tob� wiele o Bogu i nie�miertelno�ci itd., itd. Takie rzeczy, i to przypadkiem, kiedy naturalnie si� nawin�y, m�wi�em, bo ich nie m�wi� by�oby najg�upsz�, najogromniej obran� z sensu i godno�ci rzecz�. Bo jak�e�! Naj�wi�tsz� przyja�ni� z Tob�m po��czony, ka�de nowe nieszcz�cie zdarzaj�ce si� Tobie mnie obala, bladym czyni, w konwulsje nerwowe rzuca, a nigdy, nigdy nie przyznaj� si� do tego, �em wiele dni przeby� z Tob�, �em ogrom pyta� najg��bszych i najtajemniczejszych z Tob� przedyskutowa�, s�owem, �e m�j Duch zr�s� z Twoim Duchem! Ona zn�w zawsze o Tobie m�wi to z admiracj�, jak kiedy mi sw�j list do Aleksandryny314 czyta�a, to z spokojno�ci� radz�c, jakby Mieczys�awa ukr�ci�, to z wsp�czuciem, jak kiedy niedawno prosi�a, bym Ci� ostrzeg�, by� nigdy z nim w jednym miejscu nie by�a. Mo�e jeszcze i w tym wszystkim wynajdziesz jak� niedelikatno�� z mojej strony, jakie g�upstwo niedarowane, jakie paplarstwo mojego rozpasanego j�zyka. Niemniej jednak zostan� przekonany, �e czyni� jak najlepiej, jak najserdeczniej i zarazem jak najzrozumialej, i ani rozumem �adnym, ani podst�pem, ani wyrachowan� zr�czno�ci rachub� tego nie czyni�, ale czymsi� wy�szym, niezawodniejszym, rozumniejszym ni� wszelki rozum, bo serca instynktem, kt�ry jak anio� s�u�y mi, ilekro� mi trzeba wiedzie�, gdzie i jak wspomnie� o Tobie � i ten sam instynkt nigdy mnie nie opuszcza�, kiedym z Jerzym, nie przy cygara dymach, ale przy �zach �cz i konaniach duszy o Tobie m�wi�. Przed Jerzym ze s��w moich wynika�o, w jego wyobra�ni� si� wpaja�o, �e jako trzcin� nad�aman�, tak moim Duchem pe�nym �alu i wyrzut�w Twoja ko�ysze pot�ga, �e pod nogi Tobie si� podes�a�em, jak biedny kobierzec, nie w kwiaty, ale w �zy haftowan, �e rad bym umrze�, by Ci� przekona�, �em nie niski i nie pod�y Duch, �e Ciebie czcz�, szanuj�, uwielbiam nad wszelk� miar�, �e mi�o�� moja dla Ciebie pe�na niesko�czonego smutku i t�sknoty wynikaj�cej z tego, �e Ty, cho� ci�gle anielsko dobra i dba�a o mnie, gotowa mnie strzec i pilnowa� w chorobie, pociesza� w rozpaczy, ju� mnie nie kochasz i nawet z jak�� idealn� wzgard� z g�ry na mnie spogl�dasz! Dialy, je�li to niedelikatno�ci� si� zowie, to serce moje wszelkiego instynktu pozbawione! I Jerzy wiedzia� ka�de uczucie Twoje podnios�e i wielkie, wiedzia� to wszystko, co w Tobie anielsko pi�knego i dobrego, i �askawego na mnie by�o, lecz nigdy, nigdy nic wi�cej � ani gniew�w Twoich, ani konwulsyj �adnych, ani scen, ani sprzeczek, nigdy � nigdy! Wiedzia� to, co musia� wiedzie� cz�owiek przez rok co dzie� patrz�cy na moj� rozpacz i szalone ob��kanie, na moje d�ugie konanie! Przed t� drug� istot� znowu najwi�cej milczeniem, niewspominaniem, pr�cz w rzadkich bardzo razach o Tobie, dowiod�em jej, �e nade wszystko Ci� szanuj� i uwielbiam. Ona doskonale czuje, �e jest co� �wi�tego, co� niepodobnego do �adnej z rzeczy przez ni� widzianych lub s�yszanych na �wiecie, co� n i e t y k a l n e g o mi�dzy nami � i jak Ci m�wi�, nie s�owami, nie spowiadaniem si� �adnym (nie l�kaj si�, Bogu ju� tylko i Tobie spowiada� si� b�d� na ziemi), bo gdzie� nawet my�le� o jakiejkolwiek spowiedzi mi�dzy ni� a mn� � nie, ale milczeniem, ale widom� bole�ci� na twarzy, ale �zami, co pomimo woli z �cz mi si� wyciskaj�, ale ca�ym obej�ciem si�, ale t� wieczn� pieczo�owito�ci� Ducha mego ko�o imienia Twego, kt�ra cho� nie na s�owach zale�y, jednak dotkliw� ka�demu obserwatorowi b�dzie i by� musi, dowiod�em jej, �e Duch m�j Twoim jest, ale bynajmniej anegdot �adnych ta idea w niej nie dotyka! To przekonanie jest, o ile s�dzi� mog�, i d e � w niej, a ta i d e a w �adne, powtarzam, anegdoty si� nie wciela, zrozumiej mnie dobrze i prawdziwie, chcia�bym Ci powt�rzy� s�owa z Apokalipsy; ,,kto ma uszy, niech s�ucha� i doda�: �niech zrozumie�. A teraz zn�w powiem, Dialy, je�li to niedelikatno�ci�, to moje serce wszelkiego instynktu pozbawione. S�uchaj, mo�e� czyta�a w ,,Debatach� przed 12 dniami dziwn� t� spraw�, gdzie dwudziestoletni kochanek pann� chcia� zabi� z pistoletu dwoma strza�ami, a potem sam si� 7 razy pchn��, a nie zdo�a� zabi�. Adwokat, kt�ry go broni�, czyta� list jego pisany do ksi�dza w wigili� dnia, kiedy zamy�la� ju� sie- 314 Aleksandryna z Potockich P o t o c k a (por. przyp. do listu z dn. 17 I 1842), wnuczka Szcz�snego, by�a krewn� Elizy Krasi�skiej. bie zabi�, nie my�l�c jeszcze jej zabija�. Tam taki jest frazes: Invitez, mon p�re, invitez mes camarades � mon enterrement, mais je vous en prie, faites qu'� mon enterrement il n'y ait pas de m � d i s a n c e !315 W tym jednym frazesie wi�cej jest mi�o�ci ni� we wszystkich romansach. Ot� uczucie g��bokie pod tym frazesem spoczywaj�ce na to tylko przytoczy�em tu, by Ci powiedzie�, �e instynkt mego serca we wszystkim, co si� tyczy Ciebie, m�g�by najlepiej by� wyra�ony s�owem tego maj�cego umrze�, kt�ry w chwili przedostatniej tak �wi�cie jeszcze strze�e, a� poza chwil� w�asnej �mierci, t�, kt�r� ukocha�, i nie my�li, �e na tym pogrzebie jego cia�o prowadzi� b�d� w tej trumnie, ale my�li o tym, co studenci m�wi� b�d� o ukochanej istocie ko�o tej trumny! I mnie �wiat pogrzebem, i ja w trumnie si� posuwam z wolna ci�gniony, i ko�o mnie agituj� si� studenty tj. lekkomy�lna zgraja suchych lub pod�ych, lub oboj�tnych duch�w, ale na tym pogrzebie, wierz mi, Dialy, nie tyle mi chodzi wiecznie o to, co z moim trupem si� dzieje, jak o to, co gadaj�, co by gada� mog�y te ch�ry ziemskie, ni�sze, zwierz�ce, o nas obojgu � i wszystko, co czyni�, czyni� wiecznie w tym znaczeniu, w jakim pisa� ten nieszcz�liwy: Mon per�, faites qu'il n'y ait pas de m�disance! Czy przynajmniej teraz cho� troch� mnie zrozumia�a�? Czy poj�a�, �e jeste� � w i � t � moj� nie tylko wewn�trz mnie, ale i zewn�trz mnie przed �wiatem, i �e � w i � t e j nikt, chyba w uroczystych zdarzeniach, nie wspomina. Trzeba, by o�tarz sta� i cz�owiek kl�ka� przed o�tarzem, je�li ma wym�wi� jej i m i �! Nie innym wra�eniem nape�ni�em Jerzego, nie innym �wiat w og�le i ka�dego w szczeg�lno�ci teraz i na p�niej, i zawsze nape�niam, nape�ni�. Oczywista tylko, �e Jerzego innym sposobem, bo wylaniem serdecznym, a � w i a t innym � bo serdecznym milczeniem, a milczenie t o c z e � � � w i � t y c h! Czy rozumiesz�e mnie, Dialy? Z Twoich list�w drezde�skich przekonywam si�, �e� czasem kompletnie mnie nie pojmowa�a. Pisa�em Ci o ch�rach Belliniego, o ch�rach nie�miertelnych, wstaj�cych z �ona grubej nocy, by ujrze� �wiat�o, Surgite mortui, a Ty mi na to odpisujesz, jakobym ja dramat jaki� uk�ada�. Dalej piszesz, �e imi� wymazuj� w�asne? To znowu jam tego nie m�g� zrozumie�, ale dajmy temu pok�j, przejd� teraz do rzeczy historycznych i histori� dnia wczorajszego Ci opowiem! By�em solicytorem316 � czeka�em w�r�d �yd�w i praczek, wszystko ku wyjazdowi si� zabiera�o, nareszcie puszczono mnie ujrze� s�o�ce, co z horyzontu mia�o znikn�� na godzin kilka. 317 S�o�ce dziwny ubi�r nosi�o, w koszuli i p�aszczu, otoczone mundurowanymi i niemundurowanymi, raz ostatni promieniami darzy�o zgromadzenie. Kilku s�owy przypomnia�em si�, us�ysza�em najgrzeczniejszych s��w kilka i obietnic� ponowion�, �e cokolwiek b�dzie mo�na wsk�ra� w interesie naszym, uczyni si�. Wtedy318 dope�niwszy ceremonii po�egna�, wycofn��em si� z tego grona, ma�o mi, tj. zupe�nie nieznanego, gdzie moja figura prostym surdutem czarnym odziana nie mog�a wytrzyma� zewsz�d bij�cego blasku. Wychodz�c porwa�em do pojazdu kuzynka, kt�ry tam przyczepion, i przywioz�em go do siebie. Poczciwy to i nader szlachetny ch�opiec, troch� tylko w jezuickie zagorza�o�ci wpad�y, lecz co do interesu, kt�rym go mia�em zatrudni�, tym lepiej! Na stole u mnie porz�dnie przepisane i zeszyte razem kancelaryjnym sposobem le�a�y: raport kamieniecki, raport mi�ski i moja notatka ta sama, kt�r�m Ci przes�a� wczoraj319. Kuzynek musia� ze mn� wiersz po wierszu czyta� i poj�� wszystko. Indygnacja320 nim miota�a, gdy raporta czyta�, notatk� mu w g�ow� wbi�em i obligowa�em, by j� wbi� w g�ow� Jegomo�ci i wzi�� ten ca�y pakiet dla pokazania Ptaszkonosowi, a 315 Zapro�, m�j ojcze, zapro� moich towarzyszy na m�j pogrzeb, ale prosz� Ci�, spraw, by na tym pogrzebie nikogo nie obmawiano. 316 Solicitor (ang.) � doradca prawny, plenipotent. 317 Nie wiadomo, o jakiego dygnitarza rosyjskiego tu chodzi. 318 W r�kopisie: wtedym (�.). 319 Notatka taka si� nie zachowa�a. (�.). 320 Indignatio (�ac.) � oburzenie. potem z�o�enia na stole jegomo�cinym. Obieca� �wi�cie, �e dope�ni i napisze do mnie o tym, przy tym list do Ptaszkonosa, zawieraj�cy tok ca�ej rzeczy, mu odda�em, a zatem z tej strony i t� drog� nic nie opu�ci�em, co by mog�o nam zwyci�stwo da�. Lecz jedna droga niedostateczna, trzeba wszystkimi d��y�, a w jedno bi� i do jednego si� zbli�a�, zatem i to, o czym Ci wspomina�em, ju� rozpocz�te, ju� zaczyna si� urzeczywistnia�, wiesz, �em to wzi�� na w�asn� odpowiedzialno�� . I ought [to] feel for you, yes � t'is divinely true, for there are things and circumstances where you cannot and ought not feel for yourself. Rely upon me, all what may be done, and all what may not, will be done and that is not a word, I swear you! 321 . Tu ko�cz�, bo poczta mnie goni. Nie gniewaj si� na mnie, Dialy, nie miej podejrze� na czysto�� serca i Ducha mego. S�d� o moich czynach wed�ug chwilowego humoru i rozs�dku w�a�ciwego Tobie, lecz i n t e n c j i nie pot�piaj, bo intencja �wi�t�, czyst�, niepokalan� zawsze by�a � i my�l�, �em Tobie nie zaszkodzi� ni �adnej ujmy nie przyni�s� na tym polu, na kt�rym wczoraj tyle wyrzut�w mi napisa�a�. W stopy ca�uj� Ci� ca�� dusz� moj� � do obaczenia � do obaczenia � Tw�j teraz i na wieki. Dziwno, w li�cie, z Drezna wczoraj odebranym, odpowiadasz mi na doniesienie moje, �em Taktakowi odda� piecz�teczk� ,,W i e c z n i e�, w li�cie z Pary�a donosisz, �e� j� odebra�a i na laku by�o jej odbicie! 1 8 4 4. W a r s z a w a, 2 9 l u t e g o - Wczoraj wiecz�r z strasznym serca biciem czyta�em o pijawkach i duszno�ciach Twoich, zarazem odebrany list od poczciwego Aug. troch� mnie uspokoi�, bo m�wi, �e wraca od Ciebie i widzia�, �e� lepiej. Kiedy ju� unikn�� nie mo�na by�o, to dobrze, �e ta krew spiek�a wysz�a i �e gryp� Ci przeci�o, bo to d�ugawa, leniwa, z wolna szarpi�ca i opieraj�ca si� choroba wszystkiemu. Zagnie�dzi si� w piersiach lub w m�zgu, jak mysz pod dywanem lub za piecem, i gryzie, gryzie, nudzi, a wyp�dzi� ni schwyta� nie spos�b, ale boj� si�, �eby nerw�w Twoich te pijawki nie rozdra�ni�y. Ka�de krwi uj�cie olbrzymie skutki wywiera na nas obojgu. I ja s�abym, i ja zn�w w tak� kryzys wpad�em, kt�ra mi gryp� przetnie po Cte. J � z e f o w s k u, ale os�abi do szcz�tu, przemieni jakby w co� bezcielesnego! Moja droga, droga Dialy, wszystkie moje cierpienia fizyczne niczym przy tej jednej my�li, �e Ty sama, �e Ty chora, �e Ty w ��ku, �e leniwo i przykro mijaj� Ci godziny i �e mnie tam nie ma obok Ciebie, �e ja tam Ci poda� nie mog� szklanki, flakoniku lub fili�anki! Nie znam gorszego robaka w�r�d tylu tocz�cych mi serce, ale B�g niech b�dzie pochwalon, �e� lepiej. Ty si� nie dosy� strze�esz, moja Dialy, w stosunku do mo�ebno�ci przezi�bienia si�, ile� razy nogi zamoczysz, zab�ocisz, ile� razy wyjdziesz bez chusteczki ko�o gard�a, wsi�dziesz do powozu nie przymkn�wszy na piersiach salopy lub futra! Bogu dzi�ki, �e ta grypa nie wwierci�a si� Tobie w gard�o, ale prosz� Ci�, pami�taj, no� zawsze jak�� chusteczk� ko�o szyi, kiedy masz do karety wsiada�, zr�b to przez mi�o�� dla mnie, przez pami�� na mnie! Wieczniem Ci� o to prosi�, pewnym tak�e, �e nie masz sokl�w322, albo je�li jakie mia�a�, to Ci si� nudnymi wyda�y, odwi�za�y si� par� razy, a Ty je wyrzuci�a�. Zda si�, �e w tym Pary�u mo�na by wygodnych, nieprzemokliwych dosta�, lepszych ni� w Lucernie lub Interlaken, lub w Rzymie. S� kauczu- 321 Musz� czu� za Ciebie, tak, to jest boska prawda, gdy� s� rzeczy i okoliczno�ci, kiedy nie mo�esz i nie powinna� czu� za siebie. Zaufaj mi, wszystko, co mo�e by� zrobione, i wszystko, co nie mo�e by�, b�dzie zrobione, i to nie s� tylko s�owa, przysi�gam Ci! 322 Socques (franc.) � Obuwie wierzchnie, podobne do sanda��w, zast�puj�ce dzisiejsze kalosze. kowe jakie�, zarazem nieprzekupne przez wilgo� i zgrabne � Passage Chausson Nr 6, je�li dobrze pami�tam z ,,Debat�w� � chez Mr. Sisko, zdaje mi si�! Teraz w�a�nie najniebezpieczniejsza pora roku, najskorsza do przezi�bie�. Nie w Nicei fidelis323 jeste�my, nie ciep�o, nie s�o�ca promie�, ale roztopy, b�oto, deszcze, zimno nas otaczaj�, zmi�uj si�, strze� n�g i szyi, i piersi! Rad jestem, �e� naszego Stephen May324, eskwira325 wybornego, widzia�a; pami�tasz, jaki dobry i mi�y z niego by� Anglik w salonie waszym, plein de convenances et de legimit� 326, ale prawda, crucifi� et content327 , to najdoskonalszy jego opis, poczciwski, z fia�eczkami i hieroglifem, dope�ni� zlecenia. W Nicei powinien by� w wigili� Bo�ego Narodzenia pok�j ca�y Ci zas�a� kwieciem, ale nie uda�o si�, wi�c teraz tylko fia�k�w kilka! Nie troszcz si� o Luszank�, nic jej nie b�dzie, r�cz� Ci, �e nic, na mocy mojej dywinacji328. Bo�e m�j! Rok temu wyje�d�a�em z Taktakiem z Genui, mia�em w nocy b��dzi� po potokach i sakiewk� dan� przez Ciebie z pier�cionkami zgubi� w jednym z nich o trzy kroki od morza, a nazajutrz w Mentonie si� przebra�, od�wie�y� i dalej przez g�ry, i blisko Nicei zsi��� z Taktakiem i naoko�o, naoko�o, przez mostek, przez ulic�, gdzie Jadwiga Zam329 mieszka�a, popod will� Venanson przej��, skr�ci� na lewo uliczk� i ty�ami wej�� pieszo do miasta, i dosta� si� do Pension anglaise, co nic nie pomog�o, bo ju� Jana w koczu nie�miertelnym wje�d�aj�cego by� dostrzeg� s�u��cy Mamy i zaraz pobieg�, i Dialy si� dowiedzia�a! O pi�kny to dzie� �wieci�, by�o to 2 marca. Mo�em chwili silniejszej szcz�liwym serca podskokiem nie dozna� w �yciu, jak kiedym �r�d karnawa�u hucz�cego wyje�d�a� z Pincio, odprowadzon przez Jerzego a� do bramy dei Cavallegieri! Z jak�� pyszn� pogard� patrza�em na mot�och maskowy i na te ganki pe�ne kobiet, ja, ja, kt�ry jecha�em do Nicei, do szcz�cia serdecznego, do szcz�cia Ducha mego! A te b�azny tysi�czne cieszy�y si� cukierkami, konfettami i gipsem! I niby Roma ca�a szcz�liw� o tej chwili si� czu�a! Lecz jak�e� ja �r�d szcz�liwych tych szcz�liwszy by�em, b�g �r�d ludzi! - 323 Fidelis � wierny. �Nicei, co sama si� przezywa f i d e l i s na herbie swoim�. (List Krasi�skiego do Delfiny Potockiej z 31 I 1844). 324 K. Gaszy�ski, kt�ry bawi� w owym czasie w Pary�u, jako sekretarz deputowanego Keona Sieyesa; podpisywa� si� w listach do W-wy: S t e p h e n s. 325 Esquire (ang.) � dawniej tytu� drobnej szlachty w Anglii, p�niej formu�a grzeczno�ciowa. 326 Pe�en konwenans�w i poprawno�ci. 327 Ukrzy�owany (udr�czony) i zadowolony. Jeszcze wyra�niejsza aluzja; Zygmunt Krasi�ski zwa� bowiem K. Gaszy�skiego r�wnie� �Krucyfiksem�. 328 Divination (franc.) � wr�enie; dar odgadywania. 329 Jadwiga z Zamoyskich S a p i e � y n a (1806�1890) � c�rka ordynata Stanis�awa i Zofii z Czartoryskich, siostra W�adys�awa, dobrego znajomego Zygmunta Krasi�skiego, �ona Leona Sapiehy z linii kode�skiej (1802�1878), znana z szerokiej dzia�alno�ci filantropijnej. NICEA Nic bym nie ��da� na �wiecie, tylko procentu z 40 000 fr. na rok i chaty w Nicei � i ogl�dania Ciebie co dzie�, nic wi�cej, nic wi�cej nie ��da ten, kt�ry tylekro� tyle ��da�, �ni�, chcia�! (12 X 1843) DREZNO, POCZTA. Jeszczem nie m�g� st�d wyruszy� do tego ohydnego Drezna. Ka�da godzina zyskana wydaje mi si� tym, co skazanemu na �mier� godzina jedna wi�cej �aski. M�cz� si�, bij� sam z sob� i rozpaczam [...]. Ty wiesz, co za puchary goryczy gotuj� si� tam dla mnie! (18 VII 1843) To wspomnienie i unosi mnie, i obala � obala, bo tak niesko�czenie �le teraz, tak wstr�tne, tak bez�ywotnie. Nie, nikt nie wie, przez jakie gorycze ja co chwila si� rozk�adam, nikt nie pojmie, ile �mij w k��bek splecionych w moim sercu le�y i zwija si�, to rozwija na przemian! Wszystko, wszystko, co nie Nice�, co nie b��kitnym niebem, alboli te� raczej wszystko, co nie Tob�, niecierpianym mi jest! A �y� wiecznie nie cierpi�c, to �y� w piekle! Nieprawda�, o Dialy! Ale o czym innym m�wmy, bo bym si� rozszlocha�, wpad� w konwulsje, rozgryz� sobie wargi do krwi! Jak we wszystkich podaniach Wschodu, w Zoroastrze330, w Filonie331, w gnostykach332, zawsze znajdziesz my�l o � w i e t l e pierwiastkowym jakim�, z kt�rego wszystko wynikn�o, wysz�o, tak �e �wiat ca�y tylko tego � w i a t � a � w i a t e � jest westchnieniem, tak i w ka�dym Duchu jest jakie� � w i a t � o pierwotne, najwy�sze jemu, najlepsze dla niego, do kt�rego reszta �ycia jego wypadk�w si� odnosi. Je�li z tym � w i a t � e m w sp�jni, je�li przez nie koloryzowane, wtedy mu s� dobrymi, szcz�snymi, staj� si� sam� �wiat�o�ci�, je�li nie, to a r y m a n u j � si� w jego wyobra�ni i s� ciemno�ciami pe�nymi goryczy i b�lu! Takim mi �wiat�em p o s t a � Twoja, wszystko, co ko�o niej le�y, ko�ysze si�, rusza lub drzemie, wszystko, co jak�kolwiek barw� przej�o od Ciebie, czego� tkn�a z bliska lub na co spojrza�a� z daleka, to wszystko sk�ada rajsk� marze� moich stron� � reszta wszystko wstr�t tylko obudz� we mnie i nienawi��, reszta to pustynia � to zmierzch � to piek�o! Tam Ormuzda, Boga �wiat�a, nie masz! Lecz powiedziano w Zendawesta333 , �e w ko�cu Ormuzd pokona Arymana i �e Aryman zharmonizuje si� z nim. Tak musi si� sta� i w �yciu serca pojedynczego, je�li to serce silne, niepokonalne, na obraz ludzko�ci stworzone i bij�ce! Do obaczenia, do obaczenia. Co te� Jerzy zawsze z tym P.334 �azi, to b�azen, czemu unika Augusta? Co on ma naprzeciwko niemu? O, rozwa��sa� si� Jerzy � bruk paryski go zn�ci�. Tw�j teraz i na wieki. Strze� si� przezi�bienia. 330 Z o r o a s t e r (Zarathustra) � legendarny reformator religii staroperskiej; jego dzia�alno�� pr�bowano umiejscowi� mi�dzy IX i V w. p. n. e. 331 F i l o n (ur. ok. 30 r. p. n. e.) � �ydowsko-grecki filozof, g�osi� w Aleksandrii sw� nauk�, polegaj�c� na wyprowadzaniu greckiej filozofii (g��wnie plato�skiej) ze �r�de� mozaistycznych i przyjmowaniu po�rednictwa �Logosu� mi�dzy bogiem a �wiatem. W�r�d zachowanych jego pism znajduje si� Obrona �yd�w i Poselstwo do Gajusa (ces. Kaliguli) w sprawie prze�ladowa� �yd�w. 332 G n o s t y c y z m (od gr. gnosis � poznanie) � kierunek filozoficzno- religijny z II w. n. e., kt�ry d��y� do zast�pienia �lepej wiary religijnej wiedz� i poznaniem Boga, 333 Zend � komentarz do ksi�gi religijnej Pers�w: Awesty, przypisywanej Zoroastrowi, pisany w j�zyku �rednioperskim, mylnie identyfikowany ze staroira�skim. Pierwotnie nazywano t� ksi�g�: Awistak wa Zand, tj. tekst podstawowy i komentarz, sk�d mylna nazwa Z e n d a w e s t y. Elementy Awesty (�wiat�o przedwieczne, walka Arymana z Ormuzdem) spotykamy w Niedoko�czonym poemacie. 334 Z. K. pisa� do D. P. 26/27 V 1844: �Dowiaduj� si�, �e [Jerzy] z Ko�cielskim i Poni�skim wci�� obiadki po kawiarniach zjada�, �e z nikim si� nie zapozna�, godnym tego, �e unika� wszelkiej my�li, wszelkiego talentu, wszelkiej pot�gi � je�li� na to siedzia� w Lutecji (Pary�u], to m�g� pozosta� w Przeworsku�. (Wyd. A. �.) By� mo�e mowa tu o Stanis�awie P o n i � s k i m (1806�1860) � uczestniku powstania listopadowego, kt�ry w tym czasie przebywa� w Pary�u. 2 3 m a r c a 1 8 4 4. W a r s z a w a. Da�em [Suchodolskiemu]335 list do Luszy, w tym li�cie rekomenduj�, inwokuj� o protekcj� dans les cercles parisiens336, opisuj� pokr�tce: un vieil ami � moi, un ancien officier et l'- unique gloire artistique du pays337 . Dalej tak m�wi�: iI vous remettra le tableau en question que vous aurez la bont� de faire passer � qui de droit338. Jemu powiedzia�em, �e tu mia�em komis od znajomych, u�o�y�em si� wi�c z nim, �e zaraz za przybyciem do Pary�a zasi�dzie i zrobi. Wybra�em przedmiot, niw� wielk�, pejza� polski i niebo nasze, a po�rodku na koniu u�an, co przychodzi si� pyta� o rozkaz le��cego nad wod� oficera, i prosi�em, by ten le��cy mia� moj� figur� � obieca�, �e wszystko jak naj�adniej zrobi. Zatem Lusza, gdy on si� u niej poka�e, niech powie, �e wie o obrazie i �e czeka na obraz, bo wie, komu go odda�. Niech go grzecznie przyjmie � jest wcale dobrze wychowany cz�owiek i pe�en dowcipu, przy tym �acno dotkliwy jak wszyscy arty�ci. B�dzie chcia� si� popisa� robi�c obraz, kt�ry przez salon Luszy przechodzi� ma, a w istocie po Vernecie nie ma lepszego w tym rodzaju malarza. B�dziesz mia�a krajobraz polski, polskie powietrze i chmury na �cianie. To wszystko Luszy b�d� �askawa zakomunikuj � ko�o 16 kwietnia on tam stanie, opr�cz tego jeszcze paczeczk� z bagatelkami we�mie dla Ciebie, kt�re tak�e z�o�y u Luszy. To nieszcz�cie moje, �e mi�dzy 41 (bis) Anjou, St. Hon. i 41 Avenue des Ch. Elys�es nie wiem ju� pewno, gdzie Lusza mieszka, ale przecie� j� znajdzie339. Zmi�uj si�, Dialy, nie dawaj tak carte-blanche in�ynierowi jakiemu�, kt�rego nie znasz, by robi� odmiany, o kt�rych nie wiesz ani jak wygl�da� b�d�, ani co mog� kosztowa�. Trzeba samemu takie rzeczy na miejscu s�dzi� i rozstrzyga�, ale tak, to wielka imprudentia340 , bo potem in�ynier luby poda rachunek i trzeba go zap�aci� b�dzie, a poczynione ulepszenia poka�� si� dwoma taczkami piasku przewr�conymi przed domem i dwoma cyprysami �ci�tymi dla ods�onienia widoku, kt�ry in�ynier b�dzie wynosi� pod ob�oki, ale kt�rego sama Ty nawet dojrze� nie potrafisz. Poprawa tam pierwsza, moim zdaniem, to polepszenie drogi stromej, wiod�cej obok Jezuit�w w g�r�, trzeba w jednym czy dw�ch miejscach dosypa� gruzu na to, by pojazd �atwo m�g� wje�d�a� i stacza� si� � dalej dom ten ma�y na przedzie trzeba �wie�o kaza� na zewn�trz otynkowa�, czyli pomalowa�. Takie rzeczy i bez Ciebie mog� si� robi�, ale co dotyczy ogrodu, to sama musisz tym rozrz�dzi� � miasto p�otu, kt�rym my weszli, a kt�rym teraz mog� z�odzieje naszymi w�asnymi �lady wej�� do nas, podobno mur trzeba postawi� lub przynajmniej parkan, ale mur mniej tam kosztuje. Nie spuszczaj si� na kochanych w salonie Mamy in�ynier�w, bo Ci nadwyr꿹 sakiewk�. My�la�em prawie noc ca�� dzisiaj o ochrzczeniu Rey owej po polsku. Tyle imion przysz�o mi do m�zgu: D i a l i n a � co znaczy, �e jest w�asno�ci� Dialy; 335 January S u c h o d o l s k i (1797�1875) � malarz-batalista, ucze� Horacego Verneta (1789�1863), autor konwencjonalnych obraz�w, malowanych ,,ku pokrzepieniu serc�, niezwykle popularny w�r�d wsp�czesnych. Z Krasi�skimi zwi�zany by� jeszcze przed r. 1830, pracowa� dla ich galerii, portretowa� Zygmunta Krasi�skiego. 336 W ko�ach paryskich. 337 M�j stary przyjaciel, by�y oficer, ciesz�cy si� niezwyk�� s�aw� artystyczn� w kraju. 338 Odda on Pani obraz, o kt�rym mowa i kt�ry b�dzie Pani �askawa przekaza�, komu nale�y. 339 16 III 1844 Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Prosz� Ci�, przy�lij mi adres Luszy, bo st�d podobno wyje�d�a wkr�tce do Pary�a dobry i odwieczny m�j znajomy, najlepszy po Vernecie malarz bitw, Suchodolski [...], ale nie chc� prosto do 38, bo cho� dobry cz�owiek, komera�nikiem jest, list mu mo�e nawet rekomendacyjny dam do Ciebie, ale niech rzeczy odniesie do Luszy, kt�r� ostrze� o tym!� (Wyd. A. �.). 340 Imprudentia (�ac.) � nieostro�no��, nieroztropno��. L u b i e n i c a � co znaczy, �e l u b i � � N i z z a; M i l n i c a � od mi�o�ci; D e l f i n a � od Twego imienia; I r y d i a � i to nieszpetne nazwisko � a wszystkie �atwe W�ochom do wym�wienia; Resurectis � po �acinie. Jak�e Twoja biedna male�ka si� nazywa�a? Od jej nazwiska mo�na by nazwa�. O pami�tam, pami�tam t� g�ow� idealn�, podsuwaj�c� si� pod d�o� Twoj� jak sen, kt�ry by �ni�y by�y palce r�ki Twojej! Pami�tam, pami�tam, albo� ja cokolwiek zapomnie� mog�? I sukni� nosi�a� granatow� z camali�341 do p� wzrostu, i guziczki srebrne bia�e, i ja t� camali� tak kocha�em, wtedy to si� r�ce Twojej marzy�o wci��! A gipsowa g��wka p�niej w trzy czy cztery miesi�ce z Pary�a przyby�a z Tob� i do W�och j� przywie�li�my, chcia�em j� umarmurzy� w Rzymie, ale� nie da�a � i szkoda! I d e a � mo�na by nazwa�; S p i r i t o � mo�na by. Jeszcze pomy�l� i w miar�, jak przyjd� na my�l imiona, przesy�a� Ci je b�d�. Ko�cz� od tego, czym Ty list zacz�a, na Rudym!342 Musia�em Ci przes�a� ten list rudy, bo jak�e� mia�em uczyni�? Tak samo, jakby jaki Tw�j komisarz do mnie o Twoich interesach napisa�, a ja go skry� przed Tob�. Od tego czasu wiesz, �e si� jego my�li w tym wzgl�dzie odmieni�y � pisa�em w tych dniach do Ciebie o tym � jak zobaczy� il mutato animo del padrone suo il signor podest�343 , tak i on si� zmieni� i kaza� powiedzie�, �e pracuje ca�ym sercem i ch�ci� �yczliw�. Tak to na �wiecie! Ale czemu� tak si� zdziwi�a�? I gdzie szukasz natchnienia, gdzie zapa�u, gdzie po�wi�cenia, gdzie serca? Czy� si� ich kiedy spodziewa�a pod tak� grzyw� na skroniach? Albo� to s e r c e i n a t c h n i e n i e jak kurcz�ta po ulicach si� roj�? Albo� to wiele serc mo�na mie� sobie po�wi�conych? Zgadzam si� z Tob�, �e i mnie ten list pe�nym by� obrzydzenia, pe�nym g r u d y, nie b � o t a, bo gruda to b�oto, ale zesch�e, ostre, suche, niemi�kkie i niby to czyste i porz�dne b�oto! A jak ko� si� na nim potknie, to je�dziec i kark skr�ci� mo�e. Wszystko to prawda � widzisz te�, �e mu w odpisie stara�em si� to da� uczu�, ale mnie to nie zadziwi�o, raczej by zadziwi� inny styl. Masz prawd�, �e z g�ry trzeba Ci patrze� i m�wi�: Guarda e passa344 . Do tego ca�e �ycie pod�ega�em Ducha Twego! Do mi�o�ci Ducha ludzkiego i Boga, a do oboj�tnej pogardy pewnych indywidualnostek, kt�rych pe�no na �wiecie jak mr�wek, jak �ab, jak g�sienic! Wi�c, najdro�sza, niech Ci� zanadto nie obrusza, �e nie ma serca w Rudym. Mnie by ogromniej daleko obruszy� powinno, �e nie ma go ju� dla mnie w Jerzym, a jednak przebaczam mu � i kocham go dot�d! Rudych miej zawsze za Rudych, ni ��daj od pokrzywy, by wykwit�a w kamelie! Ani sk�din�d nie wpadaj...345 1 8 4 4. W a r s z a w a. 1 3 k w i e t n i a. Najdro�sza Dialy moja! Czy pami�tasz, jak zeszed�szy z wierzcho�k�w Splugenu, kiedy jeszcze �y� Konstanty i by� z nami, naprz�d stan�li�my w Tusis, a przenocowawszy w Coir, 341 Camail (fr.) � pelerynka. 342 R u d y � to Aleksiej Fiedorowicz Or�ow (por. przyp. do listu z ostatniego dnia roku 1843). 2 I 1844 Z. K. pisa� do D. P. z W-wy: �1'amiral Roussin, tak Ptaszkono�nego tu przezwano''. Jest to podw�jna gra s��w, bowiem Roussin znaczy po francusku � policjant, roussir za� � zrobi� rudym, (z)rudzie�. 343 Odmieniony umys� pana i jego s�dziego. 344 Popatrz i przechod�! (A. Dante: Boska komedia. Piek�o. Pie�� III, w. 54). 345 Brak zako�czenia listu (�.). nazajutrz przed dojechaniem do Bregenz, sk�d mia�em z nim razem o 12-ej w nocy pop�dzi� do Drezna, wysiedli�my na jakiej� poczcie na obiad346. To miejsce Feldkirch si� zowie, dwie stacje od Bregenz, tam si� poczyna ten r�w, k�dy niezapominajki rosn� i sk�d lat nast�pnych zawsze rwa�em je dla Ciebie. Ot� pami�ta� b�dzie moja Dialy, �e nam w gospodzie tej feldkirchowej dano trzy pokoje, z kt�rych jednym by�a sala ma�a, jadalna, w kt�rej po przebraniu si� zgromadzili�my si� wszyscy troje, ja, Ty i drogi Umar�y. Zwyczajem swoim Dialy zacz�a, nim do sto�u dano, opatrywa� wisz�ce na �cianach obrazy. My oba na Ciebie patrzyli, kiedy� Ty na obrazy, a by�a� w�os�w sk�ad przemieni�a, po �redniowiecznemu je rozwiesi�a wko�o skroni i na samym spodzie g�owy rozdzieli�a na dwie masy sp�ywaj�ce i ci���ce splotami skupionymi. Wtedy ten, kt�ry nigdy nie k�ama�, ten, kt�ry zasn�� w Munich, rzek� do mnie: ,,Znasz kopersztych niemiecki Die beiden Eleonoren?347 �. � ,,Nie� � odpowiedzia�em. � �Ka� go gdzie sobie pokaza�, jedna z nich to kropla w kropl� pani Delfina w tej chwili, pami�taj�. Ty� odwr�ci�a si� od obraz�w i �cian i siad�a� do sto�u z nami, potem pojechali�my wzd�u� rowu niezapominajkowego, jechali�my, pomn�, tak pr�dko, tak kr�tko, przybyli�my do Bregenz i pierwszy raz wtedy o p�nocy w rozpaczy, co tyle razy powt�rzy� si� mia�a, p�acz�c odjecha�em od Ciebie, najdro�sza i najpi�kniejsza moja. Odt�d gdzie� my nie byli, gdzie� ja nie by�em, czy z wami jeszcze razem, czy z ka�dym z was osobno. Ot, zaraz wtedy z Konstantym przez tyle miast przejecha�em, wsz�dzie oba szukali�my Die beiden Eleonoren, on chcia� mi naocznie prawdy twierdzenia swego dowie��, nigdzie wykupionego ju� kopersztychu znale�� nie mo�na by�o. U Jugla, w Frankfurcie, co ma �wiat sztych�w w sklepie, tak�e nie, i nie tylko tego lata wtedy, ale p�niej ci�gle wsz�dziem si� pyta� we wszystkich sklepach planety o te Beide Eleonoren � w Rzymie, w Neapolu, w Genui. Ilekro� spotyka�em po niewidzeniu kilkomiesi�cznym Konstantego, on zawsze m�wi� do mnie: ,,A c�, znalaz�e� Die beiden Eleonoren�. Ja w ko�cu ju� tylko rusza� ramionami ze z�o�ci, �e na pr�no szukam i nigdzie nie ma. Zamieni� si� nawet by� ten frazes u Konstantego na rodzaj �artu, czasem mawia�: �Tak �atwo o to, jak o Beide Eleonoren�, albo: ,,Tak tego dopn�, jak Beide Eleonoren�. W Munich ostatniej zimy, po powrocie z Varenny, u�o�y�em si� by� z najlepszym kupcem sztych�w, by mi sprowadzi�, sk�d chce, Die beiden Eleonoren � obieca� by� � po czterech tygodniach wyzna� niemoc swoj�, wyzna�, �e zewsz�d mu odpisano, �e ju� i jednego egzemplarza nie dostanie. Wtedym zacz��, na�laduj�c Ciebie, uwa�nie prywatnym przygl�da� si� �cianom, po pocztach i gospodach, w nadziei, �e gdzie� odkryj� zgub� moj� t� � alem nigdzie, nigdzie jej nie spotka�. Ten, kt�ry zawsze �miej�c si� pyta�, czym dopi�� celu, przesta� mnie si� pyta� o cokolwiek b�d� na ziemi, ale przeto szmer jego pytania nie ucich� w uszach moich, nieraz g�os jego mi si� odezwa�: �A co, Die beiden Eleonoren�. Wtem wczoraj wst�pi�em przechodz�c do W�ocha, kt�ry tu sprzedaje kopersztychy, wst�pi�em, jak zawsze, w nadziei, �e jaka� twarz nowo sprowadzona przypomni mi Twoje rysy. W�r�d Napoleona i Madonn, i Chrystus�w, i flamandzkich rubaszno�ci nagle male�ki sztych poci�gn�� oczy moje ku sobie � ma�om nie krzykn�� � a pewnom zblad� jak trup � oto Die beiden Eleonoren przede mn� sta�y za szklanymi szyby � i ten, co nigdy nie k�ama�, prawd� by� powiedzia�. Jedna z nich, ta, co pi�kna, ogromnie Ci� przypomina � w Feldkirch i w Varennie, gdym przyjecha�, i w Rzymie, gdy� przebrana po grecku sz�a na bal, zupe�nie tak wygl�da�a�. �zy mi si� zakr�ci�y w oczach � podzi�kowa�em Konstantemu, jak gdyby on mnie by� z nieba te sztychy dwa nades�a� � bo dwa tylko by�y, dwa male�kie � wida�, �e du�ych ju� nie ma na �wiecie i �e ma�ych tak�e edycja wyczerpni�ta. Obam wzi��, jeden Tobie posy�am na pami�tk� Konstantego i mego szukania tyloletniego, drugi sobie zatrzymuj�, jako � y w e podobie�stwo do Ciebie w pewnych chwilach � �eby w�osy troch� wi�cej na czo�o zachodzi�y, to by by�a wykapana Ty. Mia�em wczoraj chwilk� s z c z � � c i a � a ju� mi si� nale�a�a, bo by�em jak trup gnij�cy. 346 10 lipca 1839 r. (�.). 347 Dwie Eleonory. Do obaczenia, do obaczenia. Kocham Ciebie teraz i na wieki! 2 m a j a 1 8 4 4. W a r s z a w a. Droga Dialy! W dzie� �w. Zygmunta w�a�nie odbieram w tej rannej chwili list Tw�j z 23- go. Dzi�kuj� Ci za wszystko, co w nim mi powiadasz, za t� prawd� tak srog�, tak tward�, tak gorzk� po cz�ci, cho� zn�w po cz�ci tak dobr� � s�owem, za prawd�! Czeg� Ty wymagasz ode mnie? Jak�e� to ju� dosz�a� do tego, �e mnie uwa�asz za cudzego cz�owieka, od kt�rego broni� si� trzeba, czy na dzi�, czy na przysz�o��, kiedy ��dasz ode mnie s�owa honoru. Czy� nie dosy� Ci na tym, �e wiesz pewno, i� Ciebie kocham, a kochaj�c, nie mog� nic uczyni� takiego, co by mia�o by� Twoj� szkod�, cho�by mnie kr�lestwo niebieskie w tej samej chwili spotka� mog�o? Dow�d ju� tego daj� Ci teraz � powtarzam Ci, gdybym si� nie l�ka� Tobie zaszkodzi�, za dni dziesi�� by�bym nad brzegami Renu. Je�li jeszcze za��dasz takowego s�owa ode mnie raz drugi, to Ci go dam, bo, Dialy, wszystko Ci da�bym i zawsze, czego za��dasz, ale wierz mi, tysi�c s��w prze�ama� mo�na czy trafem, czy nami�tno�ci�, ale m i � o � c i prawdziwej nikt nie prze�amie, bo nieprze�amalna, nikt nie nadwyr�y, bo jej istot� w�a�nie to, �e dba wi�cej o drugich ni� o siebie sam�! Uwierz, �e taka jest we mnie ku Tobie, a b�dziesz spokojna, a nie zapotrzebujesz ode mnie s�owa tak, jak czyni� Ci, kt�rzy si� kogo� strzeg�, albo Ci, kt�rzy kogo� ucisn�� chc�. M i � o � � wolno�ci� jest, po�wi�ceniem wszelkim przez wolno��, a nie przez zobowi�zanie si� i kontrakt, s��w takich ��daj od tych, kt�rzy Tobie nieprzyja�ni s�, nie od tego, kt�ry Tobie jest b r a t e m348! Ju�ci cho� jednego mniej na �wiecie, kt�rego si� nie strze�esz, kt�rego si� nie l�kasz ani pod wzgl�dem serca, ani pod wzgl�dem rozumu, tj. takiego, o kt�rym wiesz siln� wiar�, �e ani nic z�ego, ani nic g�upiego Tobie nie wyrz�dzi! Na mi�o�� Boga, Dialy, nie obchod� si� ze mn�, jak z obcym � jak z cz�owiekiem, kt�rego sparali�owa� chcesz czynno�ci, kiedy daleko �atwiej Ci jest nimi wed�ug woli Twojej kierowa�. B�d�, czym tylko zechcesz, bym by� Tobie, ale na mi�o�� Boga, nie przewracaj duszy mojej jak fal� i nie rzucaj w piersi moje piekielnego ognia takimi dziwnymi sposobikami, kt�re zaraz mi wygl�daj� na co� nieszczerego i torturami mnie nape�niaj�. Ty! Ty, �eby� si� mnie strzeg�a i l�ka�a! Ty, �eby� nie polega�a na mnie! Ty, �eby� wymaga�a ode mnie s�owa honoru! Kontraktu! Zobowi�zania si�! Formu�ki! Litery martwej! Ty! Ach! Biada mi, kiedy ju� do tego przysz�o, biada mi! Od Souzy349, Hereforda350, Adasia351, Micha�a352, Jerzego gdyby� takiego s�owa ��da�a, rozumia�bym � bo w stosunku do Ciebie oni s� wszyscy mniej wi�cej m�skimi, walcz�cymi 348 Podkre�lenie Zygmunta Krasi�skiego. W poprzednim li�cie (l V 1844) Krasi�ski tak odpisywa� Delfinie: ,,A o tym, co mi m�wisz, bym zacz�� by� Twoim bratem, temu odpowiem, �e nie mog� zacz�� ni sko�czy� by� Tobie czymkolwiek, bo w s z y s t k i m czuj� si� by� przy Tobie, a z tej ca�o�ci mo�esz rwa�, co chcesz � odrzuca�, co chcesz � wybiera�, co chcesz, to do Ciebie nale�y, i czym chcesz, bym by� Tobie, tym b�d�, b�d�c wiecznie mi�o�ci� Tobie!� (Wyd. A. � .). 349 S o u z a l a P e r o u z a, conte M e n d o z a d a B u t e l h o � wspominany kilkakrotnie w korespondencji Z. K. jako markiz Souza, nale�a� do �mietanki towarzyskiej Pary�a i znajdowa� si� w bliskim otoczeniu Delfiny. Jedni uwa�ali go za zubo�a�ego granda hiszpa�skiego, inni za hospodara wo�oskiego. Andrzej Edward Ko�mian, kt�ry pozna� go osobi�cie, tak go scharakteryzowa�: �By� na tym wieczorze [u X. de Guiche] X. Leopold Koburgski, X. Soutza, hospodar wo�oski, kt�ry tu zaczyna by� bardzo w modzie, �liczny m�czyzna, po orientalnemu ubrany, lecz zupe�nie Europejczyk zreszt�, i by� nareszcie kwiat towarzystwa paryskiego� (A. E. Ko�mian: Listy 1829�1864. Lw�w 1894). �Przy Tobie Suzo siedzia� [na poliszynelami. Ale ja czy� poliszynelem jestem w stosunku do Dialy mojej? Czy my�l� walczy� z Tob�? Czy mog� nie chcie� dobra Twego? Czy� nie przekona�a� si�, �e we mnie jest co� wznio�lejszego nad zwyk�e �wiata tego mi�o�ci? Czy� nie jeste� mi Duchem siostrzanym na wieki, a ja bratnim Tobie? Rozwa� sama, Dialy, jak ten wyraz s � o w o h o n o r u musia� srodze gorzkim by� dla mnie � wyraz, kt�ry takim jest lieu commun, �e nie ma �adnej kobiety na �wiecie, kt�ra by podobnie nie ��da�a jego, przestawszy kocha� m�czyzn�, kt�rego kocha�a, na ten koniec, by on jej nie nudzi� i nie przeszkadza� w dalszym ci�gu jej �ywota. B�j si� Boga, Dialy! Ani ja do takich m�czyzn rz�du, ani Ty do takich kobiet si� liczysz. Wolna jeste�, jak wiatru wiew, �adnych ku mnie obowi�zk�w nie masz � ja mam tylko wieczne ku Tobie. Mo�esz czyni� wszystko, co chcesz, �adnego prawa, skoro mnie go jednym s��wkiem lub spojrzeniem odejmiesz, mie� ja nie mog� do Ciebie � oto po�o�enie Twoje �wieckie wzgl�dem mnie! Wolna�, niepodleg�a, �eby� przez s�u��cych kaza�a mnie ze schod�w str�ci�, to by ka�den trybuna�, maire, �andarm uzna�, �e� dobrze zrobi�a, i ja bym jeszcze amende353 zap�aci�. �wiat ca�y broni Ci� przeciwko mnie, je�li Ci chodzi o tak� obron� � powtarzam Ci, �adnych na �wiecie obowi�zk�w ku mnie mie� nie mo�esz przed nikim na ziemi � Ty masz tylko obowi�zki ku sobie samej przed Bogiem! Ale to Twojego sumienia, Twojego Ducha rzecz�, a nikt z �miertelnych ludzi miesza� si� do tego prawa nie ma. Czego wi�c l�kasz si� mnie, mnie, kt�rego mo�esz prawnie przez okno wyrzuci�, ilekro� Ci si� spodoba! Ale czuj� sam, �e g�upstwa pisz�, bo� mi rozdar�a serce, a rozdarte serce, wiesz sama, �e niem�drym bywa! Czas poka�e, czy m i � o � � stateczna i niesko�czona mo�e doj�� do p o k o j u? Czy Idea� snem tylko? Czy wiara silna marzeniem? Czy nigdy nic wznios�ego urzeczywistni� si� nie da na ziemi w sercu ludzkim? Czy w istocie mi�dzy m�skim a niewie�cim Duchem walka nie zdo�a usta�? Czas poka�e, czy m�czarnia Ducha m�skiego nie mo�e zetrze� z duszy niewie�ciej �lad�w strasznych i otrzyma� cho�by w chwili zgonu od niej to s�owo: ,,Pok�j Tobie za to, �e� mnie prawdziwie ukocha��. Ja wierz� w to � ja spodziewam si� tego, bo kocham! I dzi�, ot, w tej chwili, by�bym z Tob�, �e przekonany jestem (s.), i� co mi prorokujesz, nie mia�oby miejsca, bo ja bym wszystko zni�s� i �cierpia�, a nie odpowiada� ni walczy� jak dawniej � pokona�bym Ciebie, Dialy, tym, co zwyci�a � prawdziw� mi�o�ci�! I wiesz, powiem Ci co�, co mo�e Ci� oburzy i dziwnie zabrzmi w uchu Twoim � ale przypomnisz sobie, Dialy, �em Ci to samo jeszcze i cz�sto powtarza� 1839 r., oto powiem Ci, �e mam g��bokie przekonanie, i� ja kocha�em Ci� zawsze wi�cej i silniej � nie m�wi�, cierpliwiej � ni� Ty mnie, a teraz, �e kocham Ci� daleko wi�cej, ni� Ty mnie. Ale pani Sand dobrze o tym powiedzia�a, zdaje si�, i� tylko niekochani kochaj�. To zapewne jest przesad�, ale cz�sto si� wydarza! Moja Dialy! Daruj mi, daruj, g�owa Twojego Zyg. si� miesza � i g�upstwa mo�e pisz�, ale� bo serce boli! Prosz� Ci�, daruj mi, czeg� ja to wszystko pisz�? Owszem, nie pisa�, ale obaczy� Ciebie trzeba by mnie. O moja Dialy, moja Dialy! Powiedz wszystko, co chcesz! Ka� wszystko, co chcesz! Wszystko zawsze i wsz�dzie uczyni�! Tylko mi nie odejmuj ufno�ci Twojej! Bez niej dla obiedzie u D. P. w 1844 r.] i ju� przeczucie mi m�wi�o, �e on drog� mi zajdzie...� (2 IV 1844, wyd. A. �.). 350 Por. przyp. do listu z dn. 21 II 1844. 351 Por. przyp. do listu z dn. 8 IX 1843. 352 Micha� M y c i e l s k i (1799�1849) � kapitan w armii Kr�lestwa Polskiego, genera� w powstaniu listopadowym, po jego upadku przebywa� na emigracji. Czas jaki� znajdowa� si� pod wp�ywem A. Towia�skiego. P�niejszy wielbiciel Delfiny, o kt�rego Krasi�ski by� bardzo zazdrosny. 353 Amende (franc.) � grzywna, kara pieni�na. mnie ni �ycia, ni spokoju nie ma. Ja spokoju Ducha nigdy, nigdy nie czuj�, a kocham Ci�, wierz mi, jakby m�g� anio�! O moja Dialy! O Dialy moja! Strze� si� Adasia, strze� si�, prosz� Ci� o to i b�agam, b�agam sercem ca�ym! Jaka Ty ufna dla oboj�tnych, jaka nieufna dla kochanych � m�wi� naumy�lnie dla k o c h a n y c h, bo ju�ci troch� mnie kochasz, wszak cho� troch� kochasz jeszcze? A nie prosz� Ci� o wiele, prosz� tylko o troch�. Wiedz, �e na tym �wiecie Twoje przywi�zanie strze�e mnie, jest mi opiek� anielsk� � i serca, i rozumu, i charakteru mego! Przekl�ty jestem, �em tyle �ez i krwi Twojej wypi�, ale Ty mi nie odp�a� zemst�... nie, nie zemst�, to nie to chc� powiedzie�, co innego � och! Lepiej sko�cz� dzi� pisa�, bo nie wiem ju�, co m�wi�, i g�owa zawrot�w pe�na �le kieruje sensem s��w moich! Daruj mi, a lituj si� nade mn�, bo naprawd� godzienem lito�ci. B�g mnie przyprowadzi do Ciebie i uspokoi mnie. B�g mi da widzie� spok�j na czole Twoim, a wtedy on i w moje serce zst�pi. Inaczej na wieki rozdarty by� musz�, na wieki! Do zobaczenia, dobra i droga Dialy moja! Do zobaczenia jeszcze raz, wszystko, co chcesz, zawsze i wsz�dzie, r�k� Twoj� ca�uj� �zami mymi. Tw�j teraz i na wieki. Taki sam kaszel kokluszowy z grypy mi pozosta� i co trzeci dzie�, znikn�wszy, powraca. Strze� si� przezi�bie�. Prosz� Ci�, powiedz, czy Eleonora Twoim zdaniem podobna do Ciebie! A na Etudes aux deux crayons Nr 43, Lithographie par Julien354, nigdy� nic nie odpisa�a. W i e r z e n i c a, 2 9 c z e r w c a 1 8 4 4. Droga Dialy! Dr�y serce, dr�y r�ka, skry w sercu, skry przed oczyma, od godzin pi�ciu wci�� tylko o Tobie m�wi� z Augustem, od chwili przyjazdu o 7-ej z rana. O Dialy! Dialy! Nikt mnie nie rozumie, nikt mnie nie pojmuje, dr�� ca�y! Co sermony355 pomog�? A potem nie wiem o co, za co, po co, chc� by� bratem i anio�em Twoim na wieki w obliczu Ojca niebieskiego. Wczoraj dziad, kt�remu dziesi�� groszy da�em, rzek� do mnie: ,,B�d� prosi�, by ci�, panie, N a j d r o � s z y U t a j o n y zbawi��. Tak Boga nazwa�: N a j d r o � s z y U t a j o n y. Co za przecudne wyra�enie! Ot� ja prosz� Najdro�szego Utajonego, kt�ry wszystko wie, kt�ry wie, ile ja i Ty cierpieli�my, by nam pozwoli� si� za dni kilka obaczy�, �cisn�� sobie d�onie i wyrzec wzajemnie s�owo p o k o j u, m i � o � c i, z b a w i e n i a! Bez tego mo�e by�my marnie pomarli oboje. Ja wiem, �e mi coraz gorzej. Nie wiem, gdzie pisa�, pos�a�em do Poznania po listy Twoje, nie wiem, czy przyje�d�asz 2-go do Frankfurtu. Ju� m�j list na K o k o c k �356 czeka w Frankfurcie. O moja Dialy! M�dlmy 354 14 II 1844 z W-wy Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Wczoraj szed�em przez ulic� [...], a� tu na skr�cie, gdym mija� sklep litografii, twarz wisz�ca na rogu, z boku na mnie patrz�ca, wyda�a mi si� Twoim wzrokiem patrze� na mnie. Bo�e wielki, jak�e� ten wzrok nagle z tej litografii przej�ty mnie wstrzyma�, mnie osadzi� na kamieniach bruku, przeszy� mnie i zarazem po anielsku g�aska�. Spojrz� � Joanna d'Arc, i bardzo podobna do Ciebie � prosta litografia paryska, wzi��em j�, teraz tu u mnie jest i kocham j�. Pierwszy raz �r�d idea��w rysowanych spotka�em co� podobnego do Ciebie. Je�li chcesz si� przekona�, poszlij rue J. J. Rousseau 10, Bulla et Delarue, i ka� wzi�� Etude aux deux crayons 43. Litographie par Julien d'apr�s Md. Deherain.� (Wyd. A. �.). 355 Sermo (�ac.) � rozmowa, dysputa. 356 Przysy�anie list�w na nazwiska domownik�w Delfiny Potockiej to zwyczaj cz�sto praktykowany przez Zygmunta Krasi�skiego. si� oboje do Boga, do Boga, do Boga! Ja przynajmniej, bo czuj�, �e co� na kszta�t wesela niebieskiego, a jednak zarazem jakoby i �mierci, pier� mi rozrywa! 1 l i p c a. Wczoraj ca�y dzie� woln� �mierci� nerw�w i duszy sobie kona�em, listu nie by�o od Ciebie. Dzi� nadszed�. O moja Dialy! Zanadto dr�y r�ka, bym m�g� d�ugo pisa�. W li�cie moim do K o k o c k i e j, le��cym w Frankfurcie, to by�o, �e 8 lipca b�d� w Heidelbergu, a zapewne 7-go przeje�d�a� b�d� przez Frankfurt, i prosi�em Ci�, by� mi list zostawi�a w Roemischer Kayser lub na poczcie frankfurckiej na to, bym wiedzia�, gdzie jeste�. Prosi�em Ci� do tego, by� nie wi�zi�a si� w Homburgu, ale raczej do Manheim pojecha�a, a ja z Heidelberga bym co dzie� kolej� �elazn� w p� godziny by� przy Tobie. Teraz s�uchaj, 8 lipca b�d� w Heidelbergu. Gdziekolwiek jeste�, gdziekolwiek b�dziesz, przyjad� � nawet do 38 Mathur. Ile zechcesz, bym zosta�, tyle tylko zostan�, ale widzie� si� musz� z Tob� i nie pozbawi� Ci� si� i pokoju, owszem, da� Ci nowe si�y, nowy spok�j i wzi�� te� spok�j anielski od Ciebie, inaczej umar�em! Mam paszport na dwa miesi�ce, do 25 augusta mog� by� czy nad Renem, czy gdziekolwiek. Dialy! �adne leki ni Heliusy mi nie wr�c� b r a k u mego, tylko przytomno�� ukochanej istoty, ukochanej � �wi�cie, ale niesko�czenie na wieki. Tak, widzie� nam si� trzeba i rozm�wi� o wszystko, o wszystkim, o �ycie dalsze. Dialy moja! Nie odrzucaj mnie! Nie odp�dzaj mnie! Rok ca�y piekielny przeby�em, by t� �wi�t� chwil� mie�. Niech ju� spok�j sp�ynie na nas � ledwo pisa� mog�. Na mi�o�� Boga b�agam Ci� i prosz�, natychmiast odpisz mi do Heidelberga i powiedz, gdzie Ci mnie najlepiej widzie� � tam zaraz przyb�d�, do st�p Ci si� rzuc� i cho�by� mia�a serce mi rozdepta�, ach, serce odpocznie nawet w rozdeptaniu tym. 3-go st�d wyje�d�am wieczorem � na Lipsk i Frankfurt do Heidelberga, jednym ci�giem jad�, chcia�em nieprzewidziany przyby� do Ciebie, ale kiedy nie wiem nic, gdzie b�dziesz, co uczynisz i kiedy � mimo list�w moich dziesi�ciu, o tym Jerzy s�owa mi nie odpisuje � napisa�em prawd� szczer� do Ciebie. Tak, po szerokim �wiecie szukam Ciebie jak czego� u t a j o n e g o n a j d r o � s z e g o, co �ycie mi wr�ci. O Dialy! Dialy! Straszniem biedny i zw�tlony! Pisa� ledwo mog�! Co do odpowiedzi357, to ju� przed ni� radzi�em Ci to samo. Rozm�wim si� o tym za zobaczeniem si�. Opowiem Ci wiele a wiele rzeczy � przekonasz si� dowodnie, �e ta o d p o w i e d � wielk� �ask�, tak� sam�, jakby jednemu z pot�pionych duch�w szatan pozwoli� ju� nie mieszka� w piekle. Zmi�uj si�, Dialy! Zmi�uj si�! Zmi�uj si�! Czy Ty nie czujesz, �e brat wraca do siostry? Czy Tw�j kocz nie czuje, �e Nie�miertelny358 zbli�a si� k'niemu? Wioz� Ci k a s z y, co si� napcha� mog�o. Delesserowa359 niech sko�czy akwarel�. Dagerotyp zdepta�em, st�uk�em szk�o, twarz zmaza�em. To �wiat�o by�o jezuickim �wiat�em, co niby prawd� odbija, a w istocie fa�sz tylko. Nam�w Jerzego, kt�ry obrzydliwie wci�� ze mn� si� spisuje, niech si� obaczy ze mn�. Je�li Ty nad Ren przybywasz, niech i on przyb�dzie. Je�li nie, to niech mi on u�atwi przybycie do Mathurins lub Passy. Niech w Melun lub Meaux czeka na mnie. Mo�e by� i Ty wola�a w Melun lub gdzie indziej mnie widzie�, ni� w M a t h u r i n s � to bym zn�w nie wje�d�a� do Babilonu. Zachowa�em sobie z przesz�ego roku dany pod Lyon na granicy pasz- 357 Delfina Potocka czeka�a na odpowied� z Petersburga w sprawie swoich roszcze� finansowych. Nieznana jest nam tre�� tego pisma. 358 Pow�z Zygmunta Krasi�skiego, o kt�rym pisa� do Delfiny 20 VI 1844: �Wyje�d�am Nie�miertelnym, kt�rego zn�w metempsychoza si� odby�a za pomoc� lakieru i nowych k�. (Wyd. A. �.). 359 Delessart. Akwarel� t� Delfina obieca�a Zygmuntowi Krasi�skiemu. �Wszystko, co mi tylko srogiego mog�a� powiedzie�, t� jedn� zmaza�a� obietnic� akwareli i dagerotypu [...]. Ty jedna mo�esz szcz�cie mi jeszcze dawa�! Tylko niech pani Delessart schwyci to, co wiecznie poetycznego i pi�knego jest w Tobie! Tego Ducha Twego, tak specyficznie ukochanego przeze mnie.� (18 V 1844, wyd, A. �.). P. Delessart malowa�a r�wnie� portret Marii Kalergis. port francuski. On mi u�atwi zapewne wjazd przez Strasburg. Jak Ci lepiej, jak Ci dogodniej, tak urz�d� i rozka�. Je�li nad Renem b�dziesz, to ju�ci tyle jest i tyle miejsc, gdzie mog� przyby� i widzie� Ci� bez g�gania �wiata � o te g�gania mnie nie chodzi. Wsz�dzie, gdzie jeste�, z �mia�ym czo�em by�bym przy Tobie i tym samym dowi�d�, �e moja m i � o � � nie mi�ostk�, ale �wi�to�ci� by�a i jest, kt�ra si� kry� nie potrzebuje, ni my�li. Ale Ty boisz si� �wiata, zatem jak Tobie lepiej, tak rozka�, o Dialy! Tylko zaraz odpisz, zaraz, natychmiast. Niech w tym Heidelbergu nie konam z t�sknoty i oczekiwania, bo ju� moim nerwom niewiele si� nale�y. Je�li mo�esz, nam�w Jerzego, by mnie ratowa� i teraz tak podpiera� w tej fatalnej chorobie, jak ja jego niegdy�, gdy podobne symptomata go napada�y. Przywioz� Ci form� pro�by do ministra o zmian� kraju. M�j ojciec jest w Karlsbadzie, za dwa lub trzy tygodnie b�dzie nazad w Warszawie. Powtarzam ci, do 25 augusta mam czas. 25-go zaczn� wraca�, by w pierwszych dniach septembra by� w Warszawie. Paszport m�j up�ywa 10 septembra. O moja Dialy! O Dialy! O siostro moja i aniele m�j! Widzisz, s��w na to nie ma, co si� dzieje o tej chwili w sercu moim. S��w na to nie ma � chyba trzeba by wyrywa� serca z wielu piersi nieszcz�liwych i nimi sk�ada� sylaby i wyrazy, i krwawymi sercami pisa� � a napisawszy taki frazes obla� go �wiat�em niebieskim! Wtedy dobrze by takie pismo wyrazi�o, co czuj�! O mi�o��, o zbawienie, o spok�j Ci� prosz�! B�d� spokojn�, Dialy! B�d� spokojn�! Pozw�l, niech Ci sam opowiem wszystko, co si� dzieje od roku we mnie i ko�o mnie. Pozw�l, bym widzia� Ciebie i by� widzian przez Ci�. Pozw�l, bym do jakiego ko�cio�a poszed� z Tob� razem i by�my tam kl�cz�c oboje wezwali pokoju Ducha nad sob� i wstali u s p o k o j e n i! Pozw�l, bym umar� przy Tobie � je�li umrze� mam, lub zmartwychwsta�, je�li �y� mi naznaczono � a odpisz, odpisz mi zaraz! Wie B�g, �em cierpia� wiele i kocha� wiele! Do zobaczenia. Tw�j teraz i na wieki. K o l o n i a. 9 l i p c a w w i e c z � r. 1 8 4 4360 . �eby� Ty wiedzia�a, co to jest czeka� na Ciebie, szuka� Ciebie, spodziewa� si� Ciebie i dr�e� o Ciebie co chwila, nie widziawszy Ci� od roku! Ale Ty nie wiesz tego, ni wiedzie� nie mo�esz, bo nie t�sknisz za mn�, nie drgasz od st�p do g��w jak jedna struna, ilekro� my�l obaczenia mnie tr�ci dusz� Tw�. Owszem, mo�e nawet pierwsze wra�enie niemi�ym Ci b�dzie, wzdrygniesz si� na widok tego, kt�ry jednak pewno najgor�cej, najsilniej Ci� kocha z wszystkich ludzi na ziemi tej! Gdzie Ty teraz? W Brukseli zapewne, je�li s�owa napisane mi do Frankfurtu, s�owa, kt�re mnie tu przywiod�y, prawd�! Zm�czona zasn�a� i nie my�lisz o mnie � nie, nie my�lisz, �e ja tu oczekiwam Ciebie, tj. rozdzieram si� �ywcem co chwila i w�asn� krew ssam! Zawczoraj mia�em ju� do Heidelbergu � wtem na poczcie frankfurckiej list mi oddaj�. W tym li�cie sta�o, �e 7-go o 6-tej wieczorem malpost�361 wyje�d�asz do Valenciennes, �e 9-go nocujesz w Brukseli, 10-go b�dziesz w Kolonii � 11-go chcesz w Moguncji. Zatem zosta�em w Frankfurcie. Wczoraj w wiecz�r by�em w Moguncji. Dzi� tu przyp�yn��em � ale co krok serce mi si� kraje, a wiesz, czym? Oto patrz�c na wszystkie ruchy podr�nych na statkach i kolejach, patrz�c na wszystkie szczeg�owe niedogodno�ci, stokro� jeszcze ci�sze dla kobiety, gdy podr�uje tylko z Kokock� i s�u��c�, bez swego powozu, bez swego Jana, wreszcie beze mnie. Mo�e Ci w tym jak�kolwiek stan� si� pomoc�, ale ju� mu- 360 List niniejszy i nast�pny z�o�ony jest w teczce z napisem: .�Pomnik mojej m�ki kolo�skiej� (�.). 361 Malle-poste (franc.) � przy�pieszony dyli�ans, przewo��cy przewa�nie depesze, ale bior�cy r�wnie� kilku pasa�er�w. sia�a� si� napi� z tego kielicha goryczy, od kiedy� wyjecha�a z Pary�a. M�wi to si� tak, m�wi, wygodnie kolejami � ale� bilety, ale� t�um na wsiadaniu, ale� wsp�lne siedzenie, B�g wie z kim! Ale� przy wysiadaniu rzeczy w�asnych odbieranie, wreszcie powozu najmowanie, jazda do odleg�ych gosp�d! Ka�den taki szczeg� rozrzyna mi serce. Wsz�dzie sam go odprawiaj�c, zda mi si�, �e widz� Ciebie, �e s�ysz� Ciebie, jak pytasz si�, jak wo�asz, jak nie umiesz sobie poradzi�, jak Ci przykro jest, przykro i niezno�nie. Wi�c ka�den t�umok, wi�c ka�den zgie�k, wi�c furman�w tych godzenie � sta�o mi si� czymsi� strasznym, czymsi�, co mnie co chwila, jakby niebezpiecze�stwo jakie przera�a, a zn�w czasem �zami zalej� mi si� oczy! Czemu� nie czeka�a cho� dni kilka i szczerze nie napisa�a. By�bym pod same Valenciennes przyjecha�, tak samo jak do Kolonii, i ju� strzeg� Ciebie, pilnowa� jak �renicy w oku, t�umoki Twoje odbiera� i godzi� kuczer�w362. Kokocka mo�e to umie, ale nie tak zawsze jak ja � i m�wi� Ci, tyl� rozdarty my�lami, tyl� miotany uczuciami, dr��cy ca�y z szcz�cia obaczenia Ci�, kt�re podobnie jak konanie wstrz�sa moj� piersi�, jednak od dw�ch dni zupe�niem si� da� podbi� temu przera�eniu, tej boja�ni o Ciebie, tej ci�g�ej marze Twoich t�umok�w i tych t�um�w Ciebie otaczaj�cych wsz�dzie, gdzie wysiadasz i wsiadasz. Skorom tu przyjecha�, zaraz odkry�em nad Renem drog� piesz�, kr�tk�, do kolei. By�em tam ju� dzi� � dobrzem si� uczy� przez ci�g p�yni�cia po Renie z wisz�cej karty �elaznych kolei, ilekro� z Brukseli przybywa ci�g parowy do Kolonii � dwa razy, o 5-ej i 9-ej. Wi�c dzi� ju� poszed�em spr�bowa�, jak mi trzeba Ciebie odkry� u wysiadania. Czeka�em do 91/2 w wiecz�r na parowe powozy, wreszcie spod kolumn portyku ujrza�em �r�d ciemno�ci p�dz�c� maszyn� czarn� z dwoma purpurowymi latarniami, szatan z oczami dwoma krwi� zasz�ymi. Tak serce uderzy�o, jak dzwon w piersiach. Zdawa�o mi si�, cho� wiedzia�em, �e� w Brukseli, �e to ju� Ty! Rzuci�em si� do karet ostatnich, w kt�rych pierwsze miejsca. Wysiada�y postaci kobiece, jak mary. Sz�y do wielkiej sieni po kufry i t�umoki, kt�re im rozdawali parowi urz�dnicy � patrza�em, patrza�em, czy Ty nie przyjecha�a � jak wariat, bo przecie� Ty dzi� w Brukseli, ale c� chcesz? Ju� od dw�ch dni wsz�dzie, po ulicach miast, po statkach, po kolejach, po brzegach Renu ka�da kobieta z daleka mi si� wydaje Tob� � patrz�, patrz�, patrz�, a potem kurtyna �ez przes�ania mi �renice i nie widz� nic. Dzi� na statku obaczy�em starego wyrobnika w bluzie zszarzanej, z w�osem bia�ym, dr��cego jakby od choroby � pe�no dam i k a w a l e r � w przechodzi�o ko�o niego, �aden nie zauwa�y�, �e ten cz�owiek chory, smutny, dr��cy, �aden si� nie zapyta� jego: ,,Co tobie?�. Wreszcie jam to uczyni� � biedny odpar� mi, �e je�dzi� widzie� syna w Koblenz, kt�ry jest �o�nierzem, �e si� tam rozchorowa�, �e wyda� grosz ostatni siadaj�c na statek, a jak do Kolonii przyp�ynie, ma jeszcze kilka mil do domu, gdzie �ona chora tak�e i c�rka wariatka go czekaj�, ale �e nie ma ju� i grosza, by dojecha�, ni si�, by doj��. Wyj��em wtedy 2 nap. i da�em mu. � �O panie, nigdym nie �ebra�, ale dzi� wezm� od Ciebie, bo inaczej mo�e bym dzieci nie zobaczy�, bo czuj� si� chory i nie mam czym dojecha�.� Mia� pewno ze 70 kilka lat � rozp�aka� si�, ca�owa� mi r�ce, scena na statku, a wci�� powtarza�: �Mo�e umr�, bo czuj� si� chory, ale wprz�dy zobacz� dzieci i �on�, bo mam za co dojecha�. Jam wtedy wzi�� go na bok i rzek�em mu: ,,S�uchaj, m�dl si� do Boga o to, bym zobaczy� siostr� moj�, z kt�r� mam si� spotka�, prosz� Ci�, m�dl si� o to, a wy�wiadczysz mi r�wn� przys�ug�. Obieca�, p�acz�c, i ja te� p�aka�em! Czy te� wymodli mi on Ciebie, przybycie Twoje, widzenie si� z Tob�? Biedny cz�owiek i ja biedny! Patrz! Dziwnego spowiednika znalaz�em sobie na statku, w nieprzewidziane serce wpad�a ca�a t�sknota Ducha mego. Temu cz�owiekowi zwierzy�em si� tymi kilka wyrazy z w s z y s t k o � c i � moj� i obieca� mi, �e mnie B�g wys�ucha! B��kitna sterana bluza, ��ta, podarta chusta ko�o szyi, czapka w �achmanach na g�owie, buty zdarte, pochy�e cia�o, broda siwa, oczy czarne i �wiat�e, ale wyraz choroby i bolu wielkiego na twarzy � oto taki m�j przyjaciel! I pewno on teraz ju� na drodze do domu prosi Najdro�szego Utajonego, bym ja siostr� moj� obaczy�. 362 Kutscher (niem.) � wo�nica, stangret. Wszak Ci pisa�em o tym przecudnym imieniu Boga, wszak Ci pisa�em, �e w Kutnie, w Polsce jeszcze, dziad w podzi�k� za ja�mu�n� rzek� mi: �B�d� prosi�, by ci� Najdro�szy Utajony zbawi��. Nic �liczniej wyra�onego o Bogu nie s�ysza�em! Zatem jutro, jutro! O Bo�e m�j, niech ten starzec si� modli do Ciebie, by� mi tej chwili nie odm�wi�, bo ja niegodny mo�e tak wielkiego szcz�cia na ziemi, ale on, Panie, 70 lat w bolu i pracy prze�y� i on za mn� prosi Ci�. O, wys�uchaj go! Niech ujrz� jutro t�, za kt�r� tak t�skni�, �e �ywot m�j sta� si� gorszy ni� m�czarnie Gehenny! Nie, bez niej, bez pewno�ci, �e ona liczy i polega na mnie, bez pewno�ci, �e ilekro� zapotrzebuje mnie, zawo�a na mnie, a ja przylec� � bez pewno�ci, �e b�d� z ni� teraz i zn�w potem, i coraz cz�ciej, a� wreszcie gdzie przy niej, ko�o niej osi�d�, bez tej nadziei, bez tego celu, bez tej p r z y c z y n o w a t o � c i �ycia mego ja �y� nie mog� i wszystkie usi�owania moje na to by si� tylko zda�y, bym, wi�dniej�c co dzie� gorzej, Ducha wreszcie z t�sknoty wyzion��. Niesko�czone m�ki przeby�em, od kiedym j� po�egna�, chwili jednej, ale to chwili jednej nie przeodetchn��em, by ta chwila nie nazywa�a si� m y � l � o n i e j, t � s k n o t � ku niej, m � c z a r n i � o ni�, niepokojem o ni�, trosk� trosk! Albo skona�, albo jej przytomno�ci, by od�y�, mi trzeba � a kiedy m�wi� przytomno�ci, nie rozumiem tylko jedynie obecno�ci jej postaci, ale rozumiem tak�e ow� przytomno�� Ducha, kt�ra wszechprzytomno�ci� mi�dzy kochaj�cymi si� bywa, a na tym zale�y, �e czuje zawsze brat, i� ma siostr�, czuje w ka�dej chwili, �e jej dusza z jego dusz� jest, �e do innych si� nie udaje po �wiat�o �ycia, po s�owo prawdy, po przywi�zanie, po�wi�cenie, po � m i e r � � gdyby nawet jej potrzeba by�o! Ach! Od wielu dni ju� nie czu�em tego w Tobie, o Dialy! Przekl�ta dewiza: Se bronze ou se brise363. Ni jedno, ni drugie. Kochaj, kochaj tylko! I m�wi�, kochaj, bo sam czuj�, co to jest k o c h a �! Bo sam k o c h a m! Ju� teraz wiem, �e kocham C i e b i e! Wiem lepiej, wi�cej, dowodniej, nieomylniej ni� kiedykolwiek! Rien ne m'est plus, plus ne m'est rien364 � tylko Ty jedna! �y�em tylko Tob�, Tob�! W piekle, a Tob�, i to piek�o wol� ni� wszelkie racje jakie b�d�! Po tym znaku poznaj prawdziwe kochanie, mi�o�� wielk�, co przetrwa wszystko, mi�o�� �wi�t� i niesko�czon�, bo c� j� teraz sko�czy? Co, pytam si�, co? Wszystko, co tylko ko�cem jej by� mog�o, przesz�o, a ona niezwalczona, ona ro�nie co dzie�! Ja ubywam, ja umieram, ale mi�o�� moja ro�nie! Os�ab�em strasznie, to pisz�c. Dobranoc Ci w Brukseli! Do jutra, do jutra, do jutra! B�g dobry, B�g sprawiedliwy, B�g wielki! Do jutra! Do jutra! 363 Zahartowa� si� albo si� za�ama�. 364 To jest dla mnie najwa�niejsze, poza tym nic mnie nie obchodzi. KOLONIA �eby� Ty wiedzia�a, co to jest czeka� na Ciebie, szuka� Ciebie, spodziewa� si� Ciebie i dr�e� o Ciebie co chwila, nie widziawszy Ci� od roku! Ale Ty nie wiesz tego, ni wiedzie� mo�esz, bo nie t�sknisz za mn�, nie drgasz od st�p do g��w jak jedna struna, ilekro� my�l obaczenia mnie tr�ci dusz� Tw�... (9 VII 1844 r. z Kolonii) BADEN �eby� mog�a wyj�� mi serce z piersi, obaczy�aby� na nim wyryte wszystkie miejsca, gdzie�my byli razem [...] i wzg�rza B a d e n u, i wn�trze Pfauna, i dom Tw�j w B a d e n, i dom nasz w Mannheimie, i ten statek parowy na Renie. M�wi� Ci, wszystko, wszystko, jak p�askorze�ba otacza serce moje, a wewn�trz Ty sama... (8 I 1840) 1 1 l i p c a z r a n a, K o l o n i a [1 8 4 4]. Wczoraj ju� si� nie sta�o zn�kanemu, oczekiwaj�cemu, zwiedzionemu w nadziei, by pisa�. Ugolin365 kt�ry �re cudz� czaszk�, to b�azen. Pochylon� ku piersiom g�ow�, w�asnymi z�bami �re� w�asne serce, oto m�ka dopiero i to prawdziwy obraz tego, co doznaj�. Nie przyby�a�, nie przyby�a�! Wszyscy urz�dnicy kolei �elaznej dziwi� si� cz�owiekowi, kt�ry po cztery razy na dzie�, o 9-ej z rana, o 3-ej z po�udnia, o 6-ej i o 9-ej wieczorem przychodzi kwadrans przed przybyciem akwizgra�skim i brukselskim i kona prawie chodz�c po portyku, a gdy w�z parowy si� zbli�a, rzuca si� ku karetom i zagl�da oczyma wyskakuj�cymi z twarzy, a je�li ju� ciemno, zagl�daj�c do ka�dej karety wo�a p�g�osem: Mme Delphine, jak dziecko do matki, jak ton�cy do wybawiciela, jak skazany na gilotyn� do kr�la! Cztery razy tak na dzie� jeden wzi�� siekier� wprost w samo serce, spodziewa� si�, �e tu�, tu�, ju� to Ty, a nie znale�� Ciebie, wierz mi, jest z czego zgrzyta� � i obali� si� mo�na wieczorem, gdy ostatni raz zdradzi nadzieja. A mimo to jednak wczoraj w wiecz�r o 9-ej podzi�kowa�em Bogu za to, �e� nie przyby�a, bo by�aby� sobie Pawij� przypomnia�a i wszystkimi nerwami zadr�a�a. S�uchaj! Przybywam wczoraj o 81/2 do kolei. Patrz� � niezwyk�e przygotowania. Rozwieszone sztandary, latarni mn�stwo, t�um ogromny gromadz�cy si�. Pytam si�, co to znaczy � odpowiadaj� mi, �e kolo�scy �piewacy, premium wygrawszy w Gand, wracaj� dzi� w wiecz�r i �e lud kolo�ski muzyk� ich wita�, pochodniami do domu odprowadza� b�dzie. Przerazi�em si�, widz�c te t�umy, ten mot�och � tym trudniej mi b�dzie Ciebie dojrze�, znale��. Jana stawiam z jednej strony portyku, sam chodz� tu i tam, czekam � roztwieraj� bram� wielk�, wpuszczaj� pod portyk procesj� ca�� mieszczan z pochodniami. Ju� zmierzch. Zegar dzwoni 9- t�. Serce mi si� coraz mocniej �ciska, boj� si� wra�enia tych krzyk�w i widoku mn�stwa tego na Ciebie. A czasem zn�w my�l� egoistycznie: ,,Wdzi�czna mi b�dzie, �e znajdzie u wysiadania moj� r�k�, �r�d tych ludzi�. Marzy�em, �e b�d� mo�e opatrzno�ci� Twoj� za minut kilka � jednak wierz, modli�em si� do Boga, by� nie przyjecha�a, bo wola�em t� raz� jeszcze dosta� siekier� w serce, ni� �eby� kilka sekund przera�enia dozna�a. Wtem wzni�s� si� krzyk tysi�ca ust: �Ju� jad�, ju� jad��. Skoczy�em jak tygrys na sam brzeg portyku, ujrza�em diab�a czarnego z krwawymi oczami p�dz�cego ku mnie. Krzyk � 365 Ugolino G h e r a r d e s c a � przedstawiciel mo�nego rodu w�oskiego z XIII wieku, kt�ry stoj�c na czele gwelf�w piza�skich walczy� z gibelinami. Obj�wszy rz�dy w Pizie, zacz�� d��y� do jedynow�adztwa i zosta� obalony pod zarzutem zdrady. Wrzucony wraz z dwoma synami i dwoma wnukami do wie�y Gualandi, zmar� �mierci� g�odow�. Wywiera za to zemst� w piekle, po�eraj�c co dzie� odrastaj�cy m�zg g��wnego swego wroga, Ubaldiniego. (A. Dante. Boska komedia. Piek�o. Pie�� XXXII i XXXIII.) ha�as � muzyka � pochodni mn�stwo � zgie�k � zamieszanie. Stan�� szatan, par� sykaj�c. Rzucam si� do pierwszych miejsc, do karet. O, by�aby� w tej chwili rzuci�a si� w moje ramiona, schwyta�a si� mojej r�ki � bo zewsz�d ludzie kolo�scy obiegli powozy i zacz�li si� �ciska� z tymi �piewakami z Gand, i powietrze ca�e pijanym krzykiem, wrzaskiem pawijskim si� sta�o. Och! Jak�em szuka� oczyma, g�osem, r�koma rozpychaj�c t�um � ale ni w jednych karetach, ni w drugich Ci� nie ma, nie ma � i dzi�ki Bogu, �e nie ma! Jeszczem w�tpi�, jeszczem mia� nadziej� i strach zarazem, �e mo�e jeste�, kiedy Jan przysun�� si� i rzek�: ,,Przysi�gam J. W. Panu, �e pani nie ma�, i to z tak� pewno�ci�, �e uczu�em, i� nie ma Ciebie! Jednak jeszcze chodzi�em z kwadrans po portyku, zbieg�em wszystkie k�ty sali, w kt�rej rzeczy podr�nych oddaj� � nie ma i nie ma! Chwa�a Bogu, bo by�aby� si� nastraszy�a! Widzisz, Dialy, nie wyjecha�a� � je�li� porzuci�a zamys� tej malposty i tych kolei, cho� ja tu piek�o mo�e przecierpi�, rad b�d� tym m�kom moim i ofiarowa� je b�d� temu dobru Twemu na tym zale��cemu, �e nie mia�a� wszystkich dolegliwo�ci i niesmak�w drogi takowej. Niech gin�, niech co dzie� gorzej na krew si� rozp�ywam, niech choruj� i m�cz� si� oczekiwaniem piekielnym, ale Ty nie wsiadaj i nie wysiadaj sama z takich powoz�w, ale Ty nie chod� odbiera� t�umok�w Twych, ale Ty nie szukaj omnibus�w, kt�re do gosp�d zawo��! Zapewne strac� czasu tu drogiego pi�� dni � ach, lat pi��, siwych w�os�w przyb�dzie, kilka szmat mi�snych wi�cej odpadnie od serca w kawa�y si� rozlatuj�cego � b�d� co rana, co po�udnia, co wiecz�r przejechany ko�ami tej maszyny, co z daleka niby to za ka�d� raz� Ciebie mi wiezie, a z bliska pusta jest i k�amliwa, i pr�na, jak nicestwo � ale Tobie nic si� nie stanie, ale Ty nie doznasz wszystkich tych szpilkowych zadra�nie� delikatno�ci kobiecej, kt�re koniecznie nieprzywyk�� do takich podr�y, gdy j� raz pierwszy odbywa, skaleczy� musz�. Wiesz, jakiego doznaj� uczucia, ilekro� ta machina parowa na zakr�cie si� uka�e i leci do mnie, buchaj�c par� i piszcz�c okropnie. Oto, �e gdyby� kaza�a, gdyby Ci dobrze mia�o by� z tego, gdyby� wychyli�a g�ow� z jakiej z tych karet i r�k� wskaza�a, to bym pod te ko�a si� rzuci� i lubi� skona� tam, rozdeptany przez Ciebie! Wyobra� sobie takie prawdopodobie�stwo � Jaki� Mocarz, Tytan, Czart, jaki� Anio� Ekspiacji, co chcesz, jaki� J a k i � tak urz�dzi�, �e ja czeka� mam na Ciebie, tak jak tu czekam � �e Ty, doje�d�aj�c, masz z okna powozu si� wychyli� � �e albo Ty zginiesz, albo ja musz�, gdy si� wychylisz, gdy ujrz� doje�d�aj�c�, natychmiast rzuci� si� pod ko�a, a wtedy Tobie nie b�dzie nic, owszem, spokojnie Ci odt�d b�dzie! Spokojnie i dobrze! Taki nakaz, takie Fatum! Wi�c ja czekam, wi�c ja stoj�, wi�c ja wygl�dam � i mam ju� tylko raz jeden, jak b�yskawic�, ujrze� migni�cie si� twarzy Twej i rzuci� si� z portyku na �elazne koleje te. Wierz, wierz, zaprawd� bym si� rzuci� � bez wahania! Tylko bym tak miarkowa�, by mnie ko�a czo�a nie zdruzgota�y, bo chcia�bym cho� po �mierci, by na tym czole moim �wi�ty poca�unek ust Twoich pob�ogos�awi� mi! Oto by ostatnia my�l, ostatnie ��danie, ostatnia wola moja by�a! Strasznie nerwy mi dokuczaj�, dosz�y do takiego stopnia rozprz�enia, �e zaczynam si� po prostu l�ka� wariacji. Wci�� w g��bi wyobra�ni wij� mi si� najdziksze, najsmutniejsze obrazy. Ach! Kiedy� ujrz� Ciebie? Kiedy� cho� na dni kilka Duch m�j spocznie przy Tobie? Gdzie Ty? Wczoraj w wiecz�r wr�ciwszy z kolei do Pary�a napisa�em do Ciebie, prosz�c o zmi�owanie si� nade mn�! Gdzie Ty? Gdzie Ty by� mo�esz teraz? Jerzy na 11-go lub 12-go obieca� si� w Moguncji! O Jerzy! Jerzy! Czemu� on mnie zap�dzi� tu, dok�d nie przybywasz, dok�d i nie przyb�dziesz wcale! 8-go z Frankfurtu tak�em pisa� do Ciebie, �e do Kolonii jad�, i prosi�em o odpowied�. Kiedy� si� ja dowiem czego! Teraz w ciemnej nocy pogr��ony t�uk� si� omackiem po niej! Gdzie Ty, Dialy, gdzie Ty?366 366 Wedle notatki nazwanej: Kr�tki spis szcz�liwych dni moich, p. Delfina przyjecha�a 12 lipca do Kolonii, gdzie nast�pi�o spotkanie z Krasi�skim. 14-go pop�yn�li razem statkiem do Moguncji i Frankfurtu, sk�d Delfina Potocka uda�a si� 15-go do Homburga. (�.). Dosy� mi, dosy� niezno�nego boju! W ducha rozpaczy i cia�a rozstroju, Bliskim ju� chwili wiecznego pokoju! Raz tylko jeszcze � ach! raz ujrze� ciebie, Raz jeszcze ujrze� ukochan� posta�, T�, z kt�r�m bywa� tyle razy w niebie! Ujrze� raz jeszcze � chwil� przy niej zosta�, Chwil� ostatni� ostatniej spowiedzi Przeby� z ni� z dala od �wieckiej gawiedzi I wyspowiada� si� z �ycia ca�ego � Z wszystkich m�czarni � i z dobra � i z z�ego Przed tym anio�em � przed t� ukochan�, Niebiesk� siostr� moj�, odzyskan� W chwili konania � bo ja spowiednika Innego nie chc� � ona przy mnie si�dzie � Ojcem, siostr�, matk�, bratem, ksi�dzem b�dzie! Ka�de jej s�owo moj� pier� przenika Jak g�os wszechmocny � ona jedna mo�e Mi�dzy mn� a Tob� po�redniczy�, Bo�e! Ona jedna tylko � bo m�j duch jej s�ucha � Jej duch w mem sercu rozbudza �ar ducha! Wi�c jej si� tylko nale�y kap�a�stwo, Nad dusz� moj� � i dar rozgrzeszenia! Jej tylko jednej powiem me cierpienia, Jej tylko jednej moje przewinienia! Jej tylko dusz� odchyl� w podda�stwo I przed ni� jedn� moje czo�o chore Oblecze si� w blad� � pe�n� �ez pokor�! I zamkn� oczy � i sk�oni� kolana! I b�d� przed ni� modli� si� do Pana, Taki zgn�biony i taki zn�kany, Tak uni�ony � tak �yciem styrany, Tak prochem ziemi posypuj�c skronie, A czuj�c bia�e nade mn� d�onie, A czuj�c ci�kie �zy, jej �zy nade mn�, Spadaj�ce w serca mego przepa�� ciemn�, Jedna po drugiej � jak per�y w g��b morza, �e wejdzie jaka� w duszy mojej zorza, Spokojno�� jaka� � nigdy nie doznana, Dziwna � ach! dziwna � anielska przemiana! I to �mier� b�dzie po �ycia m�cze�stwie � �mier�, zst�puj�ca na mnie w jej b�ogos�awie�stwie. 11 lipca 1844, Kolonia367 367 Wiersz ten opublikowany zosta� w Wydaniu Jubileuszowym Pism, op. cit. t. VI. W w i e c z � r, 1 8 4 4. H e i d e l b e r g. 1 7 � g o. Najdro�sza Dialy! Tyle list�w odebra�em tu od Ciebie, i wczorajszy z Homburga. Bo�e m�j! Czy� to moja wina, �e odes�ano Ci z Pary�a te listy i �e lokaj W�och jest u Kis-wej? Nie trw� si�, �e laku nie ma. Sam je op�atkami podw�jnymi zapiecz�towa�em. S�aby jestem bardzo, bardzo. Ledwo pi�ro trzyma� mog�. Wszystko, co tylko Jerzy mnie m�wi, rozdziera mnie jak n� � ale on tego nie widzi. Lepiej, bym z nim si� nie by� spotka�, cho� zawsze dobry dla mnie, ale taki m�j Los. Wszyscy ju� teraz, pr�cz Ciebie, mnie kalecz� i zarzynaj� � pr�cz Ciebie, bo umrze� z Twojej r�ki by�oby mi szcz�ciem jeszcze! O Dialy, o Dialy moja! Okropniem os�abiony, prawie nie czuj� ju� siebie! Czemu Gaszy�skiemu m�j list czyta�a�? To niepotrzebnym by�o. Prosz� Ci�, Jerzemu, co dzi� pisz�, o jego wp�ywie strasznym i bolesnym na mnie, nigdy, nigdy nie powiedz. Tobie to zwierzam � na co on to ma wiedzie�. Zdaje mi si�, �e on na drodze fatalnie z�ej, bo miernej � ale si� nie wiem, czy mam, by go wyrwa�. Na mi�o�� Boga, nie po�yczaj mu tych 2 000 fr. � ja to zrobi� � a to na najg�upszy u�ytek, ale darmo, trza kocha� przyjaci�, tak jak s�, bo nie znale�� cz�owieka, kt�ry by m�g� by� tak, jak si� marzy o nim. O Dialy moja! Tak si� l�kam nudzi� Ciebie i martwi� moj� rozpacz�, wol� milcze�. Za zobaczeniem wiele a wiele rzeczy ustnie Ci powiem. O Dialy! Kiedy, gdzie, jakiego dnia si� zobaczymy? Jutro paczk� dyli�ansem poste restante Ci st�d wyprawi� z workiem nocnym, o kt�rym by� pewno zapomnia�a, kiedy Tw�j ju� zupe�nie zdezorganizowany, i z cygarami doskona�ymi, papierowymi, i z umbreleczk�, kt�ra mo�e Ci si� zda. Pozw�l mi nia�czy� Tobie. Izydorowi k�aniam � poczciwy i delikatny to cz�owiek. Literalnie nie spos�b mi dalej s�owa napisa�. Kostniej�. A w sercu i niesko�czona mi�o��, i rozpacz bez miary � i tak t�skno do Ciebie. Oto napis: Cor cordium guod nunquam quievit hic quiescit Resurrecturum.368 Widz� Ci� ci�gle w tym powozie ciasnym i niewygodnym odje�d�aj�c�, oddalaj�c� si� i ten pow�z serce � �ycie � rozum � wszystko moje zabiera z sob�. Do zobaczenia.369 Teraz i na wieki Tw�j Z. 1 5 o k t o b r a 1 8 4 4. W a r s z. Najdro�sza Dialy! Wczoraj, o p� do 12-ej w nocy, przy tym stoliku by�em i chcia�em pisa� do Ciebie, ale nadaremno pi�ro do r�ki wzi��em � chmura mi oczy przes�oni�a, krew z tak� w�ciek�o�ci� uderzy�a w skronie i z�by tak �wiartowa�y mi usta, �e nie spos�b mi by�o i s��wka nakre�li�. Tylkom upad� na kolana tak, jak niedawno o tej samej godzinie z Tob� przed krucyfiksem tym, i modli�em si� za Tob�, p�aka�em w�r�d ciszy g�uchej i rozwa�a�em 368 Serce serc, kt�re nigdy nie spoczywa�o, tu spoczywa. Zmartwychwstanie. 369 26 lipca spotka� si� poeta z Delfin� Potock� w Moguncji. 27-go wyp�yn�� z ni� w d� Renu do Bonn, a odbywszy drog� z Bonn do Kolonii kolej�, 30-go zn�w okr�tem dop�yn�� do Rotterdamu. Po kr�tkim pobycie w Holandii i Belgii dojecha� wreszcie 10 sierpnia 1844 do Pary�a, gdzie zabawi� do 14 wrze�nia i n c o g n i t o. �Ja mar�� pisze w zachowanej notatce, (�.) potem we wn�trzach m�zgu cierpi�cego, jaka to ironia kalendarza m�wi� mi, �e miesi�c z dni 30 si� sk�ada, kiedy czuj�, �e nie wiem, ile dni sm�tnych w nim si� mie�ci � nie wiem ile, ale ogromnie wiele. Dopiero miesi�c � nie, to nie spos�b, to �art ze mnie, to przechodzi poj�cie, to miesza mi rozum � je�li w rzeczywistym �wiecie ziemskich pewno�ci wszystko tak pewne, niewzruszone, prawdziwe, jak to, to winszuj� �wiatu ziemskich pewno�ci � a jednak opieraj�c si� na nich, jak na granitu podstawie, miliony �yj�, wstaj�, ubieraj� si�, jedz�, pij�, pracuj� co dzie�. Jaki� to sen pe�en prozy i goryczy, i szyderstwa, i b�aze�stwa, a jaki marny, �udz�cy, k�amliwy! Miesi�c! �miej si� z tego ograniczenia c z a s u i z astronom�w, co je twierdz�, i z czytelnik�w kalendarza, co w nie wierz�. Ile� to ju� razy moje serce w rozpaczy okr�ci�o si� ko�o m�zgu mego � a to stanowi rok duszy mojej! S�aby zn�w zaczynam by�, krew wraca do g�owy, w gardle arterie bij� przyspieszniej, wszystko si� psuje na nowo w organizmie, kt�ry by� si� naprawi�, ledwo i teraz pisa� mog�. Mia�em wczoraj �mieszn� awantur�. Trzewiki Twoje jej powodem. Wzi��em je do kieszeni (te, co� Nanecie darowa�a) i zanios�em do szewca � po grz�skim b�ocie zawlok�em si� w jedn� z ciemnych i brudnych ulic, co ku Wi�le zst�puj�, i po d�ugim b��dzeniu odkry�em Mistrza mieszkanie w plugawym domu � na drugie pi�tro si� wywindowa�em, wreszciem ujrza� Mistrza. Osobny to rodzaj ludzi, szewcowie warszawscy � na bruku miejskim za kr�l�w si� maj�. Ten, niski jak karze�, gruby jak beczka, w szlafroku i pantoflach przyj�� mnie, przebudzony w �nie poobiednim. Zaraz mi si� figura ta nie podoba�a. Wyjmuj� trzewiki, na kt�rych El. kred� by�a naznaczy�a kr�j wed�ug instrukcji Twej i przyszpili�a brzegi z papieru wy�sze � t�umacz�, pokazuj�, czego ��dam, Wielmo�nemu Mistrzowi � on na wszystko dziwnie kr�tkim i cierpkim odpowiada mi s�owem: ,,Sk�rek takich nie ma�. ,,Gdzie tam at�asu szuka�. ,,Czasu nie mam�. ,,W�asn� mod� robi�, a nie cudz�, a kto nie kontent, mo�e sobie drugiego szuka�.� Powiadam Ci, jak Tyran obchodzi si� ze mn�. Wtem, gdy go b�agam jeszcze, on wzi�� jeden z tych trzewik�w i spojrza� w g��b jego � tam w g��bi napisano P o t o s k a, szewc paryski tak napisa�. Patrz�, a m�j Tyran z ca�ej si�y o st� r�n�� tym biednym trzewikiem i dopiero zaczyna grubia�sko mnie wita�: ,,Wol� kupcowi �ydowi ni� wielkim panom robi�, dzi�kuj� bardzo, nie b�d� robi�� � itd., itd., itd. Pojmiesz, �e mi si� nie podoba�o moje po�o�enie i �e pokora moja przed szewcem prys�a, rozgniewa�em si� na dobre, krew mi w m�zg uderzy�a, zachcia�o mi si� porwa� go i z w�asnej izby, przez w�asne okno, na ulic� wyrzuci� � jednak si� wstrzyma�em i tylkom mu to powiedzia�: �B�a�nie, gdybym przys�a� by� po ciebie lokaja, to by� by� przyszed� do mnie miluchny i pokorny jak owca, ale �em piechot� sam przyby�, bez powozu i lokaja, �em w burce prostej i starej, to grubia�stw sobie pozwalasz � podzi�kuj Panu Bogu, �e Ci� nie wyrzuc� przez okno�. A on wci��: ,,W�asn� mod� robi� i wielkim panom nie robi�. Wtedy przysz�o mi na my�l, �e zwariowa�, i biedne trzewiki nazad do burki wci�gn�wszy, wyszed�em z�y i z kongesti� krwi w m�zgu. Nic nie mog�em poj�� w tym zdarzeniu, ale id� po ulicy i pytam o drugiego szewca � powiadaj� mi, �e bardzo s�awny mieszka naprzeciw teatru. Wal�, z pewnym strachem zbli�am si� pod sklep, bo my�l� sobie, je�li to tutejszych trzewikarzy damskich natura, to zn�w mi krew w m�zg stuknie niepoma�u � ale t� raz� strach by� daremny � przyj�o mnie jakie� poczciwe kobiecisko, pozwoli�a wszystko sobie pokaza�, wszystko wyt�umaczy� i obieca�a jak najpr�dzej przynie�� mi trzewik�w par kilka, bo chc�, by je m�j kuzyn Ci powi�z�. Dopiero za powrotem do domu si� dowiedzia�em, komu winienem t� buffo�sk� scen� � oto elegancji pani Arturowej370. Przed kilku dniami, nim wyjecha�a, sprowadzi�a sobie tu szewca tego samego i jak zacz�a go m�czy� nad swoimi nogi, nudzi� go i trzyma� godzin kilka, ten wyrzek� si� roboty i uciek�. Skoro wi�c spojrza� na trzewik Tw�j i imi� straszne wyczyta�: P o t o s k a, pomy�la� zapewne, �e ja przez t� straszn� dla niego elegantk� nogow� pos�any, i wpad� w rozpacz szewsk�, i na mnie si� zem�ci�! 370 Potockiej. Oto masz ballad� o mnie i o Twoim trzewiku! Per l'amor st�p Twoich, w dzie� jasny, w sto�ecznym Polski mie�cie, po prostu w y k p a n y by�em przez szewca! Lecz rana si� ta zagoi w mej duszy, je�li ten drugi artysta obuwia damskiego (tak si� nominuj� tu) g�adkiego co Tobie zrobi. Nic od Ciebie wczoraj ni zawczoraj � co Ty robisz, Dialy? Czy� zn�w nie zagrypowana? Czy kupisz Laprada371? Czy go przeczytasz? Tymczasem jeszcze przepisz� co z jego pi�kno�ci, by tym lepiej Ci� przekona� o tym zlaniu si� poga�skich kszta�t�w i chrze�cija�skiego Ducha w nim, o czym pisa�em Ci wczoraj. Na przyk�ad w tym wezwaniu do s�o�ca forma persk� jest. Duch ca�kiem Chrystusowy372. Pyszne to wszystko, wszak prawda? A jak nowym �yciem to �ycie, jaka to poezja r�na od Lamartynowej i Hugowej? Wsz�dzie dusza pod zmys�owo�ci� wieje, a zmys�owo�� wszelka, d�wi�k, kolor, kszta�t przebijaj� ide� � zna�, �e natura wszystka wielkim tylko cia�em Ducha, g�oskami pisanymi S�owa niewymawialnego � zna� wsz�dzie, �e w sztuce ju� my�l d��y ku kszta�tom, kszta�ty wzdychaj� do my�li i �e z ich po��czenia D u c h wejdzie, �ycie �ywe zadrgnie i rozprzestrzeni si�! Jak�e jasno sk�ad historyczny wiek�w, kt�re przesz�y nad ludzko�ci�, tu si� wychyla � zna� c z � s t k � p o g a � s k � � form�, zmys�owo��, natur�, indyjsk�, persk�, greck� poezj� � zna� c z � s t k � c h r z e � c i j a � s k � � dusz�, my�l, g��bokie znaczenie, aspiracj� do niesko�czono�ci, jedno�� wsz�dzie, westchnienia podobne do tych ostrych gotyckich wie�yc i s�up�w w niebo lec�cych, a w ca�ym dziele wreszcie obu tych cz�stek pojednanie w �yw� poezj�, kt�ra, powtarzam, jest s�owem Chrystusowym, ale ju� wysz�ym z przybytku, rozlanym po ��kach, g�rach, wodach, pracuj�cym pod kor� drzew i g��boko�ciami morza! W kszta�tach zewn�trznych p a n t e i s t y c z n o � �, w natchnieniu wewn�trznym o s o b i s t o � �, jedno��, Duch, nie�miertelno�� i mi�o��, mi�o�� Chrystusa objawiona �r�d zi�, ro�lin, drzew, fal, gwiazd, mi�o�� Chrystusowa staj�ca si� p r a w e m nie tylko dusz ju� wszystkich, ale i cia� wszystkich, a zatem i Duch�w! Bo wszak wiesz, �e Duch to ta osobisto��, co na najrozmaitszych stopniach i w najrozmaitszych kszta�tach objawia si�, jakby dwoma skrzyd�ami, c i a � e m i d u s z �, lub jakby dwoma osobisto�ciami, osobisto�ci� kszta�tu i osobisto�ci� my�li, a sam jest o s o b i s t o � c i � tych dw�ch osobisto�ci, sob� i nimi, jednym i tr�jc� zarazem. W staro�ytno�ci poezja opiewa�a natur�, zmys�y, cia�o, kszta�t � i dlatego to forma grecka tak przedziwnie pi�kna, bo �wiat poga�ski by� cz�owiekiem budz�cym si� do �ycia w o s o b i s t o � c i cia�a, �wiat chrze�cija�ski obudzi� drug� osob� w cz�owieku � dusz�, my�l, wn�trze! Poezja wi�c wtedy natur� opuszcza, o lasy nie dba, nie przegl�da si� w fontannach, ale fantastyczn� si� staje, jak my�l, co nie dba o �cis�o�� kszta�tu, jak my�l wolna od cia�a, bujaj�ca. Wtedy wieszcz ju� nie siada na przyl�dkach Grecji, nad morzami z szafiru, nie �ciga za nimf� i faunem, nie miesza si� z natur� wykl�t�, ale zst�puje we wn�trzno�ci ziemi, w ciemno��, w niewidzialno�� � i widzi piek�o, czy�ciec, niebo w tej niewidzialno�ci. Wenus by�a ca�kiem zmys�ow�, Beatryks b�dzie ca�kiem idealn�, poezja stanie si� niesko�czono�ci� bez miary, bez wytchnienia. Fantazja, dziwactwo, nawet brzydota w niej g�rowa� b�d�, bo nie dba o granic� formy, o pi�kno��! Jej tylko niesko�czono�ci dla duszy, nie za� proporcji dla oka potrzeba! Wspomnij na szekspirowskie obrzydliwo�ci, na kaldero�skie robaki i brudy, co Ksi�cia niez�omnego jedz�, wszystko dusza tu robi, wszystko my�l �wi�ta ta usprawiedliwia, zmys�y niczym, to romantyzm! A teraz co si� stanie? Widzisz sama, Ducha pe�nego, Ducha �ywego wszczyna si� �piew, zarazem g��boki dusz� i kszta�tny formami, natura i my�l kupi� 371 Victor Richard de L a p r a d e (1812�1883) � krytyk, profesor uniwersytetu w Lyonie, drugorz�dny poeta francuski. Uchodzi� za ucznia Lamartine'a. W r. 1844 wyda� zbi�r utwor�w pt. Odes et Po�mes. Krasi�ski wyra�nie go przecenia�. �Kup te przecudne Odes et Po�mes� pisa� do Delfiny 14 X 1844. 372 Tu zacytowano Invocation au Soleil V. R. Laprade'a. (�.) si� razem, mi�o�� Chrystusa, s�owo Chrystusa ogarnia Wszech�wiat � i rozdzia�u ju� nie ma, i rozbrat si� ko�czy, i jednostronno�� ustaje � �mier�, pot�pienie, wykluczenie znika, nast�puje pe�nia, �ycie, harmonia, Duch! Tak i w okr�gu religijnym pojednaj� si� ortodoksja i herezja kiedy�! Ten Laprade wielkim poet� � inaczej nie zdo�a�by tyle my�li we mnie obudzi�! W trzech s�owach wszystko, com tu napisa�, zbior�: p o e z j a k l a s y c z n a by�a mi�o�ci� pi�kno�ci widomej, dotykalnej, r o m a n t y c z n a � mi�o�ci� pi�kno�ci niewidzialnej, niedotykalnej, a poczynaj�ca si� teraz jest m i � o � c i � m i � o � c i � mi�o�ci tej, kt�ra zar�wno �r�d�em widomego, jak niewidzialnego pi�kna! Czyli �e poezja ta jest mi�o�ci� p i � k n o � c i D u c h a, kiedy tamte by�y mi�o�ciami osobno wzi�tymi, pi�kno�ci cia�a albo te� duszy! Ju� trzecia osoba, osoba Ducha wychyla si� z cz�owieka, kiedy taka poezja nastaje! 16 o k t o b r a. Oto masz jeszcze kilka wierszy o Metempsychozie373. Pi�knie listy id�, z 6 oktobra dopiero w tej chwili Tw�j odbieram, a od dw�ch dni si� troszcz�. Widzisz sama, moja najdro�sza, �e I d e a mo�e by� niesko�czonej wielko�ci i pi�kno�ci, a indywidua o niej gadaj�ce ma�ymi i pr�nymi, nawet g�upimi! Genera� topolny bardzo mi si� podoba�, powiadam Ci, w g�owach tych Mesjasz, to niby rodzaj awansu, a to wszystko jednak si� dzieje w istocie z przyczyny czas�w dope�nionych, bo w innym wieku inaczej by pr�no�� ludzka b��dzi�a i �mieszn� by�a, inaczej, nie tak! Tak w czasach poprzedzaj�cych zst�pienie Chrystusa mn�stwo by�o prorok�w, mesjasz�w, a u pogan sybill, filozof�w, magik�w itd., itd. G�upstwo nawet bywa �wiadectwem rozumowi, cie� �wiat�u, k�amstwo � prawdzie! I to cudowne powi�zanie jednego z drugim � arcywa�nym dowodem jest, �e najgorsze g�upstwo jeszcze w sobie jak�� zab��kan� iskierk� nosi. Strze� si� wi�c nie Idei, ale jej reprezentant�w, nie Ducha Bo�ego, widomego w historii i ruszaj�cego si� w g��bi duszy ka�dej, ale p r � � n o � c i, kt�ra Go pragnie dla siebie zabra� ca�ego, a nie pojmuje ani sk�d wiew Jego idzie, ani dok�d wieje i leci. Wierz mi, nade wszystko trzeba by�o prorokowi duszy niewie�ciej rozumnej i wznios�ej, i artystycznej, kt�ra by obali�a si� przed nim z zachwycenia, kt�ra by u st�p jego rozci�gni�ta moralnie hymnem go pochwalnym wita�a � wtedy czu�, �e jeszcze pe�niej sam w siebie uwierzy i wypije wszystkie s�odycze z pucharu pr�no�ci! Do tego d��y� na p� wiednie, na p� instynktowo � i ja to czu�em w ka�dym kroku jego! I w�a�nie to moje nerwy antypati� stroi�o ku niemu, �cina�o mrozem �miertelnym, bo niezawodnie koniec ostateczny jego ��dz i usi�owa� by� ten, by� Ty pad�a ofiar� pod no�em ofiarnym jego kap�a�stwa � komicznego! O woli Ci tyle kaza�, bo chcia� Ci� natchn�� admiracj� i magnetycznym uszanowaniem woli swej, na imaginacj� i poezj� wyrzeka�, bo jej nie ma. To w�a�nie go gubi, �e poezji nie ma � bo takie instynkta, my�li, d��enia, kiedy nie natchnione i nie upi�kszone poetyckim duchem, kiedy zarazem prozaiczne, a jednak si�gaj�ce w bezmiar � staj� si� prost� wariacj�, suchym zabobonem! Prorok bez si�y tw�rczej, poetyckiej, to jest w Balladynie kr�l �o��dny, miasto kr�la prawdziwego374! Ale obserwuj, obserwuj � i patrz�c na 373 Tu przytacza Zygmunt Krasi�ski wiersz Avant ces blonds cheveux V. R. Laprade'a. (�.) 374 Chodzi tu o Micha�a M y c i e l s k i e g o (por. przyp. do listu z dn. 2 V 1844). Im cz�ciej Delfina wspomina�a w listach to nazwisko i relacjonowa�a rozmowy, tym ostrzejsze s�dy o nim formu�owa� Krasi�ski, kt�ry zna� go ju� dawniej. 22 X 1830 pisa� do ojca z Genewy: ,,[...] ja zawsze mia�em Mycielskiego za wielkiego mauvai's sujet sans foi, sans Dieu [nicponia bez wiary, bez Boga], ale w d�ugich rozmowach, kt�re z nim mia�em, tak pi�kne uczucia okaza�, osobliwie wzgl�dem kobiet i religii, �e prawdziwie widz� si� zmuszonym �a�owa� mego dawnego s�du i wyzna�, �e rzadko mi si� zdarza�o widzie� tak przyjemnego i szlachetnego cz�owieka�. (Z. Krasi�ski: Listy do ojca, op. cit.) Pocz�tkowo r�wnie pochlebnymi s�dami dzieli� si� z Delfina: �Pana Micha�a zawsze bardzo lubi�em [...] przez lata umiera� co dzie� od wszystkich lekarzy opuszczon, skazany przez wszystkich � przechadza� si� po ulicach blady jak trup, os�abiony jak mdlej�ca kobieta, a mimo to z �artem na ustach, z koncep- g�upstwa ludzkie, nie zw�tp o M�dro�ci Bo�ej, nie rozwstr�tnij si� do I d e i, bo to zn�w by�oby j e d n o s t r o n n o � c i �! Oddaj ludziom, co ludziom, a Bogu, co Bogu! Moja najdro�sza, pisz Ty cz�ciej do mnie � i muzyki nie zaniedbywaj, uczy� to dla mnie, nie wpadaj w rozpacz inteligencji, nie, wiecznych zap�r B�g jej nie postawi�, w ci�g�ym ona post�pie, ale zarazem ci�gle w granice pewne, doczesne uj�ta. Zapewne, chrz�szcza instynkt nad instynkt chrz�szczowy si� nie wybija, jednak przychodzi chwila, w kt�rej chrz�szcz w co� wy�szego przechodzi, a c� dopiero cz�owiek! Czy� nie wiesz, �e cz�owiek ci�gle wzrasta i �e Ty dzi� pojmiesz �atwo my�li i idee, o kt�rych przed wiekami nikomu si� nie �ni�o? Je�li kiedy wiek istnia� na ziemi, w kt�rym rozsuwa�y si� granice przed umys�em, to nasz tera�niejszy! Owszem, B�g powiedzia� Duchowi ludzkiemu: Toujours plus loin375 , od kiedy Chrystus si� objawi�, a morzu tylko w starym zakonie powiedzia�: ,,Nie p�jdziesz dalej!�. Tw�j Duch na podobie�stwo Stw�rcy, wi�c tw�rczym jest � i coraz bardziej nim b�dzie. Jeszcze siebie samego nie zna, jeszcze, �e tak powiem, siebie nie z�o�y� na powr�t, bo je�li upadek by� i wygnanie z raju, to ten upadek i wygnanie zale�e� musia�y na tym, �e Duch �ywy, pe�ny, jeden uczu� si� nagle podw�jnym, rozdzielonym na w�asne cia�o i w�asn� dusz� � st�d walka mi�dzy nimi, walka wiek�w, a przy tej walce poznawanie jednego i drugiej. Z tej walki musim przej�� do pokoju, z tego poznawania do poznania, musi si� cia�o i dusza zn�w z�o�y�, po��czy�, zbrata� w jednego, pe�nego, �ywego Ducha. Od chwili upadku cz�owiek po�owicami siebie �y�, dzia�a�, my�la� nie sob� ca�ym. Skoro si� skupi, zbierze, odszuka, rozpozna i uzna si� D u c h e m, inaczej �wiat go s�ucha� b�dzie i on sam sobie inaczej b�dzie wygl�da�. Dopiero wtedy t w � r c z a s i � a jego, przez rozdzia� cia�a i duszy, czyli przez grzech pierworodny (bo pewno, �e to jest tym grzechem) umniejszona i zaciemniona, si� wydob�dzie w pe�ni majestatycznej. Siebie uj�wszy, siebie poznawszy, siebie czuj�c i maj�c, zacznie wtedy dopiero wychodzi� z s i e b i e, dzia�a�, czyli tworzy�! Natur� jego poka�e si� T w � r c z o � � ! I w te dni nikt ju� nie pomy�li, by granice mia�a wieczne jego inteligencja. My�l jego w rozdziale od cia�a ma granice, to� samo cia�o w rozdziale od duszy, ale D u c h jego, kt�ry obu jest zlaniem i powrotem do siebie, granic nie ma! Do uznania tego si� zbli�amy, i to w�a�nie jest t� trzeci� epok� ludzko�ci, kt�rej rysem charakterystycznym trzecia Tr�jcy Osoba, wylew Ducha �wi�tego. Zatem nie m�w o �elaznych kratach inteligencji, nie ma ich ni dla serca, ni dla natchnienia, ni dla Ducha � my z Boga i my do Boga, zewsz�d B�g nas op�ywa, owiewa, otacza, my w Bogu, w tym w�a�nie, co bez granic i miary! Sk�d�e by nam granice wieczne, nieprzeparte, wyskoczy� mia�y? To wszystko to z�udzenia do czasu, ale kto si� wg��bi w siebie lub z siebie tami, kt�rym nie zbywa�o nigdy gorzkiego dowcipu. Odwaga jego znana � trudno o �wietniejsz� i zimniejsz� przy tym, cia�o w�t�e, zdrowie zniszczone, ale duch �elazny. Nami�tny do najwy�szego stopnia, jednakowo� panuj�cy nami�tno�ciom swoim, w ci�gu �ycia rozmaitego zetkni�ty z wiel� z�ymi lud�mi, nieraz z towarzystwem brzydkim i ni�szym, jednak sam zawsze szlachetny i zachowuj�cy polor wy�szego wychowania, w ka�dym wa�nym razie got�w na wszelkie po�wi�cenie, czy to grosza, czy krwi w�asnej � dra�liwy, nieco lubi�cy si� pok��ci� i wystrzela� � nieprzyjaciel srogi, zawzi�ty, a za to wierny przyjaciel. Niezawodnie to niepospolita natura i mo�na na jego s�owie, na jego honorze, na wznios�o�ci jego uczu� polega�. Mam ku niemu wielki poci�g...� (5 IV 1844, wyd. A. �,.) Ale ju� l V 1844 pisa�: �Powiem ci i to o nim, �e przez ca�e �ycie niezmiernie ��dliwy by� tego, co zowi� bonne fortune avec une femme de la haute soci�t� [szcz�cia do kobiet z wy�szego towarzystwa], tym bardziej ��da� takiej pomy�lno�ci, �e mu si� nigdy nie zdarzy�a...� Za� 24 X 1844: ,,[...] zawsze widz� tego chudego ko�ciotrupa przy Tobie, z Tob�, ko�o Ciebie, i to mnie tak boli, rani, kaleczy, tyle jadu i ��ci rozlewa mi po piersiach, �e strach mi siebie samego i �e czuj�, �e zazdro�niejszego ode mnie stworzenia B�g nigdy niestworzy�...� (Wyd. A. �.) 375 Zawsze dalej. do Boga podniesie, bo to jedno, ten nieraz uczuje, �e jemu granic nie ma! O Dialy, rozwa�, prosz� Ci�, to wszystko � ja sobie bym tego nie pisa�, bo nie chcia�oby si�, ale dla Ciebie mi�o�� moja gna i musi, bym te my�li k�ad� na papier, zreszt� to Twoje my�li, r�wnie jak moje, byleby� chcia�a o nich pomy�le�. Nasiona i kminek, i ksi��k� dzi� oddaj� kuzynowi, za miesi�c b�d� u portiera Twego. Do obaczenia, do obaczenia, stopy Twoje ca�uj�, nie b�d� niepocieszon�, prosz� Ci�, graj i �piewaj, m�j Duch spokojniejszy b�dzie t� gr� Twoj�! Tw�j teraz i na wieki Zyg. 1 8 4 4. 2 8 o k t o b r a. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy! Darmo wczoraj czeka� ptak w klatce na karm idealn� � �aden list nie przyszed�. Wi�c po zielonej jaskini �ama� sobie ptak skrzyd�a zacz��, chodz�c, i pi�ra zostawia� na kratach � i d�ugo, d�ugo, przez wiecz�r ca�y, od 8-ej do 12-tej, tak chodzi�o si� w niewymownej odrazie do wszelkiej ludzkiej figury! Coraz bardziej lgnie Duch do zupe�nej samotno�ci � w niej tylko jemu nie jest niezno�nie, a czasem, gdy snu� si� zaczn� pewne obrazy, widnokr�gi, miejsca, postacie, dobrze jest i lubo. Przemkn�a si� tak�e i wczoraj w wiecz�r my�l wyj�cia � ale, jak zwykle, zapyta� si� ptak sam siebie, czy do tego, czy do tamtego, czy tam jeszcze? I na wszystkie te zapytania odpowiedzia�o mu serce: ,,Albo� warto?�. I pozosta�em wi�c w jaskini, nie mog�c nawet do innych pokoj�w tego zamku starego si� wybra�, bo i to �wiat ludzki dla mnie! A �wiata nie cierpi�, a ludzi nienawidz�, przykre mi ich oblicze. U siebie dopiero si� czuj�, kiedym sam z sob�, zreszt� nigdy, nigdy! Tylko wtedy, kiedym prawdziwie u siebie, tj. na wierzcho�ku Alp lub na ��dce Golfu, lub w gospodzie jakiej, lub w mie�cie wielkim � ale z Tob�, przy Tobie, u Ciebie! Oto m�j dom, oto moje at home! Innego nie mam na tej kuli, kt�ra tak�e, zna�, domu w przestrzeni nie ma, bo ani chwili jednej nie stoi, wci�� z punktu na punkt przesuwa si� � domem mo�e jej s � o � c e, ku kt�remu ci��y, ale nie �adne miejsce przestrzeni, kt�r� przebiega, inaczej by zatrzyma�a si� na nim. A s�o�ce znowu ma� ono dom sw�j? Nie, i ono co chwila dalej zasuwa si� w g��b niebios, porywaj�c za sob� nasze planety � idzie ku miejscu, kt�rego ��da, ku kt�remu ci��y, czyli kt�re kocha, kt�rego pragnie, bo w cia�ach ci��y�, to kocha�. Mo�e czasem by� powiedzia�a, �e i Duchom si� zdarza ci��y� na tych, kt�rych kochaj�. Sam Ci ten k a l a m b u r podaj�, by� mog�a si� zem�ci� na mnie, je�li czasami Ci� nudz�, lecz z mego rozumowania wypada, �e ani planeta, ani s�o�ce domu nie maj�, jedno tam, gdzie same nie s�, tam, k�dy d���. Podobnie serce ludzkie, serce moje � dom jego nie tam, gdzie ono bije, ale tam, ku czemu bije � dom wi�c m�j � to Ty! A dom Tw�j � to ja! Dopiero�my d o m a, kiedy�my razem! I Wszech�wiat te� dopiero d o m a b�dzie, gdy w podr�y niebieskiej trafi na Boga: bo nie ku czemu innemu te miliony milion�w gwiazd coraz dalej zapuszczaj� si� w niesko�czono��! Ku Bogu wszystkie ci���, jedna przez drug�! I Duchy te� jeden przez drugiego ku Bogu! To ci��enie jednego przez drugiego w systematach gwiezdnych zowie si� atrakcj� � mi�dzy Duchami zowie si� mi�o�ci�! A jako na niebie s� ju� doskonalej wyrobione s�o�ca, kt�re nie poligami� planet ko�o siebie maj�, ale we dwoje tylko nawzajem ko�o siebie si� obracaj�, zawsze ten sam kolor �wiat�a zachowuj�c, ka�de sw�j w�asny, odr�bny, i takim sposobem s� j e d n o � c i � �yw�, z�o�on� z dw�ch gwiazd, i nosz� nazw� p o d w � j n y c h , o czym Dialy wie dobrze, bo to studiowa�a, tak i �r�d Duch�w bywaj� takowe podw�jne, a pojednane, co sobie nawzajem za �rodek obrotu s�u�� � i ka�den z nich jest s�o�cem dla drugiego, a oboje s� jedn� mi�o�ci�, kt�rej cel i koniec niesko�czony, bo ku Bogu si� ma! Mo�e�my byli przed wiekami, Dialy, takimi dwoma s�o�cami r�nobarwnymi, a jednod��nymi, jednoci��nymi? Mo�e�my od takiego kszta�tu zacz�li si� kocha�, na oceanach nie rozbudzonego Ducha jeszcze? Lub mo�e kiedy� b�dziem opieku�czymi anio�ami takich s�o�c dwojga? Jedno zwa� si� b�dzie moim, drugie Twoim imieniem. Iry-Dia obraca� si� b�dzie na g��boko�ciach niebieskich! Tak wczoraj wiecz�r ca�y przemarzy�em, a potem, jak zwykle, do Lugdunu376 si� my�l� przeni�s�szy, zm�wi�em Zdrowa� Mari�. Niech B�g Ci� strze�e okiem s�o�ca i okiem ksi�yca, i gwiazd oczyma, i niewidzialn� pot�g�, gdy chmury na niebie � niech wtedy ka�den kamie� bruku i ka�da kratka dywanu, po kt�rym st�pasz, �ycia dostanie, by strzec Ciebie! Ka�dej chwili m�j Duch wszystek wyt�on w Tw� stron�, tak�e strze�e i pilnuje Ciebie. Ile Ci� kocham, nikt nigdy si� nie dowie � ni Ty nawet, chyba w innym �wiecie, gdy ujrzysz przejrzysto kryszta� duszy mojej i los�w moich przed sob�! Lecz nim takim zostan� dla Ciebie diamentem, kochaj mnie cho� troch� i pami�taj, �e w r�ku Twoim moje �ycie doczesne i moja wiara wieczna! Do obaczenia, do obaczenia, stopy Ci �ciskam � Tw�j teraz i na wieki Zyg. Ju� lokomotywa zwana J a n ruszy�a z listem tym na poczt�, gdy spotka�a si� z drug�, zwan� Brieftraeger377, kt�ra Tw�j z 19-go przynios�a. A co, b�ogos�awie�stwo Laprada? Rad jestem temu, �e Ci� wzruszy�o � �al b�d� mia� wieczny, �e nie ja Tobie to pisa�. Nie �a�uj tego, �e dzi� ma�o ludzi rozumie go. Za mojego dzieci�stwa nikt prawie Byrona nie rozumia�. Pi�kne rzeczy, cho� ju� wydane z serca ludzkiego, musz� jeszcze d�ugo wrasta� w serca innych ludzi � ale co prawdziwie p i � k n y m, to nie umrze, od ma�ych pocz�tk�w zacznie, a coraz bujniej si� rozkrzewi. Taki los wszelkiego dobra i pi�kna. Ewangelia przez t� sam� kolej przechodzi�a, co wi�cej, dot�d przechodzi i wci�� przechodzi� musi, bo gdzie Niesko�czono�� prawdy, tam i niesko�czony czas potrzebny na tej�e prawdy poznanie. A dzi� nagrod� niech b�dzie Duchowi Laprada, �e �zy zachwytu, te prawdziwe iskry p�omienia mi�o�ci, z �cz nam wycisn��. Prawd� m�wisz, �e czas leci, leci, leci, B�g z nim � ja bym pragn��, by jeszcze skorzej lecia�, a gdym z Tob�, by upad� trupem i le�a� niewzruszony! Teraz b�agam Ci�, nie wybieraj si� do Nicei! Rodan dokazuje strasznie, trzeba, by� przeczeka�a por� wylew�w jesiennych. Nanecie zatem na drog� w tych czasach poszl�, a Ty, prosz� Ci�, sprowad� j�, kiedy tam pojedziesz. Beafsteak proroczy, wzdychaj�cy do Sztukami�sy wcale nie proroczej!!! Biedni ludzie! I on to nazywa amour de 1'humanit�! A tamten z t� W�oszk�!!! i on to nazywa o b j a w i e n i e m!!!378 W tych wierszach Laprada stokro� prawdziwej rewelacji wi�cej ni� w nich obu, poj�cie magnetyczno�ci stokro� wznio�lejsze, duchowniejsze, ni� w nich obi, mes doigts d'o� mon �me mrusselle379 � w jednym wyra�eniu wszystko. Si�a cudu przez mi�o�� i wznios�o�� Ducha, si�a c u d u zwyci�aj�ca odleg�o�� i czas � i zaprawd� tak b�dzie, i powtarzam Ci, nie l�kaj si� o Laprada. Ka�da prawda, ka�da pi�kno��, stara jak B�g, a nowo narodzona na planecie naszym przez wcielenie si� w serce cz�owieka pojedynczego zgin�� nie mo�e, s�abe jej cia�o zrazu, ale co chwila silniejsze. Im wi�cej dusz do niej si� sk�ania, tym to cia�o wi�ksze, wy�sze, �ywotniejsze � i ch�d tej inkarnacji podobniejszy do Twojego, lekkiego i powa�nego, i wznios�ego, i wysmuk�ego! O, nie b�j si�! �zy nam wydarte przez Rezurekcj� i to B�ogos�awie�stwo, o, te �zy s� pierwszymi siostrami wielkiego �ez podobnych rodu i braci ich milionowych, u�miech�w Rozweselenia w P r a w d z i e, w M i � o � c i i w B o g u! Mo�e jeszcze nie narodzone usta, na kt�rych one spoczn�, te u�miechy m�skie, ale ju� oczy narodzone, z kt�rych te �e�skie �zy p�yn�! O! P�aka� z zachwytu, czy� to nie �wi�te 376 L u g d u n u m � �aci�ska nazwa Lyonu; przebywa�a tam choruj�ca w�wczas matka Delfiny Potockiej (por. list z 11 XI 1844), a by� mo�e i Delfina. 377 Brieitr�ger (niem.) � listonosz. 378 Nie wiadomo, o kim tu Krasi�ski pisze. 379 Moje palce, z kt�rych sp�ywa dusza, szcz�cie, nie rozkosz anio��w? Niech wi�c sobie s e p i e pakuj� si� i ros� pij� przed wyjazdem, niech befsztyki, na kt�re spad�a iskra z ognia kuchennego, a kt�rym si� komicznie marzy, �e to z gwiazd ta iskra zlecia�a, le�� na sofach, niepoj�t� magnetyczno�ci�, ale nie Ducha, tylko tak�e kuchni, ci�gnieni do pieczystych, wysch�ych na wielu ro�nach �wiata tego � to wszystko przeminie bez �ladu!380 Ale to nie przeminie, co�my wyp�akali, to nie przeminie, co�my uczuli, co�my ukochali � ni dla nas, ni dla drugich, bo ka�da chwila taka wwieczniwa si� w nas samych, a przez nas i w �wiat, bo przecie� i my do �wiata ludzko�ci nale�ym! �zy te nasze odnajdziem kiedy� we wn�trzach Duch�w naszych, kiedy te wn�trza stan� si� niebiosami, i �zy owe na nich wtedy b�d� �wieci� jak gwiazdy nasze � z Villa di Roma i z tylu ��dek i jezior, i m�rz ogl�dane i kochane razem! 380 Nie uda�o si� stwierdzi�, o kogo tu chodzi. LAGO DI COMO Jeszcze�my mogli kilka dni przeby� w Szwajcarii, w Varennie, w tej boskiej Varennie, w tej kochanej, kochanej wysepce szcz�cia, odpoczynku, pi�kno�ci. [...] Nic szcz�liwszegom nie czu� nigdy, nic pi�kniejszego nie widzia� nad te dni nasze w Varennie, Alpami oddzielone od �wiata, od przesz�o�ci i przysz�o�ci, ub��kitnione, usrebrzone, uwysmuklone Twoj� postaci�! (8 Xl 1841) WENECJA A zatem w Wenecji si� objawisz. Tam Ci� m�odzieniec kocha� b�dzie, Ty jego, tam was czarna po falach unosi� gondola, tam pod mostem westchnie� przep�ywaj�c nieraz wspomnicie o mnie! Ten pa�ac mie� musisz, [...] o gankach, co si� wychylaj� na zewn�trz dom�w, o wschodach, co zst�puj� w kana�y... (20 III 1840) 1 8 4 4. W a r s z a w a. 5 n o w e m b r a. Moja najdro�sza Dialy! Wspominasz mi o doniesieniach Izabelowych381. Jak zwykle Warszawa jest ka�u��, w kt�rej p�ywa niezliczona moc plotek niby rybeczek japo�skich, co chwila zdychaj�cych i rodz�cych si�, a czy w �yciu, czy �mierci zgni�ych. M�j ojciec wpad� w humor odludny, zakocha� si� w samotno�ci, chory jest i nikogo nie widuje, bo najcz�ciej w ��ku le�y, teraz na wsi od trzech tygodni nie wychodzi nawet do ogrodu, bo deszcz i b�oto u drzwi stoj�, wi�c siedzi sam przy kominku, tak�e w jaskini. Stetrycza� zupe�nie, ale nie postrzeg�em, by �le by� z Eliz� � z kim �le jest, i to ogromnie, to z Fregat�, kt�r� znienawidzi� i z kt�r� ju� nigdy si� nie widuje. Do Elizy za�, gdy ta jest, co dzie� dwa razy przychodzi i po godzinie siadywa. Prawda, �e ten obiad, kt�rego nie je z ni�, zawsze ma w pami�ci, w�tpi� jednak, by si� skar�y� przed kim. Zreszt� wszystko by� mo�e, a mnie jedno wszystko! Do takiej oboj�tno�ci doszed�em dla wszystkiego, co ko�o mnie si� dzieje i kr�ci, �e tego sobie drudzy wyobrazi� nie mog�. Nikt tu nie pojmuje, jakim sposobem si� dzieje, �e tak �yj�, sam wiecznie w mojej jaskini zielonej, �e nikomu si� nie przymilam, ni te� szukam, by kto mnie podchlebia�, �e obiad�w nie daj�, ni na �adne ucz�szczam, �e zgo�a �r�d miasta Tebaid�m382 sobie zbudowa�. Tysi�cem wi�c domniemywa�, podejrze�, przypuszcze� co chwila mnie otaczaj�. Nigdy w Atenach tyle nie m�wiono o ogonie uci�tym psa Alcybiadowego383, co tu o mojej personie. Na ustach wszystkich ci�gle przebywam, dziwi� si� jedni, drudzy si� gniewaj�, inni chcieliby dociec, czemu to wszystko � Leon �ub.384 np. zaczyna rozsiewa�, �em tak l�kliwe- 381 Najpewniej Izabelli z Mostowskich 1� v. Aleksandrowej Potockiej, 2� v. Edwardowej Starzy�skiej, bratowej Aleksandra Komara, a wi�c krewnej Delfiny. 382 T e b a i d a (gr. Thebais) � s�ynna pustynia z okolic Teb w Egipcie, gdzie przebywali pierwsi pustelnicy chrze�cija�scy; w przeno�ni: pustelnia, samotnia. 383 A l c y b i a d e s (ok. 450�404 p.n.e.) � w�dz i polityk ate�ski, ucze� Sokratesa; s�yn�� z pr�no�ci i elegancji. Maj�c pi�knego i kosztownego psa kaza� uci�� mu ogon, by t� ekstrawagancj� zwr�ci� na siebie uwag�. 384 Leon � u b i e � s k i (1812�1860) � syn genera�a Tomasza �ubie�skiego, ongi� przyjaciel poety, w g�o�nym zaj�ciu uniwersyteckim, gdy Zygmunt Krasi�ski na polecenie ojca nie wzi�� udzia�u wraz z ca�� m�odzie�� akademick� w manifestacyjnym pogrzebie Piotra Bieli�skiego, prezesa S�du Sejmowego (kt�ry rozpatrywa� w r. 1828 spraw� cz�onk�w tajnego Towarzystwa Patriotycznego, oskar�onych o zdrad� stanu, i orzek� uwolnienie od tego zarzutu z jednym g�osem sprzeciwu � g�osem Wincentego Krasi�skiego) � nast�pnego dnia stan�� na czele grupy student�w, kt�ra podczas prelekcji Osi�skiego napi�tnowa�a Krasi�skiego i rzuciwszy si� na niego, zdar�a mu oznaki z munduru akademickiego. Wtedy to w obronie Krasi�skiego wyst�pili Konstanty Gaszy�ski i Konstanty Danielewicz. Krasi�ski wyzwa� �ubie�- go umys�u, zaj�czego serca, i� si� boj� ludzi, i� nie �miem ich oblicza wytrzyma� i j�kam si� w rozmowie. Inni zn�w g�osz�, �em sk�py nad miar� i dlatego tak si� trzymam, by nikomu szklanki wina nie da�. Wszyscy gadaj�, paplaj�, plotkuj�, tworz� mn�stwo fa�sz�w, z kt�rych si� u�miecham na chwil�, gdy do mnie dojd�. M�j Bo�e! Czy to tak trudno im poj��, �em od lat 14-tu chory i �e dnia nie ma, �ebym na co� nie cierpia�, to na oczy, to na g�ow�, to na serce, to na nerwowe napady. Czy� to tak trudno im poj��, �e kto �wiec wiecz�r znie�� nie zdo�a, ten na wieczory ucz�szcza� nie mo�e. Potem, prawda, nie wiedz�, �em Duch ranny! �e mnie ka�da figura ludzka kaleczy i obra�a, �e nie mam ochoty do niczego, �e rozmowa mnie m�czy, �e zabieg i zach�d wszelki mnie nienawistnym jest i �e najcz�ciej marz� o wiecznym spoczynku, bom daleko od tego, com ukocha�, i nic mi dobrego ni mi�ego na �wiecie. Nic nie ��dam, nie pragn�, serce mi nie bije do niczego, nerwy do niczego nie dr��, nigdy, nigdy nie czuj� w piersiach tego podra�nienia ch�ci, tego podskoku woli, kt�ry w innych sprawuje, �e si� ruszaj�, �e mog� wyj�� z domu, bo czego� si� spodziewaj� na ulicy, bo jak��, cho�by najdrobniejsz�, najlichsz� ochotk� s� gnani. Wiecznie s�owo: ,,Ej, nie warto!� ko�czy wszystko we mnie, wiecznie drugie s�owo: Va � t�en, tu n'a plus rien a faire ici385, brzmi w uszach duszy mojej. Tego nigdy sobie nie wyobrazisz, najdro�sza Dialy. Ty, co mnie �yj�cym widujesz, jak ja tu wygl�dam. Jest co� specyficznego w tutejszym powietrzu, co mi nawet odejmuje ch�� wyj�cia na �wie�e powietrze i czyni, �e zupe�nie, skoro tu jestem, zaprzestaj� wszelkiego ruchu � co trzeci, co czwarty dzie� krwi� do m�zgu bij�c� ostrze�e�, wychodz�, ale ledwo dwie ulice zbiegn�, ju� mi si� nie staje, ju� mnie nuda chwyta i oci�a�o�� nieopisana, i wracam, i zawsze przynios� z sob� katar, przezi�bienie, b�l g�owy lub co podobnego! �wi�te s�owo �w. Bernarda: Anima magis est ubi amat, quam ubi animat386 � gdy wspomn� na siebie takim, jakim jestem, gdym przy Tobie, zdaje mi si�, �e widz� gdzie� siebie w glorii jakiej�, �e to Transfiguracja moja, �e to Duch m�j niebieski, a nie ja! Tak samo, jak kiedy b�d�c z Tob�, wspominam o sobie tu i wydaje mi si�, �e ten j a tutejszy to t r u p m�j, to jakie� p o n i � e n i e moje, jaka� mara ironiczna moja, a nie j a! O, niedobrze mi, Dialy, niedobrze! Zn�w choroba wraca. M�zg krwi� przepe�nion, dusza smutkiem mo�nym! N a t c h n i e n i a do niczego. Jaki to prze�liczny wyraz: ,,natchnienie�. Z g�ry Ducha wlew, zatem komunia z Bogiem! Do ka�dej rzeczy potrzebny to stan. Bez natchnienia nic � ni s�owa, ni czynu! �ycie Bo�e udziela si� Duchowi, Duch nim dotkni�ty wtedy dzia�a� zaczyna czy dusz�, czy cia�em, czy obojgiem tych skrzyde� swych razem! A gdy Duch niedotkni�ty powiewem Bo�ym, skrzyd�a jego spoczywaj�, martwiej�, gnij�! Co to za szalone wichry w Prowancji � b�agam Ci�, ani na krok mi si� nie ruszaj, a� ustan�. Nadziei �adnej nie mam pr�cz Ciebie, pr�cz obaczenia Ciebie. Gdy wszystko naok� przegl�dam, co tylko by iskr� �ycia we mnie wzbudzi� zdo�a�o, zawsze czuj�, �e to jedno tylko, i nic pr�cz tego jednego. My�l wi�c o mnie, my�l nawet z pewn� lito�ci�, bo niezawodnie rozbity, ranny, rozstrojony ze mnie Duch, nie ca�kowity, nie zdrowy, nie dzielny i �adnej w niczym nie pok�adaj�cy nadziei, nie maj�cy pociechy, tylko w Tobie! Jak�e� ka�den dzie� skiego na pojedynek, do kt�rego jednak nie dosz�o. Obaj zostali relegowani z uniwersytetu. Zygmunt Krasi�ski wyjecha� do Szwajcarii, a �ubie�ski do Anglii. Pod koniec r. 1831 �ubie�ski wr�ci� do kraju przez Francj� i Szwajcari�, gdzie prawdopodobnie zboczy� specjalnie, by pojedna� si� z poet�. Mimo kilku dramatycznych rozm�w do pojednania nie dosz�o i Krasi�ski, jak si� wydaje, nigdy post�pku tego nie wybaczy� dawnemu przyjacielowi. �A jednak m�g� ten m�ody cz�owiek nad wieloma inszymi wzbi� si�, ale do wynios�o�ci nie tylko rozumu, ale i serca potrzeba. To ostatnie brakuje. Czasem, kiedy przypominam sobie, jak mnie zdradzi�, jak mi by� niewdzi�cznym, nie wiem, czy lepiej nienawi�ci�, czy pogard� mu odp�aci� ... � pisa� Krasi�ski 13 V 1830 r. (Z. Krasi�ski: Listy do ojca, op. cit.) 385 Id� precz, nie masz tu nic do roboty. 386 Dusza jest raczej w tym, kogo kocha, ni� w tym, kogo o�ywia. ci�kim do prze�ycia � nicestwo! Dla Ducha nicestwo to dopiero najtrudniejsze pole � gorzej go przebywa�, ni� gdyby przez granit przechodzi� si� musia�o! Op�r czego� obudz� si�� Tw� � ale w p r � � n i, gdzie nic nie ma, tam nic nie wywo�uje Twej si�y i ona jest, jakby jej nie by�o, tj., �e nie ma jej! I Ciebie nie masz! Do obaczenia, Dialy moja najdro�sza, id� na ��ko si� rzuci�, p�aka� mi si� chce. Niech B�g Ci� strze�e. Niech B�g pok�j Ducha Ci da. My�l czasem o mnie � do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 1 8 4 4. 1 1 n o w e m b r a. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy! Dzi�kuj� Ci za ten biedny kwiatuszeczek z Fryburga. Ko�o tych dni,, pami�tasz, cz�sto�my chadzali na cmentarz fryburski, gdzie tkliwe napisy na grobach. Ale nie 2-go, tylko 3-go wyjechali�my387 ko�o 11-ej z rana, a o 2-ej w nocy przyjechali do Szafuzy, i Ty chora by�a w tym du�ym pokoju, gdzie napalono ogromnie i czadu narobiono. Pami�tasz, gdy�my doje�d�ali, jak z daleka s�ycha� by�o szum spadk�w Renu? A nazajutrz przy pogodzie jesiennej, w ma�ym powoziku, cho� Ty straszny katar mia�a�, pojechali�my przez kr�c�ce si� wzg�rza i wyblak�e winnice do tego domu, gdzie ksi�ga wielka podr�nych i muzeum r�nych g�upstw, i zst�puj�ce schody, po kt�rych zeszli�my a� nad sam rzeki wir. Potem wr�cili�my i jedli�my �niadanie w takiej framudze szklanej, w takim okna p�kr�gu, jakie Ty lubisz, i wsiedli�my w pojazd � i do Konstancji. Z Konstancji 5-go, ca�� noc 6-go jechali, Ty� chora by�a, i stali�my przed poczt� jak�� w nocy, a� u�mierzy�y si� Twoje bole. Z 6-go na 7- go nocowali�my alla Spluga. Noc mro�na tysi�cem gwiazd nas wita�a nad �niegami. Z rana po �niegu pieszo, przy wschodz�cym s�o�cu, szli�my na szczyt Splugenu. Z 7-go na 8-my nocowali�my w Chiavennie, do kt�rej jeszcze ze Splugi nie by� si� wtedy przeni�s� kurier gabinetowy p. Slutter388, poprzedniego wieczoru by� nam s�omk� i mi�d sam ofiarowa� na Spludze. Z Chiavenny z rana 8-go wyjechali. Wtedy to raz pierwszy ujrzeli, przechodz�c, Varenn�. Dzie� by� letniej pogody, k�pa�y si� cyprysy w Albowych promieniach, jezioro Lekko lekkiem nam by�o. Je�li mi si� nie �ni, to dnia tego piosenk� czy zwrotk� jednej piosenki stworzy�em sam. W mie�cie Lekko nocowali, nazajutrz 9-go byli w Monza, a w wiecz�r przybyli do Mediolanu, w szary wiecz�r wje�d�ali bram�, gdzie Jana nikt nie widzia�, wi�c obr�cili ko�o mur�w do drugiej, gdzie Jan czeka�, i zajechali do pensji szwajcarskiej! Widzisz wi�c, �e nie 2, ale 3 listopada wyruszyli�my z Fryburga! Zatrzymuj� si�, 25-go Ci opowiem, gdzie�my dalej na nocleg pojechali z Mediolanu. O m�j Bo�e! M�j Bo�e! Jak�e widok tego kwiateczka mnie rozrzewni�, jak�e wywo�a� we mnie i przede mn� wszystkie bory Fryburga, Badenu, wszystkie ogrody Stefanii389, wszystkie pokoje Pfauna390 i r e q u i e m y Mozarta391 czterema r�kami Twymi i Konstantego grane. Uczu�em si� tym or�em, przez ch�opy normandzkie zastrzelonym, a gdy upad�em, �wieci� mi naszyjnik na szyi z napisem: ,,Z raju rodem jestem, z neapolita�skiego, 1838 r. Pani moja zowie si� Dialy�. I z Fryburga, przez Alpy, a� do katedry bia�ej ujrza�em przestrze� ca�� i w 387 Listopada 1839 do Rzymu wzgl�dnie Neapolu. (�.) 388 Nie wiadomo, o kogo tu chodzi. 389 Stefania B e a u h a r n a i s (1789�1860) � bratanica cesarzowej J�zefiny, �ona (od r. 1806) W. ks. Bade�skiego, Karola Ludwika Fryderyka (1786�1818). 390 Gospoda, w kt�rej kiedy� Delfina Potocka i Zygmunt Krasi�ski zatrzymali si� razem. 391 Wolfgang Amadeus M o z a r t (1756�1791) zacz�� pisa� Requiem na kilka miesi�cy przed �mierci� (na zam�wienie hr. F. Walsegg zu Stuppach), jednak�e utw�r zosta� uko�czony ju� po �mierci kompozytora przez jego ucznia, Franza Xaviera S�ssmayera. Prawykonanie odby�o si� w r. 1793. ni� si� otuli�em jakby w szat�, �ycie mi wr�ci� magnetycznym ciep�em swym maj�c�. O Dialy, moja najdro�sza, najukocha�sza! Ty, od kt�rej i Wieczno�� mnie nie oderwie, bo tak zros�em z Tob� przez przesz�o��, �e ca�a przysz�o�� moja Twoj� jest, �e co tylko we mnie �ycia, Twoim jest, �e co tylko szcz�cia, to� Ty mi go da�a, �e co tylko pociechy, to Ty tylko da� mo�esz, o Dialy moja, Dialy, gdy przypomn� te Alpy i te wody, i t� marmurow� �wi�tyni�, chcia�bym zapa�� w sen g��boki o nich i niechby ten sen by� nie�miertelno�ci� moj�! Co te� za pot�ga w jednym s��wku Twoim! W jednym zesch�ym kwiateczku co za czary! Obudzi�em si� jakby na Alb�, strz�s�em melancholi�, co mnie zadusza. Uczu�em si� lekkim anio�em i wyt�y�em skrzyd�a, i lec� przez �wiat�o przesz�o�ci, i kl�kam przed Tob� na dzwonnicy przejrzystej, z kt�rej wida� Jungfrau i Turyn! O Dialy! Dialy! Jak�e� przyciskam Ci� do serca w tej chwili! Zachowaj, zachowaj sukni� granatow�, cho� obszarpan� i zblak��, jak relikwi�392. �eby� Ty wiedzia�a, jak Ty pi�kna w niej by�a�, jak Ciebie pi�kn� w niej widz� � tak� Ci� ujrza�em niedawno wtedy, kiedy� stan�a mi widomie �r�d jaskini, kiedym Ci� w�asnymi �renicami stoj�c� przed sob� po�era�! O, je�li nie umr� z rozpaczy za Tob�, to umr� z mi�o�ci do Ciebie! Zachowaj mi t� sukni�, ale to nie przeszkadza temu, by� sobie sprawi�a �wie��, zupe�nie tak� sam�, zupe�nie tak� � na to, by� mnie w niej powita�a � prosz� Ci� o to i b�agam, i koniecznie ��dam! Wczoraj przele�a�em wiecz�r ca�y na ��ku � i zwyk�ym jesiennym od lat sze�ciu trybem zacz�y moje my�li mimo woli mojej, same z siebie, natchnione, lata� do Valle, wlatywa� w ten salon wasz, w dzie� wigilii � i wszystkie nast�pne wigilie liczy�em � i wszystkie poczynaj�ce si� p � � n o c e roku nowego! Oto spo�ecze�stwo, �r�d kt�rego �yj�, wsz�dzie indziej i z kim innym umieram! Chwa�a Najwy�szemu, �e Twoja matka ju� w Nicei, bardzom si� o ni� troszczy� t� raz�, gdy zapad�a w Lugdunie. Jerzy ju� by� musi w Pary�u, niech napisze do mnie, za kilka dni i m�j kminek powinien przyby� do Ciebie, S�uchaj, Dialy! Czy ty wiesz, �e ja Ci� kocham? Nie, Ty nie wiesz tego? Nie, ja tak przypi�ty, przykuty do Ciebie, ja taki po��czon z Tob�! I nic, nic mi �ycia nie wraca, tylko Ty! B�d� mi b�ogos�awiona i zawsze, i wsz�dzie! Niech B�g Ci� strze�e � b�d� spokojnej my�li. Niech wszystkie duszy m�czarnie na mnie si� zwal�. Ty zachowaj b��kit Ducha w sobie, by� mog�a mnie wskrzesi�, gdy umr�! O, jednym s�owem Ty by� mnie z trumny wskrzesi�a! Do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 1 8 4 4. 1 6 n o w e m b r a. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy moja! Niedobrze mi na zdrowiu. Przez ca�y wiecz�r wczoraj okrutnie cierpia�em na serce, zdawa�o mi si�, �e w nim kipi� wszystkie rozpacze �wiata � i tak g��bokim serce si� wtedy staje, czujesz je bezdennym w sobie, a pe�nym bole�ci, i chce Ci si� powiedzie�: ,,Niech ju� p�knie�. Nie wiem, jak si� obroni� tej melancholii, co mnie zalewa. Wczoraj poszed�em nad wiecz�r na most wiod�cy do Pragi. Z�owr�b� kwadr� na prawo uj- 392 �Moja droga Ty Dialy, mam pro�b� do Ciebie � prosz� Ci� i prosz� bardzo o to, by� ani Kokockiej, ani Honoracie, ani J�zefinie [domownicy Delfiny] tej sukni �wi�tej, pielgrzymiej gleczer�w nie darowa�a, ale sukni� t� i camail [pelerynk�] z srebrnymi guziczkami granatow� zachowa�a i mia�a z sob�, bo kiedy przyjad�, chc�, by� si� w ni� ubra�a. Widzia�em Ci� w wielu strojach, ubiorach, w pysznych balowych, w wytwornych, codziennych, w podr�nych, w konnych, w morskich, po grecku i po puryta�sku � i we wszystkich pi�knie Ci by�o i kocha�em Tw� posta�, ale nigdy tak prosto, pi�knie, tak surowo, powa�nie, tak �wi�cie, albowo Ci nie by�o, jak w tej sukni �redniowiecznej! Co� w niej dziwnie majestatycznego [...] zachowaj mi wi�c t� sukni� dumn�, t� sukni� czczon�, t� sukni� zarazem pielgrzymi� i triumfaln�, t� sukni�, w kt�rej Alp wierzcho�ki �ni� mi si� wiecznie!� (list z dn. 25 X 1844. Wyd. A. �.) rza�em na niebie, mro�no i b��kitno by�o. Wis�a rozlana, szersza ni� Ren pod Koloni� lub Moguncj� � przez chwil� wyda�o mi si�, �em na Renie, �e id� gdzie� naprzeciwko Ciebie oczekiwanej, sk�dsi� maj�cej przyby�. Wali�a rzeka majestatycznie, gro�nie. Potem, wracaj�c, w zachodz�cym s�o�cu ujrza�em przed sob� czerwon� Warszaw� i zamek kr�l�w, i dzwonnice ko�cio��w, i dalej na prawo Cytadel�. Wszystko to wznosi�o si� jakby w powietrzu, �wiec�c szczytami, a czarne ju� stopami przytykaj�cymi do bladob��kitnie p�yn�cej Wis�y. Widok ni powszedni, ni ciasny, ni bez wielko�ci. Du�e to miasto, i wie�yc jego wierzcho�ki ochotnie, wdzi�cznie lec� w niebo � rzece nikt nie zaprzeczy, �e energii pe�na, �e szeroko i szparko bie�y. Las maszt�w wysokich stoi pod zamkiem � jeszcze mi to bardziej Ren przypomnia�o, zaduma�em si� g��boko wracaj�c. Tymczasem �ydy i �o�nierze, przechodz�c, przeje�d�aj�c, turkotali po d�ugim tym, drewnianym, trz�s�cym si� mo�cie; wr�ci�em do jaskini pe�ny smutku wypitego w ch�odnym wietrze nad rzek� czy w ostatnich s�o�ca promieniach, czy te� w tej kwadrze ksi�ycowej, kt�rej si� l�kasz, gdy Ci po prawicy stanie � i ca�y wiecz�r le�a�em w jaskini, a serce mnie strasznie dokucza�o. Listu wieczorem nie mia�em � prawda, �e by� rano. � � Dzi� wi�cej nie pisz�. Tak mi �le, s�abo, smutno. M�dl si� za mn�, Dialy, pro� Boga, bym wkr�tce m�g� by� z Tob�, z Tob�, przy Tobie � inaczej zgnij� na Duchu i umr� na ciele. Stopy Twoje �ciskam � do obaczenia, do obaczenia, Dialy. Tw�j teraz i na wieki Zyg. Mia�em ju� piecz�towa�, kiedym Tw�j bilecik z 7 nowembra odebra�. Stopy Twoje ca�uj�. �eby� Ty sobie mog�a wyobrazi�, jak tu gorzkie i kwa�ne �ycie. Ojciec ze wsi przyjecha�, skar�y si�, j�czy, kwa�ny, wyrzuty mi robi, �e z nim nie siedz� do��, �e on mi ci��y, �e nie ma gdzie si� podzia� itd� itd. Powiadam Ci, �e wola�bym by� w pustyni Sahara, ni� w tym domu. Smutno, gorzko, kwa�no, nudno, zawzi�cie �le, m�j ojciec coraz bardziej tetryczeje, rozpacznieje, m�wi, �e samotny, �e go wszyscy odbiegli itd., itd. I Twoja matka taka czasem. Oto kl�knijmy, Dialy, i pro�my Boga, by�my nigdy nie do�yli staro�ci, bo to straszna rzecz by� musi, straszna � a jednak pojmuj�, �e byleby z Tob�, tobym si� i staro�ci nie l�ka�! Ale nie mamy czego si� troszczy�. Zanadto bolu zla�o si� na nas, by�my kiedykolwiek starymi zostali! Mo�esz wi�c sobie wyobrazi�, jak mi niezno�nie �le, niezno�nie. B�g Ci� strze�, B�g Ci daj lepsze dni przy matce ni� mnie tutaj. Czarne moje �ycie, jak otch�a�. Ty mi b�d� nad otch�ani� w g�rze ko�ysz�cym si� anio�em i zeszlij mi z g�ry �wiat�o niebieskie. O Dialy, moja Dialy! Ja kocham Ciebie, kocham do �mierci i po �mierci � i na wieki wiek�w! Mylisz si�, Jerzego nie namawiam, ale dostarczam mu tylko wiadomo�ci. 1 8 4 4. 2 0 n o w e m b r a. 6 � t a w w i e c z � r. W a r s z a w a. Najdro�sza Dialy moja! Chodzi�em teraz po ulicach miasta tego � b�ota i w Pary�u by� wi�cej nie mo�e, a zapewne mniej na asfaltowych poduszkach, kt�re wam za bruk s�u�� � i pewno lepsze o�wiecenie gazem ni� tutejsze olejem i rzadkich sklep�w lampami. Jednak, poniewa� w zmierzchu wszystko szaro wygl�da, zacz�o mi si� chodz�cemu wydawa�, �em gdzie w rue Godet czy Mathurins i �e niezawodnie spotkam Ciebie, prowadzon� przez Jerzego, i przy��cz� si� do Was, i on mi Twej r�ki odst�pi, i b�dziem razem d�ugo chodzili. Marz�c tak szed�em przez b�oto, skraplany deszczem, i l�ej mi i�� by�o. O tej godzinie wielki ruch jest na g��wnych tu ulicach, na Senatorskiej, na Miodowej, na Krakowskim Przedmie�ciu, tym bardziej mog�em si� �udzi� wielkiego miasta cochwilowymi potr�ceniami � i tak przenosi�em si� do Pary�a, gdzie od lat 30 mnie nie by�o393, i szuka�em, spodziewa�em si� Ciebie na warszawskim bruku. O, dobrze by by�o gdzie spotka� Dialy moj� i zabra�aby do siebie, do 38, na obiad, i cz�owiek by przy wniesionych �wiecach zacz�� nieco z serca m�wi�. Och, dobrze by by�o! O kt�rej�e Ty jadasz, Didyszo moja? Co do mnie, kiedym nie z Tob�, to nigdy, jak wiesz, nie siadam do sto�u � jedn� potraw�, chodz�c, wezm� na talerz, i basta! Je�� mi nie spos�b, cokolwiek gdy wi�cej od wr�bla zjem, zaraz m�czarnie nies�ychane mnie dr�cz�, tak jak Konstantego, kt�ry po ka�dym obiedzie wo�a�: ,,Otruty jestem!�. Z Tob� tylko siadam do sto�u, z Tob� mi tylko mi�o je��, bo jako� gdym z Tob�, wszystko mi�o � i przechadzka, i konna jazda, i wszystko, wszystko, czego nigdy nie czyni� bez Ciebie. Gdym bez Ciebie, nie ma we mnie nic ludzkiego, bom nieszcz�liwy! 2 1 n o w e m b r a. Dzi� p�no wsta�em, o 12-ej, bo przez ca�� noc szalon� gor�czk�, gor�czk�, gor�czk� mia�em. Ot� ju� ma�o czasu na odpisanie Ci na list Tw�j z 12-go, najdro�sza Dialy! Co do Myc., gdyby kto taki istnia�, o kt�rym by� wiedzia�a, �e Ciebie nie lubi i �e wci�� do mnie przychodzi � i czy to po�rednio, czy bezpo�rednio, milczeniem czy s�owami, stara si� Tobie szkodzi� w mojej duszy, pytam si�, czyby� go lubi�a? Dlatego nie lubi� Myc. Teraz gdyby� by�a i to spostrzeg�a, �e ta osoba wielki wp�yw wywar�a na mnie dziwactwami swymi, uderzy�a mnie mocn� pi�ci� w wyobra�ni�, wyda�a mi si� �elaznym pos�giem czy �wi�tego, czy proroka, czy rycerza � to ja Ci m�wi�, �e mniej by� jeszcze j� polubi�a! 3-tio, gdyby� znowu spotkawszy si� ze mn�, z powodu tej�e osoby dozna�a ode mnie wiele goryczy, pi�a z mojej r�ki niejedn� kropl� trucizny zaprawionej, nie w mojej w�asnej, ale w podanej przez tamtego czarze, to jeszcze Ci m�wi�, �e coraz by� mniej j� polubi�a. Czy nieprawda? A teraz rozwa�, czy to, com wyliczy�, nie jest tre�ci� mojego stosunku z Myc., i czy on nie mo�e moim oczom, memu sercu przynajmniej wygl�da� na Mefistofelesa � osobliwie, kiedy kszta�t zewn�trzny jego tak n�ci moj� wyobra�ni� do uznania pewnego kuzynostwa mi�dzy nim a tamtymi! 1 8 4 5 r. W i e r z e n i c a, 2 2 k w i e t n i a. Najdro�sza Dialy! Wed�ug rozkazu Twego, na samym wyjezdnym z Warszawy, temu dni cztery napisa�em do Aleksandra394, �e pro�ba o prolongat�395 pos�ana na r�ce Bufa�owicza 393 Oczywista nieprawda, maj�ca na celu wprowadzenie w b��d ewentualnej cenzury. 394 Komara. odeskiego. Tu przyjechawszy i zastawszy trzy listy Twe, z kt�rych ostatni by� z 3 kwietnia, zarazem napisa� do Florencji zawczoraj, a wczoraj do Genui do Ciebie. W tej�e chwili August odbiera Tw�j list z 8 kwietnia, w kt�rym prosisz o odpowied� do Rzymu � oto j� pisz�. Moja najdro�sza i najlepsza Dialy, skar�ysz si� na moje milczenie. Czemu� Natalia uci�a mi r�ce, pisz�c do mnie przed p�-wt�ra miesi�ca, �e moje listy smutne zabijaj� Ciebie. Odt�d, nie chc�c ponawia� szkodliwych Tobie wzrusze�, pisa�em tylko co dziesi�� dni i to kilka s��w tylko, bo jak�e� pisa� nie smutno, potem i to musisz wiedzie�, Dialy, �em okropnie os�ab�y i tak roznerwowany, i� czasem niepodobna fizycznie mi pisa�, wreszcie co chwila wybiera�em si� do Ciebie, co chwila Ty� mnie wstrzymywa�a, Ty i rozmaite inne rzeczy, w�a�nie te bruits vagues396, o kt�rych wspominasz. Z dnia do dnia odk�adaj�c wyjazd, czu�em wci�� ca�� lichot� pisma w por�wnaniu z chwil� zbli�aj�c� si� obaczenia si� z Tob� � tyle albowiem mam do powiedzenia Tobie, �e szalonym zamys�em by�oby dla cz�owieka wycie�czonego zupe�nie zabiera� si� do pisania tego. Teraz spiesz� ku Tobie i gdzie mi pozwolisz, tam obacz� si� z Tob� i tam dopiero dowiesz si� o tych wszystkich bruits vagues, kt�rych koniecznym przeznaczeniem stawa� si� coraz mniej vagues. O Dialy najdro�sza! W straszliwej epoce nam �y� si� dosta�o i kiedy kto ca�� jej wa�no�� i okropno�� pojmuje, bo jej si� wci�� palcami dotyka, temu pozwolisz, �e sm�tnym nad miar� by� musi, gdy b�aga od dw�ch miesi�cy najukocha�sz� istot� o pozwolenie mu widzenia si� z ni�, a ona odk�ada, odk�ada, odk�ada, niepomna na s�owa Jean Paula397, odk�ada, jakby by�a pani� rz�dz�c� losem, okoliczno�ciami itd., itd. Moja najdro�sza, tylko za zobaczeniem si� mnie pojmiesz i zrozumiesz � powtarzam Ci, mam �wiat rzeczy do powiedzenia Tobie. Nie l�kaj si� mnie, Dialy, nie chc� Ci� napada�, napastowa�, kompromitowa� � czy Natali�, czy Celin�398, ale chc�, by� mi raczy�a odpisa�, gdzie mo�esz i chcesz si� ze mn� widzie�. Na tom 395 Delfina Potocka powinna by�a powr�ci� do Polski do dnia 13 V (czyli l V starego stylu) lub te� przyj�� obce obywatelstwo. Zapewne chodzi tu o pro�b�, dotycz�c� prolongaty tego terminu. 396 Niejasne pog�oski. 9 V 1845 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �[...] umieram z ��dzy i koniecznej potrzeby powiedzenia Ci wszystkiego, czego nie wiesz, co nazywasz bruits vagues, a co okropnym jest i mnie niszczy; zapewne poch�onie�. Chodzi tu zar�wno o sytuacj� osobist� Krasi�skiego (odkryta zosta�a anonimowo�� jego pism � por. przyp. 11), jak i gor�czkowe nastroje polityczne oraz dzia�alno�� spiskow� � zbli�a si� wszak rok 1846. 397 Johann Paul Friedrich R i c h t e r, ps. Jean Paul (1763�1825) � modny w�r�d romantyk�w pisarz niemiecki, autor powie�ci i humoresek z epoki Sturm- und Drangperiode, m. in. Tytan, Siebenk�s oraz rozprawy V orschule der Aesthetik ( Wst�p do estetyki). Tu chodzi o cytat, kt�ry Krasi�ski przytoczy� w li�cie do Delfiny z 20 II 1845: ,,Je�li kiedy na tej ziemi wy, kt�rzy si� znacie i mi�ujecie, mo�ecie jeden zej�� si� z drugim, o, nie odwlekajcie, o, nie odk�adajcie, bo kt� r�czy wam, �e p�niej to samo mo�nem wam b�dzie � miejsca si� nie odmienia, gdzie�cie spotka� si� mieli � ale kto was zapewnia, �e ka�den z was stanie u miejsca obacze�. 398 Na wie�� o �mierci matki Delfiny Potockiej, Honoryny z Or�owskich Komarowej, Zygmunt Krasi�ski chcia� natychmiast po�pieszy� do Nicei. Pocz�tkowo towarzyszy� mu mia�a Eliza, co by�o wa�ne ze wzgl�du na ew. plotki. Tymczasem 20 II Krasi�ski napisa�: �Co do El[izy] powiem Ci, �e chcia�a jecha� ze mn� razem zaraz do Ciebie, �e nawet do Kiswej i Odescalchowej to napisa�a, ale tu choroba dziecka j� zatrzymuje. Dalej m�j ojciec potrzebuje, by zosta� kto przy nim, wreszcie na podr� z ni� nie mam fundusz�w. Rozwa� g��boko w g��biach serca swego, Dialy, co my�l� pisz�c list ten i bez �adnej nieuwagi, bez �adnej lekkomy�lno�ci racz przysta� na to, o co Ci� b�agam. Niepodobna, bym z�e Tobie przyni�s�, niepodobna...�. W tym samym li�cie mowa jest o: �duchowym niebezpiecze�stwie, kt�re Ci grozi � po prostu serce zsycha si� w Tobie � zmi�uj si�!� 15 III za� pisa�: �[...) widz�, wyjecha� � i Twoje interesa, i wszystko, co mnie si� tyczy, wymaga tego. Bo s�uchaj, Dialy, my�l�, to mo�e g�upstwo, ale my�l� to g�upstwo, �e nikt Tobie pr�cz mnie i nikt mnie pr�cz Ciebie si� nie da do dalszego rozwoju �ycia. Zatem wys�uchaj mojej pro�by, pro�by tego, kt�ry obraz matki Ci wiezie399, im pr�dzej go obaczysz, tym pr�dzej te� i jej rysy kochane, zachowane. Jutro z Augustem jedziem do Lipska przez Berlin, jedziem widzie� si� z Jerzym, kt�ry z winy w�asnego po�piechu i niecierpliwo�ci popsu� sobie jak najlepsze po�o�enie i teraz na pomoc mnie wzywa w rozpaczy. B�d� si� stara� mu wszystko u�o�y�, cho� ani wst�pi� do Drezna. Zapewne z nim do ko�ca miesi�ca zabawi� b�d� musia�, a pierwszych dni maja stan� w Wiedniu. Tam czekam Twoich rozkaz�w, kt�rym pos�uszny b�d� tak, jak dot�d im pos�uszny by�em. Je�li mo�esz mi pozwoli� zda� Ci si� na co� we W�oszech, i to gdzie naznaczysz, zaraz ruszam przez Alpy z Wiednia. Je�li za� wolisz, bym by� nad Renem, bym pojecha� do Heliusa i tam czeka� dalszych Twych rozkaz�w, jad� do Heidelberga. M�w tylko, Dialy, jak chcesz i gdzie chcesz � mnie wszelka droga r�wn�, byleby doprowadzi�a mnie do Ciebie. Bouderot nie bardzo mi jednak si� u�miecha, bo za par� tygodni tam jedzie pani Bran. i sze�� tygodni bawi� zamy�la. Lecz wiemy, �e mo�na w Bouderot unikn�� spotkania wszelkiego z lud�mi � powiadam Ci, jak chcesz, jak rozka�esz. W Wiedniu czekam na Twoje rozstrzygnienie. W li�cie Elizy do Ciebie, pos�anym wed�ug Twego rozkazu na r�ce Odesch-wej, jest li�cik m�j, w kt�rym to samo Ci powiadam. Mo�e Ci� zainteresuje si� dowiedzie�, �e wydrukowano w Pary�u paszkwil najobrzydliwszy przeciwko Henrykowi z wyra�eniem jego nazwiska, a co najosobliwszego, to, �e to pismo nades�ane z kraju. Najdotkliwsze s� tam rzeczy przeciw niemu samemu i ojcu jego, przeciw wszystkim jego Albom itd., itd. Oburzy�o to wszystkich w Pary�u i wydrukowali obrony � ale, uwa�asz, nazwisko tego naszego przyjaciela lata sobie. Nie mog� si� domy�li�, sk�d posz�a taka rzecz, jednak mamy powody do my�lenia, �e to Jegomo�� si� przy�o�y� do tego, bo ta broszurka jest niby odpowiedzi� na pisma pani Dolomieu. � A pani Dolomieu? Czy s�ysza�a�? Czy wierzysz? Czy� nie struchla�a? Czy pami�tasz wyra�enia ewangelii o dniach nast�pi� maj�cych, w kt�rych pot�gi niebieskie wstrz��ni�te b�d� i �wi�ci w pokus� uwiedzeni zaczn� upada�! Czy to nie okropnym jest? �eby t� kobiet� tak Amor potrafi� usidli� i uwie��, uwie�� tak szkaradnie! Powiedz sama, czy wszystko nie zdaje si� zbli�a� do jakiego� kresu ostatecznego, kiedy wszystko tak si� miesza, wik�a, szaleje, kiedy nie rozumiej� si� ju� ludzie i najrozmaitsze �ywio�y, sprzeczne sobie, ��cz� si� w przekl�tych u�ciskach chaosu! Bo�e! Zmi�uj si� nad nami! Zreszt� ten paszkwil na Henryka nikczemnie g�upio napisany, mam nadziej�, �e nas obojga zabawi i �e b�dziem go czytali razem, Dialy najdro�sza. Tylko zdrowia strze� i lecz si� pilnie, bo dochodz� wiadomo�ci mnie, �e niby si� leczysz, ale w istocie nigdy nie za�ywasz lek�w Ci naznaczonych, �e tak si� obchodzisz z kuracj�, jak ja � �e Ci krew puszczali, g�upstwo zrobili. To musia�o Ci� roznerwowa� do najwy�szego stopnia. Dialy, �e coraz gorzej z Tob� i �e stopniami zapadasz w bezw�adno�� zupe�n� [...] nie l�kaj si� mnie, Dialy, nie przynosz� Ci burz, przynosz� ci spok�j.,.�. Zygmunt Krasi�ski bardzo krytycznie ocenia� r�wnie� egzaltacj� religijn� Natalii, czemu wielokrotnie dawa� wyraz w swych listach do Delfiny Potockiej. Natomiast nie wiadomo, kim by�a Celina. 399 4 II 1845 Krasi�ski pisa� (ju� po �mierci matki Delfiny): ,,To mnie tylko ulg�, �e b�dziesz mia�a matki obraz, �e Ci ja go przywioz�, �em ja go odkry�, odwynalaz�, �e t� ostatni� kochanych rys�w pami�tk� ja Ci przywioz�...�, a 6 II 1845: ,,By�em teraz u malarza, kt�ry przemalowywa matki Twojej akwarel�. El[iza] by�a zacz�a, ale ja widz�c, �e z podobie�stwem si� mija, wyrwa�em, cho� ma�o si� nie rozp�aka�a, bo chcia�a koniecznie, by� Ty od niej mia�a, odebra�em wi�c i zanios�em do miniaturzysty''. Wreszcie 15 III: �Trzy obrazy matki Ci wioz�. Ja tak�e w stanie okropnym � ka�den list, rozmowa ka�da, jakby zbytek jaki nadzwyk�y mnie zaraz wycie�cza, wiecznie, jak Jerzemu bywa�o, powietrza mi brak, dwadzie�cia razy na dzie� wpadam jakby w letargowe stany. Ach! Bo Ty nie wiesz, ile si� to serce nacierpia�o od 6 stycznia400. To wielkie nieszcz�cie Twoje by�o jemu ciosem okropnym, a potem zacz�y si� te wszystkie bruits vagues, i po�o�enie moje �r�d nich okropnym, okropnym jest, o Dialy. Ale, jak Ci m�wi�, pisa� nie spos�b, c� ci wyt�umacz�. Wid�my si� jak najpr�dzej, by�my si� nagadali i nawidzieli, nim przyjdzie mi wraca� tam, gdzie � � pojmujesz mnie, Dialy droga. Czas mam do ko�ca lipca, w ko�cu lipca musz� nazad si� wybra�. O najdro�sza moja! Gdzie cisza Kampanii? Nie wiedzieli�my wtedy, co na nas w przysz�o�ci czeka� mo�e, ale nie, nie na Ciebie, bom ja czu� i wiedzia�, i czuwa� nad Tob�, i wszystko tak stara�em si� Tobie u�o�y�, by� nie potrzebowa�a ju� Topolin cienia za�ywa�401. Lepsze drzewa ko�o la L a n t e r n e402 albo cyprysy, cho� tak sm�tne, ko�o R e y � lepsze, wierz mi. Do obaczenia, Dialy, do obaczenia, odpisz mi zaraz do W i e d n i a z wyra�eniem, �e na list m�j z 22 kwietnia odpisujesz. R�czki Twoje oblewam poca�unkami z �ez. 12 maja mog� mie� odpis Tw�j. Teraz i na wieki Tw�j Zyg. M � l h a u s e n, 1 8 4 5. 3 0 c z e r w c a. Droga i najdro�sza Dialy! Chwil� po Twojego powozu znikni�ciu na zawrocie obejrza�em si�, �e Jan szub� wzi�� nazad do mnie. Natychmiast chcia�em sam si��� na konia, galopem dogna� Ci�, odwie��, ale poczmistrz �adnym sposobem mi konia na ten u�ytek da� nie chcia� pod pozorem, �e go zam�cz� gnaj�c, by dogoni� przed Dijon, i tylko u�yczy� si� zgodzi� powoziczku pocztowego. Widz�c wtedy, �e chyba w Dijon bym Ci� dogna�, ci�ko westchn�wszy powierzy�em szub� pocztylionowi i sam nazad do D�le zacz��em smutn�, bo ju� bez Ciebie, drog�. Czy� odwi�z� Ci szub� pocztylion? My�l�, �e tak, bo je�li� tylko p� godziny w Dijon � la Cloche zabawi�a, a musia�a� koniecznie tyle, to on Ci� dogna� z szub� � i dobrze, �e Ci� dogna�, bo nigdy, jak �yj�, nie widzia�em, �eby tak co chwila zmienia�a si� temperatura. W D�le stan�� Si�ys o trzeciej i poszed� kupi� le Char, jeszcze jeden egzemplarz dla Ciebie, zjad� cokolwiek, ale ju� nie w pokojach, z kt�rych okien patrzyli�my przez 48 godzin jak kardyna�-ksi��� kaza� stawia� rusztowanie, na kt�rym miano nas �ci��.403 O biedna i najdro�sza moja! Ty� przesz�a w tych pokojach przez rodzaj konania nerwowego, nie lepszego od rusztowania. O Didysz moja droga! Co ja si� napi�em �ez wewn�trznych, widz�c Ci� w takim stanie. O moja, moja Dialy! Wierz mi, rad bym by� poszed� na rusztowanie, gdyby te bliskie tarcice nim prawdziwie by�y, na to, by Ci� uwolni� od takich napad�w, na to, by zostawi� Ci t� ofiar� moj� okupiony spok�j i szcz�cie na reszt� �ywota. Ale ja tak samo tej zimy by�em, taki sam wstr�t do �ycia i wszelkiej czynno�ci czu�em, takie samo wewn�trzne przekonanie rozpaczne, �em ju� nico�ci�, tak� sam� niezno�no��, lecz �r�d tego stanu Ducha g�os, kt�ry mnie zbawia�, to by� g�os wo�aj�cy na mnie, �e jeszcze mog� Ci si� zda� na co�, by� Tobie dobrem i pociech�. Wtedym jeszcze uznawa�, �e nie trzeba umiera�, i w najsro�szych melancholii mojej ob��kaniach ten g�os, ta my�l, ta nadzieja si� mi przydawa�y, przywraca�y mi �y- 400 Data �mierci matki Delfiny Potockiej. 401 Tj . powr�ci� do Polski. 402 ,,La Lanterne� � dziennik paryski; r�wnie� nazwa konia Marc Beauvau. Tu oznacza Pary� i zapewne og�lnie Francj�. 403 11 VI 1846 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Rozstanie jest najgorszym z wszystkich gorzkich cierpie� �wiata. Ile� to ja ju� razy gotowa� si� w �yciu na to r u s z t o w a n i e i na nim cia ch��. Uczuj co� podobnego ku mnie, a mo�e Ci l�ej b�dzie, pomy�l, �e bez Ciebie ja nie jestem i �e to nie frazes � czy� to nie �wi�ta prawda, Dialy? Ot� z D�le wyruszy�em o 4-ej, w Besan�on by�em o 9-ej, ca�� noc jecha�em, kaw�m wypi� w Belfort o 8-ej z rana, a teraz w Mulhouse404 czekam na paroch�d, kt�ry ma mnie o wp� do 5-ej st�d porwa� do Strasburga. Wi�c dzi� b�d� w Kiehl nocowa�, a jutro rano dopiero b�d� w Heidelbergu. Przeczyta�em dzi� Reformator�w405 . Pierwszy tom bardzo znakomity i koniec drugiego tak�e bardzo dobrze napisany, jasno, mocno, bez przesady, prawdziwie i bez jednostronno�ci �adnej, tej zarazy umys�om gorszej ni� morowa cia�om. Ka�� oprawi� i przywioz� Ci � musim niekt�re miejsca razem przeczyta�, poznasz wtedy, jak nieodbit�, konieczn�, nieunikni�t� by�a rewolucja przeciw papiestwu, kt�r� zw� Reform�. St�d nie idzie, �e by�a doskona�o�ci�, wcale nie, ni prawd� w sobie, by�a fa�szem jednostronnym, ale koniecznym, bo wywo�anym przez fa�sz jednostronny tak�e, kt�ry w Rzymie by� osiad� na miejscu pierwiastkowej prawdy i si�y, i czysto�ci. Zwykle na tej ziemi nie prawda mocuje si� i bije z fa�szem, ale dwa fa�sze za �eb si� bior� i morduj�. Dopiero z tej bitwy rodzi si� prawda, a szata jej bia�� jest, bezkrwaw�! To dzie�o wi�cej o�wieca, ni� wiele innych, bo bez �adnego fanatyzmu pisane, z �wi�t� czci� dla prawdy i nieszcz�cia, i �wi�to�ci! Tam dopiero ujrzysz w �wietle prawdziwym t� arcydziwn� i straszliw� posta� Zyski406, kt�remu �lepota �cz nie przeszkodzi�a jedenastu walnymi bitwy rozporz�dza� i wygra� je wszystkie. Jedyny to przyk�ad w historii wodza �lepego, kt�ry wojn� sam jeden rzeczywi�cie prowadzi! Wkr�tce to b�dziem czytali razem, moja Dialy. Boj� si� tylko, by� pomimo szuby nie wpad�a zn�w w San-Laurentowe biedy lub w St. Assise si� nie rozchorowa�a � albo te� z wielu powod�w nie wpada�a mi cz�sto w takie g��bie melancholiczne, w kt�rych si� wydaje, �e w uszach brzmi: Lasciate ogni...407 Sono pratico, sono408 � i dlatego Boga co dzie� prosi� b�d� rano i wiecz�r, by Ci� strzeg� od takowych Ducha upadk�w. Czy� mi�o�� niczym nie jest? Czy� mi�o�� �adnej mocy nie ma, �e nie mog� doda� Tobie cho�by troch� �ycia, troch� si�y przynajmniej? Chcia�bym si� rozbi�, chcia�bym si� roz�wiartowa�, byleby� Ty si� spoi�a. Ciekawym, czy te� Honorat�409 znalaz�a� w Dijon? Czy 40 fr. jej dosz�y? No�yk Tw�j mi si� zda�, Didysz, bo m�j stary zgubi�em wczoraj. Mo�em go u Ciebie w koczu zostawi�. Oto ju� trzeba si� wybiera�, bo wkr�tce paroch�d przyleci. 1 0 � t a w w i e c z � r. Dopierom co do Kiehl przyby�. Ledwo mi nie zamkn�li szlabanu granicznego przed nosem, bo o 10-tej si� zamyka, ale za to tak grzeczni Bade�czycy, �e ani o paszport nie pytali si�, ani chcieli kaza� mi 400 cygar�w op�aca� � pu�cili. Francuzi gorsi. Jutro o 4-ej trza Si�ysowi wsta�, bo o 6-ej rusza paroch�d do Heidelberga. Ty pewno do Sens przyjecha�a� i nocujesz � jutro, kiedy ja w Heidelbergu, to Ty w St. Assise. Podczas jazdy z M�lhausen do Strasburga skoczy� jeden z urz�dnik�w kolei �elaznej na rusztowanie, na kt�rym sun�� m�j kocz, i powiada mi po polsku: ,,Czyta�em na regestrze zapisanych imi� pa�skie, wszak pan � pan Zygmunt. Ja z Lubelskiego, zowie si� Niemirycz, mam 1800 fr. na rok, z wiel� ziomkami przeje�d�aj�cymi o Panu cz�owiek si� nagada�, bo o Panu wiele m�wi�. Wiem, �e pan w Warszawie jak w wi�zieniu itd., itd.�. I �ciska� mnie za r�ce, i pyta� o kraj i 404 M u l h o u s e � franc. nazwa M�lhausen (por. nag��wek listu). 405 Zapewne Les Reformateurs du XVI si�cle peints pai euxm�mes, par H. M. Officier de l'Universit�, 1841. (�.) 406 Jan � y � k a (ok. 1360�1424) � rycerz i bojownik czeski z okresu husytyzmu, zwyci�zca w wojnach husyckich, prowadzonych przeciwko cesarzowi Zygmuntowi. Wzi�� r�wnie� udzia� w bitwie pod Grunwaldem. 407 Lasciate ogni speranza voi ch'entrate... � Porzu�cie wszelk� nadziej�, wy, co tu wchodzicie. S�ynny napis na wrotach piekie� w Boskiej komedii A. Dantego. 408 Znam to... znam. 409 Domownica Delfiny Potockiej. przysz�o��. I tak, to zeskakuj�c, gdy go urz�d wo�a�, to wskakuj�c nazad na rusztowanie lec�ce, rozmawia� ze mn� do Strasburga. Zostawi�em mu 100 fr. dla biednych w Strasburgu i 25 cygar�w da�em, co go miesza�o bardzo � ale jak�e ludzie wiedz� o cz�owieku. Cytowa� mi fakta z �ycia mego, z Petersburga, z Warszawy itd., itd. Dziwne takie spotkanie wygna�ca na kolei lec�cej! Wydawa� si� porz�dny cz�owiek, dobry Polak, wcale nie demagog. Jak ptak przylecia� do mnie, jak ptak odlecia�, nigdym go nie widzia� wprz�d, nigdy mo�e ju� nie obacz�, a tyle rzeczy wsp�lnych mieli�my mi�dzy sob� i do powiedzenia sobie. To tylko Polakom zdarzy� si� mo�e. Opowiada� mi, �e Towia�skiego w Bazylei widzia�, kt�ry ��da� od niego, by on uwierzy�, �e p. Andrzej jest nast�pc� Chrystusa, a dopiero potem obiecywa� mu wykry�, jakim sposobem wr�ci do Polski � i m�wi�, �e prefekt jego i innych imieniem rz�du francuskiego p�niej ostrzega�, �e to agent moskiewski! Co dzie� 70 lieues410 robi z Strasburga do Bazylei i nazad. Masz m�j dzie� ca�y. Teraz si� po�o��. Paszport dany w Morcy u st�p jury dot�d w kieszeni mojej, nikt si� o� nie pyta�, pytali si� trzy razy w Strasburgu, ale kontentowali si� tamtym. Niech Ci� B�g strze�e i prowadzi, i chroni, i kocha Opatrzno�ci� swoj�. My�l, Dialy, �e gdziekolwiek jeste�, wleczesz serce moje za sob� � gdzie Ty i ja. B�g Ci� chro� od wszelkiej choroby i przypadku, od wszelkiej bole�ci i nudy. �eby tylko St. Assise Ci nie zaszkodzi�o. Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 4 l i p c a 1 8 4 5. H e i d e l b e r g. Cho� ledwo pi�ro trzymam, musz�, musz� Ci donie�� to wszystko, i przyznasz, �e w sercu moim jest dywinacja, kiedy chodzi o to, co Ci� dotyczy. Proroctwa moje dope�nione i sprawiedliwo�� Boga przed grobem ukarana na ziemi! Pan Pot. w kazamatach w fortecy kijowskiej siedzi411. Cesarz, gdy przyjecha�, pyta� si�, gdzie go osadzili, a na odpowied�, �e jeszcze wolny, straszliwie si� gniewa�. Zatem aresztowano go natychmiast, w tej chwili gra� w karty u Pisarewa412. Wyszed� na pi�� minut, zapiecz�towa� milion czy dwa, co by� z sob� na wszelki przypadek przywi�z�, wiernym r�kom, m�wi�, �e powierzy�, i za �andarmami poszed�. Czyni� �ledztwo. 17 punkt�w zawiera zaskar�enie �ony i matki. � � Cesarz zostawi� swego adiutanta, Skariatina, adiutanta Or�owa i jeszcze jakiego� trzeciego, by doszli ca�ej tej sprawy. Co j� pogarsza dla niego to to, �e mn�stwo innych powstaje przeciw niemu os�b, wiele z r�nych stron i r�nego rodzaju rzucaj� na niego skarg i oskar�e�. Powiadaj�, �e chce wej�� w uk�ady z �on� i milion jej ofiaruje. Inni twierdz�, �e powiedzia�: Je perdrai dix millions mais je la ferai rentrer dans le fumier d'ou je l'ai tir�e413 . Id�c do wi�zienia mia� powiedzie�: Delphine n'en aurait jamais agi ainsi414. Teraz z g��bok� pokor� przed m�dro�ci� Bo�� zwa�, najdro�sza Dialy, jak Pan umie przez z�ych kara� z�ych, jak krzy�uje niegodziwych drogi tak, �e si� przecinaj� mi�dzy sob� i nawzajem si� mszcz�. Widz� w tej sprawie s�dziego, widz� oskar�onego, widz� oskar�aj�c�. Wszyscy troje do ksi���cia �wiata tego nale��. Ona pod�a, s�dzia 410 Lieue � mila francuska = 4 km 440 m. 411 Mieczys�aw Potocki oskar�ony zosta� przez sw� drug� �on�, Emili� Szwejkowsk�, o pr�b� otrucia synka Miko�aja. Prawdopodobnie chodzi�o o podanie choremu dziecku silnie dzia�aj�cego lekarstwa, zwanego Leroy. Wynik� z tego d�ugotrwa�y proces, kt�ry mia� dla oskar�onego tragiczny przebieg i przyczyni� si� do szybkiej likwidacji wielkiej jego fortuny na Podolu. 412 P i s a r e w � sekretarz i prawa r�ka Dmitrija Bibikowa (1792�1870), genera�gubernatora kijowskiego, wo�y�skiego i podolskiego w latach 1837� 1852. 413 Straci�em dziesi�� milion�w, ale wr�c� na �mietnik, z kt�rego je wyci�gn��em. 414 Delfina nigdy nie post�pi�aby w ten spos�b. Antychryst�, s�dzony zbrodniarzem i � jeden przez drugiego niszczon i zabijan. Dialy, teraz, kiedy wr�g obalony, a wkr�tce podeptany b�dzie, wznie� modlitw� za nim do Boga, by mu przebaczy� i duszy jego na wieki nie gubi�. Wczoraj jeszcze, gdy pyszny by� niegodziwiec, by�bym, bez wyrzutu, w pojedynku w �eb mu strzeli�, dzi�, gdy w kazamatach, nie �ycz�, by go wypuszczono, ale �ycz�, by dusza jego opami�ta�a si� i nawr�ci�a. Ty tego samego �ycz i zm�w Zdrowa� Mari� za nieprzyjaciela. Wi�cej nie mog�, padam z zawrot�w g�owy. Do obaczenia, do obaczenia, Krucyfixa przypilnuj, by milcza� i naj��. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 7 l i p c a 1 8 4 5. H e i d e l b e r g Moja najdro�sza! Oto �liczna dewiza: On doit prier, comme si on ne pouvait rien. On doit agir, comme si on pouvait tout415. Znalaz�em w wypisach, kt�re wyci�ga� Vado z r�nych ksi�g w Berlinie przez zim�. Si�. tak wyt�umaczy�: M�dl si�, jak Nico��, gdy modlisz do nieba, Czy� jak Wszechmocny, kiedy czyni� trzeba! Nie zda�o�by si� to do kryszta�owej piecz�tki z Chamonix? Wysz�o dzie�ko nowe p. Filareta Prawdowskiego pod nazw� Katechizm, spopularyzowane Prawdy �ywotne416. Dostaniesz w Ksi�garni polskiej w Pary�u � przeczytaj rozdzia� o terroryzmie, a zobaczysz, czy Si�. baje, kiedy m�wi o tym. Sk�din�d wysz�o Trentowskiego: O wyjarzmieniu Ojczyzny417 , pi�knie napisane, przywioz� Ci. Wysz�o te� jego w rodzaju D e m o n o m a n i i o T o w i a � s z c z y � n i e418, tak�e Ci przywioz�, a je�li chcesz wprz�dy t� broszurk� przeczyta�, to ona zamkni�ta w 3 zeszycie periodycznego dziennika ,,Tera�niejszo�� i przysz�o��419. Dostaniesz ten 3 zeszyt tak�e w Pary�u, ka� tylko Krucyfixowi. Po bulion pos�a�em do kuchmistrza 415 Nale�y si� modli�, gdy si� jest bezsilnym. Trzeba dzia�a�, gdy si� jest wszechmocnym. 416 Filaret Prawdowski � pseudonim Henryka K a m i e � s k i e g o (1812� 1865) � ekonomisty, wybitnego post�powego dzia�acza spo�ecznego i pisarza rewolucyjnego, autora m. in. prac: Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego spo�ecze�stwa, Pozna� 1843� 1845, O prawdach �ywotnych Narodu Polskiego, Bruksela 1844 i Katechizm demokratyczny, czyli opowiadanie s�owa ludowego, Pary� . 417 Bronis�aw Ferdynand T r e n t o w s k i (1808�1869) � filozof-idealista, czo�owy przedstawiciel mesjanizmu polskiego, autor licznych prac, pisanych po polsku, �acinie i niemiecku, a m. in.: Grundlage der universellen Philosophie, Karlsruhe u. Freiburg 1837, De vita hominis aeterna, Freiburg 1838, Vorstudien zur Wissenschaft der Natur..., Leipzig 1840, Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej, Pozna� 1842, wyd. II przerobione Pozna� 1845�6, Stosunek filozofii do cybernetyki, czyli sztuki rz�dzenia narodem, Pozna� 1843, My�lini, czyli ca�okszta�t logiki narodowej, Pozna� 1844 oraz Wizerunki duszy narodowej z ko�ca ostatniego szesnastolecia, Pary� 1847. W swych pracach filozoficznych usi�owa� stworzy� system polskiej filozofii narodowej. Rzecz o wyjarzmieniu Ojczyzny ukaza�a si� w tomie: Urywki polityczne, Pary� 1845. 418 Demonomania, czyli nauka o nadziemskiej m�dro�ci w najnowszej postaci ukaza�a si� w Poznaniu, w 1845 r., jako odbitka z �Or�downika Naukowego� 1844 r. 419 �T e r a � n i e j s z o � � i p r z y s z � o � � � czasopismo, kt�re ukazywa�o si� w Pary�u pod redakcj� Br. Trentowskiego w latach 1843�1847 i zape�niane by�o g��wnie p�odami jego pi�ra. ksi�ny Stefanii420 � nie wiem, czy dostan�. Wody pij� wci��, wci�� krew wali do g�owy, a po nocach konania. Przed 12-t� lub 1-sz� nie zasypiam, o 5-ej ju�em na nogach. Vado kontent ze wszystkiego � z obiad�w, z wody selcerskiej, z gazet, z powietrza, nawet z piekielnego upa�u. Ty okropnie na� cierpie� musisz, droga Dialy. U Brockenhausa i Avenariusa, ksi�garzy, ka� si� spyta�, czy jest brahma�ski dykcjonarz, indyjski i francuski, ale taki, w kt�rym indyjskie wyrazy drukowane literami francuskimi, i wiele kosztuje. Ojciec mnie o to prosi � chce chyba po sanskrycku si� uczy�. Sam pojecha� do Kodnia, zrzuci� dawnego, nowego rz�dc� wprowadzi� i urz�dzi� lepiej, po czym pojecha� do Dunajowiec. Dobry jest, �e si� tak m�czy za mnie, bo w Polsce to nie lada m�ka jednych odprawia�, a drugich przyjmowa�. Scen zawsze pe�no, skarg, utyskiwa� i rodz�cej si� nienawi�ci, a p�niej, kto wie, i zemsty � z tego powodu martwi mnie, �em ja raczej tego nie uczyni�, ale on. 420 Ksi�ny Stefanii Bade�skiej, z domu Beauharnais. MICHA� MYCIELSKI Co do Myc., gdyby kto taki istnia�, o kt�rym by� wiedzia�a, �e Ciebie nie lubi i �e wci�� do mnie przychodzi � i czy to po�rednio, czy bezpo�rednio, milczeniem czy s�owami, stara si� Tobie szkodzi� w mojej duszy, pytam si�, czy by� go lubi�a? Dlatego nie lubi� Myc. [...] Czy on nie mo�e moim oczom, memu sercu przynajmniej wygl�da� na Mefistofelesa... (20 XI 1844) MICHELANGELO CAETAN1, KS. TEANO Widzia�em Teana wczoraj, rozbecza� si�, skoro mnie ujrza�, zupe�nie przemienion. Z szyderskiego - tkliwy, z niewierz�cego w nic - pe�en uczu� religijnych... (29 XI 1842) Wiesz, ten Trentowski to arcypoczciwy cz�owiek, cho� cz�sto trywialny, nikomu nie podchlebia u nas, tam gdzie zawsze podchlebia kto� komu�. Jak�esz prawd� m�wi wyrznicielom szlachty, demagogom i republikanom, komunistom! Musim to razem przeczyta�. Przesad� Prawd �ywotnych i brak w nich serca wytyka i karci, i pot�pia. Wo�a jedynie do mi�o�ci i zgody, rozumuje z naj�ci�lejsz� logik� i z najwznio�lejszym sercem, a� pociecha sp�ywa na czytelnika! Jezuitom te� i Romie srog� prawd� gada, zobaczysz, to dzie�ko Ci� pocieszy, jako mnie pociesza. Vado mi je g�o�no przeczyta�, bo sam nie mog�, ledwo pisz�, jednak ju� czuj� si� lepiej i czuj�, �e te krwi napady min�. Je�li wody zaczniesz pi�, Dialy, przed moim przyjazdem, prosz� Ci� i b�agam, by� od jednej szklanki, najwi�cej dw�ch zacz�a i tak pi�a dwie tylko przez cztery, pi�� dni. P�niej trzy, zn�w przez cztery dni, wreszcie c z t e r y, a nigdy wi�cej, a� do ko�ca. Nie w ��ku, nie w pokoju pi� masz, bo inaczej lepiej nie pij, ale chodz�c i k w a d r a n s e m przynajmniej przedzielaj�c szklank� od szklanki, a dopiero w trzy kwadranse od ostatniej kaw� pij�c, je�li skutku nie ma, w p� godziny w przeciwnym razie. Dalej frukt�w [ani] kwas�w nic a nic. Zasypiania �adnego we dnie, po wodach zaraz ni po obiedzie, a� w nocy. Inaczej nie pij, bo b�d� trucizn�, a gdy zachowasz, co m�wi�, b�d� cielesnym zbawieniem. Prosz� Ci�, spr�buj je i tak r�b, jak b�agam, a pewnym, �e pomog�. Dzi� nic od Ciebie. Wczoraj Ci o stancji pisa�em i o dniu wyjazdu mego. Odpisz mi rych�o, najdro�sza Ty moja! Zn�w wczoraj w wiecz�r chcia�em siada� w pow�z i ju� lecie� do Ciebie � taka t�sknota mnie porywa. Tak si� urz�d�, Dialy moja, bym w Bouderot jednej chwili bez Ciebie nie przep�dzi�, ale wci�� od rana do nocy w ka�dej chwili m�g� by� z Tob�, narozm�wi� si�, napatrzy� si� Ciebie. Skoro u Humana naka�e suknie i kryptografi421 nakupi�, innego ju� interesu nie mam tam, tylko by� z Tob�, s�ysze�, widzie�, dotyka� si� przytomno�ci Twojej, do kt�rej mi t�skno, t�skno, m�j ukochany aniele. Niech Pan Ci� strze�e i melancholi� oddala od Ciebie. Stopy Twe ca�uj� drogie. Tw�j teraz i na wieki. 1 8 4 5. 9 l i p c a. Dzi�ki Ci, dzi�ki, moja Ty najdro�sza i najlepsza, za to, �e si� tak o mnie troskasz, �e mnie prosisz, b�agasz, zaklinasz, bym nie pi� t e g o p a s k u d z t w a, w tej samej chwili, gdy ja Ci� prosz�, b�agam, zaklinam, by� pi�a te wyborne wody. Kongestii co dzie� mniej, wszystko inny kierunek wzi�o. � � Przeczytaj Katechizm demokratyczny przez Filareta Prawdowskiego, wyszed� w Pary�u, �ci�nienie w broszurk� Prawd �ywotnych. Krew mi ca�a tryska z piersi i �cz, i m�zgu, gdy czytam pisane przy stoliku teorie rzezi i mordu. On w atrament macza� pi�ro, a p�niej dla drugich pi�ro przemieni si� w n�, a atrament w krew. Co to za brak sumienia musi by� w cz�owieku, kt�ry mo�e znie�� my�l, �e s�owa przeze� drukowane sta� si� kiedy� mog� zgub�, zamordowaniem wsp�braci; czy to nie szata�ska zimna krew? A chrzcz� takie spro�no�ci imieniem obowi�zku, Idei, po�wi�cenia wszystkiego Ludowi, Rzeczypospolitej, Cnocie! Zamoyscy sk�pstwo, Prawdowscy rze� w cnot� zamienili, tak jak jezuity g�upstwo i ciemnot�, a despoty ucisk � wielkie to �wiadectwo z�o�one Bo�ej Prawdzie. Nie uda si� Niegodziwo��, je�li jej P i � k n a nie przechrzcisz imieniem, nie oblachmalisz farb�. Zreszt� inne pomys�y tej ksi��ki jasne, s�uszne, prawdziwe. S� w niej kartki, kt�re bym uca- 421 K r y p t o g r a f i a � taki spos�b pisemnego wyra�ania my�li, by zatai� jego znaczenie. Istnieje obfita literatura na temat r�nych form pisma tajnego. Zygmunt Krasi�ski, kt�ry sam w korespondencji stosowa� szereg oznacze� umownych, m�g� kupowa� C.A.F. Hochheimera Dintenbuch, Lipsk 1804, b�d� te� J. L. Kl�bera Kryptographik Lehrbuch der Geheimschreibekunst T�bingen, b. m. 1809. Autor ten zreszt� podaje kilkaset pozycji tego rodzaju. �owa�, a s�, kt�re bym na wieczn� m�k� do piekie� rad rzuci�. Przeczytaj, bo same Prawdy za d�ugie i za strategiczne. Zasmuc� Ci� te kartki, ale Trentowski, kt�rego Ci wioz�, zn�w rozja�ni Ci Ducha, Zacnie i rozumnie walczy przeciw terroryzmowi i rzeziom. 1 8 4 5. O p i n o g � r a, 3 s e p t e m b r a. Najdro�sza, najdro�sza Dialy! Przyjecha�em tu zawczoraj. Natychmiast zdj�a mnie migrena, podobna do Twoich, i dzie� ca�y przele�a�em z p�kaj�c� co chwila g�ow� � mo�e to odbicie tej rany, kt�r� sobie g�ow� rozci��em w Wierzenicy. Ostatni list z Torunia pisa�em do Ciebie. Wszystko, co o Gen. le Serrurier422 Ci m�wi�em, prawd� � tak jak si� domy�lali�my. M�j ojciec odda� mi hipotek� Aleksandra423 � wypisuj� Ci j�: Scheda kury�owiecka: w powiecie uszyckim dusz 2364 w mohylewskim dusz ....................................... 1646 razem dusz ... 4 010 Ta scheda oszacowana rub. srebr. 589 632, czyli prawie 4 mi1iony424. D�ug�w jest wed�ug dzia�u r. s. 263 989 (tego nie rozumiem, bo pod�ug dzia�u powinno by by� tylko d�ugu 150 000 rub. sr., czyli Tw�j posag � i nic wi�cej, w tym musi by� pomy�ka). 50 dusz za�o�onych w banku w pow. uszyckim, co robi ...........7 500 rub. sr. l 855 dusz za�o�onych w pow. mohylewskim, co robi d�ugu bankowego ....278 250 rub. sr. d�ug J�zefowiczowej ........9 000 rub. sr. zatem d�ug�w wszystkich bankowych i tej J�zefowiczowej jest .........294 750 rub. sr. d�ug�w wed�ug dzia�u i w tych Tw�j posag 263 989 rub. sr. 558 739 rub. sr. a by�o ca�ej schedy 589 632 prosz� odj�� . . .558 739 zostaje .....30 893 rub. sr. Ca�a tu trudno�� to to, co znaczy: d�ugi wed�ug dzia�u 263 989, kiedy tylko 150 000 r. s. by powinny ci��y� na tej schedzie, w�a�nie Tw�j posag, a nic innego. Chyba �e ci�a�o co� z do�ywocia matki, ale teraz ju� nie ci�y. Stadn.425 spodziewam si�, mnie to obja�ni. Bankowego d�ugu jest zawsze po�owa warto�ci wszystkiego, ale nie wi�cej. W Besarabii w istocie jest kupiona ziemia, ale nieznaczna, ma�a posiad�o��. Na Stad-go czekam odpowied�, on wszystko obja�ni� powinien. Teraz s�uchaj, moja najdro�sza Dialy. Mo�e El. za dni kilkana�cie wyjedzie ju� i mo�e tak uczyni, jako� Ty mnie m�wi�a, to jest pojedzie do Darmsztadtu, by si� z Tob� spotka�, i z Tob� do Nicei. W takim razie czy by�aby� �askawa, ale nikomu i nikomu o tym nie wspominaj�c, kaza� gdzie jej naj�� przez Twych znajomych darmsztadzkich pomieszkanie dla niej i dziecka426, i s�u��cej. W takim razie Jana bym jej da�, sam zostaj�, by st�d pieni�dzy wydoby�, bo tego roku 5 000 owiec straci�em i grosza dochodu mie� nie b�d�, musz� szuka� po�yczki. M�j ojciec dopiero w nowembrze mo�e wyjecha�, bo tak samo uczyni�, jak Tw�j brat, i dopiero skutek tego b a n k r u c t w a b�dzie osi�gni�ty przy ko�cu oktobra. Ja albo troch� wcze�niej, albo z nim razem wyrusz�. Tymczasem El. sama pojedzie i mo�e, je�li nie za p�no i zimno jej b�dzie jecha� przez Darmsztadt i Heidelberg do Nicei, zamiast przez Wiede�, pojedzie tak, jake� m�wi�a, i wtedy by rada z Tob� si� spotka� i 422 Nie wiadomo, kogo oznacza ten kryptonim, bowiem rzeczywisty marsza�ek Serrurier zmar� w r. 1819. 423 Komara. 424 Z�p.; po 15 kopiejek na z�oty. (�.) 425 Pawe� S t a d n i c k i (zm. 1869) � wuj Delfiny Potockiej, przez sw� �on�, Pelagi� z Or�owskich. 426 W�adys�awa, urodzonego w 1844 r. ju� z Tob� pojecha� do Nicei, bo sama sobie rady nie da. Nikomu, prosz� Ci�, o tym nie wspominaj, ale rozpatrz si� w swoim czasie i interesach, by� wiedzia�a, czy mo�esz ju� w po�owie oktobra zacz�� zst�powa� ku Nicei. Dzi� tylko kilka s��w napr�dce pisz�. Migrena mnie zabija. Bieda zaraz odchodzi. A propos, po�o�enie Alberta jest jedno z najgorszych, sam Ge-na� ju� o tym g��boko przekonany i wszystko uczyni, by wyratowa� go.427 �le si� rz�dzi�, d�ug�w pe�no, a wierzyciele bez lito�ci i zap�aty lada dzie� ��da� b�d�. Prosz� Ci�, u�atwij Elizie, je�li pop�ynie do Darmsztadtu, podr� nicejsk� � tym pomo�esz niema�o mnie. Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia, najdro�sza i najlepsza, i najukocha�sza. Zdaje mi si�, jakobym z w�r�d �wiat�a w ciemno��, z �ycia do grobu si� dosta�, bo� Ty daleko. B�d� musia� teraz jak w� pracowa�, by gdzie znale�� pieni�dzy. B�g Ci� strze� od wszystkiego z�ego i od gospodarstwa kiedykolwiek, i interes�w w kraju. Do obaczenia, do obaczenia jak najpr�dzej. Stopy Twe ca�uj� wszystkimi serca �zami. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 1 8 4 5. 2 8 s e p t e m b r a. W a r s z a w a. Najdro�sza Ty! Eliza dzi� si� jeszcze nie dopakowa�a, ale jutro niezawodnie wyje�d�a, 30- go b�dzie w Poznaniu, 2-go w wiecz�r w Berlinie, 10-go lub 11-go w Heidelbergu � tam spodziewa si� list�w Twoich, zapewne ko�o 17-go najdalej zjedziesz si� z ni�. Kaza�a mnie, bym Ciebie bardzo o to prosi�, by� raczy�a z ni� p�j�� do Amerykanina z�bnika, dope�niam jej ��dania. Przesy�am Ci przez ni�: Z rzeczy krajowych z�o�on upominek � Trzewiki, bulion, kasz�, bursztyn, kminek. Bursztyn i kminek w sk�rzanej szkatu�ce, O jednej wewn�trz dziel�cej j� p�ce Z cyframi Twymi i czarn� koron�, Przy czym i chustk� znajdziesz Tw� z�o�on�, Kt�r�m Ci zabra� przypadkiem w Budero, A teraz znalaz� w rzeczach swych dopiero I wnet odsy�am. � Przy tym San Martyna428 Odsy�am tak�e, kt�rego godzina Przesz�a ju� w �wiecie � dobry by� przed laty, Lecz dzi� ju� pisarz starej z niego daty, Cho� go w swej my�li pot�nej rozbiera� I ma za m�drca � M........429 Genera�! 427 A l b e r t � tu: Jerzy Lubomirski, kt�rego sytuacja finansowa by�a w owym czasie katastrofalna i kt�rego uratowa� August Cieszkowski. 428 Louis Claude S a i n t � M a r t i n (1743�1803) � francuski pisarz i filozof, mistyk, autor m. in. Des erreurs et de la v�rit�, L'homme de d�sir (1790), Ecc� homo, le nouvel homme (1796), De 1'Esprit des choses (1800) i in. Wywar� du�y wp�yw na romantyzm europejski, zw�aszcza w Niemczech, Rosji i Polsce; m. in. na A. Mickiewicza. Zygmunt Krasi�ski pisa� o nim: �Wro�skiego mi przypomina obietnic� wieczn� i wiecznym niedotrzymywaniem � udaje, jakby wszystko zna� i wiedzia�, tylko nie m�g� tajemnic swych u�ycza� ludziom, zanadto jeszcze na ich poj�cie ma�oletnim...� (List z 6 IX 1845. Wyd. A. �.). 429 Mycielski. Wszystko to oddanym Ci b�dzie, a mam nadziej�, �e bulion znajdziesz idealnie dobrym. Sam Ci drugi transport przywioz�, jako i innych wyliczonych tu przedmiot�w. Wczoraj od Ciebie nic nie mia�em. Prosz� Ci�, niech tu do 6 nowembra odbieram od Ciebie wiadomo�ci, a p�niej w Wiedniu poste restante. Monikarza430 nie zapominaj, prosz� Ci� i b�agam. Smutno, nader smutno mi jest st�d wyje�d�a� na Litw�431, a smutno dlatego jedynie, �e d�u�ej listy Twe i�� b�d� � bo zreszt� niczego tu nie �a�uj� w Warszawie � ale to jedno, poniewa� moje wszystko stanowi, wi�c znowu wszystkiego tu �a�uj�. Wyjad� za� dopiero 3 oktobra, a 4-go b�d� w Knyszynie; pisa� b�d�, o ile b�d� m�g�, ale smutno mi, smutno, �e tak te listy le�� b�d�, bo Ty wiesz, �e one powszednim chlebem moim. Niedobrze mi na zdrowiu, przekl�ta grypa zn�w si� odezwa�a we mnie � kaszl� i piersi bol�. To szalonego uporu jest choroba, od kiedym przesz�ej zimy jej dosta�, dot�d si� jej pozby� nie mog�, powraca za lada odmian� powietrza � a potem melancholia mnie znowu po�era. Gdym nie z Tob�, gdy z Tob� nie przechadzam si�, gdy Tobie nie czytuj�, gdy nie je�d�� z Tob�, gdy rano si� budz�c, nie czuj�, �e wnet mog� Ci� obaczy�, to mi niemi�ym wszystko i nie potrafi� do niczego si� wzi�� � a z latami, w takich porach mojego osamotnienia, osierocenia od Ciebie, ro�nie gorycz g��boka, coraz g��bsza w duszy mojej g��biach. Tak mi si� czasem p�aka� chce, �e a� strach � a gdy, przy tym usposobieniu, jeszcze opadn� mnie interesa, gdy trzeba my�le� o wydobyciu sk�d pieni�dzy, o zaradzeniu najnudniejszym wymagalno�ciom po�o�enia, dobrach, owcach, kupnie zbo�a na zasiew, o g�odzie bliskim, o procesach itd., itd., tak to dalece z moj� natur� si� nie zgadza, �e mi r�ce opadaj�, �e m�j Duch ginie i jak zaj�c pod kapu�cianym li�ciem przepada pod pozytywizmem tych zatrudnie�. Jedne tylko Twoje interesa to maj� do siebie, �e mnie zawsze napotykaj� gotowym, obudzonym, �wawym � bo one tym samym, �e Twymi s�, natychmiast kolorytu idealnego, kolorytu krwi serca mego nabieraj� i rozp�omieniaj� iskr� we mnie. Musz� si� na Litwie z Grodzkim432 widzie�, kt�ry przybywa do mego ojca, i je�li powierz� kwit Tw�j komu, to jemu do r�k w�asnych i z zastrze�eniem, by go nie wyda�, a� mu napisz�. Tymczasem od Stad-go odpowied� przyb�dzie, a Grodzki wszystko mi wyt�umaczy i obja�ni, bo z gruntu poczciwy i bardzo bieg�y cz�owiek. Niech B�g Ci� os�ania, zas�ania, owiewa wszechmi�o�ci� i wszechopiek� sw�. Chcia�bym Ci krwi 430 Ary S c h e f f e r (1795�1858) � modny na�wczas malarz francuski pochodzenia holenderskiego, maluj�cy g��wnie obrazy o tematyce religijnej i literackiej, zwany przez Zygmunta Krasi�skiego �Monikarzem�. (,,Widzia�em wczoraj co� tak pi�knego, �e musz� Ci o tym kilka s��w napisa� [...], zobaczy�em obraz, kt�ry on kr�lowi holenderskiemu sprzedaje, Monik� nad brzegiem morza nawracaj�c� do �wiat�a wiary chrze�cija�skiej syna swego, jeszcze nie �wi�tego, Augustyna [...], dowiedzia�em si�, co to jest sztuka malarska; wprz�d nie wiedzia�em, bo przed �adnym obrazem nigdy mi �zy nie sz�y do oczu i dreszcz podziwu, uwielbienia, mi�o�ci nie przeszywa� plec�w i piersi�. Z listu do �ony, 3 VIII 1845, �Kronika rodzinna� 1881). Zygmunt Krasi�ski wysoko, ponad zas�ugi, ocenia� jego tw�rczo��. W lipcu 1845 r. pisa�: ,,To jedyny wielki artysta, kt�regom zna� za dni naszych, Rafael naszego wieku i taki, jakiego wiekowi potrzeba, bo nie tylko ju� obdarzon wizj� idea�u, ale te� i idea�u g��bokim zrozumieniem, refleksyjnym przenikni�ciem�. (Listy Z. Krasi�skiego. T. 1. Do Konstantego Gaszy�skiego, op. cit.) ��czy�a ich bliska za�y�o��, kt�ra znalaz�a r�wnie� wyraz w korespondencji. Ary Scheffer malowa� zar�wno Krasi�skiego, jak Delfin� Potock� i Eliz� Krasi�sk�. Tu mowa o portrecie Delfiny, do kt�rego aktualnie pozowa�a. 431 22 IX 1845 Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,Co do mnie, pisa�em Ci, �e 6000 owiec straci�em i grosza jednego dochodu nie mam. Dlatego w�a�nie musz� jecha� na Litw� [m. in. Knyszyn znajdowa� si� w granicach gub. grodzie�skiej], by cokolwiek zebra� pieni�dzy i tak rzeczy u�o�y�, bym przynajmniej na wiosn� co� mia��. (Wyd. A. �.) 432 Ignacy G r o d z k i by� rz�dc� d�br Krasi�skich w kluczu litewskim, knyszy�skim i �liwie�skim. mojej spod serca, m�zgu spod czaszki da�, gdyby� mn� karmi� si� mog�a i ro�� w si�y, kt�re bym utr�ca� � ale� podobno nawzajem karmimy si� sob� i, wy�szym sposobem, karmimy si� Duchami naszymi, i wtedy �aden z nas nie s�abieje, owszem, oboje si� podnosim i wzmacniamy. Lecz najdzielniej tak si� karmim, kiedy�my razem. O to chodzi, by i z daleka ta komunia r�wnie �ywotn� i silni�c� nas by�a. Wtedy nasta�by pomi�dzy nami ci�g�y cud! O wierz mi, wielka, niesko�czona mi�o�� jest ci�gle cudem, jest rodzicielk� cudu tak w ludzko�ci, jak w indywiduach, i nic cudownego nie sta�o si� ani na niebie, ani na ziemi nigdy, jedno przez Mi�o��! Chcia�bym modlitwami uprosi� Boga, by Ci� jak dzieci� swe ko�ysa� w �yciu, uspakaja� i koi�. Chcia�bym, by� dost�pi�a ulgi, spokoju, ciszy, by to serce, by ta krew, by te nerwy si� urytmi�y i, jak pie�� brzmi miarowo, tak kr��y�y w Tobie. O, Ty nie wiesz, jak niesko�czenie pragn�, by Tobie cho� nieco lepiej by�o. O siebie o tyle dbam tylko, o ile mog� si� do tego przy�o�y�, a zreszt� nic. Do obaczenia, do obaczenia, Dialy. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 7 o k t o b r a. K n y s z y n. 1 8 4 5. Najdro�sza! List Tw�j z 26 septembra wczoraj w wiecz�r tu stan��. W�a�niem o Tw�j interes si� naradza� z owym prezesem433 , rozk�ada�em przed nim papiery i hipoteki kury�owieckie, kiwa� g�ow�, nie zaprzecza�, �e dobry spos�b434, ale patrz�c na hipotek� Aleksandrow� uwag� k�ad�, �e w tak zaszarpanej hipotece posag daleko stoi mocniej, ni�by sta� d�ug Elizy. Najwi�ksze niebezpiecze�stwo dotyczy Ciebie, tj. �e pomimo te wszystkie usi�owania, do kt�rych El. si� zobowi�zywa w swoim rewersie dla Ciebie, gdyby ju� nie by�o sk�d odebra�, nic by nie odebra�a lub te�, gdyby mia�a do czynienia z lud�mi z�ej wiary, taki by wypad� wyrok s�du o milionie, jak wypad� wyrok konsystorz�w o 7-letniej Natalii435. Ale B�g da, �e my 433 By�ym prezesem trybuna�u, kt�ry ongi� pomaga� Zygmuntowi Krasi�skiemu w jego staraniach o korzystny dla Delfiny wyrok konsystorza mi�skiego. Pisa� o nim w�wczas (19 X 1843: ,,obywatel znany na ca�� Litw�, maj�cy zwi�zki z wszystkimi, dawny prezes, cz�owiek maj�tny i wzi�ty u wszystkich, do tego czynny, rozumny i zacny...� (Wyd. A. �.) W li�cie za� z 6 X 1845 Krasi�ski wspomina o jego przyje�dzie do Knyszyna. 434 O jaki to spos�b chodzi�o, wyja�nia fragment listu Krasi�skiego z 20 IV 1845: ,,Od Aleksandra trudno by�o ��da�, by milion wyp�aci�, kiedy nie wiedzia�, czy Tw�j kwit zda mu si� na zas�oni�cie si� � dopiero teraz o tym si� przekonywa. Kwit Tw�j jest na Podolu w r�ku plenipotenta mego ojca w Dunajowcach i dopiero odda go Aleksandrowi, gdy Aleksander wyzna przed prawem i zahipotekuje na dobrach swych milion, kt�ry winien niby Elizie. Takim sposobem na termin 13 maja [w tym terminie Delfina Potocka w my�l ��dania w�adz mia�a powr�ci� do kraju � por. przyp. do listu z 22 IV 1845] wszystko b�dzie w porz�dku, a wtedy z nim si� u�o�ysz, jak zechcesz, a gdy si� u�o�ysz, Eliza ust�pi z swoim milionem od hipoteki kury�owieckiej�. (Wyd. A. �.) 435 5 (17) XII 1841 r. Mieczys�aw Potocki z�o�y� na r�ce biskupa kamienieckiego, ks. Mackiewicza, pozew rozwodowy, w kt�rym tak uzasadnia� sw� pro�b�: �Po przyj�ciu do lat zupe�nych w zamiarze po��czenia si� zwi�zkiem ma��e�skim z JW. Natali� Komar�wn�, c�rk� JW. Honoraty i Stanis�awa Komar�w, we wsi Kury�owcach mieszkaj�cych, zawar�em z ni� prawne i formalne zar�czyny ze wzajemnym i zgodnym przyrzeczeniem przysz�ego ma��e�stwa. Lecz wkr�tce zmieni�em zamiar i nie wiedz�c o zachodz�cej mi�dzy mn� a rodzon� jej siostr� JW. Delfin� Komar�wn�, przeszkodzie z powy�szych zar�czyn wynik�ej, w r. 1825 d. 26 pa�dziernika zawar�em z t�� JW. Delfin� Komar�wn� ma��e�skie �luby, we wsi Kury�owcach, do wierzbowickiej parafii nale��cej. Tych �lub�w, ile w przeciwno�� praw �wi�tego ko�cio�a naszego zawartych, B�g nie b�ogos�awi�; mniemana �ona moja, jakkolwiek w praw- z tej anarchii wyjdziemy. Byliby�my dawno wyszli, gdyby Aleksander szczerze chcia� si� wzi�� i mia� cho� cokolwiek nie ca�us�w, ale serca braterskiego. Powtarzam Ci, dniem i noc� ten interes, ten kwit Tw�j przemieniony w Banka, za mn� stoi i straszy mnie, i przera�a. B�g widzi, �e krew bym moj� przela� na to, by temu kwitowi si� poszcz�ci�o � i przelewaj�c j�, zyska�bym sam, bo teraz z jego powodu wre mi i m�czy si�, i psuje, i kwa�nieje, i boli mnie w moich �y�ach, w �y�ach m�zgu, a to jeszcze nic, ale i w �y�ach serca, a to m�ka. Tak dr�� o to. Z panem Przeworskim, kt�rego W�ochy zwali P r i n c i p i n e m, rzecz tak si� ma. August z Wierzenicy pojecha� do niego i ekonomicznym swoim geniuszem, zastawszy go nad przepa�ci� i w rozpaczy, poratowa�, sprowadza mu z Poznania znajomego mi, s�awnego gospodarza na plenipotenta i rz�dc�. Principino powiedzia� Augustowi, �e nim zupe�nie wyjdzie z interes�w, ani my�li jednym krokiem posun�� si� ku Kasi436, do mnie za� sam nie pisze, tylko poczciwy August, m�dro�� wcielona ekonomiczna. Ni te� my�l, by Principino o Tobie zapomnia�. Zawsze, gdy pisze do mnie, wspomina, ale nie chce Ci� smuci� daremnymi j�ki i rozpacz� swoj�, a c� by innego m�g� pisa�? Potem Ty nie masz wyobra�enia, najukocha�sza Dialy, co to za hydra tysi�cg�owa i wysysaj�ca rozum i si�y cz�owieka, interesa polskie, szczeg�lnie gdy si� nad przepa�ci� stoi. Cz�owiek zg�upieje, zsinieje na Duchu jak trup, niczego mu si� nie chce po przeczytaniu dziesi�ciu pozw�w na dzie� i rozm�wieniu si� z 20-ma wierzycielami, kt�rym si� k�ama� musi, kt�rych prosi�, by mu aresztu na dobrach, na domu, na meblach domu nie k�adli. To okropny stan, to nie ja�miny Kampanii. B�ogos�awione w por�wnaniu kolce rzymskich p�ot�w wko�o Lateranu, co wchodz� w ko�� pacierzow�, gdy si� ko� obali! B�d� si� z nim widzia� przez Krak�w przeje�d�aj�c. Teraz do snu Twego. Nie, najdro�sza, nie, to nie �adna przesada, �adna egzageracja, to istna prawda, i im wi�cej b�dzie milcze� i welonowa� si�, tym lepiej uczyni, bo ze strony matki, bo ze strony genera�a duca d'Albufera nieprzyjemno�ci wiele mo�e na ni� spa�� za to, jeszcze mniej od tego ostatniego, jak od w�asnej familii, nie licz�c do tego i innych, od kt�rych tak�e mog� nast�pi� nieprzyjemno�ci437. Nigdy nie spos�b, na miejscu nie b�d�c, wyrozumie� tego miejsca wszystkie stosunki i ca�e rzeczy po�o�enie. T�umacz szkockiemu posesorowi stan w�o�cian polskich � ani pojmie. Prosz� Ci� tylko, wierz wiar� �lep� w prawd� s��w moich, zreszt� sama Ci je wyt�umaczy. Nied�ugo powinna tam ba�amuci�, strzec si� plotek i nym ma��e�stwie innej osobie mog�aby zapewni� pomy�lno��, w m�j dom jednak szcz�cia nie wnios�a, przebywaj�c najcz�ciej za granic�, uchylaj�c si� od wsp�lnego ze mn� mieszkania, w kr�tkich za� tego mieszkania przerwach nie uszcz�liwi�a mnie potomstwem, tym istnym celem ma��e�stwa, t� jedyn� pociech� ma��onk�w i t� rodzic�w nadziej�, od urodzenia si� [!] w swoich dzieciach... Wszystko wynika niezawodnie z braku zezwolenia i b�ogos�awie�stwa boskiego, kt�re prawym tylko towarzysz� ma��e�stwom, i przekona�o mnie na koniec, �e zwi�zek m�j nie jest wa�nym i do godno�ci sakramentu podniesionym nie zosta�. Niewa�no�� t�, jak obja�ni�em si� p�niej, stanowi prawna przeszkoda, nazywaj�ca si� w prawie kanonicznym impedimentum publicae honestatis, to jest moje powinowactwo duchowne, pochodz�ce z owych poprzednich zar�czyn z rodzon� siostr� tera�niejszej mniemanej mojej �ony JW. Natali� Komar�wn� zawartych.� (Cyt. za dr Antoni J. [Rolle] Beatrycze. Opowiadania historyczne, seria VII, Lw�w 1891). 436 Katarzyny Branickiej, o kt�rej r�k� si� ubiega�. 437 Prawdopodobnie mowa tu o Elizie Krasi�skiej, kt�ra wyjecha�a w�a�nie za granic� i mia�a si� spotka� z Delfina Potock�; Zygmunt Krasi�ski uwa�a, �e potrzebne jest tu maksimum dyskrecji, ze wzgl�du na nieprzyjemno�ci, jakie mog�yby spotka� Eliz� ze strony jej rodziny oraz � zapewne � Wincentego Krasi�skiego, bo jego chyba oznacza �w kryptonim. Rzeczywisty duc d'Albufera, marsza�ek Suchet, zmar� w r. 1826. komera��w, Pawe�eczk�w438 i C-gnie, a je�li zupe�nie si� ustrzec niepodobie�stwem, to przynajmniej wszystko robi�, co tylko mo�na na to, wszystko, by jak najp�niej si� odezwa�y wszelkiego rodzaju wdowy, gdy za� g�ga� by zacz�y, to natychmiast ka�u��, wko�o kt�rej te g�si g�gaj�, opu�ci�. Nie, nie my�l, by to by�a egzageracja, wy�niona Tobie pod portykami pa�acu Do��w! Dzi�kuj� Ci, dzi�kuj�, �e kochasz sw� �w. Teres�439 i �e jej dzi�kujesz za to, �e ona dniem i noc� my�li o Tobie i kocha Ciebie, biedna �wi�ta! Kto w sam g��b jej duszy zst�pi, by widzie�, co si� tam dzieje, ile westchnie� pos�anych, a nie g�o�no � ile t�umionych my�li i uczu�, by nie nudzi� Ci�, nie naprzykrza� si� Tobie, nie smuci� smutku Twego! Gloz� 440 musia�em przerwa� � wiekuista mi�o�� � to p i e k � o B o � e B o � e g o k o c h a n i a, nie wyrasta spod kartofli, spod oziminy, spod jarzyny. Ach! �eby� Ty wiedzia�a, �r�d tej nudy tutejszej, jakie czasem zdarzaj� si� obrazy rozdzieraj�ce dusz�. Np. wracasz bryczk� z folwarku jakiego, oddalonego, do domu � ksi�yc w pierwszej kwadrze wschodzi, z drugiej strony chmury jesienne, czarne � przed Tob� piask�w r�wnina, p�dzisz, a tu spod p�otu j�k, spojrzysz, a pod p�otem kl�czy wychud�a kobieta, z dzieckiem u piersi w �achmanach, a mr�z bierze, �r�d zmierzchu jak widmo st�pa do Ciebie. Ty� bryczk� zatrzyma�a, widmo kl�ka przed ko�ami i j�czy: ,,Nima z cego, nima z cego �y�, a na pa�scyzn� p�dz�, m�c�, dr�c�, egzekwuj�, mi�osierdzia troch�, ja�nie o�wiecony�. I przypada do piasku widmo wraz z dzieckiem, a obok Ciebie siedzi Tw�j komisarz i powiada Ci, �e jak jednej dasz, to wszyscy przylec�, i �e to udanie tylko; a tymczasem w tym g�osie g��d si� odzywa i n�dza. Wtem kilka krok�w dalej nadsuwa si� gromada w�o�cian, pro�b� Ci podaj�, patrzysz � prosz�, by� im darowa� 12 000 z� czynszu. Naturalnie, �e nie mo�esz na to przysta� � wi�c, by przyk�adu nie dawa�, �e� powolny, �e dajesz si� oszukiwa� bez wywiedzenia si� o prawdzie, jak rzeczy stoj�, musisz i t� biedn� u k� Twoich le��c� porzuci�, nic jej nie daj�c, a� dopiero ka�esz w domu �ledztwem wyja�ni�, czy ona nie udaje, a wtedy jej pomo�esz. Ale tymczasem zosta�a le��ca z dzieckiem na piasku. O, stokro� jeszcze lepiej s�u�y� ludziom, ni� rz�dzi� lub panowa� im, bo panowanie wszelkie to s�u�ba s�u�b, przynajmniej tak by powinno by�, i wolniejszy stokro� s�uga ni� pan! Dlatego tyle z�ych pan�w! List tu przy��czony oddaj Jerzemu, kt�rego adresu nie wiem � nawet nie wiem, czy nie gdzie w Dieppe dot�d bawi. 8 o k t o b r a. Co za czas, co za s�ota, co za wicher, co za paskudztwa. Ca�y chory si� czuj�, a bardziej jeszcze na umy�le, ni� na ciele. Wie�, a s�ota i zimno, to rodzaj piek�a. Owidnokr�ni�o mnie b�oto i woda. Ach! To nie ulice Lip na Gu�raud! To nie Sabaudii w�wozy! To nie Chamouny � to nie przecudowny Leman, to nie szczyt Jura�ski, to nie D�le 438 P a w e � k i � to Pawe� S a p i e h a (1781�1855) � trzeci syn Franciszka Ksawerego i Teresy Suffczy�skiej oraz Pelagia z Potockich (1775� 1846), siostra Mieczys�awa Potockiego. 439 Czyli Zygmunta Krasi�skiego. W li�cie z dn. 4 IX 1845 r. pisa�: ,,Czemu� �w. Teresa tyle mnie zachwyci�a, unios�a, zaj�a? Oto dlatego, �e stan jej Ducha przypomnia� mi wiele stan�w mojego i �e si�a jej uczucia pokrewnie si� odbi�a w sile mojego! Gdyby by�a szcz�liw� i spokojn� w swej niesko�czonej, boskiej mi�o�ci, �adnego by na mnie wra�enia nie wywar�a. Zostawi�bym j� w�r�d grona anio��w, ale �e powie�� jej boskiego serca, tyle ludzka, co anielska zarazem, tyle rozdarta, rozerwana, tyle pokrajana na przepa�ci i szczyty w �wietle k�pane, tyle � s�owem � podobna do �ycia mojego, dlatego prawd�m �yw� uczu�, gdym j� czyta�...� 8 IX tego� roku za� podpisuje si� w li�cie do Delfiny: ,,Twoja teraz i na wieki �w. Teresa�. (Wyd. A. �.) 440 U�amek na�ladowany z Glosy �w. Teresy � parafraza g�o�nego utworu poetyckiego mistyczki hiszpa�skiej, �w. Teresy z Avila (1515�1582). Dwa ostatnie ust�py napisane zosta�y w 1851 r. Wyd. 1858. �Tu, jak mog�em, ko�czy�em Gloz�, kt�r�m zacz�� dla Ciebie i w kt�r�m wetchn�� wszystkom, co uczu� na tej ziemi ku Tobie, ko�czy�em j�, o ilem zdo�a�...� (List z Wiednia, 28 XI 1845. Wyd. A. �.) zielone! To nie smugi, ��ki, wzg�rza do Annecy doprowadzaj�ce! Dziwna rzecz, �e jeden cz�owiek mo�e by� tam i tu, �e jeden cz�owiek mo�e i tego, i tego dozna�, by� szcz�liwym i pi� s�o�ce z Tob� � by� smutnym po psiemu i pi� b�oto bez Ciebie! �wi�t� Teres� pisa� i o kartoflach rozprawia�. My�l�, �e co przyczyn� najwi�ksz� �mierci na ziemi, to ta niejednostajno�� po�o�e� i uczu�, to to zapadanie w d�, bywszy na g�rze � to ko�ysanie si� od nieba do ziemi, od wesela wewn�trznego do rozpaczy! Jak�e� mo�e wytrzyma� skorupa cz�owiecza, anio� tego nie doznaje, wi�c te� ma �ywot wieczny! 9 o k t o b r a, w wiecz�r. Czy by�a� kiedy sama w jesieni, przy wietrze, s�ocie, z dwoma �wiecami, z t�skn� dusz�, z smutn� dusz�, na wsi, w dworze polskim, dr��cym wszystkimi oknami? Czy by�a� kiedy tak w Tulczynie441? Czy pami�tasz, co za pustki, co za odleg�o�� od �wiata �yj�cych! Ca�y dzie� dzi� chodzi�em wzd�u� i wszerz po izbie � na krok wyj�� nie spos�b � tak wzdycha�em do dalekiej Ciebie! Tak wystawia�em sobie, �e wchodzisz wszystkimi drzwiami tymi zamkni�tymi do mnie! Och! T�skni�em okropnie, t�skni�em ogromnie do Ciebie. Darowa�em dzi� d�ug ca�y ch�opom moim, winni mi byli 50 000 z�, l 600 kap�on�w, 879 korcy �yta � i kap�ony, i �yto, i pieni�dze im odpu�ci�em, pami�tny s��w Chrystusa: �Komu odpu�cisz itd., itd.� Ledwom to uczyni�, przybywaj� listy z Kodnia442 donosz�ce, �e tam z g�odu umieraj�, �e ju� zbo�a nie maj�. Wi�c niech przysz�e 12 000 z� lub 500 korcy �yta � a ja sk�d�e wezm�? Oto masz przyjemno�ci wsi i po�o�enia, lepiej by� psem ni� panem polskim. Co ja si� nafrasuj�, namarkotni�, nak�opoc�, nam�cz�, nagniewam, co sobie krwi napsuj�, a w ostatecznym wyniku g�upiej� i durniej�. Wystawisz sobie �atwo, co to za m�ka dla cz�owieka, co pisa� Gloz�, nagle spa�� w takie okr�gi, w takie, pozytywizmu. Melancholii ju� mam po uszy i przeklinam wszystkie dobra jakie b�d� na �wiecie. Ty ani wyobra�enia nie masz, co to jest, co chwila co� przykrego, co chwila mniej intraty, co chwila nudy i to takie, co m�zg zwierz�c� i si�� wysysaj� � walczysz, a widzisz, �e daremna walka � dzi�kuj� za s�u�b�! My�l wi�c, �e jest cz�owiek o 400 mil od Ciebie, �r�d potopu, wichr�w, sam, zn�kany wszystkim, co sprzeczne z jego natur�, otoczon, co wzdycha ku Tobie i dzi�kuje Bogu, �e Ty nie w takim po�o�eniu, �e Ty nie na wsi i nie okolona interesami. 10 o k t o b r a. Przez czas pewien nie pos�yszysz o mnie, nie troszcz si� i nie l�kaj o nic. B�d� w ci�g�ym ruchu, w ci�g�ej podr�y, na g��bokiej Litwie, tam gdzie nie warto sk�ada� list�w na poczt�, bo nigdy nie dojd�. Mo�e tak przez dni dziesi�� nie pos�yszysz o mnie, prosz� Ci�, nie l�kaj si� ni frasuj, prosz� Ci�. W tej chwili, gdy ju� trzeba na poczt� odsy�a� koniecznie, by wyjecha�o, odbieram z poczty o dwie mile st�d stoj�cej dwa listy Twe z 27 i 29 septembra. Nie gniewaj si� na mnie za to, �e chcia�em budzi� Twego Ducha upadaj�cego cho�by jego rozdra�nieniem, kto ode mnie mo�e lepiej wiedzie�, co choroba i co melancholia, co upadek si�, co rozpacz czarna, co beznadzieja! O, nie my�l nigdy, �e si� skar�� na to, �e Ty si� skar�ysz, ja si� skar�� na to, �e Tobie niedobrze, i wierz mi, w ka�dej chwili got�w bym umrze� za Ciebie � i wi�cej jeszcze, w ka�dej chwili �y� nieszcz�liwie, byleby Tobie dobrze by�o. Wszystko, co piszesz o rewersie Sulatyckiego443, musz� rozwa�y�. � � Jutro st�d wyje�d�am, za trzy dni b�d� w Brze�ciu, opatrzywszy wsie Elizy ko�o tego miasta i wtedy zobacz�, co dalej robi� i jak si� pu�ci� w stron� tej dantejskiej, staroszlacheckiej figury Stadnickiej! Biedny Monikarz, co� mi m�wi, �e o�lepnie. To za pi�kna Lebens-Ironie, �eby si� nie mia�a dope�ni�. Ale niech wprz�d Twoja twarz pod jego p�dzlem wytry�nie z p��tna. Biedny! I ja 441 T u l c z y n � miasteczko w powiecie brac�awskim guberni podolskiej; w�asno�� Potockich (Srebrnej Pilawy), o�rodek ich olbrzymich d�br. Szcz�sny Potocki wzni�s� tu oko�o r. 1765 pa�ac, kt�ry przeszed� drog� schedy na Mieczys�awa Potockiego, m�a Delfiny. 442 K o d e � � miasteczko w Lubelskiem n/Bugiem, w pow. bialskim, ongi� rezydencja Sapieh�w, kt�ra drog� spadku przesz�a do Branickich i stanowi�a w�asno�� Elizy Krasi�skiej. 443 By� mo�e Jan S u l a t y c k i � syn Wojciecha i Franciszki z Mrozowskich, oficer wojsk polskich, marsza�ek podolski. mo�e te� kiedy� jeszcze �lepym b�d�! To straszne, ta noc doczesna, a w i e c z n e j wszystkie oznaki nosz�ca na sobie! Biedny ojciec Beatryczy444! Dzi�kuj� Ci za mieszkanie, gdy ten list odbierzesz, ju� b�dziesz zapewne w towarzystwie. Niech B�g Ci� ukocha, opiek� otoczy rzeczywist� i niesko�czon� w swej mocy, jak ja Ci� kocham i otaczam idealn� i niesko�czon� tak�e, ale tylko w uczuciu i pragnieniu. My�l i pami�taj o mnie. Do zobaczenia, do zobaczenia, do zobaczenia. R�ce Ci �zami oblewam. Tw�j teraz i na wieki Zyg. D u n a j o w c e445. 1 8 4 5. 1 8 o k t o b r a. O jedyna moja! Na ziemi Twojej w�asnej pisz� do Ciebie, z ziemi Twojej, p�yn�cej mlekiem i miodem, wo�am do Ciebie, ale te� trzeba przyzna�, �e i b�otem p�ynie. Miodu, mleka dot�d nie widzia�em, ale b�otam si� napatrzy�. S�uchaj, jak si� tu dosta�em. 14- go wi�c wyjecha�em z Kamienicy pod Brze�ciem, na kilka minut przed wyjazdem pisa�em do Ciebie. Odt�d przez cztery dni i trzy noce i p� wci�� widzia�em przed sob� osiem koni p�dz�cych po piaskach, po sapach446, po wodzie, po bagnie poleskim zrazu, p�niej po wo�y�skich lepszych ziemiach. wreszcie po tym gruncie czarnym podolskim, tak czarnym, �e a� granatowy z daleka, i tak klejowatym, �e gdzie si� przyczepi powozu lub cz�owieka, tam przyrasta jak pijawka i nie puszcza. P�dzi�y te osiem koni i wci�� s�ysza�em dniem i noc� rozmow� pocztylion�w z ko�mi, zrazu polsk� mow�, a im dalej, tym bardziej rusk�, rozmow� nieustann�, w innych krajach ju� umilk��, cz�owieka dodaj�cego si� i �ycia zwierz�tom s�owami, pro�b�, skarg�. Co chwila furman z koz�a wo�a, a fory� j�czy, piszczy � to namawiaj� konie, to biczem po nich trzaskaj�. Tak porwany i tak wko�o owymownion p�dzi�em, p�dzi�em, p�dzi�em, a nie sto razy my�la�em, �e p�knie kocz, �e si� przewr�ci, �e ca�y wlezie w b�oto, �e konie si� po�o�� i zdechn�. Ka�u�a wio�niana Augusta pod m�ynem wierzenickim niczym, ju� i ten kocz st�pa ku nie�miertelno�ci, jedna �rubka nie p�k�a, jeden resor si� nie przegi��, a jednak co chwila skaka�y wszystkie rozpaczy podrzutami, a� ko�a piszcza�y, a� p�aka�y osie. Przez trzy d�ugie, ogromne noce ksi�yc wstawa� zza olbrzymich sosen i �wieci� mi, ale nigdzie miejsca, gdzie by mo�na si� umy�, bo umywa� si� po tych karczmach, po tych lepiankach, wychodzi� z powozu na te dziedzi�ce, pe�ne �mieci i przedpotopowego b�ota, by�oby brudniejszym ni� nie umywa� si� wcale � nigdzie kawy, nigdzie mleka, pieczyste z sob� zabrane, kawa z sob� wzi�ta s�u�y�y mnie � musia�em te� i czasami, z powozu nie wysiadaj�c, czeka� � 4 godzin w �ucku, cztery w M�ynowie, 3 w Ostrogu, dwie w Proskurowie447 � koni nie by�o na poczcie, wi�c b�agaj �yd�w, a u �yd�w �wi�to, wi�c b�agaj ich dukatami. Ile ka�dy ko� z tych, kt�re dadz�, wart, ka�� prawie zap�aci�, by Ci� przewie�� do nast�pnej stacji. Wreszcie wczoraj rano staj� w Proskurowie, pytam o Tro�cianiec. Ledwom si� dopyta�, cztery mile na bok � prykaszczyk448 pocztowy nie chce dawa� koni pocztowych, zatem szukaj �yda i padnij mu do n�g. �ydy m�wi�: ,,Wielkie �wi�to u nas�. O cztery mile do celu podr�y stoj�, czekam, nie mog� dojecha�. Niebo si� zachmurzy�o, wiatr mro�ny, zimno. O 7-ej z rana chodz� po obrzydliwej izbie pocztowej, przede mn� na dziedzi�cu zaspy b�ota. �a��, prosz�, p�aka� si� chce, godziny mijaj�, wreszcie prykaszczyk daje si� ub�aga�. Sze�� razy dro�ej wymaga od ceny zwyk�ej � przystaj�, zaprz�gaj� mi jeszcze przez godzin�, bo zwykle godzin� trwa zaprz�ga- 444 Ary Scheffer, kt�ry malowa� Beatrycze. 445 D u n a j o w c e � maj�tek po�o�ony w pobli�u Kamie�ca Podolskiego, ongi� nale��cy do matki genera�a W. Krasi�skiego. 446 S a p y (starop.) � grunt b�otnisty, mokrad�a. 447 Poprawnie: P�oskirowie. (�.) 448 Prikazczik � tu: zarz�dzaj�cy. nie � wreszcie wyje�d�am. Dopiero� z traktu na bok zaczn� mnie wozi� po wzg�rzach i jarach, po od�ogach, ugorach, zasiewach, po spadzisto�ciach tak stromych, tak niewyrobionych, �e mi przypomina�y drogi owe nasze, po kt�rych kopyta mu��w nas nios�y. Jad� przez Felsztyn, tam jemszczyki (pocztylioni � mo�e� zapomnia�a) pytaj�, gdzie do Tro�cia�ca: ,,Mila, pane�. � Ty wiesz, co to mila tu � nieoznaczono�� przestrzeni. Jedziem dalej, zaczynamy b��dzi�, krecim si� ko�o Tro�cia�ca, a nie mo�em go znale��. Orz�ce ch�opy sz�stkami wo��w ogromnych, podolskich, z ob��du nas tego wywiedli. Wreszcie doje�d�am. �adna wie�, rozsypana po g�rach i do�ach, zasnuta krzewin� i drzewami. Na ubocznym wzg�rzu, ponad dwustu chatami, dworek niepyszny, ale cho� ubogi, ch�dogi. Zaje�d�am, u bramy kamerdyner wo�a: ,,Nie ma pana, wczoraj do Makowa, do pan�w Raciborowskich pojecha��. Chwila w�ciek�o�ci przelecia�a mi przez pier�; sto mil zrobi� i nie zasta� s�siada, rzecz to polska wprawdzie. Zm�czony jak pies, wysiadam jednakowo�, prosz� o pi�ro i papier, pisz� zaraz list do p. Paw�a449 i wyprawiam pos�a�ca z doniesieniem, �e go nazajutrz czekam w Dunajowcach. Kamerdyner, staro�ytny s�uga, w tradycjach zacnych go�cinno�ci polskiej wychowan, pyta mnie si�, czy obiadku nie pozwol� � pozwalam i owszem, bom nic nie by� gor�cego jad� od Kamienicy, a potem chcia�em troch� wypocz��. Zatem idzie obiad �w przysposabia�. Zosta�em sam w salonie tro�cianieckim i wiele pami�tek mnie otoczy�o w nim � a� �zy mi do �cz przysz�y. Czysty salon, krzese� ze dwana�cie rz�dem przed kanap� z obu stron stoj�cych, czerwonych i w rozmaite wzory haftowanych, pewno robota biednej cioci Pelagii450, na �cianach Tw�j ojciec, Ty, Napoleon, litografie. Te same litografie ojca Twego i Twoje, co u Ciebie widzia�em. Wtedy mi si� jako� w tym salonie at home zrobi�o, potem patrz�, szafka z szklanymi szyby, za szk�em wida� drobiazg�w mn�stwo � w samej g��bi akwarelk� blad� ju� bardzo, dawno ju� zna� malowan�, ale uderzaj�cego podobie�stwa, matki Twojej w welonie bia�ym, z dwoma puklami sp�ywaj�cymi na czo�o. Musi to by� obraz przed 30 laty robiony. Wtedy �zy mi do �cz przysz�y i westchn��em do tego obrazu, do tej twarzy takiej bladej, a pi�knej wonczas, prosz�c Jej Ducha, by strzeg� Ciebie, a pod t� akwarel�, co mnie tak wzruszy�a, ujrza�em kilka male�kich przedmiot�w, od kt�rych wzmog�o si� moje wzruszenie: ujrza�em ma�ego z lawy lazzarona w barce z ilawy, ujrza�em kawa�eczek freski staro�ytnej, z napisem na nim H e r c u l a n u m 1 8 3 9. Przywioz�a to biedna ciocia z podr�y w�oskiej, a zbiera�a te drobiazgi przy nas w Neapolu, tej zimy z 1838�1839 r. O! �zy mi pop�yn�y ciurkiem z �cz, jaki� zawr�t dziwny opanowa� g�ow� � od razu ujrza�em noc ow�, gdy Wezuwiusz bucha�, gdy tak ksi�yc �wieci� nad p�omie�mi czerwonymi, a zarazem i Palazzo Valle, i cioci� Pelagi�, i matk� Twoj� w tym wielkim w�oskim salonie � ujrza�em je. A jednak by�em w Tro�cia�cu, przedzielony od 1839 r. sze�cioma laty i od nich obu przedzielony tym, co ju� na czas si� nie liczy � a jednak czu�em w tej chwili dobitnie przytomno�� �yw� i jednej, i drugiej � i zacz��em w Duchu rozmawia� z nimi. Potem poszed�em do ogr�dka i, pod oknem pokoju, gdzie ciocia Pelagia umar�a, zerwa�em par� kwiateczk�w i w�o�y�em je do pularesu. Zaschni�te oddam Ci w Nicei. I wr�ci�em zn�w do salonu, i stan��em zn�w przed matki Twojej obrazem, i zapyta�em si� jej ze �z� w oku o co�, a z g��bi serca i sumienia. Lecz o co si� jej zapyta�em, nie powiem Ci teraz � powiem dopiero a� kiedy�. Kamerdyner stary wszed�, doni�s�, �e gotowy obiad. Co�kolwiek przek�siwszy, zn�w si� pu�ci�em w drog� ku Jarmoli�com. Rozchmurzy�o si� � s�o�ce bliskie zachodu wygl�da�o zza obs�on swoich i spokojnym z�otym spojrzeniem z�oci�o jary. Zacz��em jecha� przez d�ugi d�bowy las, podolski las, jakiego nie znajdziesz ni na Litwie, ni w Koronie. Pi�knie by�o, a mia�em gor�czk� i serce mi bola�o w piersiach, i przeje�d�aj�c pod tymi d�by, po zieleni muraw ju� osypanych wiel� ��tymi li��mi, marzy� mi si� zacz�o, �e Ty dzieckiem nieraz musia�a po tych stronach, po tym lesie prze- 449 Stadnickiego, wuja Delfiny Potockiej. 450 Por. przyp. do listu z 3 X 1843. je�d�a� lub chodzi�. I co chwila, u skr�t�w drogi lub gdzie pod jakim dalszym d�bem, wygl�da�em Twej postaci, takiej, jak�� mia�a, gdy� dziewczynk� by�a, z Kury�owiec wybiegaj�c� w te okolice. Marzy�em Ci� male�k�, wysmukle�k�, a w bieli i z wie�cem b�awat�w na w�osach, a z w�osami z ty�u w dwie d�ugie kosy spuszczonymi � i tak kocha�em t� Twoj� dziecinn�, dziewicz� posta�. Snu�a si� za mn�, snu�a si� przede mn� po tej d�browie � a� s�o�ce zasz�o, a� zn�w chmury si� skupi�y, mg�a owin�a �wiat i stan��em w Jarmoli�cach. Stamt�d niemi�osiernie d�ugo wlok�em si� noc� czarn� i s�otn� do Dunajowiec � przyby�em o p�nocy, dzi�ki Bogu nie przewr�ciwszy si� i karku nie skr�ciwszy, cho� co chwila temu blisko by�o. Tu zaje�d�am do pa�acu � pusto, nikogo � dalej jad� o werstw� na folwark, zaje�d�am, pytam o Grodzkiego � do Kamie�ca pojecha�. Ka�� donosi� pani Grodzkiej, �em przyjecha�. Najkomiczniejsza wtedy na ganku folwarcznym odby�a si� scena. Wychodzi c�rka Grodzkiego i powiada mi, �e niech darmo nie zwodz� ludzi, �e gdybym by� panem Zygmuntem, to by wiedziano wprz�d o moim przyje�dzie, �e p. Genera�451 by�by kaza� wszystko przygotowa� dla mnie � i tym podobne komplementa. Dopiero za ukazaniem si� mojego s�u��cego, kt�ry tu bywa� z moim ojcem, zacz�li wierzy�, �e to ja � wreszcie przekonali si� zupe�nie i pos�ali po ludzi, i odprowadzili mnie nazad do pa�acu, gdziem znalaz� ��ko i po�o�y� si� ca�y zn�kany i zgor�czkowan. Oto donosi mi cz�owiek, �e wje�d�a na dziedziniec Stadnicki. Jeszcze wczoraj o p�nocy, skorom tu przyby�, drugi list do niego napisa�em i pos�a�em do Makowa. 451 Tj. ojciec Zygmunta, Wincenty Krasi�ski. KAMPANIA Pi�kne dni wci�� b��kitniej� nad Rzymem, kropli deszczu od Twego wyjazdu nie upad�o na Kampani�. Przyb�d�, si�dziem na ko�, pojedziem w t� wieczno�� zielono�ci i ruin, tam, podawszy sobie r�k� na jakim starym grobie, zaprzysi�em nierozerwane kochanie... (20 III 1841) NEAPOL Neapol wydaje mi si� w pami�ci, jak raj �wiat�a i okaza�o�ci. Gdym z Tob�, wsz�dzie mi jedno, wsz�dzie dobrze, ale gdy� zosta�a na po�udniu, a ja patrz� na trupi� barw� p�nocy, p�acz� za s�o�cem, p�acz� za kwiatami, kt�re Ci� otaczaj� � gdzie �wiat�a nie ma, tam i �ycia nie masz! (10 VII 1841) 1 9 o k t o b r a. Dobrzem, dobrzem uczyni�, �em sam kwit tu przywi�z� � s�uchaj, jakie tu prawo jest. Je�li dokument jaki b�d� prawny o sumie jakiej� m�wi�cy poczt� posy�asz, musisz zap�aci�, list oddaj�c na poczt�, �wier� procentu od tej sumy. W tym razie trzeba by by�o zap�aci� 2 500 z� � ale s�uchaj dalej. Je�eli tego nie dope�nisz, a na poczcie odkryj�, wtedy ten, do kt�rego list adresowany, musi za kar� zap�aci� dziesi�� procentu od sumy tej, zatem w tym razie Stadnicki by�by by� nara�on na zap�acenie 100 000 z�., a Grodzki powiada, �e przesz�� raz� w�osy mu stan�y na g�owie, gdy zobaczy�, co odebra�. A jednak to Aleksander, kt�ry o niczym nie wie, cho� tu tyle lat przesiedzia�, kt�ry z ufno�ci� najpi�kniejsz� tej wiosny mi radzi�: poszlij za prostym poczty rewersem, nie ma czego si� l�ka�, dojdzie. Bogu podzi�kujmy, Dialy, �e tak si� uda�o, i �e teraz natchnienie, kt�re mnie nigdy nie zwodzi, pchn�o mnie do tej jazdy. Nie tylko dlatego dobrze, �em sam go tu przywi�z�, ale w istocie koniecznym by�o, bym si� rozm�wi� na s�owa �ywe, nie za� umar�e litery, z Stadnickim. Przed kilku dniami p. Pawe� widzia� si� z Sulatyckim, wspomina� mu o daniu rewersu na milion za kwit. Sulatycki odpowiedzia�, �e Aleksander nigdy a nigdy mu s�owa o tym nie wspomnia�. Przyznam si�, �e warto by�o wspomnie� plenipotentowi o rzeczy, na kt�r� sam si� by� zgodzi�. Obejrzeli�my wraz z Grodzkim i Stadnickim hipotek� kury�owieck� � wszystkie dzia�y, d�ugi, zaci�gi. Wykaz hipoteczny, kt�ry Ci pos�a�em, jest prawdziwy, a zn�w sk�din�d nie jest prawdziwy. Jest on albowiem wyj�ty i przepisany z akt w Kamie�cu. Wszystkie d�ugi tam dot�d stoj�, cho� zap�aconych ich jest kilka, ale Aleksander zapomnia� kaza� wymaza�. Stadnicki r�czy, �e zap�acone, tak np. J�zefowiczowej 9 000 rub. sr. zap�acone, W�odzia 20 000 rub. sr. zap�acone, Mimiego 65 000 rub. sr. zap�acone, sukcesor�w Grassa 6 300 rub. sr. zap�acone. Dalej Grodzki, poniewa� trudni� si� tym, my�l�c, �e milion po�ycza El. Aleksandrowi, a w takim razie zwykle dusze za�o�one w banku ju� si� za nic nie licz�, bo na nich d�ugu bank nowego nie pozwala opiera�, policzy� warto�� zupe�n� tych dusz, tj. 278 250 rub. sr., jako odj�t� z maj�tku Aleksandra. Tak albowiem wchodz�cy z nowym d�ugiem wierzyciel powinien rachowa�. Ale tymczasem Aleksander na te dusze tylko po�ow� wzi�� tej sumy z banku, tj. 139 325 rub. sr. i tylko od takiej po�owy procent p�aci, wi�c druga po�owa 139 325 rub. sr. mu istotnej warto�ci zosta�y. Zatem dodaj�c d�ugi wed�ug Stadnickiego niezawodnie sp�acone do tej sumy, 139 325 rub. sr., wypada, �e jeszcze Aleksander ma czystego tu ko�o 270 000 rub. sr,, nie licz�c do tego Twoich 156 000 rub. sr., kt�re teraz si� uwolni�. Wykaz szczeg�owy tego wszystkiego i dzia�u ca�ego mi�dzy Aleksandrem i bra�mi kaza�em na czysto przepisa� i przywioz� Tobie. Tylko Aleksandrowi ani s��wka o tym, cho�by z ukosa, by si� nie m�g� domy�li�, �e tak wgl�damy w jego sprawy �ci�le, bo pr�no�� by si� jego mocno rozgniewa�a � nazwa�by to nieufno�ci� itd., itd. Dalej p. Pawe� twierdzi, �e by� w Kury�owcach tymi dniami, �e zasta� �liczny stan kasy, �e jest na sprzeda� cukru z fabryki za 25 000 rub. sr., �e og�em b�dzie mia� tego roku z pszenicy, cukru, w�dki, tj. z zapas�w gotowych na sprzeda�, przesz�orocznych, do 80 000 rub. sr., i dodaje: ,,Szcz�liwy cz�owiek � sypi� mu si� pieni�dze z nieba�. O dobrach w Besarabii powiada Grodzki, �e pyszne, �e tanio kupione, �e siana na 10 000 owiec b�dzie tam zbiera�, a wszystko kupione za 60 000 rub. sr., ale o Cyganach tych nic nie wie. Wie� jest ogromna, rusk� ludno�ci� zape�niona � ni tych stroj�w �redniowiecznych nie widzia�452 � utrzymuje, �e Besarabia to z�oty grunt, z kt�rego z�oto wyrasta. Dwie mile tylko od ostatniego folwarku kury�owieckiego do tych nowych d�br Aleksandra. Zatem z tego wszystkiego wynika, �e interesa Aleksandra dobrze stoj� i �e, jak na teraz, nie ma niebezpiecze�stwa � m�wi�, jak na teraz. Cho� w ostatnim bileciku Twym, po kt�rego odebraniu zaraz siad�em do kocza, m�wisz, �e my�lisz, �e nawet kontrarewersu od Sulatyc- 452 �Dziwne to cudowno�ci Aleks. opowiada o Besarabii. Ja jeszcze bardziej zw�tpi�em o rzeczywisto�ci tych d�br, kiedy takie fantastyczne, pe�ne wersalskich szpaler�w, narz�dzi do tortur, napier�nik�w srebrnych, tureckich szat i ludzi o Bogu wyobra�enia nie posiadaj�cych. Przyznasz, �e mieszanina Guliwerowa...� (List z 8 IX 1845. Wyd. A. �.) kiego ��da� nie trzeba, �e wszystkie zapewnienia Ci dano tam, jednak nim ten drugi kwit, kt�ry jak dziecko pie�ci�em przez tyle czasu i o kt�ry tak dr�a�em, nim, m�wi�, ten kwit odda�em w r�ce pana Paw�a, napisa�em mu form� kontrarewersu, jaki powinien da� dla Ciebie Sulatycki, i zobowi�za�em p. Paw�a, by wszystko czyni� dla otrzymania go, a dopiero w ostatnim razie, gdy na �aden spos�b Sulatycki nie zechce, bez niego si� obszed� i kwit tak w aktach przyzna�. Obieca� pan Pawe�. Wtedy z pewnym smutkiem i z dr��c� r�k� w kopert� �wie��, now�, t�g�, du��, obwi�em owo dziecko, ca�e mienie Twoje, i odda�em panu Paw�owi. On mi napisa� i podpisa� �wiadectwo, �e to biedne dzieci� z r�k moich przej��. Teraz zachodz� jeszcze pewne trudno�ci � trudno�ci, bez kt�rych nie ma nic tak prostego tutaj, �eby si� obej�� mog�o! Data kwitu, wi�cej jak roczna, itd., itd., itd., ale o wszystkim my�leli�my i wszystko, zda si�, u�atwi si�. l nowembra, nie wprz�d, Sulatycki zje�d�a do pana Paw�a (teraz gdzie�ci pojecha�) i wtedy zaraz pojad� do Kamie�ca i zrobi�. A zatem mojegom dope�ni�, com m�g�, uczyni�em, ale smutno mi, �e ten kwit ju� nie u mnie � nie wiem czemu, �al mi za nim, tak �al, jak za wszystkim, co Twoje! Pos�a�ca te� wczoraj p. Pawe� wyprawi� do Tro�cia�ca po jaki� koszyczek, kt�ry ciocia dla Ciebie przed �mierci� jeszcze zrobi�a, i mam go Tobie odwie��. Chcia�em ja i akwarel� t� matki Twojej w Pary�u malowan� mu wzi�� dla Ciebie, ale stary szlachcic bardzo grzecznie si� wym�wi�, niby to kluczyk od szklanej szafy gdzie� zatracony, ale obieca�, �e jak b�dzie w Warszawie, to przywiezie ten obraz itd., itd., itd. Przynajmniej, �eby mnie to by� da� w zamian kwitu tego! Dzi� rano po kawie pojecha� do Makowa do Raciborowskich. Obieca� zaraz, skoro interes u�atwi, napisa� do mnie i do Ciebie do Nicei. Nie wiem, gdzie ten m�j list Ci� znajdzie. Mo�e tak�e ju� w Nicei � posy�am go zawsze przez Mathurins. K�aniaj si� Jerzemu ode mnie, powiedz mu, �em tu ca�y przyjecha� i �e zn�w jutro rano odje�d�am nazad t� sam� drog� do Kamienicy pod Brze��. Musz� Ci tu t� drog� wypisa�, cho�by dla przypomnienia Ci tych nazwisk miast i miasteczek, kt�re� tyle razy w dzieci�stwie s�ysza�a. Z Dunajowiec do Tynny .....20 werstw do Jarmoliniec ..... 20 do Proskurowa .....271/2 do Zapadyniec ..... 20 do Starego Konstantynowa . .201/2 do Brykuli ......251/2 B�oto na gruncie podolskim smolnym i pijawkowym do Zas�awia ...... 251/2 do Bia�otyna ..... 17 do Ostroga ...... 14 do Hulczy ...... 201/2 do Warkowic ..... 21 do Dubna ...... 20 do M�ynowa ...... 17 do Jaros�awia ..... 18 do �ucka ...... 25 B�oto na gruncie poleskim, piaski, sapy itd., itd. do Ru�yska ..... 20 do �widzianek ..... 22 do W�lki Lubitowskiej ... 20 do Kowla ....16 werstw. do Niesuchaczewa .181/2 do Datynia .....21 do Ratni 23 do Knia�noborskiej .141/2 do Mokran .....18 do Rudzkiej ....20 do Aleksandrii ....16 do Kamienicy pod Brze�ciem 14 535 1/2 Jutro wi�c rano, tj. 20-go, wyruszam, zapewne b�d� w Kamienicy 24-go z rana lub 23-go w wiecz�r p�no � to zale�y od pogody. Je�li deszcz, kt�ry wczoraj zacz��, potrwa, to wo�ami b�d� musieli mnie wyci�ga� na groblach przekl�tych pod Ostrogiem, Zas�awiem, �uckiem. W Kamienicy jeszcze jeden dzie� zabawi�, potem do Kodnia, potem do Stawisk Cieszkowskiego ojca453, po drodze mi do Warszawy le��cych, a w kt�rych teraz jest August. 2 nowembra zapewne b�d� w Warszawie i wtedy podam si� o paszport i zapewne ko�o 15 nowembra wyrusz�. Na ten list odpisz mi jeszcze do Wiednia, poste restante. Jako� nie czuj� si� dobrze. Dop�ki mia�em cel drogi, to jest tym drogi mnie, �e tycz�cy si� Ciebie, �wawiej mi na Duchu by�o � alem skoro go dope�ni�, skorom odda� Stadnickiemu ten kwit, zosta�em tu sam z sob� i nic ju� nie maj�cy do zrobienia dla Ciebie, wi�c zaraz melancholia mnie pochwyci�a. Mo�e dobrze mi b�dzie przejecha� si�, pojecha� do tej kaskady, kt�r� babka moja kaza�a zawsze litografowa�. Jeszcze wieczorem kilka s��w do Ciebie napisz�, list sko�cz�, powierz� go Grodzkiemu, kt�ry jutro do Kamie�ca jedzie i tam go rzuci na poczt�. Ju� Ty teraz musisz mie� s�siadk� na ulicy Twej, musia�a w tych dniach stan��454. Niech B�g Ci� ob�ogos�awi, Dialy moja, niech da Ci troch� swobodniejszej my�li, niech da Ci nieco si� i zdrowia. My�l o mnie, a my�l�c o mnie, my�l, �e Ci� kocham i kocham, i kocham niezmiernie, Dialy! �e dla mnie indywidualnie ju� dobra by� nie mo�e innego, jak Twoje dobro � my�l o mnie, prosz� Ci�! Teraz rad jestem z pewnych, nasuwaj�cych si� na my�l moj� powod�w, �e ju� ten kwit w pewnych r�kach, w pewnych � tak! Staremu Stadnickiemu nic nie b�dzie, zawi�d�y, nie boj� si� choroby dla niego, nie boj� si� �adnych chor�b. Wi�c dobrze si� sta�o, dobrze i pr�dko, i wczas. 1 0 � t a w n o c y. 1 9 o k t o b r a. To Szwajcaria polska to Podole. Ogl�da�em jary, ska�y, stawy, jeziorka widziane niegdy�. Okolice Renu nie s� pi�kniejsze, ale raczej Szwajcari� przypominaj� te okolice, bo dzikie. Szkoda, szkoda, z Tob� razem chcia�bym by� przeje�d�a� si� po tych stronach. Nigdzie w Polsce nigdym nie za��da�, by Ty by�a ze mn�, bo wsz�dzie tylko piaski widzia�em i r�wne pola, ale tu wzdycham do Ciebie, bo czuj�, �e i Tobie by mi�o by�o. Ale darmo, Ty za dni kilka, a ja za tygodni b�dziem daleko st�d, b�dziem w Nicei. Biedny wuj Tw�j, Igna� jego zupe�nie zwariowa�, matka nie chce uzna� tej smutnej rzeczywisto�ci, wi�c puszcza go wolno, a potem musi poczt� goni� za nim, p. Or�owski w rozpaczy. Drugi syn Aleksander bardzo chory, w Jarmoli�cach siedzi i leczy si�, m�wi�, �e tak�e czasami pomieszania zmys��w dostaje. Z Tro�cia�ca m�j pos�annik wr�ci� i przywi�z� kufereczek, czarn� wst��k� przepasany, cioci Pelagii. Kaza�em go zapakowa� � jutro rano ruszam, najdro�sza Ty! W tej chwili wyje wicher straszny i chmury p�dzi, i deszcz pokrapuje. Zreszt� ten wicher dobry, bo suszy drogi, a deszcz bardzo drobny, nie zaszkodzi mi. W Kamienicy pewno kilka Twych list�w zastan�. Spieszy� si� b�d� do nich. Niech B�g Ci� strze�e, najdro�sza. Pami�taj, pami�taj o mnie, �e Ci� nad wszystko kocham i �e my�l dobra Twoja, dobr� moj� my�l�, i spok�j Tw�j, spokojem moim jedynym. W drodze do Nicei si� nie przezi�bnij, we� futro moje, prosz� Ci�, dijo�skie, we� na nogi, zapewne b�dziesz jecha�a razem z Jerzym w koczu, a Honorat� wsadzisz do karety. Czy te� nie znudzi�y Ci� ptasie krzyki tego, 453 Pawe� C i e s z k o w s k i (1786�1862) � pose� krasnostawski. 454 Eliza Krasi�ska. kt�ry jeszcze s�owem ludzkim nie m�wi? A Monikarz czy sko�czy�? R�ce Twoje ca�uj� i b�ogos�awi� Ci. Do zobaczenia. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 2 6 o k t o b r a 1 8 4 5. K a m i e n i c a w w i e c z � r. Je�dzi�em do tego folwarku455 � zasta�em uciemi�onych w�o�cian, bitych ludzi, wi�c okropniem si� gniewa�, �aja�, kiwa� d�oni� ponad nosami ekonom�w. Terazem wr�ci� i Tw�j list zasta� z St. Assise, z ��ka pisany w grypie � biedny m�j drogi Didyszon. Ale te� czemu je�dzi na to wzg�rze smutne456 wiedz�c, �e tam wiecznie czeka go choroba. I Mama biedna tam dostawa�a zawsze kataru. Teraz, gdy pisz�, ufam w Bogu, �e Didysz od dawna ju� wr�ci�a i zdrowa. Zasta�em te� nowin� smutn� � umar� nagle w Krakowie p. J�zef Krasi�ski457, zacny i poczciwy cz�owiek, ojciec Karola, ten, o kt�rym tyle pociesznych rzeczy nieraz Ci naopowiada�em si�, s�owem O j c i e c c h r z e s t n y, je�li t� figur� pami�tasz. To na moim ojcu przykre wywrze wra�enie, bo wzro�li razem i �yli razem � poczciwy by� cz�owiek, z sercem staro-dobro-polskim, a takich ju� ma�o teraz! Przed chwil� okropne, niezno�ne cierpia�em bole w krzy�ach, w plexus solaris458, w piersiach, w ca�ym sobie. Nie wiedzia�em, jak wstrzyma� si� od krzyku. Coraz to cz�ciej takich doznaj� b�l�w � dawniej raz na rok, ale tego lata bardzo cz�sto, osobliwie od picia w�d w Heidelbergu, a kiedy mnie opanuj�, zda mi si�, �e skonam od bole�ci � jakby no�e mnie kraja�y, kleszcze rozrywa�y � wszystko to nasza choroba, nasza, Dialy, bo i Ty j� masz, a tylko dziwuj� si� jej, jak w swej jedno�ci nieodmiennej rozmaita co do swoich objaw�w, jak po kolei zacz�wszy od m�zgu i �cz wszystkie cz�ci cia�a obrabia, zajmuje, �wiartuje! Chwa�a Bogu, z godzin� m�czy�o i przesz�o. Za wiersze: s t o r a z y, bez skazy, dzi�kuj� Ci, Didysz, mocno, po polsku coraz �atwiej Ci idzie, tylko wiecznie� niepoprawna w u�ywaniu czwartego, zamiast drugiego przypadku tam, gdzie zachodzi negacja, np. b y n i e c z u � d o t e j r o z t r z e p a n e j i s t o t y w s t r � t i a n t y p a t i � (antypati� chcia�a� powiedzie�). Ot� trzeba by�o: w s t r � t u i a n t y p a t i i. Uwa�a�em tak�e: d z i � k u j � g o, zamiast m u. Zreszt� dobrze. El. spotka�a Iz�459 w Heidelbergu, kt�ra tak�e jej nieszczeg�lnie si� podoba�a. De Liniowa460 pewno Ludmi�� jeszcze gorzej rozlekkomy�lnia � bruk paryski! Bruk paryski to wszystko! Widzisz, bruk m�wi�, a nie m�wi�, pracownia, malarstwo paryskie � bo to pi�kne! P�d��e Monikarza i nie wyje�d�aj bez siebie samej. Gdy zobaczy, �e siostra owego pana sama przyjecha�a po 455 25 X 1845 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Jutro rano jecha� musz� na folwark o pi�� mil st�d koniecznie, bo go trzeba sprzeda� i wzi�ty grosz w dobra w�o�y�. Eheu!� (Wyd. A. �.). 456 25 X 1845 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Wi�c pojecha�a� do ponurego zamku na wzg�rzu zielonym, by ratowa� lekkomy�lno�� nara�on� na szwank w walce z grubia�stwem, bo zapewne ten Rouget to dzielny grubianin, jak wszystkie fircyki bruku paryskiego tera�niejsze. Biedna, biedna Lusza! [...] Z tak� figur�, jak stary Karol, wcze�niej czy p�niej musia�aby si� taka rzecz trafi�. �yczy� tylko nale�a�o, by nie z b�aznem, bo kto b�azna jednego pokocha, temu konieczno�ci� i drugiego, i trzeciego b�azna p�niej pokocha�...� (Wyd. A. �.). 457 J�zef K r a s i � s k i (1783�1845) � syn Kazimierza, obo�nego w. koronnego, senatorkasztelan Kr�lestwa Polskiego, literat i przemys�owiec, w�a�ciciel Radziejowic, gdzie w latach 1815�1831 posiada� w�asn� drukarni�. 458 Splot s�oneczny. 459 Izabella z Mostowskich 1� v. Aleksandrowa Potocka, 2� v. Edwardowa Starzy�ska, kt�rej Zygmunt Krasi�ski bardzo nie lubi� i o kt�rej nieraz wyra�a� si� uszczypliwie w korespondencji. (Por. przyp. do listu z 8 IX 1843.) 460 Jadwiga z Lubomirskich ks. d e L i g n e (por. przyp. do listu z 19 III 1840). sw�j obraz, to go dozupe�ni. Powiedz mi, Dialy, czy� czyta�a, od kiedy mnie nie ma, te Listy o chemii461 � i czy� poj�a? Zdaje mi si�, �e ksi��ka le�y nie odemkni�ta, nie wiem, sk�d mi na pami�� w Lachowcach dzi� Liebig ten si� przy�ni�. Och! Moja Dialy najdro�sza! Co to za podr� by�a ta moja z Dunajowiec, nigdy Ci nie opisz�, z wielk� trudno�ci� opowiem � nie, nigdy nie wystawisz sobie tej masy bezdennej b�ota, kt�r� widzia�em! Tych figur w tym b�ocie siedz�cych, mieszkaj�cych, kradn�cych, dr�cych, oszukuj�cych, piszcz�cych, krzycz�cych, w pyski nawzajem si� t�uk�cych, brudnych, z�o�liwych, pod�ych, niemi�osiernych temu, kt�ry ich potrzebuje, uni�onych i dr��cych przed tymi, kt�rzy mog� je uderzy�, Dantowi by nowe Canto przyby�o, gdyby to by� ogl�da�. Ledwo sobie po dw�ch dniach wierz�, �em wr�ci� � my�la�em, �e nigdy ju� nie wr�c�, by�y chwile, w kt�rych rozpacz mnie zdejmowa�a � na czczo, zg�odnia�y, od 24 godzin bez posi�ku, gdzie� w brudnej izbie, w pustyni trz�sawisk lub miasteczku gorszym ni� bagno, na kt�rym w�e si� legaj�, nie mog�c dosta� koni, przez sze��, przez osiem godzin zmuszony czeka� �r�d �ydostwa, my�la�em, �e p�aka� b�d�. Nie, nic podobnego sobie wystawi� nie spos�b. W Kowlu, przybywszy o 11-ej w nocy, nic nie jad�szy, prosz� o cokolwiek � nie ma, o chleba kawa�ek � nie ma, o cukru troch� � nie ma, o wody troch� wreszcie � nie ma! Studni nie ma, tylko z ka�u� jakichsi� wod� pij�. Chrze�cijanin takiej nie potrafi. O konie � nie ma, kiedy b�d�? Jutro chyba!!! Co� si� popsu�o u drzwiczek kocza, wi�c o �lusarza prosz�, id� po niego � odpowiada, �e nie przyjdzie, bo takie b�oto, w dzie� by przyszed�, ale w nocy po takim b�ocie! I na honor, �e ten cz�owiek dobrze odpowiedzia�, bo �r�d miasta, na rynku mo�na si� utopi�. Oto wspomnienia mojej podr�y! Jednak chwil� w niej mia�em sm�tn� i pi�kn� � w Tro�cia�cu � i kiedym do Jarmoliniec t� d�brow� jecha� i marzy� przy zachodz�cym s�o�cu, �e Twa posta� dziecinna z d�ugimi kosy wije si� wsz�dzie ko�o mnie. Zda�o mi si�, �e s�ysz� zapach konwalii i �e otaczasz mnie zewsz�d, Ty, drobna a wysmuk�a, prze�liczniutka, przewesolutka, taka podolaneczka, taka Delfinka, Delfineczkal Jutro ju� z Kodnia do Ciebie pisa� b�d�. Dobrze, �e� kaza�a wdowcowi462 s t a � n a p l a c � w c e (v e d e t a po polsku). Ta Starzy�ska, ta Starzy�ska! Guarda mi Diol463 Cho� wcale non mi fido. Ta nowina o Baronowej464 mnie wci�� trapi i siedzi w m�zgu, ma speriamo 465! K o d e � 2 7, w w i e c z � r. Oczy strasznie mnie dokuczaj�. Listy Twe z 14 i 19 oktobra odebra�em dzi� w Kodniu. Tylko prosz� Ci�, b�agam, nie wdawaj mi si� w Tom Pus�w466, co po 200 fr. kosztuj�, przecie� wiem, widz� sklep, gdzie ich przedaj� � bo to mnie boli, bardzo boli. Wiesz, �e nie ma sk�pszego sknery na ziemi jak ja na Tw�j grosz. Po co nowy kwit? Aleksandra nieomylno�� si� poszkapi�a, kiedy twierdzi�, �e d�ugo u mnie b�dzie kwit � odda�em go Stadnickiemu, ale kaza�em o kontrarewers si� stara� na wszystkie sposoby. Za trzy dni 461 Just L i e b i g (1803�1873) � wybitny chemik niemiecki, stworzy� fundamenty nowoczesnej chemii organicznej. Jego Listy o chemii t�umaczy� na j�z. polski Seweryn J�zef Zdzitowiecki (ur. 1802), r�wnie� chemik z wykszta�cenia, autor dzie� oryginalnych z tej dziedziny, przyjaciel Liebiga. 462 Wdowcowi � zapewne M. Mycielskiemu. 463 Strze� mnie Bo�e! 464 By� mo�e mowa tu o c�rce Miko�aja I (zwanego przez Z. K. Baronem), Wielkiej Ksi�nie O l d z e (1822�1892), kt�ra w rok p�niej, 13 VII 1846 r., po�lubi�a Karola I, kr�la wirtembergskiego. 465 Zobaczymy. 466 Zapewne chodzi tu o Edwarda P u s e y (1800�1882) � duchownego anglika�skiego i uczonego hebraist�, kt�ry wraz z towarzyszami (Froude, Keble, Newman) wywo�a� ruch (zwany puseizmem, traktarianizmem czy te� ruchem oksfordzkim), kt�rego celem by�o zbli�enie Ko�cio�a anglika�skiego do Ko�cio�a katolickiego. Grupa ta wydawa�a ,,Tracts for the Times�. od dzisiaj Sulatycki zjedzie do Stadnickiego i u�o�� si�, i pojad� do Kamie�ca � i b�dzie! Na chwil� nie powinna� by�a w�tpi�, �e skoro otrzymam polecenie od Ciebie, zdo�am wynale�� pr�dki spos�b jego dope�nienia. Czy Ci� czasem nie durz�, o moja Dialy? Tylko Chapelier, raczej 1-szy konsul, nie pozwoli�by na to. Jutro raniutko ten list szl� o 3 mile na poczt�. Ledwo pisz�, tak oko mnie boli, zn�w wraca choroba. Jestem �r�d ruin, w zamku starym, murowanym, podobnym dzi� do austerii, tej w la Serra lub Pieve � pami�tasz? A niegdy� pyszny to by� musia� pa�ac, w tej sali m�g�by Henryk rozprawia� z Pankracym. Zasta�em bied� straszn�, w kasie nic � i prosz� mnie o 2 000 z�, bo inaczej zbankrutuj�. Sk�d ja wezm� � a musz�, bo to nie �arty, gdy podatk�w nie zap�acisz, sekwestr Ci w�o�� na dobra. Od miesi�ca z biedy co dzie� w gorsz� bied� wpadam, ju� jej mam po uszy, od miesi�ca tylko t� jedn� d�brow� mi�� sobie mia�em. Kiedy m�wi� � od miesi�ca, tom g�upi, od dw�ch miesi�cy, a jecha�em przez ni� dzie� w dzie� we dwa miesi�ce po rozstaniu si� z Sorrentem. Tylko mi si� gorzej z t� gryp� nie zazi�b, a� Ci minie zupe�nie, nie wyje�d�aj. Straszy mnie ta kupa ludzi u Ciebie, ten Aleksander czytaj�cy listy w k�cie. Czy� list m�j z Dunajowiec, z 22 oktobra, rzucony na poczt� w Kamie�cu, odebra�a? Popojutrze b�d� u Cieszkowskiego, 3 nowembra w Warszawie, przed 12-ym interes�w nie uko�cz�, przed 15-ym nie wyrusz�, a musz� by� w Przeworsku i musz� kilka dni w Wiedniu, J�gra467 si� o oczy poradzi�, ciotk� obaczy�, potem do Reja468. Tom Pus�w nie kupuj, prosz� Ci�, bo p�kn� od z�o�ci, od �alu, do�� ju� Monikarz we�mie. Stopy Twe ca�uj� i dzi�kuj� za wszystko � chcia�bym krwi� w�asn� m�c Ci dzi�kowa�, a nie s�owami. Do obaczenia, do obaczenia, najdro�sza Ty moja! M�dl si� za oczy moje. Wiatr wyje, stary zamek j�czy, sam jestem, ni pisa�, ni czyta�, tylko chodzi� wzd�u� sal tych i my�le� o Tobie. Tw�j teraz i na wieki Zyg.469 1 5 c z e r w c a � 1 8 4 6. N i c e a. Droga Dialy moja! Dopiero dzi� odbieram Tw�j list z Avignonu. Wiedzia�em ja dobrze przez te wszystkie dni, �e niezno�ne gor�co Ci� n�ka i �e pewno co� niepomy�lnego si� z Tob� dzieje. Chwa�a Bogu, �e si� sko�czy�o na podobie�stwie do St. Laurent, bo my�l�, �e to raczej by�a analogia, ni� to�samo�� choroby. Mnie tak�e niezno�nie �le, choro, smutno, jest jakie� przekle�stwo, co zawis�o nade mn�. Mizantropia mnie coraz bardziej opanowuje. Uciekam od Augusta. On my�li, �e jak dawniej mo�na ze mn� po 5 godzin rozprawia�, rozmawia�, wyci�ga� mnie na dowody, na zbijania itd., itd., itd., wzywa� mojej rady itd., itd., a tymczasem pies zdech� i gorzko psu zdech�emu co chwila by� zmuszonym szczeka�: zdech�em � wi�c pies woli ucieka�, wymyka� si�, ni� tak si� korzy� i spowiada�. W istocie s� chwile ka�dego dnia, w kt�rych mi si� wydaje, �e oszalej� z rozpaczy i z niemocy umys�owej, lada g�upstwo mnie gryzie. By�em dzi� u Avigdora470 i o ten mur, opowiedziawszy wszystkie szczeg�y, si� radzi�em. Powiada, by Castella pu�ci� naprz�d, �e on zatrzyma Beriota � zreszt� Beriot gro�by dzi� nie ui�ci�, bo dalej budowa� nie rozpocz��471. Wiesz, kto tu przy- 467 Friedrich J � g e r (1784�1871) � s�awny wiede�ski okulista, od r. 1825 profesor uniwersytetu. Z. K. leczy� si� u niego pocz�wszy od 1832 r. 468 Willa ,,Rey� Delfiny Potockiej w Nicei. 469 Mi�dzy tym listem a nast�pnym istnieje ponad p�roczna przerwa; Krasi�ski bawi� w tym czasie wraz z ca�� rodzin� w Nicei, gdzie r�wnocze�nie przebywa�a Delfina Potocka. 470 A v i g d o r � notariusz w Nicei. 471 By�a to sprawa o mur graniczny mi�dzy posiad�o�ci� Delfiny Potockiej i posiad�o�ci� jej s�siada, p. Bruneta vel Beriota. W czasie nieobecno�ci Delfiny w Nicei, Zygmunt Krasi�- wi�z� tego najantypatyczniejszego mnie z tenor�w? Oto Naryszkinowa, owa Cesarska472. Podobno pani Pontio473 tajemnym �lubem posz�a za�, bo nie mog�a oczywistym, gdy� umieraj�cy Pontio zastrzeg� w testamencie, �e wszystko ona straci, je�li za m�� powt�rnie si� wyda. Niech ich oboje B�g ma w swej opiece! Ju� Twoje sobole wisia�y u oliwek i dosta�y porz�dn� doz� kamfory i pieprzu. Nie zostawi�a� klucza do bia�ego kufra, w kt�rym aksamitne Twe suknie, musz� nowy kaza� zrobi�, by go otworzy� i opieprzy�. Kawa�ek wyborny napisa�a� mi o stowarzyszeniu naszym w celu oparcia si� wzajemnego na sobie, a podparcia nami samymi Ojczyzny � nieraz i jam marzy� o czym� takowym. August w tych dniach podobne rozwija� zamiary474. Doskonale� to poj�a. � y d475 zda� Ci si� na co�, ale �atwiej o tym m�wi�, ni� to wykona�! Dot�d ja tylko w stosunku do Ciebie i Ty do mnie tak jeste�my, tak si� mamy do siebie. Trzeba by na to, by marzenie przesz�o w rzeczywisto��, by wszyscy sk�adaj�cy �w zwi�zek tak byli, jak my jeste�my dwoje. A podobna �e to? Jednak kto wie, mo�e przyjdzie chwila, w kt�rej postaramy si� taki pomys� uskuteczni�, i zachowam to, co� napisa�a o nim, bo wybornie i poj�te, i wyra�one, a� mnie zazdro�� wzi�a, bo bym teraz nie potrafi� tak napisa�. Ju� si� �ciemnia, dom Tw�j pusty i lubi� go takim, bo w nim tylko Ciebie widzie� lubi�, a gdy nie ma Ciebie, to siebie i nikogo wi�cej. Wszyscy w mie�cie. El. te�. Jam w smutku i niemocy, i lenistwie zosta� si� sam. Wstr�t mam do ka�dego kroku. Ju� zmierzch mi papier przes�ania, jutro rano doko�cz�, a teraz p�jd� troch� pod oliwne drzewa my�le� o Tobie. Dzi�kuj� Ci, moja Dialy, �e� taka dobra dla mnie i �e t�sknisz do Nicei. Tylko nie zapomnij o mnie p�niej, prosz� Ci�, nie zapomnij � bo ka�dym zapomnieniem o mnie dziesi�� lat mi �ycia odbierasz. 1 6 c z e r w c a. List Tw�j Burze476 zaraz odsy�am, wczoraj nie mia�em si�y zanie��, burza w powietrzu si� przygotowywa�a, tak mi przez dzie� ca�y �le by�o, jak gdyby mnie duch z�y op�ta� � i dzi� mi nie lepiej. Rozpacz co chwila mnie chwyta i �re, ale jak �re. Zdaje si�, �e [si�] nie pod�wign�, �e na �aden spos�b, chyba a� kiedy st�d wyjad�. Gdzie� si� obaczymy, Dialy moja droga, gdzie? Dowiedz si� o jakim nadbrze�u Re�skim. K�pa�em si� zawczoraj w morzu, cho� tylko trzy minuty. ski stawa� w Giudice delia campagna w obronie jej interes�w, wreszcie, jak pisze: �zawarowa�em zrzucenie muru zacz�tego [samowolnie postawionego przez Beriota] � u nowego, na kt�ry pozwalasz, za��da�em po�o�enia �term�w�, wreszcie architekta napisze relacj� tego wszystkiego i podpisze j�, a ta zostanie w�r�d Twoich papier�w...� (List z 17 VI 1846. Wyd. A. �.). C a s t e l l i � by� w�a�cicielem posiad�o�ci, s�siaduj�cej od p�nocy z will� ,,Rey�, po�rednio zamieszanym w sp�r. 472 Olga z Potockich N a r y s z k i n o w a (1802�1861) � c�rka Szcz�snego i Zofii Wittowej, wydana zosta�a w r. 1828 za Lwa Aleksandrowicza Naryszkina (1785�1846), genera�a i szambelana dworu rosyjskiego, adiutanta gen. Wintzingerode. Podczas pobytu Aleksandra I w Tulczynie zosta�a przez matk� zaprowadzona do sypialni carskiej, jak g�osi�a �wczesna kronika skandaliczna. 473 W�a�c.: P o n z i o, wsp�w�a�cicielka posiad�o�ci, s�siaduj�cej od po�udnia z will� ,,Rey�. 474 Zapewne chodzi tu o pierwsze pomys�y Ligi Polskiej, za�o�onej dwa lata p�niej. (�.) 475 By� mo�e Avigdor, kt�ry s�u�y� pomoc� w sprawie o mur graniczny, albo te� paryski bankier James Rotschild, z kt�rego �on� Delfina Potocka by�a zaprzyja�niona. 476 B u r r a � domownik Delfiny Potockiej. 1 8 4 6. N i c e a. 2 0 c z e r w c a. Droga, najdro�sza Dialy! Chowaj dobrze pier�cie� ten, kt�ry nosisz beze mnie, a kt�ry ja nosz� przy Tobie, bo Tej, kt�ra mi go da�a, ju� nie ma na �wiecie tym, i teraz b�ogos�awie�stwo przywi�zane do tego pier�cienia si� wzmog�o, gdy� od U m a r � e j jest477 . Od Umar�ej, kt�ra za �ycia mnie szczerze matczynym sercem kocha�a, od Umar�ej, kt�ra wycierpia�a piek�o sm�tku umys�owego i cierpie� cielesnych na ziemi, a mimo to piek�o zawsze tkliwe serce, nie wysch�e, pojmuj�ce i obc� melancholi� mia�a. Wczoraj od So�tana478 list mi doni�s�, �e w samo Bo�e Cia�o, 11-go, skona�a, a wcale nie spodziewaj�c si� �mierci, tak �e dopiero na godzin� wprz�d po ksi�dza pos�ano. Zgas�a bez konwulsji i gwa�townych bole�ci. Wi�c tego samego dnia, kt�ry by� jutrem Twojego wyjazdu � i smutek m�j wtedy za Tob� sta� si�, zbiegiem okoliczno�ci, smutkiem i za ni�. 12-go pisa�em list do niej d�ugi. Naglem by� sobie przypomnia�, �e warto jej przypomnie� zapis dla c�rki So�tana. I ten list ju� pisa�em do umar�ej. Bardzo ten zgon g��boko mi serce wzruszy�. Jeszcze ona mi pami�� Matki przeci�ga�a na ziemi i prawdziwie, ilekro� u niej bywa�em, to jakby u siebiem si� czu�. Dziwi� si�, �e nic mnie nie ostrzeg�o o jej �mierci. Zachowaj, prosz� Ci�, ten pier�cie�, ten znak jej przywi�zania do mnie. S�u�y� nam obojgu b�dzie i strzec nas. Ju� z Pontiow� sko�czy�em. Architekt napisa� konwencj�, podpisze j� Pontiow� jutro, jam j� ju� podpisa�479. Nic nowego w stanie Elizy480. Ma tu lada chwila przyby� autor Jaw�w481. Koniecznie chcia� t�dy jecha� z Berlina do W�och, by mnie obaczy�. L�kam si�, by z nowym jakim g�upstwem do mnie nie spieszy� si� tak, z wynalazkiem lub tajemnic� jak�. Op�dzi� si� ludziom nie spos�b, a kiedy ci ludzie do tego bzika maj� w g�owie lub j�zyk nieutrzymalny za z�bami, to niebezpiecznie. Oba kufry bia�e kaza�em otworzy� i przewietrzy�. W jednym z nich ju� mola paskudnego na flaneli siedz�cego znalaz�em. Gdzie Ty? Czy dot�d w St. Assise, czy ju� w 38? Musisz by� bardzo smutna, tak samo, jak ja tu. Mam takie napady melancholii, �e przez okno m�g�bym si� wyrzuci�. Jakie� os�abienia takie cielesne i umys�owe mnie nicestwi�, �e do �wiat�a s�onecznego nies�ychanych wstr�t�w nabieram. O moja Dialy, moja Dialy, je�li Ty mnie nie wyratujesz z tego, je�li nie odzyskam si� troch� przy Tobie, to nigdy a nigdy mi ju� nie powr�c�. Czy wiesz, co robi Nat.? Czy wci�� obiecuje przyjazd? Ach! Dialy, Dialy moja, chcia�bym skry� si� pod fa�dy sukni Twej, 477 Ks. Maria z Granowskich L u b o m i r s k a (por. przyp. do listu z 5 I' 1840 r.). Zygmunt Krasi�ski w li�cie do A. So�tana z dn. 20 VI 1846 r. pisa�: ,,Skorom ujrza� czarn� piecz�tk�, zadr�a�em. Gdym list otworzy�, rozp�aka�em si�. Od kiedym matki nie mia�, nigdzie i nikt nigdy tak macierzy�skiego serca ku mnie nie mia�. Ona dobra! och! anielsko dobr� by�a dla nas obydw�ch. Ju� nie znajdziem w �yciu podobnej istoty, ju� nigdzie nam tak jak u niej d o m o w o nie b�dzie...� (Listy Z. Krasi�skiego. T 2. Do A. So�tana, op. cit.). 478 Por. przyp. do listu z dn. l I 1839 [do A. So�tana]. 479 Por. przyp. do listu z 15 VI 1846. 480 Eliza Krasi�ska spodziewa�a si� dziecka, kt�re urodzi�o si� 28 czerwca. By� to Zygmunt, drugi syn Z. K 481 J�zef K o m i e r o w s k i (1813�1861) � ziemianin, literat i uczestnik powstania listopadowego, wzi�ty do niewoli pod Ostro��k�. Po powrocie do kraju osiad� w swym maj�tku W�sew, w kt�rym w r. 1846 przeprowadzi� uw�aszczenie i oczynszowanie ch�op�w. Bywa� cz�sto w Pary�u, gdzie pozna� A. Mickiewicza i zaprzyja�ni� si� z J. S�owackim. Egzaltowany dziwak ze sk�onno�ci� do mistycyzmu, przerzuca� si� z jednej skrajno�ci w pogl�dach w drug�. Czas jaki� nale�a� do zwolennik�w Towia�skiego; w r. 1856 zerwa� z nim i w broszurze Moje stosunki z Towia�skim i towia�czykami (1856) przeprowadzi� krytyk� towianizmu. Jest m. in. autorem dramat�w: August z ko�ci (1844), Pie�ni dla braci (1846), Piek�o i ludzko�� (1849). Prze�o�y� r�wnie� dziesi�� dramat�w W. Szekspira. Dramat Jawy powsta� w 1845 r. tak mi �le nerwowo, tak wszystko mi dolega i przysz�o�� czarn� widz�! Nerwy drgaj� mi i drgaj�, i drgaj� jak struny o samych fa�szywych piskach. Nieopisany stan, a okropny i nade wszystko gorzki! Co Ty robisz? Tobie smutno, tak, nieprawda�? Wszak smutno Tobie? Wszak twarze, kt�re widujesz, nie zast�pi� Ci mojej, cho� obrzydliwie pomarszczonej i kwa�nej, bo wiesz w ko�cu ko�c�w, �e Ciebie kocham niesko�czenie i �e niepodobna naszym sercom bez siebie �y�! Pisa� ju� nie potrafi�, moc wyra�e� up�yn�a ze mnie, ale za to coraz mocniej i rozdzieraj�cej czuj�. A czuj� najdrobniejszy py�ek, co siada przez t� ca�� odleg�o�� na tym �wiat�a promieniu, co ��czy serce me z Twoim, czuj� najleksze dotkni�cie serca mego w tym miejscu, sk�d promie� �w z niego zaczyna wyp�ywa�. Czuj� wszystkie s�owa Twe do drugich m�wione, nie do mnie, gdyby ujmy jakie i krzywdy, mnie wyrz�dzone. Nieszcz�liwym � je�li dalej m�j charakter i nerwy tak si� psu� i rozstraja� b�d�, to mnie chyba do tego samego klasztoru pos�a� ze Szczytem owym rzymskim naszym482. Portret ju� m�j prawie sko�czony483. Zawiesz� go w Twoich pokojach. Do�� podobny i zna� na tej twarzy duszy tej ostateczne zn�kanie! Ojciec mi donosi, �e wszystkie dobra czynszowa� zacznie, co z po�ow� intraty na kilka lat zabierze. Cesarz wyjecha� 9 czerwca. My�l o mnie. Spytaj si� Boga, niech Ci prawd� objawi, czy jest chwilka dnia taka, w kt�rej bym nie my�la� o Tobie lub o dobru Twoim. Gdy umr�, nikt ju� takiego przywi�zania, jak moje by�o do Ciebie, nie znajdzie na tym coraz suchszym �wiecie. Kocham Ci�, kocham, kocham, o ile duch �mier� przej�� jeszcze maj�cy kocha� zdolen i mocen. A kiedy� kocha� Ci� b�d� jak Anio�! My�l o mnie, pami�taj o mnie. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 482 W li�cie do A. So�tana z 26 XI 1840 r. Zygmunt Krasi�ski tak opisuje owego Szczyta: �Wyobra� sobie, szlachcica, dziedzica wsi Ko�angrodek, pana ca�ego klucza, Szczytowszczyzn� zwanego na Litwie, nam�wi� proboszcz tamtejszy, by jecha� do Rzymu prosi� Ojca �wi�tego o pozwolenie na mszy m�wienie w dworze ko�angrodzkim, zale�nym w tym od innego parafialnego proboszcza. Szczyt si� wybra� jakby do Wilna lub Nowogr�dka, sam jeden zupe�nie; tu przyby�, poda� pro�b�, otrzyma� i zaraz chcia� wr�ci� do Ko�angrodka, do domu. Mia� bzika w g�owie. W Ko�angrodku nic to nie zawadza�o, i owszem, tu go za wariata poczytali, bo sypa� dukatami za lada co, sypia� w stajni przy koniu, dwa os�y kupi� w Tivoli, dw�ch obszarpa�c�w wsadzi� na nie i sam przodem konno uwija� po Kampanii, szukaj�c wsi i domu na wsi do naj�cia, gdy� miasta nie cierpi. Ot� te obszarpa�ce, te Sanszy go za wariata donosz� urz�dnikom bramy di Popolo. Przytrzymuj� szlachcica, przez dwa dni go m�cz�, gwa�t�w nies�ychanych na nim si� dopuszczaj�, sodomskich, gomorskich, z kieski mu wszystkie holendry wykradaj�, a potem z bzikowatego zamieniaj� go tam na w�ciek�ego, raport pisz� do w�adzy. W�adza doktor�w szle, on doktor�w kpa, grozi im no�em. Doktorzy za wariata go og�aszaj�, wi��� go i prowadz� do S. Spirito. Tam by�em u niego. Dumny jak hidalgo, nieugi�ty jak Litwin, wspania�y jak szlachcic z czas�w, kiedy Rzeczpospolita nierz�dem sta�a, podejrzliwy jak ka�dy nieszcz�liwy, dziwaczny jak Radziwi�� Panie Kochanku, pe�ny ciasnych wyobra�e� i bzik�w, ale Mospanie nie wariat. Pytam si�, czy pisa� do krewnych na Litw�? � Dzi�kuj�, nie potrzeba, ja przecie� dziedzic, gdy Ojciec �wi�ty si� dowie, ka�e t� intryg� ukara�, a mnie uwolni�. Pytam si�, wiele mu ukradli pieni�dzy? � Nie licz� nigdy moich pieni�dzy. Pytam si�, czy nie przes�a� ksi��ek lub czego innego? � Niczego mi nie potrzeba, jeno wolno�ci, zreszt� za wszystko dzi�kuj�. I odszed� w ciemne korytarze, pe�ne wariat�w, taki spokojny, taki sw�j, taki pyszny, jak gdyby w Ko�angrodku szed� ze strzelcami i psiarni� na nied�wiedzia do boru [...]. Czuj�, �e m�g�bym by� twoim Cervantesem...� (Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do A. So�ana, op. cit.). 483 Malowany przez Eliz� Krasi�sk�. 1 8 4 6. N i c e a. 6 l i p c a. Najdro�sza Dialy! W tej samej chwili, w kt�rej list Tw�j o smutku panuj�cym w Hotelu Lamb. odbieram, przychodzi mi i z Kr�lestwa list, r�wnie smutku pe�en. Ca�a Polska, gdziekolwiek jest, melancholii dosta�a. Rz�d wszystk� szlacht� zapisa� kaza� w rejestrze konskrypcji i wszystkich m�odych bierze w rekruty syn�w obywatelskich, kt�rzy si� dot�d uwalnia�, daj�c zast�pc�, mogli. Nie aresztowa� Rz�d wszystkich, ale wszystkich w t� sie� zagarnie i poszle na pokarm s�pom Kaukazu! Przy tym i aresztuj� wielu, a czasem i najniewinniejszych, i pomimo �e niewinni, trzymaj� ich. Taki stan rzeczy! Czy my nie m�czenniki Epoki? Czy obraz tysi�c�w na tysi�cach krzy��w, widziany kiedy� we �nie, pod Danta przewodnictwem, nie prawdziwy co do joty? Z rozpaczy i bolu g�upstwa nasze, a z g�upstw gorszy b�l i rozpacz, konieczne, �mij zawracaj�ce ko�o, ognia ko�o piekielnego! I z tego sk�ada� si� b�dzie �ywot nasz! Okropnie! Dwa dni przeby�em w nies�ychanych m�kach. Dzi� troch� mi z�by mniej dokuczaj�. Wrz�d na uchu si� wyrobi� i p�k�, ale skoro z�by nieco si� przyciszy�y, grypa wr�ci�a do �cz, g�owy, nosa. Zna� wzburzone we mnie wszystkie chorobliwe Demony, co wiecznie siedz� mi w krwi, a czasami zadrzemi�. S�ono�� i gorycz morskich k�pieli musia�a je rozbudzi�. Wracam z Trybuna�u484 . S�d ostateczny od�o�ony na przysz�y poniedzia�ek. Oto strata �ycia godzin. Prawnicy to najumarlejsi ludzie w�r�d �wiata naszego martwego. Iskry �adnej, tylko literki! Eliza mia�a zn�w gor�czk� w nocy, ale teraz lepiej. Wczoraj by� chrzest485. August trzyma�. Pi�kny obrz�d, ale powinien by kr�tszym by�. Znaczenie tego Sakramentu to idealne odzwierz�cenie cz�owieka przez przyj�cie go do uczestnictwa objawienia Chrystusowego. Przez chrzest z Ery poga�skiej przechodzi do chrze�cija�skiej dzieci�, jak niegdy� r�d ludzki przeszed�. Czara bardzo pi�knie pomy�lana486, i te dwie kobiety lepsze od dw�ch anio��w francuskich, podobnych do tych, kt�re w Magdalenie487. Odpowiedz mi co 484 Gdzie toczy�a si� sprawa przeciwko Delfinie Potockiej, w kt�rej imieniu Krasi�ski wyst�powa�. (Por. przyp. do listu z dn. 15 VI 1846). 485 Urodzonego 28 czerwca drugiego syna Zygmunta Krasi�skiego, Zygmunta. 486 By� to puchar, jaki Zygmunt Krasi�ski i Delfina Potocka postanowili podarowa� Ary Schefferowi, kt�ry nie chcia� przyj�� zap�aty za namalowane przez siebie portrety. Cytujemy bilecik (jeden z nielicznych zachowanych), jaki przy tej okazji przes�a�a: Cher Monsieur Ary, Cette coupe serait bien peu digne de vous �tre offerte, sans 1'intention qui y est jointe � mais nous avons esp�r� que vous 1'accepteriez avec bont�, en souvenir de trois amis sinceres et devoues, dont l'un, entre autres, est expos� � toutes les chances d'un avenir incertain et dangereux! S'il ne peut vous revoir encore, ne fut ce �qu'en passant�, que ces quelques lignes restent au moins pour vous redire quelquefois ce que vous lui avez inspir� d'admiration pour votre talent et d'affection pour vous-meme! D. P. (Drogi Panie Ary, Puchar ten by�by podarkiem niegodnym Pana, gdyby nie intencja, kt�ra mu towarzyszy; �ywimy nadziej�, �e przyjmie go Pan z wyrozumia�o�ci� jako pami�tk� po trzech szczerych i oddanych przyjacio�ach, z kt�rych jeden, mi�dzy innymi, nara�ony jest na rozmaite niespodzianki, jakie gotuje mu przysz�o�� niepewna i niebezpieczna. Je�li nie b�dzie on m�g� ju� Pana zobaczy�, cho�by tylko w przeje�dzie, niech przynajmniej tych kilka s��w pozwoli Panu wspomnie� niekiedy podziw, jaki mia� on dla pa�skiego talentu, i uczucie przyja�ni, jakie �ywi� dla Pana.) (Z. Krasi�ski i Ary Scheffer: Listy. Z nie wydanych r�kopis�w wyda�, wst�pem i przypisami opatrzy� L. Wellisch, W-wa 1909.) 487 Ko�ciele pod wezwaniem �w. Magdaleny. do kamienia488. G-a� pojecha� do pani Des Michels, kt�ra listami �ciga Augusta na to, by kupi� Champtercier. Avigdor tak�e chce mu will� sprzeda� we Francji, ko�o Cagnes. Dzi� w�a�nie koniecznie Aug. chce jecha� j� obejrze� i musz� mu s�u�y�, co mnie nadzwyczajnie nudzi, bom ju� do niczego � ani do jazdy, ani do siedziby489. �r� si�, gryz�, gnij�. O moja Dialy! Sta�em si� ju� wynik�o�ci�, rezultatem, wyrobem przesz�o�ci. Smutno mi, bom si� sta� smutkiem! I patrz, ktokolwiek Polak, ten smutny. Wszystkich nas prze�laduje los i �wiat. Ka�demu, co ma najdro�szego, wydziera! Chcia�bym, �eby Ci� nie martwi�, a nie mog� si� obroni� melancholii. Zdzicza�em nad miar�. Wszystko mnie rani, kaleczy, obra�a. Skoro wydob�d� si� z goryczy mnie n�kaj�cej, ledwom nieco odetchn��, wnet najdrobniejsza przyczyna, g�os us�yszany, pisk jaki, widok domu Pontio, nie wiem ju� co, zaci��a na mnie i zn�w mnie wpycha w piek�o wewn�trzne, a coraz mniej si�, mniej do �ycia ch�ci, owszem, wstr�tu wi�cej. Miserabilis490 jestem. Dom Tw�j tylko i ogr�d przywi�zuj� mnie do siebie. O nie dbam, troszcz� si�, my�l� o nich, marz� nad nimi! Zreszt� �wiat, jako wielki, okropnym mi! Ksi�na Wirtemb.491 dobra, zacna, ale nie bez ducha tego intrygi, kt�ry znamionowa� ich wszystkich, umie n�tnie przyci�ga� i wprowadza� w to, czego ��da, cz�sto pochlebia, by swego dopi��! Biedny W�ad.492 oparty na lasce! �ycie w�r�d stronnictw go zabi�o. Kiedy Pawe�kom493 paszportu odmawiaj�, mog� go i innym odm�wi�. Abram.494 zawsze by� pod�y, wszelkimi pi�� si� sposoby, s�u�y� drugim najbrudniej. By�em wczoraj w wiecz�r, mimo fluksji, u Bon-Pasteura. Kapliczka prawdziwie prze�licznie, przeczysto, przekwiecisto, prze�wie�o utrzymana. Kwiaty b��kitne jakie�, groniaste, w�o�yli do czary marmurowej na �rodku i, pomieszane z r�ami, wra�enie na wchodz�cego uprzejme sprawiaj�. Nie mo�e by� ciszej i �liczniej. Za �ycia by by�a lubi�a w tym zak�tku by�495. Co do c�rki kucharki, zdrowa � kaza�em jej stan�� u kraty przed sob�. Nic ju� jej nie 488 Kamienia w pucharze. 13 VII 1846 Krasi�ski pisa�: ��al mi, �e kamienia dro�szego nie b�dzie w czarze tej. Koniecznie trzeba si� odp�aci�. Chyba p�niej znowu co znajd� i poszl� mu...� (Wyd. A. �.). Puchar wysadzany by� ostatecznie rubinami. 489 W li�cie z 7 VII 1846 Krasi�ski pisa�; �Wczoraj z Augustem byli�my w willi Avigdora ko�o Cagnes. �wi�stwo 30 000 fr. niewarte, a �yd ��da 60 000 fr. Radz� Augustowi Champtercier za 45 000 fr. kupi�. 20 godzin tylko st�d [z Nicei], a du�o gruntu, kt�ry coraz wy�ej i�� b�dzie�. A. Cieszkowski istotnie naby� t� posiad�o��, po�o�on� w Prowansji. 490 Nieszcz�sny. 491 Ks. Maria z C z a r t o r y s k i c h W i r t e m b e r s k a (1768�1854) � c�rka Adama Kazimierza i Izabelli, �ona Ludwika, ks. Wirtemberskiego, autorka powie�ci Malwina, czyli domy�lno�� serca, W-wa 1816. Od r. 1838 przebywa�a stale w Pary�u, gdzie osiad�a przy bracie, Adamie Jerzym Czartoryskim. 492 W�adys�aw Z a m o y s k i (1803�1868) � adiutant W. Ks. Konstantego, potem adiutant gen. J. Skrzyneckiego w czasie powstania listopadowego (notabene nie spisa� si� w�wczas chwalebnie), wybitny polityk emigracyjny ze stronnictwa ks. Adama Czartoryskiego, kt�rego by� siostrze�cem. �onaty z Jadwig� Dzia�y�sk�. ,,Biedny W�adys�., coraz zmarszczki g��bsze si� wykuwaj� na jego licach, nogi okropnie pod nim trz�s� si� i skacz�, niszczeje � bardzo mnie pokocha�, ja te� jego kocham, bo umieraj�cy!� � pisa� Krasi�ski do Delfiny 24 II 1848 r. 493 Paw�owi Sapie�e i jego �onie � por. przyp. do listu z dn. 2 X 1843 i 7 X 1845. 494 Ignacy A b r a m o w i c z (1793�1867) � Polak-renegat, genera� rosyjski, dow�dca �andarmerii rosyjskiej w Warszawie, prezes Dyrekcji Teatr�w Rz�dowych, znienawidzony policmajster warszawski. 495 Matka Delfiny Potockiej, zmar�a w 1845 r. w Nicei i tam pochowana. dolega496. Co ty m�wisz o cholerze w Pary�u? Nigdziem o tym nie czyta�. Zapewne to napady, jak ka�dego lata � i tu wszyscy rozchorowani na to. Droga moja Dialy! B�g wie, �e jedyn� Ty mi pociech� i serce Twoje, bez niego ju� bym by� sobie odszed� tam, gdzie Holender497. Do obaczenia, do obaczenia wi�c, Dialy. Urz�d�, jak chcesz i my�lisz. Ko�o 10 augusta b�d� w Heidelbergu, a trzy dni p�niej z Tob�, gdziekolwiek chcesz. Teraz tak si� czuj� s�aby i got�w co chwila do choroby, �e nie wiem, czy bym zdo�a� w pojazd wsi���. Powiadam Ci, okropnie, nieopisanie okropnie mi! W ka�dej chwili zapadam. Z chwili w chwil� przemienia si� we mnie i stan cia�a, i Ducha. Nigdy ju� apetytu. Nigdy ch�ci do cygar�w. Nigdy lepszej my�li w g�owie. Nigdy natchnienia i zdolno�ci do pracy. Nigdy nic z tych wszystkich rzeczy, kt�re byt m�j sk�ada�y. A Ty jak? Zdaje si�, �e� nie gorzej, �e ten Pary� nie tak bardzo Ci� obarcza lub smuci. Zdaje si�, �e Ci miernie dobrze. Widzisz, co do mierno�ci, o kt�rej m�wisz, to ostatni wr�g m�j, kt�remu ulegn� i powiem: ,,Zwyci�y�e��. Nie, miernym by� nie trzeba. Trzeba tylko m i a r o w y m by�, a to wcale rzecz inna. Naj- pokorniejszy ze mnie cz�owiek, gdy si� czuj� b�aznem � i zawszem wyzna� to got�w, lecz przysta� na to, nigdy! Kiedy przystan�, to ju� b�dzie ostatnia chwila Ducha mego, ostatnie przesilenie, ostatnie plwociny przeznaczenia spad�e mi na czo�o! Nie ��daj tego, ni �ycz mi, o nie! bo wtedy by mnie ju� nie by�o! Ale �em nieszcz�liwy, to oczywista i prosta rzecz. W buncie ci�g�ym, bez miary, bez wytchnienia jestem przeciwko wszystkiemu, co mnie otacza, co jest, co b�dzie � jako Polak, jako cz�owiek, jako serce, jako umys�. Niczemu nie sprzyjam, o nic nie dbam, niczemu nie b�ogos�awi�. Wszystko mi sprzecznym, rozdzieraj�cym, wszystko trucizn�. Ka�da chwila mi kielichem trucizny! Przekwasi�o si� wszystko we mnie, wszystko! Ka�da noc ksi�ycowa mnie zarzyna. Wczoraj pod winnic� Pontiow�, po obiedzie sam siedz�c, �ar�em sobie serce, jak pies ko�� such�, bo mi to �wiat�o, przecudnie okropne � Capodimonte przypomina�o, to morze dalekie, tak b�yszcz�ce, zalewa�o mi dusz� potopem, w kt�rym bym chcia� by� na wieki uton��! Nie gniewaj si� na mnie, a kochaj mnie i daruj, �e Ciebie smuc�, ale gdy serce p�ka, krzyk czasem z niego si� wydob�dzie. B�d� si� stara� nie krzycze�. Do obaczenia, Dialy! Tw�j teraz i na wieki Zyg. Modli�em si� d�ugo wczoraj w kapliczce, przed grobem! Owoc�w nie jedz, prosz� Ci�. 1 8 4 6. N i c e a. 8 l i p c a. Najdro�sza Dialy moja! List Tw�j z 4-go mam. Wczoraj czyta�em w ,,Alliance� mow� Montalemberta498 � jakby Polak j� powiedzia�. Szczeg�lnie pi�kna w miejscu, gdzie si� za- 496 23 VI 1846 Zygmunt Krasi�ski pisa�: �Zakonnica przed chwil� tu by�a z doniesieniem, �e Ifigenianka [tj. c�rka kucharki, kt�r� Krasi�ski zwa� �Ifigeni��] zachorowa�a [...]. Nic o tym starej nie m�w, bo pewno katar, nic wi�cej.� (Wyd. A. �.) 497 By� mo�e Zygmunt Krasi�ski mia� na my�li rzeczywi�cie Holendra, o kt�rym pisa� 18 II 1846: �Jest tu �yj�cy o �wier� mili od miasta, pod g�r� Cimi�s, w w�asnej kupionej willi Holender, do trzydziestu o�miu lat, cz�owiek bogaty znakomicie, sam zawsze siedz�cy w domu i ogrodzie, urz�dzonym zbytkownie, bo nie ma w jego salonie krzes�a, co by mniej od pi�ciuset frank�w kosztowa�o, a w ogrodzie kwiat�w najprzedniejszych t�um. Z nikim si� nie widuje, jaka� zdrada kobieca melancholi� mu da�a, nigdy do �adnej kobiety s�owa nie wyrzecze�. (Listy Z. Krasi�skiego. T. 1. Do Konstantego Gaszy�skiego, op. cit.). A do St. Ma�achowskiego: �Holender dziwak sprzykrzy� sobie Nice� i do Madery p�ynie...� (Listy Z. Krasi�skiego do Stanis�awa Ma�achowskiego, op. cit.) 498 Charles de M o n t a l e m b e r t (1810�1870) � historyk, publicysta i polityk francuski, szermierz katolicyzmu liberalnego, pot�piony przez Grzegorza XVI za szerzenie idei demo- pytuje, kto to nauczy� nas anarchii? Kto nam dowodnie pierwszy pokaza�, �e nic na �wiecie �wi�tego nie masz? Kto nasze sumienia rozebra� z wszelkiej wiary we w�adz� jak�kolwiek na ziemi? Czy nie ci, kt�rzy nas rozbieraj�c, przyk�ad nam absolutnej zbrodni dali? Ile� to ja razy t� sam� uwag�, z Tob� m�wi�c, czyni�. Okropny los tego Bogusza Henryka, kt�rego, ostatniego z rodziny ca�ej, zamordowano teraz w Galicji �wie�o, o czym list doni�s� Montalembertowi w chwili, gdy wst�powa� na m�wnic�.499 Zaraz te� u�y� tego i imi� �wie�o zamordowanego �wiatu og�osi�! Dzielny m�wca, a umie si� przej�� wszystkimi naszymi bolami i prawem naszym! Guizot500 nikczemnie odpowiedzia�, jednak pokorniej i nie tak bezczelnie, jak pierwsz� raz�, niczego nie zaprzecza� ju�! Bilecik wczoraj pos�any b�dziesz mog�a przyczepi� do w�dki i rzuci� na d� do sadzawki, tej p�ywaj�cej w r�ce501. Dobrze� uczyni�a, �e� kr�tkim upomnia�a j� s�owem. Tylko prosz� Ci�, nie pr�buj sekwanowa� pod St. Assise. W szkole w Pary�u, ile zechcesz, to niezawodnie Ci na zdrowie dobrym b�dzie, a, po wt�re rozerwie, zajmie, zabawi, wi�c i powt�rnie zdrowia przymno�y � ale w Sekwanie, st�j! na to nie pozwalam, zakazuj� pod najsro�szymi kary! Nie wiesz, co woda biegn�ca, jak trudno, cho� woln� si� wydaje, j� przecina� lub, up�yn�wszy z ni� kilka krok�w, wstecz obr�ci�. Prosz� Ci�, takiego szale�stwa, a mnie smutku �miertelnego, nie r�b. Musisz �wi�cie zaraz odpowiadaj�c obieca�. Kiedy z Tob� b�d� gdzie w jakim jeziorze lub zatoce jakiej rozlewnej, szerokiej rzeki, to co innego. Wtedy obaczym! Teraz przesta� na nauczeniu si� w szkole. A pami�taj, �e nikt materialnie nie p�ywa, jedno przez wiar� moraln� dochodzi mo�no�ci utrzymania si� na wodzie. Ruchy by� wszystkie doskonale umia�a wykonywa�, a nie miej wiary, �e si� utrzymasz, to niezawodnie p�jdziesz na dno! Nigdy nie przypuszczaj my�li, �e g��b pod Tob�, bo ta my�l w p�ywaniu, to jak pokusy przy pacierzu. Pami�tasz w Sestri, jak ma�om nie uton��, bom si� by� wybra� na fale ogromne � fal w szkole nie ma i �adnego te� niebezpiecze�stwa. Jednak strze� si� moralnego wra�enia i je�li czujesz, �e si� boisz nie tylko pierwsz� raz�, ale i nast�pnymi, to porzu�, bo strach kurcze daje w wodzie. El. ma si� co dzie� lepiej. Czeka na list od si�str, kt�re nie przybywaj�, i to j� martwi, zafrasowana tak�e mamki konieczn� ch�ci� odjechania. O nudo nud! Nie mog� p�j�� do tego domu Pontio, �ebym nie wr�ci� smutny i z�y, i kwa�ny, i zgorzknia�y wszystek. Tu mi tylko lepiej, tu, w tym pokoiku. Tote� tu przez dni ca�e sam siaduj� i przepisuj� dawne zeszyty Niebosk., ale nowego co� stworzy� nie spos�b! Od kilku dni wieczorem po obiedzie siadamy z Vadem i Augustem na murku altany i na te pyszne noce patrz�c, rozmawiamy do p�nocy, lecz nie �yw� rozmow� � jak trzej umarli, w blasku miesi�cznym! Konno ju� od wiekuwem nie je�dzi�, ni te� m�g� si� dotkn�� morza. Grypa mnie nurtuje wci��, raz na oczy, to zn�w na z�by, to na �o��dek si� rzuca, to zwraca do piersi i srogim je wstrz�sa kaszlem. Twoja do Nat. paczka nie przyby�a dot�d. Nie wiem wi�c, co z ni� b�dzie, czy j� wyprawi�? Na 15-go nie stanie w Policastro! Ka� ,,Alliance� i �Debaty� jeszcze na 3 miesi�ce przed�u�y�, to dla El. b�d�, gdy wyjad�, a ja Ci oddam lub z tego procentu, o kt�rym twierdzisz, �e kratycznych. Z czasem odwo�a� pot�pione przez papie�a pogl�dy i sta� si� prawowiernym wyznawc� Ko�cio�a. W r. 1848 cz�onek Zgromadzenia Narodowego. Pozostawi� szereg dzie�, z kt�rych najwa�niejsze odnosz� si� do dziej�w Ko�cio�a. Autor g�o�nej broszury Une nation en deuil. La Pologne en 1861. Paris 1861. 499 Zygmunt Krasi�ski m�wi tu o tragicznym losie rodziny B o g u s z � w, pomordowanych w okresie rabacji Szeli. 500 Fran�ois G u i z o t (1787�1874) � konserwatywny polityk i historyk francuski, w latach 1840�1848 minister monarchii lipcowej, w latach 1847�1848 premier, zdecydowany przeciwnik reform liberalnych. Autor g�o�nych dzie�: Du gouvernement de la France depuis la Restauration, Paris 1820, Collection des m�moires relatifs � 1'histoire de France, Paris 1823� 1825, Histoire de la r�volution d'Angleterre, Paris 1826�1827. 501 Aluzja niezrozumia�a. go masz, racz odebra�. ,,Debaty� zawsze dniem jednym p�niej dochodz�, ni�by powinny, nie pojmuj�, czemu? Nie zapominaj te�, o ile mo�esz, cz�sto przypomina� Aleks-wi po�o�enie Twoje i kapita�. Nie daj tej my�li zale�e� w g�owie jego. Mestr502 jeszcze nie wr�ci�. Burra skar�y si� na Agostina, a Agostini na Burr�503 � zdaje mi si�, �e Pac wart pa�aca, a pa�ac Paca! Ju� Besson504 nowe powoje zakopa� przy altanie, a tamte rosn� szparko pod daszkiem domu. Widz� z rozpacz�, �e kit odpad� u wielu okien z szyb i �e psuj� si� zamki u drzwi niekt�rych, a to mnie przeszywa bole�nie. Z tym domem po��czy�em si� w organizm jeden, jakoby �ywy, i on mnie boli, jakby by� cz�ci� cia�a mego. Niech B�g b�dzie z Tob�. Paryskiej huczno�ci i lekkomy�lno�ci nie daj �adnego na sobie wywiera� wra�enia. Patrz na nie, jak na przep�ynne fale! Zaprawd� Ci m�wi�, to Rzym Cezarowy naszych czas�w! To najogromniejsza korupcja na ziemi, tak ogromna, �e prawdziw� jest pot�g�. S�ysz�, �e Jadwisia505 bywa na balach Mabille � i wiele dam paryskich, winszuj� im. Wida� post�p, bo zaprzesz�ego roku m�j golibroda mi m�wi�, �e tylko les dames du cirque bywaj�. Do obaczenia. Do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 502 Rodolphe de M a i s t r e (1789�1865) � syn Josepha, znanego francuskiego filozofa i polityka, gubernator Genui, a nast�pnie Nicei. O�eniony z Azeli� (1799�1881) � c�rk� markiza de Plan de Siey�s, oficera marynarki kr�lewskiej. Dobry znajomy Zygmunta Krasi�skiego i Delfiny Potockiej. 503 Domownicy Delfiny Potockiej. 504 Carlo B e s s o n � ogrodnik Delfiny Potockiej. 505 Jadwiga z Lubomirskich ks. de Ligne. ELIZA Z BRANICKICH KRASI�SKA Jej ojcowie i moi nienawidzili si�, walczyli z sob� wci��, nawzajem przeklinali si�. Ona, cho� sama w sobie dobra, stoi mi wiecznie przed oczyma jak Widmo, w kt�rym skupione wszystko, co tylko kiedy stanowi�o moje nieszcz�cie (...); Ona nic przeciwko temu nie mo�e. (12 VII 1846) ZYGMUNT KRASI�SKI O duszo duszy mojej, im czasy si� spieszniej spiesz�, im bardziej czuj�, �e nadchodzi ku mnie czy chwila jedna wyroczna, czy chwil wiele strasznych, tym bardziej Ci� kocham, tym bardziej my�l� si� ��cz� i duchem z Tob�, tym bardziej si� spodziewam, �e kiedy�, gdzie�, spokojni i �wietlani, wspomina� b�dziem jeszcze �ycia troski i m�czarnie. (14 III 1848) N i c e a. 1 8 4 6. 1 2 l i p c a. Najdro�sza Dialy! Z nud dawnych w coraz nowe nudy. Mamka koniecznie chce odjecha� do domu. Szukaj�e teraz dla male�kiego bony. Nic obrzydliwszego nie znam nad te wszystkie domowe przykro�ci i zatrudnienia. Dobrze Dant uczyni�, �e uciek� od �ony i dzieci trojga, �e uciek�szy, nigdy ju� do nich nie wr�ci�, bo inaczej niezawodnie by nigdy Diviny nie napisa�506 . Nic sprzeczniejszego ze mn�, nic mojej naturze przeciwniejszego by� nie mo�e. Wszystko to nienawi�� mi coraz lepsz� w sercu wygrzebuje. Nie mog� spojrze� na ten dom Pontio, �ebym si� ponuro wewn�trznie nie w�cieka�. Jedynie mi lepiej, gdy wracam do siebie, gdy zupe�nie sam siedz� w pokojach tych Twoich! Jeszczem si� nie m�g� zdoby� na sile moralnej p�j�cia do de Maistra. Wszelka figura ludzka mi nienawistn� jest. Nosz� w sobie g��boko ukryte uczucie jakby zha�bienia si� jakiego� natury mej ca�ej. P�ta mam na nogach, na r�ku, na m�zgu, na ustach. Nigdym nie lubi� �wiata, ale od lat trzech ka�den mi cz�owiek sta� si� wrogiem. Unikam ich, jak zarazy, kt�ra stoczy� mnie ma. O! nacierpia�em si� i cierpi� okrutnie, gnij� �ywcem. Ca�kie szmaty duchowe odpadaj� z duszy mojej. Ach, �eby tylko nie sko�czy� na srogiej nienawi�ci ku wszystkim, a szczeg�lnie ku niekt�rym, bo nienawi�� najokropniejsz� trucizn� dla tego, kt�ry j� czuje. Nic tak nie roz�era ostatnich w��kien i nici organizmu, nic tak nie przezwierz�ca, nie pochyla ku ziemi, nie przyspiesza staro�ci. Nami�tno�� do gry i nienawi��, to dwa suche szkielety, kt�re, gdy si� przyczepi� do cz�owieka, wysusz� go naprz�d na mumi�, a potem rozsypi� w proch. O! nie chc� nienawidzie�, a czuj� wzbieraj�c� w sercu nienawi�� po trosze, po trosze, z dnia na dzie�, z miesi�ca na miesi�c przybywa tych w�gli tlej�cych wewn�trznie, lada okoliczno�� rozdmuchuje je teraz i w p�omie� zamienia ju�. S� na �wiecie okropne fatalno�ci. S� w przesz�ych wiekach zawi�zane zarody czego�, kt�re p�niej czy wcze�niej rozwin�� si� musz�. S� tradycyjne walki. S� rody, kt�re gdziekolwiek i jakkolwiek si� spotkaj�, musz� si� nie cierpie�. Patrz na Moskw� i Polsk� w historii plemion narodowych � i w pomniejszych okr�gach tak samo bywa. Jej ojcowie i moi nienawidzili si�, walczyli z sob� wci��, nawzajem przeklinali si�. Ona, cho� sama w sobie dobra, stoi mi wiecznie przed oczyma jak Widmo, w kt�rym skupione wszystko, co tylko kiedy stanowi�o moje nieszcz�cie. Z nim powi�za� nie mog� jednej dobrej my�li. Nie ma nitki jednej, kt�ra by, z jej postaci sp�ywaj�c, nie dotyka�a gdzie �ci�gna rozbola�ego w mym sercu i nie targa�a go. Ona nic przeciwko temu nie mo�e. Nie�wiadomie, pomimowolnie si� tak dzieje, a pomimowolne, nie�wiadome rzeczy to najpot�niejsze. Ich wp�yw nigdy nie ustaje. Jest jaka� wieczno�� w nich, jest i elementarna si�a, jak w prawach natury! Oto masz, co czuj�. �ycie moje prze�ama�em, rozt�uk�em jak szk�o. Otru�em si� na wieki wiek�w. Do jednej Ciebie tak pisz�, przed Tob� jedn� tak si� wynurzam ostatecznie i dzik� ulg� w tym znachodz�, bo wiem, �e mnie doskonale pojmiesz i ka�de serca mego zadrgnienie, jakby Twojego, uczujesz. Wszystko, co kiedykolwiek powiedzia� Ci G-a�, g�upstwo, jedno tylko �wi�t�, nieobalaln� prawd� � a tym jednym to, �e m�j duch zwi�zany z Twoim nieodzownie, na zawsze, mistycznie, sakramentalnie, czyli, m�wi�c po prostu, r z e c z y w i � c i e! To prawd� jest � i nie ma chwili, w kt�rej bym nie doznawa� wra�e� prawdy tej, bo m�j widnokr�g uczuciowy ca�y zwie si� Ty i gdzie si� tylko obr�c� sercem, nigdy nie napotkam nic innego pr�cz Ciebie na widnokr�gu onym. St�d i bole�� okrutna. St�d i jedyne pozosta�e mi �ycie! Gdyby nie Ty, nie czu�bym ju� nigdy, �e kocham, zatem i nigdy, �e �yj� � bo darmo, �ycie to mi�o��, a �mier� � to mi�o�ci zupe�ny brak! Nic nie uczynisz, nie stworzysz, kroku jednego nie postawisz bez pewnej mi�o�ci. R�ne jej stopnie, r�ne te� i stopnie �ycia, ale w ko�cu ko�c�w �ycie i ona jedno! Wi�c do �ycia mego wo�am, gdy wo�am do Ciebie, a gdziekolwiek jestem i z kimkolwiek przestaj�, co nie Tob�, to w �mierci mej 506 D a n t e Alighieri o�eniony by� z Gemm�, ur. Donati, i mia� z ni� kilkoro dzieci, z kt�rych znane s�: Antonia, Giovanni, Jacopo i Pietro. Nie interesowa� si� losami swej rodziny. przebywam, to ze �mierci� moj� przestaj�! Musieli�my z sob� odby� ju� jedn� pielgrzymk� na ziemi i wypr�bowa� si�, inaczej by mi�dzy nami nie by�o tak g��bokiego, ostatecznego, w sam szpik istot naszych wpojonego zwi�zku. Do obaczenia, do obaczenia, Dialy! Im bardziej posuwa� si� b�dziem po drodze, tym bardziej ro�� b�dzie mi�dzy nami to�samo�� i jedno��. Duchy nasze ju� rz�dzone tym prawem, podobnym do owego, co kieruje tymi podw�jnymi gwiazdy! Albo� my�lisz, �e nie ma duch�w podw�jnych? Wszystkie �wiata cia� zjawiska odnajduj� si� w zjawiskach �wiata dusz � i my oboje takim duchem podw�jnym, kt�rego cz�ci dwie musz� kr��y� zawsze wko�o siebie. Jako� mi po napisaniu tych my�li lepiej. Ile razy serce biedne powie Tobie: kocham, lepiej biednemu. Zda si� jak�� niebiesk� odwil�one ros�, jak�� dawnych ja�min�w owiane woni�. Wiesz, odwr�ci� bym si� chcia� od przysz�o�ci i jak ze ska�y rzuci� si� w przesz�o��. Przesz�o�� mi zawsze morzem niesko�czonym, lazurowym, w kt�rym i dobrze umiera�! Do obaczenia, do obaczenia. Droga moja Ty! �ebym my�la�, �e cierpi�c, Tobie co� dobrego wypracowuj� u st�p Boga, to bym przyj�� wszelkie cierpienia i chcia� jeszcze cierpie� wi�cej. Ale wiem, �e gdy trac� z si� �ycia � i Tobie ich ubywa. O! to to mnie nie cieszy, to czasem naprowadza mnie na ch�� zachowawcz� siebie i o Tobie my�l�c, m�wi�: ,,Szkoda mnie!� � Do obaczenia, Dialy! Tw�j teraz i na wieki Zyg. 1 8 4 6. 2 3 l i p c a. N i c e a. Najdro�sza Dialy! Nic od Ciebie i dzisiaj. Tylko od Komier.507 list do El., donosz�cy, �e� mu przys�a�a co� u�ytecznego, a kosztownego. Dodaje, �e Myc. chory wci��. Gdzie� Ty jeste�? Mo�e ju� w Par. Mo�e za��da� Myc., je�li niebezpiecze�stwo czuje, widzie� Ci�, i pojecha�a�, nie mog�c nie pojecha�. Strze� si�. Aug. okropnie mnie prze�laduje. Prawdziwym Jobem na �mieciach jestem. Zarzuca mnie, �em ma�ego serca, ma�ego ducha, ma�ej tera�niejszo�ci, mniejszej jeszcze przysz�o�ci, grozi przepowiedni�, �e zagin�, �e nic ze mnie puste si� stanie itd., itd., jakby echo zewn�trzne moich w�asnych wewn�trznych my�li! Co te� za okropne i pod�e, i dziwaczne wci�� powie�ci w gazetach. Pani L. z wysokiego towarzystwa na balu Mabille kradnie pier�cionek pannie R. Jaki� pan, my�l�c, �e �ona wariatka utopi�a si� w stawie, �eni� si� ma, wtem trup zmartwychwstaje. W Pary�u, w szpitalu ob��kanych, osiemdziesi�cioletni starzec zabija z pistoletu modystk� m�od� i jej s�u��c�. M�j Bo�e! Co to za �wiat � coraz bardziej na podobie�stwo romans�w. A koleje �elazne zaczynaj� si� buntowa�, a narodowo�ci przepada�, a Rotszyldy kr�lowa� � idziemy ku ci�kim czasom. Je�li to prawda, co ,,Debaty� g�osz�, �e ca�e Ministerium pruskie dymisj� od razu z�o�y�o, to znak, �e u progu rewolucja w Niemczech, kt�r� kr�l nierozwa�nie sprowadzi. A tymczasem 3 000 pomara�czowych drzew z Palermu w donicach przemyka si� Morzem Niemieckim ku Petersburgowi, by zieleni� si� w salach godowych, w dzie� �lubu Olgowego508! A w Anglii kap. Warner �ci�ga na sw�j wynalazek uwag� rz�du, kt�ry si� ju� tylko o cen� z nim targuje, wynalazek za� taki piekielny, �e kto go posi�dzie, ten szatanem niszczycielem �wiata b�dzie m�g� si� sta�. Wszystko to razem si� dzieje, a podczas tego w cichej ustroni, w saloniku willi nicejskiej jednej, doko�cz� si� dzie�o509, kt�re wiele nowych wyobra�e� rzuci w sumienia ludzkie. Jakom ci�gle utrzymywa� i dot�d utrzymuj�. To dzie�o b�dzie znaczy� w historii �wiata. Iluzj� to nie jest � od lat 8 to samo my�l�, ilekro� odczytuj� je, a zawsze od- 507 J�zef Komierowski � por. przyp. do listu z dn. 20 VI 1846. 508 �lub wielkiej ksi�ny rosyjskiej O l g i (por. przyp. do listu z dn. 26 X 1845) z Karolem I, ksi�ciem wirtemberskim, odby� si� 13 VII 1846 roku. 509 Ojcze nasz Augusta Cieszkowskiego. czytuj� w innych okoliczno�ciach, w innym wieku �ycia, w innym usposobieniu. To samo wra�enie niespo�yte trwa. Dzi� ko�o sufitu kr�c� si� kuchennego510. Jutro drzwi wybijem i przepierzenie oderwiem. Wczoraj komin wzd�u� muru, a� ponad dach, przeci�gni�to. Zn�w gor�ca w�ciek�e wr�ci�y. Ko�o 1-go si� wybior� w drog�. Zapewne przez Cham.511 pojad�. Pewno jednak nie wiem. El. kaza�a Ci mantylk� tak� sam� uszy�. Wi�c Twe sobolowe wezm� futro? �eby� troch� sobie tylko, tu b�d�c, pracy zada�a, to by� prze�liczny ogr�d mia�a. Tu tylko trza posia�, a B�g ju� piel�gnuje. �licznie si� przyj�y ko�o altany te b��kitne powoje. A wsz�dzie po innych willach, rozsypanych wsz�dzie, jakie� bogactwo nies�ychane kwiat�w i ro�lin, i drzew, i bluszcz�w wszelkiego kszta�tu! Ile� to my przechadzek nigdy nie dotkn�li. Wczoraj z Wojewod� jecha�em przez jary g��bokie, cieniste, kury�owieckie, z p� mili si� ci�gn�ce, za Pialem si� zaczynaj�ce, a zakr�caj�ce si� w g�r� nad St. Barth�lemy i schodz�ce, prawda, �e samymi spadzistymi potoki, do w�wozu ciemnego. Dzika okolica, jak gdyby gdzie w ameryka�skich puszczach. Niebo tylko i ska�y, i czasem kawa�ek morza wida�. Nie czu� blisko�ci ludzi i to chwilow� ulg�, spokojem znikomym, p�ki trwa przeja�d�ka. Powiadam Ci, wi�kszej cz�ci tutejszych dr�ek, potok�w, wzg�rz�w, okolic nie znamy. Zawsze�my w te same puszczali si� drogi. Nie mieli�my �mia�o�ci nowego manowca spr�bowa�. Konno�my je�dzili, jak my�li je�d�� melancholiczne po duszy. Prawda, �e z Twoj� klacz� trudno by�o si� pu�ci� na takie urwiska i spadzisto�ci, lecz na koniku Wojewody mog�aby� bez obawy �adnej. Chcia�bym przed �mierci� ten ogr�d Tw�j obaczy� pe�ny kwiat�w. Nie umiem niczego u�ywa�, z niczego korzysta�! Gdzie ja znajd� taki drugi mi�y i �liczny dom? gdzie taki ziemi kawa�eczek, na kt�rym by ka�de ziele do serca mego przemawia�o. A przeby�em tu jeden z miesi�cy najnieszcz�liwszych �ycia! Do obaczenia, najdro�sza Ty, do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki. Zyg. [N i c e a, l i p i e c, 1 8 4 6]. Widzia�em teraz Eliz�. Kaza�a Ci serdecznych mn�stwo zas�a� przypomina� si� i powiedzie�, �e ubiorki, kt�re ma od Ciebie, ju� wesz�y w u�ywanie. Panecel w�cieka si�, �e jest Lala inna, i co chwila to pokazuje. Dziwna zazdro�� w tak drobnym dziecku. O Tobie wspomina za�, ilekro� nadpocz�ty Tw�j obrazek obaczy w salonie. Zaraz idzie k'niemu, wo�aj�c T i o t i a. O jak�e mi smutno, Bo�e m�j, jakby potop zgry�liwo�ci dusz� mi ca�� zalewa�! � Czasem mi si� stoliki i krzes�a gry�� z�bami chce. Za ,,Debaty� Ci dzi�kuj�, Dialy moja droga, przysz�y ju� i ,,Alliance� te� przychodzi. Ma�o go znaj� w Pary�u, jednak Montalembert forytuje go wsz�dzie i chwali. Dzi�kuj� Ci, �e �a�ujesz Ciotki mojej i modli�a� si� za ni�512. A kiedy mi m�wisz, bym Ci da� jej m i e j s c e, to chyba �artujesz. Czy� nie wiesz, �e� moj� Alf� i Omeg�, nie cz�stkowym, ale powszechnym Ukochaniem, nie tym albo owym uczuciem, ale wszystkimi zebranymi razem w jednego Ducha! Miejsca �adnego Twego w moim sercu nie masz, bo jeste� sama ca�ym sercem moim. Miejsce jest tylko wtedy, gdy s� obok i inne miejsca, innych nie ma � wiesz dobrze o tym! Gdzie� si� obaczymy? Gdzie�? Do l Augusta tu siedzie� zapewne musz�, i Ty wprz�d si� nie wydob�dziesz lub w�d nie sko�czysz. Je�li chcesz, to b�d� pr�bowa� i do Spa lub gdzie w jego okolicach. Mo�e si� uda, mo�e tam mniej 510 W czasie nieobecno�ci Delfiny w Nicei Krasi�ski postanowi� zleci� dobudowanie do willi kuchni i osobi�cie pilnowa� wszystkich prac. �Chcia�em Ci wybudowa� co�, zapisa� moj� pami�� na tym wzg�rzu kamieniami�. (List z 20 VII 1846. Wyd. A. �.) 511 Champtercier. 512 Marii z Granowskich Lubomirskiej (por. przyp. do listu z 20 VI 1846). ludzi z n a k o m i t y c h ni� na brzegach Renu i w ka�dym mie�cie nie drukuj� imion przyje�d�aj�cych. Nat. wida� nie zba�amuci we W�oszech, je�li c e l ma we Francji. Zim� Ci ona zabierze. Tak wszyscy, i ci, i owi, lata nam zabieraj� i pomrzem nie wypowiedziawszy sobie, co�my mieli sobie do wypowiedzenia, i b�dziem w grobie �a�owali tego, jak tu na ziemi nieraz, rozjechawszy si�, �a�ujem i czujem, �e tyle�my sobie zapomnieli rzeczy powiedzie�. Ci panowie eldoraduj� w willi Twej. Dobrze Augustowi, �e tu w tej chwili, bo go tam w Poznaniu pozwali, by stawa� przed komisj�, co indaguje tych pan�w wzi�tych513, i �wiadczy�. Musia� kt�ry� z nich nieostro�nie co� o nim wygada�, jak np., �e wiedzia� i rozmawia� z nimi o tym wszystkim. Odpowiedzia� jego komisarz, �e we W�oszech bawi i zapewne na tym si� sko�czy, ale to szcz�liwie wypad�o. Nie m�w o tym nikomu, bo ka�dy, kt�remu by� powiedzia�a, potroi�by wa�no�� tego zdarzenia, a z tej potr�jnej wa�no�ci �wiat oblatuj�cej na skrzyd�ach j�zyk�w ludzkich dosta�by si� wreszcie w rzeczywi�cie wa�ne, a smutne po�o�enie August. Chc� tu koniecznie do Nieboskiej komedii si� wzi�� i to, com w Romie 1841 r. pisa�, a nie uda�o mi si�, poprawi� i uzupe�ni�. A nie spos�b. Ten sam kawa�ek, co 1841 r. si� mnie opar�, opiera si� i teraz, nieprze�amany. Nie mog� z nim doj�� do �adu! Wszystkimi si�ami, wszystkimi sposoby staram si� o Ducha mego, by wyszed� z melancholii, kt�ra sko�czy na jego uzwierz�ceniu i gorzej, na jego przekamienieniu. A nie spos�b mi. Ran tyle w samej g��bi serca, ran tyle, z kt�rych krew kwa�na, krew, co niegdy� najczerwie�sz� i najdzielniejsz� by�a, si� s�czy! Lada promie� s�o�ca, lada g�osu ptasiego z drzew odezwanie si�, lada gwiazdka na wieczornym niebie, oddziera z tych ran lekk� pow�ok� i rani rany te jak sztyletl Natura ca�a, �wiat, kr�g niebios, stoi obr�con wymierzonymi ku mnie no�ami, ig�ami, brzytwami! W beczcem widnokr�nej Regulusa! I gdy te wszystkie ostrza mnie przek�uj�, przedziurawi�, nieszcz�liwym! Ty wiesz. Ty znasz to. Nie dziw si� wi�c. Wcze�niej u Ciebie, p�niej wyrobi�o si� u mnie, bo silniejszej by�em natury, ale teraz ju� wyrobi�o si� � i sam truchlej� przed sob� samym. Kiedy czasami, zajrzawszy a� na dno w�asnej duszy, odkryj� same �mije pe�zaj�ce w niej, uczuj� nienawi�� i z�o�� niepohamowan�, psucie si� dobroci, gnicie s�odyczy, kto wie, mo�e szlachetno�ci rozstr�j! B�l niesko�czony niedobr� rzecz�, a szcz�cie utracone � niesko�czonym b�lem! Nie chc� Ci� martwi�. Ko�cz� ju� list ten. Pami�taj, pr�cz Ciebie nic nie kocham, co si� zowie nic. My�l wi�c o mnie, my�l! Do obaczenia, do obaczenia, najdro�sza Dialy moja. Twoja willa przecicha i prze�liczna. Ja j� bardzo kocham. Zdrajca Cousin514 przeni�s� si� do Pontio, ale kwiaty i drzewa nie przesz�y bramy, nie wysz�y st�d. Lucioli ju� nie ma �adnej. Nie wiem, co je wygubi�o. Gor�co mniejsze. Co dzie� k�pi� si� w morzu. Konno ju� nie je�d�� nigdy. Niech B�g Ci� strze�e i ustrze�e od g[eneral]skich g�upstw. Do obaczenia, Dialy. Tw�j teraz i na wieki Zyg. 1 8 4 6. D i g n e 1 2 s i e r p n i a. Wiesz ju�, �e po napisaniu wczoraj do Ciebie, z Aug. i Crucyfiksem pojecha�em do Champtercier. Tam mnie czeka� b�l okrutny, kt�regom nie spodziewa� si�. Zastali�my siostr� pani Des Michels, star� i spaczonej twarzy pann�, i pana Blanc z Pary�a przyby�ego, kt�ry zaraz mnie tym przywita�, �e widzia� u G-�a Myc. pani� Potock�, charmante femme. Jakby mnie w pysk da� zaraz na wst�pie, a stara panna przyj�a Augusta uprzejmie, mnie za� lodowato, kwa�no, �e tak powiem nienawistnie. Natychmiast pozna�em, �e cho� przed godzin� nie domy�liwa�em si� o jej istnieniu, ona doskonale wie, kto ja i dzieje moje, a przez opowiadanie 513 Po wykryciu spisku w lutym 1846 r. oko�o 600 os�b znalaz�o si� w wi�zieniach pruskich. 514 C o u s i n � pies Delfiny Potockiej. G-�a siostrze jej, i siostry tej listy i rozmowy. Jako p r z e s z k o d a wi�c bez serca do wszelkiego szcz�cia G-skiego na ziemi wyst�pi�em w tym domu, w tym domu, kt�ry ma by� Augusta, ale kt�ry dot�d jest duchowo, �e tak powiem, Mycielskiego, bo dw�ch minut nie mija�o, �eby p. Blanc nie wspomnia� o G-le i pani Des Michels, o wszystkich bons mots G-�a, o tym, co je, co pali, co m�wi, co robi itd., itd., itd. Wtem panna owa stara przypomina sobie, �e ma list do Augusta, kt�ry odpiecz�towa�a mimo woli, bo gdy go poczta przys�a�a do Champtercier, ona s�dzi�a, �e to dla niej list i dopiero po odpiecz�towaniu pierwszej koperty pozna�a, �e to do Cieszkowskiego. Tak si� t�umaczy�a. Kopert� odda�a odpiecz�towan�, w kt�rej �rodku le�a�y dwa listy op�atkami zamkni�te, jeden do Aug., drugi do mnie, a ten drugi raz by� Delfink� zap�atkowany, a pod ni� okr�g�ym czerwonym op�atkiem. Przypomnij, czy� go tak wyprawi�a? List ten dopiero� otworzy�em na polu, gdzie� pod wielkim d�bem, pod kt�rym si� po�o�y�em, my�l�c, �e trzymam w r�ku ulg� obalaj�cej mnie melancholii, ulg� za godzin� przebyt� z ow� star� pann�, kt�ra, powtarzam, nienawidzi mnie, i tym homme d'affaires515 , kt�ry co chwila wspomina Myc-go. A� tu znajduj� najtwardszy i najsuchszy list. Jak brzytwy z niego co wiersz wyskakiwa�y i r�n�y mi serce. Nie mam�e ja prawdy, kiedy twierdz�, �e ilekro� kilka dni przeb�dziesz pod wp�ywem moich nieprzyjaci�, oni serce Twoje obr�ci� umiej� przeciwko mnie i Ty, pos�uszna ich wp�ywowi, potem mnie dobijasz i rozdeptujesz? Czym�e Ty mnie grozisz w tym li�cie, czym cz�owiekowi, kt�ry zgin�� na ziemi i mo�e w niebie z �alu za Tob�, czym, Dialy? Oto, �e ju� Ci� nudz�, �e zanudz�! Potem wymawiasz, �e ja jeden z tylu nie mog� do Pary�a przyjecha�, i zdajesz si� m�wi�, �e to w istocie �miesznym, a zreszt� bardzo niewygodnym, bo wybieranie si� ku mnie pe�ne tak�e nudy, krewni, p r z y j a c i e l e tak strzeg�, tak si� dopytuj�! Tyle o mnie, lecz skoro o G-�a chodzi lub o jego pani� Des Mich., natychmiast zapa� obudzon i ju� nawet nie chcesz pozwoli�, bym si� miesza� do poradzenia Augustowi, cho� na to tylko tu przyby�em. Boisz si�, �eby si� nie uda�o, nowych Twoich przyjaci� interes przepe�nia Ci dusz�, a z starych �artujesz, bo nie s� prowensalami, bo si� nie znaj�, bo mogliby przeszkodzi�, by �yczenie G-�a skutku nie wzi�o! By�a�by� taki list napisa�a za przybyciem do Par. z Nicei? By�a�by� z St. Assise? Nigdy. Ale napisa�a� po przesiedzeniu trzech tygodni z G-�em. Powtarzam Ci, zgin��em na ziemi, a mo�e i w niebie, z �alu za Tob�, tak, z �alu za jedynym dobrem moim, za szcz�ciem moim, za wszystkim, co by�o mn�. Czemu trupa tak depczesz? Pomy�l. Masz�e jakie �wi�te obowi�zki wzgl�dem Myc-go? Wi��e� Ci� do niego co� uroczystszego, g��bszego, prawdziwszego ni� do mnie? Ju� jednym tytu�em jego i mnie obdarzasz: A m i s � s�u�y tak jemu, jak mnie. Jestem nad przepa�ci�. Wczoraj uczu�em to, list ten czytaj�c i odczytuj�c, i darmo w nim �ladu tkliwo�ci szukaj�c. Jestem nad przepa�ci� i Ty do niej mnie str�cisz. Nauczysz mnie w ludzi nie wierzy� i w�tpi� o Bogu. Ja stara�em si� inaczej Ci� uczy�. Ilekro� mog�em, podnosi�em Ci� w niebo � a kiedym sam pada� na ziemi�, jeszcze si� ostatkami, tarzaj�c si� nad otch�ani�, cia�em tarzaj�cym si� wiecznie przegradza�em Ci� od niej. Zmi�uj si� nade mn� i nad sob�, tak, i nad sob�. Bo �mier� moja wieczna nie zostawi Ci� bez �alu � i mnie wi�cej o Ciebie idzie ni� o siebie samego, kiedy nie chc� umiera�. Co mam na sercu, powiedzie� musz�. Tak, Myc. mi�dzy Tob� a mn�, chc�c czy nie chc�c, stan�� jak upi�r i ssie nasze serca. Mo�e masz prawd�, �em sta� si� z�ym! Ale� bo to straszna pokusa piekielna widzie�, �e ukochana nade wszystko nieprzyjaciela mego s�ucha. Nigdy, nigdy, Dialy, jam nieprzyjaci� Twoich nie s�ucha�, nigdy, nigdy � a tych, kt�rzy mogliby byli nimi sta� si�, uczyni�em Ci wiernych przyjaci�, kt�rzy by oddali �ycie za Ciebie! Nie b�j si�, nie zemszcz� si� na Twoich ulubionych, na tych tak niedawno poznanych, a tak uwielbianych ju�, pe�nych cnoty, poczciwo�ci etc., etc. Nie l�kaj si�. Aug. kupi Champtercier. By�a chwila wczoraj, w kt�rej kusi�a mnie rozpacz, bym ten targ rozerwa�, alem nie s�ucha� rozpaczy, bo wiem, �e ona zdradziecko radzi! Lecz na mi�o�� Boga zmi�uj si� nade mn� i takich list�w do mnie nie pisz, je�li nie chcesz mnie zabi�. 515 Cz�owiek, zajmuj�cy si� interesami handlowymi. Zg�upia�em od smutku. Zmarnowa�em si� od �alu za Tob�. Ocal mnie, ratuj mnie, nie dobijaj mnie. Od trzech lat gorycz� mnie poisz bez nazwy, bez miary. Niech to pr�ba b�dzie. Niech to nie b�dzie wieczno�� i niech minie czas pr�by tej. Wr�� mi ju� teraz serce. B�d� mi, czym by�a� mi niegdy�, �yciem moim! Wierz mi, cho� ja z�y i przemieniony, zawsze ja widz� jasno wszystko, co dotyczy Ciebie, i wszystko, com pisa� do Ciebie, prawd� jest. Poznasz to po skutkach, gdy ju� b�dzie za p�no. Odrywaj� Ci� ode mnie, Dialy, odrywaj�, a Ty, dziecko, dajesz si� odrywa�! Je�li mi serce wysycha, to w miar� wysychania Twojego. O, jaki� ja dzie� wczoraj na tych przekl�tych g�rach przeby�em. �zami z krwi by� p�aka�a nad moj� dusz� wczorajsz�, gdyby Ci si� przy�ni� mog�a. Musia�a wygl�da� jak ciemno�� na wieki! Dialy, Dialy, nie uno� si� przeciwko mnie. Mi�o��, to wzajemne ocalanie si�. Miej ku mnie ostatek mi�o�ci! Wszystko by� mo�e. Mo�em wariat, mo�em z�y, ale kocham Ciebie i kocha�em, i kocham jak nikt, i wycierpieli�my oboje piek�a nie znane drugim, nie po�wi�caj�e mnie drugim, nie wydawaj drugim. Ju� mo�e nie wiem, co pisz�, ju� mo�e w m�zgu moim rozstroi�o si� co. Och! za wiele cierpia�em. R�ka nieprzyjacielska kieruje od dni wielu wszystkimi stosunkami zachodz�cymi od Ciebie do mnie, i pod t� r�k� zniszcza�em. Czuj� to. Ale porzu�my ten przedmiot, bo w piek�o coraz ni�sze zapadam. Nie l�kaj si�, bym Ci o nim wspomnia� za obaczeniem si�. �e Ci� obacz�, b�dzie mi ukojeniem, a potrzeba mi ukojenia, bo powtarzam Ci, coraz gorzej mi na umy�le, coraz bardziej rozstrajam si� i wkr�tce ju� nikt mnie nie pozna, tak jak Ty mnie nie poznajesz ju� � Twojemu w�asnemu sumieniu, temu s�dziemu, kt�ry nigdy nie zawodzi, bo z Boga rodem jest w piersi naszej, zostawiam s�d nad tym, czy wszystko, co wynurzam, niezno�n� popchni�ty bole�ci�, jest przywidzeniem i fa�szem! Pewno nigdy nikomu na ziemi si� nie poskar��, pewno nigdy nie wezw� pr�cz tego s�dziego na Ciebie innego s�dziego. Wola�bym umrze� ni� s�owo jedno skargi, gdziekolwiek i jakkolwiek, wym�wi� na Ciebie. Tym bardziej wi�c odwo�ywa� si� musz� do Ciebie samej! Jutro st�d wyje�d�am. W Genewie list�w spodziewam si� Twoich, potem w Heidelbergu. �elazn� kolej� wcale mi nie sprzyja Twa jazda. Nazajutrz po katastrofie516 nie by�aby� pojecha�a, w miesi�c pojedziesz, oto symbol wielu rzeczy na ziemi! Pomy�l, czy nie lepiej ku Genewie, jak ku Ems? Z Izydorem mo�e by� trudno�� wielka na granicy. Niech to przewidzi. Daj r�k� i daj czo�o Twe. Nikt nie kocha Ci�, jak ja. Nikt Tobie �ycia de facto nie odda�. Wielu Ci to gadali, jak frazes, alem ja to uczyni�, to si� sta�o, to jest! Czy w niebie, czy na ziemi, czy w piekle, jam by� wierny Ci, bom �y� tylko lub umiera� przez Ciebie! P�acz�c ko�cz� ten list, p�acz�c z dna duszy, �e� mog�a do mnie tak sucho i twardo napisa�. I Ty bardzo nieszcz�liwa, kiedy mog�a� tak! O Dialy, Dialy, Dialy moja, odnajd�my siebie samych, a b�dziem szcz�liwi jeszcze! Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia! Tw�j teraz i na wieki Z. 2 1 s i e r p n i a 1 8 4 6. H e i d e l b e r g. Moja najdro�sza Dialy! Oto Boppardu masz konterfekt517 . Dzi� z rana go wyszuka�em. Co Ty robisz? Jak si� masz? Jak serce Twoje? W nocy nie mog� spa�, troska o Ciebie mnie �re, co chwila zrywam si� znad poduszki, nie mog�c zrozumie�, �e w Heidelbergu jestem, kiedy Ty w Emsie, i zaczyna mi si� w g�owie miesza�. Skoro tylko odbior� za�wiadczenie od Kot- 516 Katastrofa kolejowa, o kt�rej wspomina Krasi�ski, wydarzy�a si� w lipcu tego roku we Francji. 517 Aluzja do winietki na papierze listowym, przedstawiaj�cym Boppard, skromne uzdrowisko nad Renem w pobli�u Koblencji (�.). zebua518 z Bad-Baden, b�d� got�w ka�dej chwili wyruszy� ku Tobie. Wczoraj w wiecz�r Chiliusowi si� skar�y�em na stany prawie szale�stwa smutnego, kt�re mn� ow�adaj�. S�ucha�, s�ucha�, a potem powa�nie rzek�: ,,Oczywi�cie, wszystkie symptomata hipochondrii w silnym stopniu�. Radzi�, po 17 butelkach Kissingen, winogronow� kuracj�. Wprz�d gdzie indziej, wprz�d w Boppardzie si� zejdziemy, a stamt�d, kiedy b�dziesz chcia�a, ja Ci� przywioz� batami i kolejami tu. Wpadniem do Heidelberga, obaczym si� z Chiliusem. Ruin� Ci poka��519 i wr�cim nazad. Odescalchowa za tydzie� wyrusza lub wcze�niej. Ho�y�szczyzna520 a� do ko�ca miesi�ca siedzi. Aleks. ju� wyjecha� dzi� o 5-ej z rana do Drezna i Warszawy. List w tej chwili odebra�em od ojca, kt�ry mi o�wiadcza, �e na �aden spos�b ani sprzeda� �liwna, ani nawet zad�u�y� go nie mo�na, bo nikt w tera�niejszych okoliczno�ciach kapita�u z kieszeni nie chce wy�o�y� i d�br kupowa�, kt�re co dzie� albo warto�� sw� dzisiejsz� utrac� przez zmian� stosunku z ch�opami, albo te� farb� czerwon� umaluj� si�! Zatem i nawet tego nie mo�na, nawet i 400 000 z� nie mog� dosta� i wyci�gn��! Kiedy� figi Karla b�d� karmi� moj� i ten p�nocny pokoiczek w Irydii mieszkaniem521! Nieprawda�, Dialy? Irydia przypomina mi, �em widzia� dzi� u ksi�garza doniesienie wyj�cia w Berlinie Irydiona po niemiecku522. Czy Ty nie doznajesz tego samego, co ja? Ohyd�y mi niemieckie twarze, niemiecka ziemia, niemiecki r�d ohyd� mi. I oni te� wci�� si� skar�� na nienawi�� nasz� i na to, �e my teraz ku Moskwie si� sk�aniamy. To g�upstwo sta�o si� legend� obiegaj�c� ca�e Niemcy, o tym tylko gadaj� i to za pewne maj�. A wiesz, czym Ces. w Warszawie �ci�gn�� zapa� k'sobie? Pojecha� na Wiejsk� Kaw� i kaza� sobie kawy da�523. Ajent policyjny, za prostego szlachcica przebrany, tam czekaj�cy, rzecze do�: �Panu zaraz kawy dali, bo� w mundurze, a ja od godziny si� nie mog� doczeka�. Na to Samodzier�ca: ,,Prosz� pana, by� si� moj� kaw� podzieli� ze mn��. I ajent, niby szlachcic prosty, niby nie znaj�cy, kto ten pan, przysiad� si� i pi� kaw� z nim. Ta kawa zala�a pami�� wszystkich bat�w, tortur, wi�zie�, m�cze�stw na chwil�! Ale to facecje wszystko! Twoje listy zawsze tu dopiero o 6-ej w wiecz�r mnie dochodz�. Tego listu nie zamkn�, a� wieczorem dzi�, a poczta o 9-ej ku Ems wyrusza. �eby tylko ten Kotzebue, syn zabitego przez Sanda, odes�a� mi zaraz za�wiadczenie z Baden. Wiesz, kto operacj� Sandowi robi�? Chilius. Twierdzi, �e by� pe�en pr�no�ci, ale te� i wielkiego m�stwa cz�owiek. Tw�j brat Aleks. powinien by do kraju rusza�. Powinien by na �eb na szyj� stara� si� Twoje 60 000 fr. wyprowadza�. �le z nami wszystkimi, o Dialy! Ca�y kraj, ca�y, �adnego dnia, gdy 518 Pawe� K o t z e b u e (1801�1880) � genera� rosyjski, syn modnego �wcze�nie dramatopisarza niemieckiego i agenta wywiadu carskiego, Augusta von Kotzebue (1761�1819), zamordowanego w Jenie przez studenta Sanda; by� w latach 1874�1880 gubernatorem warszawskim. 519 W Heidelbergu znajdowa�y si� ruiny �redniowiecznego zamku zburzonego w 1689 r. 520 Prawdopodobnie nie tylko Anna Ho�y�ska i jej siostra Zeneida z Ho�y�skich Lubomirska (por. przyp. 10), ale ca�a rodzina, bowiem szykowano si� do �lubu Anny. 521 C a r l o � ogrodnik Delfiny Potockiej, �I r y d i a� � jej willa w Nicei. 522 Iridion in Rom. Nach dem Polnischen bearbeitet. Berlin 1846. Verlag von W. Hermes. Przek�ad anonimowy. 523 W i e j s k a K a w a � ciesz�ca si� niezwyk�� popularno�ci� kawiarnia z ogr�dkiem, za�o�ona jeszcze w czasach stanis�awowskich; mie�ci�a si� w dworku, le��cym przy ulicy Wiejskiej 1727. �Latem mniej by�o �cisku, ale zimow� por�, szczeg�lniej gdy si� sanna ustali�a, od godziny drugiej po obiedzie do p�nej nocy dzwonki ci�gle dzwoni�y, bo sanki bez przerwy przywozi�y tu go�ci. Pokoiki niskie i szczup�e, jak zazwyczaj we dworku drewnianym, przepe�nia�y si� mieszka�cami wszystkich warstw Warszawy. Najwy�sza arystokracja, jak obywatele i zamo�niejsi kupcy i rzemie�lnicy tu si� gromadzili. Do wybornej kawy dodawano smaczne baby, doskona�y poncz zaprawiano ananasami...'' (K. W�. W�jcicki, Warszawa i jej spo�eczno�� w pocz�tkach naszego stulecia, W-wa 1875). zasypia w wiecz�r, nie wie, czy si� nazajutrz nie obudzi w k�pieli krwi socjalnej. O! Obaczmy si� pr�dzej, pr�dzej! Wci�� dzwon jaki� uderza mi w przeczuciu jak�� wyroczn�, id�c� godzin�! W historii �wiata nieszcz�liwszych od nas ludzi nie by�o. Jakby mi�dzy dwoma, biegn�cymi ku sobie z obu stron nieba planetami, my stoim i czekamy, a� si� zewr� z sob�, w miazg� obracaj�c nas. Zupe�nie z nami tak, jak z szlacht� francusk� ko�o 88 r., pami�tasz, kiedy w Trianon kat nagle si� objawia�, graj�cy z kr�low�, kiedy do salon�w wielkich pa� wchodzili dziwni prorocy, dziwni wieszczbiarze i z d�oni ich przepowiadali im, �e zgin� na rusztowaniu... A z nami jeszcze gorzej, bo jeden tylko planeta, lud, grozi� francuskiej szlachcie, a nam gro�� dwie planety, i gorzej z nami, bo pomrzem, czuj�c gorycz straszn� dusz, kt�re wszystko po�wi�ci�y, kt�re czyst� i wznios�� pa�a�y mi�o�ci�, a kt�re Los jednak zatraci� nieub�agany! Bodajby to wszystko melancholi� by�o! Ju� pi�em dzi� znowu Kissingen. Zaraz po wodach nieco mi l�ej na umy�le, ale w kilka godzin p�niej zn�w staj� si� pastw� rozpaczy okropnej i przel�knie�, przeczuci�w, strach�w, wycie�cze�, os�abie� najdziwaczniejszych. Gryzie mnie grynszpanem Twoja samotno�� i stan podobny mojemu w Ems. Gryzie ka�da Twa chwila tam ka�d� chwil� moj� tu. Nieraz �zy mi pociekn� z �cz, nieraz zakrzycz�: ,,Dialy, Dialy!� � Mo�e Ci lepiej dzi�; ju� si� deszcz pu�ci� i nie ma walki w atmosferze. Dzi� ju� m�j list z zawczoraj odebra�a�, gdzie b�agam Ci� o naznaczenie dnia � pojutrze lub popojutrze odbior� Tw� odpowied�. Od Elizy nic nie mam tu dot�d. �e Ciebie kocha, pewna b�d�, dow�d mi tego da�a, zanimem wyjecha�, opowiem Ci. Wszystko pakuj�, bym mia� w pogotowiu na pierwsz� chwil�. Chcia�bym, by� mnie odpisa�a, czy mam kocz zabiera�, czy si� m�g�by zda� Tobie na co�? Mo�e odpiszesz. Inaczej, je�li na nic, to tylko kufer wezm� jeden, w kt�rym ju� Twoje futro u�o�y�em, i suknie moje, i obrazy. Rozumiem, Dialy najdro�sza, o ile Ci� kaleczy roztrzepanie Twoich. Lusza kiedy� wr�ci do Ciebie i Aleks. mo�e, kiedy mu �ycie, kt�re prowadzi, niezno�nym si� stanie, ale inni � w�tpi�! Dop�ki �yj�, dop�ty mnie masz, gdy zgin�, b�dziesz mia�a Eliz� � a mo�e nie zgin� jeszcze tak pr�dko. Ty wiesz dobrze, Dialy, �e �ycie moje Twoim, �e od 8 lat ka�da chwila jego Twoj� by�a, i tak b�dzie a� do �mierci. Nie martw si�, najdro�sza. Ta, kt�r� najwi�cej z nich ukocha�a�, Lusza, b�dzie musia�a odda� Ci serce, a kto je ma, ten wiecznie nie potrafi �y� samymi bzdurstwami i lekkomy�lno�ci�524. Wiesz, co ta g�upia Iza listami swymi narobi�a. Oto zmusi�a Kasi� do odpowiedzi, kt�rej ��da�a przez Aleksandra, i Aleks. odpisa� jej imieniem Kasi, �e nie mo�e Kasia przeciw woli matki post�pi� i �e �adnej nadziei dla Jerzego nie masz525. Czemu by�o tak gwa�townie przypiera� j� do muru? Tch�rz tak przyparty dobywa miecza, a panna takie odpowiedzi daje. Siostra bratu wszystko popsu�a � i ju� musia�a do brata napisa�, a on si� tym 524 8 VIII 1846 Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,Lusza pe�no narobi�a Ci plotek� � st�d pewnie zmartwienie D. P., kt�ra rzeczywi�cie by�a szczeg�lnie przywi�zana do tej siostry. ,,M�wi� o tej siostrze by� to ulubiony przedmiot jej rozm�w. Opowiada�a nam, jak ona maluje ig�� sznelami; te prace od gobelin�w s� cenniejsze i pi�kniejsze... jakie szko�y stworzy�a, gdzie ucz� tej sztuki stosowanej, kt�re ks. de Beauvau swoj� w�asn� prac� utrzymuje...� � wspomina M. z Prze�dzieckich Walewska; Polacy w Pary�u, Florencji i Dre�nie, W-wa 1930. 525 W latach 1846�1847 Zygmunt Krasi�ski niefortunnie zabiega� w imieniu swego przyjaciela, Jerzego Lubomirskiego, o r�k� Katarzyny Branickiej. Podczas pobytu R�y Branickiej z c�rkami: Zofi� i Katarzyn�, w Pary�u r�wnie� siostry Jerzego Lubomirskiego rozpocz�y starania o r�k� Katarzyny dla brata, co Krasi�ski skwitowa� niech�tnie w li�cie do D. P. z dn. 23 VI 1848: �Siostry Jerzego popsuj� wszystko zbytnim zapa�em i ch�ci� paplania...� W lecie 1846 ks. Izabella z Lubomirskich Sanguszkowa nawi�za�a kontakt listowny z rodzin� Branickich, pr�buj�c ich zjedna� dla sprawy o�enku brata. Zdaniem Zygmunta Krasi�skiego by�o to posuni�cie niedyplomatyczne. Ostatecznie Katarzyna Branicka wysz�a w r. 1847 za Adama Potockiego. Wymieniony tu Aleksander � to Aleksander Branicki, brat Katarzyny i zarazem szwagier Zygmunta Krasi�skiego. zmartwi�. Baby nie umiej� nic robi�, a diabe� je pcha, by robi�y! Tak si� sta�o! Wyjazd st�d Aleksandra zapewne Zeneid� w nie�mierteln� nieprzyjaci�k� mi zamieni�, bo wigili� mego tu zjawienia si� mia�a by� abjuracja za 5 dni, a w tydzie� �lub. Nazajutrz za� Aleks. o�wiadczy�, �e odje�d�a do Kijowa. Strasznie to zmiesza�o ca�� Ho�y�szczyzn�. Zapewne domy�l� si�, od kogo cios ten spad� na nich. Zaklina�em Aleksandra i to pomog�o � us�ucha�, ale te baby nie daruj�, te schizmatyczki b�d� si� m�ci�526. My�l�, �e Za�uska prawd� pisa�a o Zeneidzie527. Diablo to odmieniona istota, jakby now� zupe�nie sk�r� odziana. Kupi�em Ci tu Eothen528 , angielsk� ksi��k�, i przywioz�, m�wi�, �e dobra � i Lelewela histori�, i uwagi nad Polsk� po francusku529 � przeczytamy razem. M�dl si� za mn�, by si� si�a w piersiach mych, cho�by raz ostatni, obudzi�a, bo jej potrzeba w tej chwili! Moja Ty biedna, biedna Dialy! Jak�e� Ty tam nudzi� si� musisz, jak Ci sm�tno by� musi w tym pos�pnym miejscu � gdzie� si� Redortowa zapodzia�a, dla kt�rej tam pojecha�a�. Czy Ty przynajmniej pijesz wody tamtejsze przez te dni? I nowa s�u��ca, i nowy s�u��cy, to niemi�o � a gdzie� Ifigenia530 zosta�a? A z Nat. co? Musi teraz by� w Nicei. Eliza mia�a zaraz pierwsza do niej pojecha�, stara� si� j� udobrucha�. Wyjd� teraz chodzi� po wodach, a w wiecz�r sko�cz�. 3-cia po po�udniu. W tej chwili Tw�j list z 19 odbieram. S�uchaj, co do Digne531. � Aug. mnie b�aga�, bym z nim jecha� i obaczy�. Uwa�asz, �e si� nie lepiej ode mnie zna, kiedy po obejrzeniu by� przekonany, �e jest 200 hektar�w, tak, jak Myc. pl�t�, a jest 41 i p�. Dalej prosi� mnie Aug., bym o mobilier 532 si� uk�ada� z p. Blanc. Chc� to samo mu zrobi�, co Tobie Reyowie, to jest za meble osobno wzi��. Dalej powiem Ci, �e to zaszargany strasznie interes � ani si� domy�lasz, co za oszuka�stwa dziej� si� we Francji, jak hipoteki k�amliwie zapisane, ile niebezpiecznych kruczk�w co chwila wy�azi spod ziemi. Co chwila kto� z pretensj� przychodzi� do Augusta; to tacy, kt�rzy pieni�dze maj� po�yczone u pani D. M., to tacy, kt�rzy jej meble po�yczyli, itd., itd. � 3 000 fr. p. Blanc chcia� za mobilier. Musia�em t� pretensj� zni�a� � jak�em nie mia� tego robi� dla Aug., kiedy mnie prosi�? Lecz radzi�em kupi� za 45 000 fr., je�li nie odkryj� si� jakie nieprzezwyci�one, a ukryte przeszkody. Na tym wyjecha�em. Aug. by� w my�li kupienia. My�l�, �e niezawodnie kupi. Ojciec go zaklina�, by tego nie czyni�. Ja, obejrzawszy dom i ziemi�, radzi�em, by kupi�, ale za mobilier wi�cej nigdy nad 2 000 fr. nie dawa�, bo dodaj te 2 000 fr. i 2 400 fr. za prawo kupna, to si� poka�e, �e 50 000 fr., a nie 45 000 fr. kosztuje. Teraz sobie wyobra�, �e to ruina, trzeba w�o�y� ze 20 000 fr. zaraz, by co� przynios�o, wi�c masz 526 Zeneida z Ho�y�skich L u b o m i r s k a � �ona Kazimierza Lubomirskiego, siostra Anny, kt�ra wysz�a jednak za m�� za Aleksandra Branickiego. 527 Amelia z Bronikowskich Za�uska. 15 VII 1846 Krasi�ski komunikowa� Delfinie: �Za�uska pisze mi z Marienbadu, �e Zeneid� widzia�a w Dre�nie, kt�ra si� wyrozwin�a przez te lata na drug� niby W�sowiczow�. Rus�e, perfid�, hypocryte, haineuse et lionne jusqu'aux ongles [przebieg�a, perfidna, hipokrytka, nienawistna i lwica w ka�dym calu]. Powiada, �e Aleksander ogromne g�upstwo robi, �eni�c si� z siostr�, przez ni� wychowan��. 528 Pod tym tytu�em wyszed� opis podr�y na Wsch�d angielskiego historyka i dziennikarza Aleksandra W. Kinglake (1809�1891). 529 Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane, W-wa 1829, lub Dzieje odradzaj�cej si� Polski potocznym sposobem opowiedzia�... Bruksela 1837, IV wyd. Lipsk 1843, i Histoire de la Pologne, 2 t. Paris 1844, lub Considerations sur l'etat politique de 1'ancienne Pologne et sur 1'histoire de son peuple, Paris 1844. 530 Kucharka Delfiny Potockiej. 531 9 VII 1846 Krasi�ski pisa�: �August [Cieszkowski], kt�ry jakowe� dobra kupuje w Basses Alpes, pojedzie do Ciebie po pierwszym sierpnia i we�mie Ci� z sob� do onego partykularza, po�o�onego gdzie� w okolicach Digne�. [Listy Z. Krasi�skiego. T. 1. Do Konstantego Gaszy�skiego, op. cit.) 532 Mobilier (franc.) � umeblowanie. ju� 70 000 fr. August tyle nie ma. �atwo, szczeg��w nie wiedz�c, oskar�a� cz�owieka! Mnie samemu po my�li, �e on to kupi. Przez p� roku figi u Ciebie, a przez drugie p� rzep� u niego b�d� jad� kiedy�! Ale to mi przyznaj, �e w tej sprawie nale�a�o mi dba� raczej o Aug., ni� o pani� D. M. i Myc-go, nieprawda�? Opowiem Ci za spotkaniem, co tam si� dzieje w tym Champtercier. Przecie� Aug. bierze na si� utrzymanie wuja pani D. M., kt�ry, gdyby stamt�d si� wywl�k�, umar�by. Zostaje wi�c starzec na karku Augusta, a to ci�ar � ale o tym wszystkim ani s��weczko Mycielskiemu, bardzo prosz� Ci�. Za obaczeniem opowiem Ci to wszystko. Czekam tylko na Kotzebuego z Baden odpowied� i na naznaczenie dnia przez Ci�, by st�d pop�dzi� ku Tobie. Godziny mi tu wszystkie mijaj� jakby ostatnie �ycia, tak gorzkie, tak melancholiczne � oboje zar�wno cierpimy, zar�wno wzdychamy, by si� ju� spotka�. Wi�c w Boppardzie? Czy Ty my�lisz, �e mi o Szwajcari� chodzi? Nie, ale tam pusto � sz�o mi o pustyni�, ale podobno i w Boppardzie nieludno. Powiem Ci tak�e, �e nie Ciebie dla krzese� tych, ale zapewne krzes�a te dla Ciebie kocham, Dialy � i je�li mog� krzes�o s�omiane tak ukocha�, to musz� jego pani� nad miar�533! Zatem, najdro�sza moja, w Boppard si� zobaczym. Naznacz dzie�. Jeszcze ten Kotzebue mi nie odes�a� za�wiadczenia, a zdaje si�, �e ju� by m�g�, zapewne jutro odbior�. Inaczej musia�bym na �eb na szyj� do Baden, ale mam nadziej�, �e Opatrzno�� zbawi mnie od tego krzy�a. Przyciskam Ci� z duszy ca�ej do serca. Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia. Dobrze � leczy� si� b�dziem razem, a zaprawd� potrzeba nam lek�w. Co do mnie, czuj�, �e ju� mnie choroba przegi�a, a wiesz, �em nie Aleks. i �e lekarzom pulsu nie daj� � ale co prawda, to prawda � chorym. Do serca Ci� przyciskam raz jeszcze i niesko�czenie. Tw�j teraz i na wieki Z. N i e d z i e l a 2 3 a u g u s t a 1 8 4 6. H e i d e l b e r g. Najdro�sza Dialy! A zatem 25-go w Boppardzie stanie Tw�j Zyg. po po�udniu. Czemu si� od niego tak zawsze starasz odgranicza�? Gdy Ciebie nie ma, wtedy tylko on mo�e zamieszka� pod jednym z Tob� dachem! Czy� w gospodzie jednej nam dwojgu by� nie spos�b? To mnie zawsze kaleczy � srogo, ale niech si� stanie wola Twoja, nie moja! Stan� w Angielskim. Ty sta� na Poczcie, bo to dobry hotel, m�wi� wszyscy. Poczta w Boppardzie. Zapewne przyb�d� ko�o 2-ej lub 3-ej z po�udnia we wtorek 25-go, m�g�bym by� i 24-go, tj. jutro ju� stan��, bo list Tw�j rozcinaj�cy w�ze� gordyjski rozdzia�u w tej chwili odebra�em, tj. o 8-ej z rana, i pisz� z czterema szklanicami wody kissingskiej w piersiach. Dzi�ki Ci, dzi�ki, �e� stanowczo mi odpowiedzia�a. Ten list jeszcze 25-go z rana dostaniesz w Ems. Powiadasz, �e jak w Molierze ja si� ceremoniuj�. Jak�e� mog�em inaczej? Musia�em Chiliusa widzie�, musia�em je�dzi� do Karlsruhe i czeka� na za�wiadczenie, przyby�e dopiero wczoraj, wreszcie musia�em wiedzie� na pewno, co Ty robisz i czy czasem Redorty Ci� nie zatrzymaj�. A tak si� l�ka�em, by�my si� nie zatracili, nie zgubili, gdzie� nie b��kali si� d�ugo, d�ugo, i nie znale�li si� nigdzie. Mn�stwo Ci szczeg��w o Krakowie i Warszawie wioz�, kt�rych si� dowiedzia�em. Za cygara, ,,Revues�534 , ,,Debaty�, spodnie i surdut prze�licznie r�czki ca�uj� i �al mi tylko, �e� 533 8 VIII 1846 r. Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Chc� jeszcze Ci powiedzie� co�, z tego domu wychodz�c. Dzi�kuj� Ci, dzi�kuj� Ci, Dialy moja, �e� mi pozwoli�a w nim mieszka� [...], czu�em nawet w najgorszych chwilach rozpaczy, w najokrutniejszych melancholii, jak�� ulg�, gdym w Twoim tym pokoju dotkn�� si� �cian tych po Tobie pozosta�ych i nieraz, czuwaj�c po nocach ksi�ycowych, w blasku ksi�yca patrza� na nie, na te stoliki, krzes�a, na ten komin, w�r�d kt�rych tyle Ty bywa�a� i cierpia�a�! [...] Ka�demu pokojowi i krzes�u ka�demu, i stolikowi, i szafie b�ogos�awi�. (Wyd. A. �.) 534 �Revue des Deux Mondes� i �Revue de Paris�. Lebrunowi niezawodnie do 200 fr. zap�aci�a, bo pewno dro�ej wzi�� od damy nie znaj�cej si� na m�czy�skich strojach. Tekmanem535 najwi�ksz�� mi pociech� sprawi�a, bo niegodziwe tego roku tu cygara. A�em o�y�, gdy widz�, �e mi ju� blisko do Ciebie, a�em o�y�! A ca�� noc trapi�em si� i zn�w gor�czk� mia�em. Spali�em sobie szeroko nog� zapa�ek ca�� paczk�, kt�ra mi w kieszeni zgorza�a, i mam ran� na nodze, kt�ra do�� mi dolega � mo�e st�d gor�czka od dw�ch nocy, bo przy wodach nie powinno by jej by�. Niemcy mnie zupe�nie wygl�daj� jak Tobie, ohydzi�em sobie ten r�d. Niemek twarze wydaj� mi si� stworzone na talerze do plucia, Niemc�w na poduszki do pyskobra�. Jest w nich co� g��boko, spokojnie, m�drze pod�ego � filozofuj�ca pod�o��! Kiedym stan�� na ich ziemi w Kehl, uczu�em nies�ychan� odraz� i zn�w pomy�la�em sobie; ,,Wrota krain niemieckich otwiera mi paszport moskiewski � mnie!� Druga to formu�ka, na kt�rej oprze� mo�na dalsze wyniki wszystkie nauki, zwanej N i e d o l a n a s z a. Zatem do obaczenia, Dialy moja najdro�sza, do obaczenia 25-go. Pami�taj, na P o c z c i e sta�. Wody kissingskie pi� musisz � to wody, kt�re pomagaj�. Do Chiliusa p�niej Ci� przywioz� i Ruin� Ci poka��. To nieszcz�cie, �e tu nazwiska drukuj� wnet. Do obaczenia, do obaczenia, Dialy. Przyciskam Ci� ca�� do serca, a� na zaduszenie. Kochaj mnie, kochaj cho� troch�. Przez �wiaty m�ki przeszed�em. Teraz odetchn�, teraz odetchnijmy razem, o Dialy moja! Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Zyg. Etienne chyba zn�w do Boppardu przyw�druje. O Nat. du�o mi gada�a Odescalchowa. Przekl�ty ten wiecz�r u Buteniewej536 i ten �piew 537. 535 T e k m a n � brukselski dostawca cygar Z. K. 536 Apolinary P. B u t e n i e w (1787�1866) � pose� rosyjski w Konstantynopolu, a nast�pnie w Rzymie w latach 1843�1856. Powt�rnie �onaty z Mari� Chreptowicz. 537 Nast�pi� wsp�lny pobyt Krasi�skiego z Delfin� w Boppard i Heidelbergu, kt�ry przeci�gn�� si� przez ca�y wrzesie�, po czym poeta odprowadzi� Potock� a� do Pary�a. BOPPARD Gdzie by� z Tob�, jak w Boppardzie, przez przynajmniej kilka miesi�cy, i umys�owych pot�g dobywa� przy Tobie z tej przepa�ci, w kt�r� si� pochowa�y � i �y� cicho, cicho, daleko od ludzi z Tob�! (13 II 1847) KOBLENCJA Pami�tasz Rheinfels (czy jak tam si� zowie zamek przy Koblenz)? Ot� uwagi, kt�re mi nade mn� samym wtedy przysz�y na my�l, powinien bym co chwila przytomnymi mie� i z nich korzysta�. (26 X 1846) B r u k s e l a � 1 8 4 6. 6 o k t o b r a. Najdro�sza Dialy! Najdro�sza moja! Ju�ci, droga Didysz, je�lim ja ca�o zajecha� do Brukseli, to mam pow�d tuszy�, �e� i Ty ca�o wczoraj zajecha�a do 38 od kolei tej �elaznej, co mnie, ledwo� odjecha�a, tak porwa�a i nios�a, nios�a, a� tu przynios�a przed chwil�. O 8-ej mniej kwadransem by�em w Pontoise. O 12-ej, bez chyby sekundy, w Amiens, gdzie winogron si� napi�em spragniony i gruszk� zjad�em, o 5-ej z rana na granicy, gdzie patrzano mi w pulares, ale puszczono grzecznie, wreszcie o 9-ej bez jednej sekundy tu przyby�em. Ju� do Kolonii dzi� nie zajad�, ale o 2-ej ruszaj�c, dojad� Akwizgranu, tak jak Ty uczyni�a z Izydorem. Nie jestem nazbyt zm�czony. Od Amiens nieco spa�em, to jest marzy�em. Do Amiens wci�� �zy tylko zaciska�em w g��b m�zgow�, by nie wychodzi�y przez oczy na jaw przed sze�cioma pary�anami, z kt�rymi wesp� w tej samej dosta�o mi si� siedzie� karecie. M�j Bo�e! droga moja, jaki� to sen wczoraj, jaki� pr�dki, znikomy. Ledwo z Tob� by�em, czu�em Ci� na moim ramieniu, g�os Tw�j s�ysza�em na tym ogromnym kwadratowym dziedzi�cu, ju�, ju� gdzie� daleko unios�a mnie ta machina, jeszcze magiczniejsza w nocy ni� w dzie�. Kiedym Ci raz ostatni �cisn�� r�k� w okienku Twego powoziku, kiedy� odjecha�a, mo�e jeszcze ze sto krok�w szed�em za Twoim powozikiem i strzeg�em go wzrokiem od woz�w i omnibus�w i wszelkiego z�ego, a� znikn�� na zakr�cie ulicy, znikn�� w ciemno�ciach. Wr�ci�em wtedy do sali, gdzie oczekuj�, alem jeszcze mia� minut 7, wi�c nie wytrzyma�em, zn�w wylecia�em i przez dziedziniec przeleciawszy, co tchu pobieg�em w stron�, k�dy� by�a znikn�a, i bieg�em ze dwie�cie krok�w i patrza�em, czy si� Tobie co nie sta�o, s�ucha�em, nat�a�em s�uch, czy gdzie g�os jaki furma�ski nie krzyczy o ko�a zaczepienie si�. Nic, nic nie us�ysza�em, zna� nic si� Tobie nie sta�o. Wtedym kl�k� na tym bruku w ciemnym k�cie i pob�ogos�awi�em powietrze w stron� Twoj�, i zerwawszy si�, wr�ci�em biegn�c co wskok nazad. Ju� nikogo nie by�o w sali, ju� dzwonek dzwoni�, ju� posiadali byli do karet, a te karety brukselskie sta�y daleko jeszcze za sal�, mo�e z krok�w 300. Ledwom czas mia� dopa�� do jednej � i zaledwom skoczy�, ju� mnie pot�ga parowa, straszna oderwa�a by�a od miasta tego wielkiego i od Ciebie, od Ciebie, najdro�sza Ty moja! St�d teraz b�ogos�awi� Ci ca�ym sercem, wszystkim Duchem moim. Wszystkim sob� b�ogos�awi� Tobie. Ty wiesz, �e Ci� kocham i jak Ci� kocham. Ty wiesz, wiesz, �e niesko�czenie, �e zawsze, �e na wieki, �e w ka�dej chwili i �e wszelakim kszta�tem ukochania, �e wszelak� mi�o�ci�. Tak mi t�skno, tak, tak t�skno za Tob�. Zdaje mi si�, �e mnie oderwano wczoraj od czego�, co ze mn� jednym jest, jedn� dusz� i cia�o jedno stanowi, wi�c �e krwi� oblanym i �e ran� jedn� ca�y jestem. Moja Ty! moja biedna i kochana Dyszo! A z Tob� co? Przyby�em ja, przyby�em ja jeszcze wczoraj z Tob� do 38, p�dz�c ku Pontoise i zamkn�wszy �zawe oczy. Stan��em przed 38 z Tob�. Podawa�em Ci r�k�, by wysi���. Na tem schody Ci� wprowadza�, mija�em drzwi Okoszklanego538, zastawa�em Nizardk�539 i Eliz�540, kt�ra pewno czeka�a na Ciebie. Przechodzi�em przez te pokoje a� do gabinetu, gdzie krucyfiks przy �wietle jednej �wiecy, potem zastanawia�em si� w sypialni, patrza�em, jak Ci �ciel� ��ko. Ty� zn�kana, zm�czona by�a, rozbiera�a� si�, ale nim posz�a� do ��ka, widzia�em, siad�a� napisa� do mnie, do mnie, co przed kwadransem by� z Tob�, a teraz lecia�, jakby na szatana ramionach, przy ksi�ycu, ku Amiens. Nieprawda�, tak wszystko, jak widzia�em, si� sta�o, ale dzi� rano, teraz, ju� dobrze nie wiem, co i jak, bo nie mog� odgadn��, 538 Augustino C h i a v e r i; Krasi�ski tak go charakteryzuje w li�cie do Delfiny, z 22 III 1841: �Chiaveri Augustino, z fa�szywymi z�bami, z szklanym okiem, w peruce�. Jak si� wydaje � domownik Delfiny Potockiej. 539 N i z a r d k a � paryska kucharka Delfiny Potockiej. 540 Eliza S c h w i n g e n s � pokoj�wka Delfiny Potockiej. czy Natal. jest, czy jej nie ma � i kto pierwszy przyszed� do Ciebie, dowiedziawszy si�, �e� si� zjawi�a. Czy Mimi s�siad, czy Lolo odleglejszy, czy Lusza mo�e. Skoro list ten sko�cz�, p�jd� do Amerykanina i wyprawi� pannie El. Schwingens541 pachitosy, sobie za� ze sto wezm� tych s�awnych cygar�w. Anto�542 dzi� mi odda� cukierki. Dzi�kuj� Ci, Dysz. Do Boppardu je zjem, a w Boppardzie zn�w drugie mi dasz. Biedny Boppard! Takich cztery miesi�ce Boppardowych, cichych i drogich z Tob�, by mnie postawi�o na nogi, by mnie zbawi�o. Teraz B�g wie, gdzie jad�, co zastan�, po co, na co? Zn�w wpadn� w wir przekl�ty. O biedny, biedny Boppard! I pomimo wszystkie nasze k��tnie, pomimo moje sza�y, melancholie, r u i n � moj� i Ty pewno, Dysz, pewno �a�ujesz go i �al Ci tak�e tych dni wszystkich, przebytych razem! Nie, nie ma na ziemi serca drugiego, co by tak Ci� kocha�o, jak moje, nie ma � wszak wiesz o tym? Jeszcze, jeszcze, jeszcze, o Dialy, czuj� wp�yw Twej przytomno�ci, jeszcze, �e tak powiem, w atmosferze jestem dobra i pociechy zlewanych na mnie obecno�ci� Twoj�. Jeszczem nie zapad� w melancholi� � ale dzi� w wiecz�r, ale jutro, pojutrze, a potem � ach! coraz gorzej, gorzej! Zn�w si� wydr��y przepa��, wieczna towarzyszka przyboczna, jak owa Pascala! Moja Dysz, moja najdro�sza, pami�taj, �e zima w Pary�u nie obejdzie si� bez rozmaitych awantur. Gdy przeb�dziesz czas konieczny dla Natalii, wspomnij o mnie i Rey'u. Je�li tylko b�d� m�g�, to jeszcze miasto wielkie od drugiego skrzyd�a napadn� � od Sens i Fontainebleau. Pisz ju� do Heidelberga poste restante. Zaczyna mi si� kr�ci� w g�owie od znu�enia. Musz� troch� si� rozebra� i z p� godziny pole�e�, by zn�w m�c a� do Akwizgranu si� dosta�. Pi�knych szczeg��w si� nas�ysza�em dzi� rano od tych pary�anin�w o Dumasie. W istocie jest markizem, synem G-�a Dumas, z starego rodu543. Nienasycony rozpust i pieni�dzy, 14 godzin na dzie� cz�sto pisze � wszystko sam w�asn� r�k�. Ma sze�ciu sekretarzy, kt�rzy mu t�um awantur chaotycznych pisz� i znosz�544. On dopiero z tego uk�ada, sam ma�e, dodaje i sam na czysto pisze, tak �e zawsze drukuj� z jego r�kopisu. T� Id�, z kt�r� si� o�eni�545, raz by� odst�pi� na rok jeden Rogerowi du Beauvois546, drugi raz na sze�� miesi�cy Soulierowi547, wreszcie si� z ni� o�eni� i w Florencji, okrywszy j� diamentami za 200 000 fr., 541 Tj. Delfinie, ale na nazwisko jej pokoj�wki. 542 Antoni W o j t a c h � s�u��cy Zygmunta Krasi�skiego, na kt�rego nazwisko przychodzi�y listy i przesy�ki od Delfiny Potockiej. 543 Ojciec powie�ciopisarza Aleksandra D u m a s a-ojca (1802�1870), Tomasz Aleksander Dumas � D a v y d e l a P a i l l e t e r i e (1762�1806), by� dow�dc� armii alpejskiej i g��wnodowodz�cym w Wandei; ws�awiony walkami we W�oszech i w Egipcie, zmar� jako genera�. 544 Byli to: Henri-Alphonse E s q u i r o s (1814�1876), Jean-Pierre-F�licien M a l l e f i l l e (1813�1868), Auguste M a q u e t (1813�1888), Fran�ois-Paul M e u r i c e (1820�1905), G�rard Labrunie N e r v a l (1808�1855), Auguste V a c q u e r i e (1819�1895). Wiadomo�ci te pochodzi�y z g�o�nej pod�wczas broszury Eug�ne de Mirecourt: Fabrique de Romans, Maison Alexandre Dumas et Compagnie, Paris 1845. 545 Ida F e r r i e r, a w�a�ciwie Ma�gorzata F e r r a n d (zm. 1859 r.) � aktorka, kochanka, a p�niej (od r. 1840) �ona Aleksandra Dumasa. Rozsta�a si� z nim dla w�oskiego hrabiegopalatyna i ksi�cia �wi�tego Cesarstwa Adoardo de Villafranca (1818�1898). 546 Eduard Roger de B e a u v o i r � a nie Roger du Beauvois � (1809�1866) � poeta i dramaturg, autor m. in. Le Caf� Procope (Paris 1835), Histoires cavali�res (Paris 1838), Le chevalier de Saint-Georges (Paris 1840) i wielu tom�w poetyckich; przystojny, ekscentryczny i bogaty przyjaciel A. i I. Dumas�w. 547 Fr�d�ric S o u l i e (1800�1847) � modny i poczytny pisarz francuski o wybuja�ej wyobra�ni, gorsz�cej �wczesnych katolik�w; przyjaciel Aleksandra Dumasa-ojca. Nale�a� do tajnych organizacji, zbli�onych do karbonariuszy. S�aw� przynios�y mu Les M�moires du diable (1837/8). wprowadzi� do dworu. Z synem w�asnym zawsze te same ma paryskie pi�kno�ci548. W posesj� si� wypu�ci� panu Dommans, entreprenerowi des vidanges549 , t j. pan Dommans p�aci mu 140 000 fr. na rok, ale za to wszystko, co b�d� napisze Dumas, nale�y do niego. Ju� si� komu� drugiemu by� wypu�ci� w tak� dzier�aw� za 120 000 fr., wtem �w entreprener dowiaduje si� o tym, wi�c zaraz idzie do Dumasa i ofiaruje mu 20 000 fr. wi�cej. Dumas przysta� i teraz jest niewolnikiem owego entreprenera. Zdrowia jest �elaznego i pracowito�ci nadzwyk�ej. 40 000 fr. mu teraz dali za podr� hiszpa�sk�550. Wyjecha� z sekretarzem swoim551, czterema ko�mi pocztowymi. B�dzie felietony pisa� o tym ma��e�stwie552. To si� nazywa historiografem by�. Ledwo wyjecha� do Madrytu, proces mu wytoczy� p. St. Luc. Czyta�a� Monsoreau, wi�c pami�tasz, �e tam jaki� St. Luc kr�la mignonem niby jest. Ot� St. Luc dzisiejszy upomina si� o swego naddziada i ��da od Dumasa, by albo dowi�d�, albo wyzna� potwarz!! Co szczeg�lnego, �e i ten dzisiejszy o�eni� si� z jak�� Casse czy Casseur, tak jak �w w romansie, wi�c wytaczaj�c proces, upomina si� tak�e i o t� w romansie, ��daj�c, by Dumas dowi�d�, �e ona by�a kochank� kr�la czy jak tam w romansie stoi553. Taki jest nieporz�dny i marnotrawca, �e co chwila go chc� do Clichy pakowa�. Zamek, kt�ry buduje w St. Germain, kosztuje sumy bajo�skie. Negr�w trzech trzyma i nazwa� t� will� Villa de Monte-Christo. Oto masz typ wieku i literatury. Oto typ paryskiego bruku. Wszystko dla pieni�dzy, wszystko dla zbytku. Jednak i to przyznawali mu, �e nikt go nie przekupi, �eby pisa� wed�ug opinii przekupuj�cego. Ale, �e pr�cz tej jednej cnoty, wszystkie wyst�pki w nim s�. To samo i Eugene Sue554, kt�ry ju� teraz z rozpusty w�adze umys�owe potraci� i przesta� b�dzie musia� pisa�. Dodajmy Sandow�! C� to za figury! C� to za Sodoma, ten Pary�! Okropne rzeczy ci panowie pr�cz tego opowiadali o obyczajach paryskich i rosn�cej co rok rozpu�cie � a dobrze wychowani ludzie, 548 Alexandre D u m a s (1824�1895) � naturalny syn powie�ciopisarza, dramaturg, autor m. in. Damy kameliowej, Diany de Lys i in. Byi to s�d dosy� rozpowszechniony. A. Maurois w swej ksi��ce Trzej panowie Dumas (W-wa 1959) przytacza szereg wsp�czesnych relacji o owym dwuznacznym kole�e�stwie ojca z synem. 549 Dos�.: przedsi�biorca kloaczny. 550 Francuski minister o�wiaty, hr. Narcisse Achille de S a l v a n d y (1795� 1856), zaproponowa� A. Dumasowi podr� do Algieru i zaofiarowa� mu na ten cel 10 000 frank�w. A. Dumas mia� na to odpowiedzie�: �Dodam czterdzie�ci tysi�cy frank�w z w�asnej kieszeni i pojad�. (St�d zapewne cyfra, podana przez Z. K.) Podr� t� rozpocz�to od Hiszpanii, gdzie 10 X 1846 roku ks. Antoine-Marie-Philippe-Louis ks. M o n t p e n s i e r (1824� 1890), pi�ty syn Ludwika Filipa, mia� po�lubi� czternastoletni� infantk� Marie-Louise- Fernande, m�odsz� siostr� i naturaln� nast�pczyni� kr�lowej Isabelle II. Uwa�ano to ma��e�stwo za wielki sukces dyplomacji francuskiej, mo�liwo�� osadzenia Francuza na tronie hiszpa�skim, i chciano mie� w osobie A. Dumasa oficjalnego niejako historiografa. 551 Sekretarzem tym by� A. Maquet. 552 Impressions de Voyage. De Paris � Cadix A . Dumasa ukaza�y si� w pi�ciotomowym wydaniu, Paris 1847/48. 553 Dame de Monsoreau (Paris 1846) � powie�� A. Dumasa z czas�w Henryka III. Powie�ciopisarz wykorzysta� tu epizod ze swego wcze�niejszego utworu Henri III et sa Cour, gdzie Katarzyna de Cl�ves, �ona ks. de Guize, Henryka Pokiereszowanego, zdradza go z ,,mignonem�, czyli faworytem, Paw�em de Caussade, hr. de Saint M�grin. W ksi��ce Dame de Monsoreau A. Dumas dzieje ks. de Cl�ves przypisa� Dianie de Monsoreau (w rzeczywisto�ci istnia�a F r a n c i s z k a de Monsoreau), a losy P. de Caussade po��czy� z losami innego wielmo�y, Ludwika de Bussy d'Amboise (1549�1579). 554 Eug�ne S u e (1804�1857) � autor poczytnych powie�ci historycznych: Pa�ac Lambert, Matylda � i spo�eczno-obyczajowych, jak: Tajemnice Pary�a (1844), �yd, wieczny tu�acz, Marcin podrzutek, Siedem grzech�w g��wnych i in. bo ze wstr�tem i serio o tym m�wili, wcale nie �artuj�c lub dla zabawy.. Jaka� to musi by� s z l a c h t a g e r m a � s k a, jechali do Wiednia. Dziwny Sacerdoce555 pisarze francuscy! Bo�e m�j! Czy� nie strach powinien chwyta� czasem, by deszcz z siarki i ognia nie spad� na wielkie miasta nowo�ytne, jak niegdy� na owe staro�ytne Gomorry i Sodomy? Tylko �e dzi� taki ogie� nie spada ju� cudownie z niebios, lecz naturalnie wulkan spod ziemi bucha � wulkan g�odu i w�ciek�o�ci, wulkan wyrobnik�w i robotnik�w! I przyjdzie, przyjdzie dzie�! Pomy�l tylko, co gniewu Bo�ego co dzie� musi si� nagromadza� i wisie� nad takim miastem? Pomy�lisz, Dialy, �e Ci� namawiam do Nicei i naumy�lnie strasz�, ale sama powiedz, pomy�lawszy, czy nie prawda? Teraz Si�ys si� troch� po�o�y, a potem zaniesie list na poczt�. Pami�taj o mnie i kochaj mnie, i pisz, pisz co dzie�, je�li Ci� nie nudzi, i m�dl si� co dzie� o mnie. Do obaczenia, do obaczenia, Dialy. Ty wiesz, �e Ci� kocham, kocham nade wszystko. Oplatam si� dusz� ko�o Ciebie i dusz� Ci� ca�� �ciskam i ob�ogos�awiam. Tw�j teraz i na wieki Zyg. H e i d e l b. 2 6 o k t. 1 0 � t a w n o c y. 1 8 4 6. Najdro�sza Dialy! Mo�e z tych s��w dzi� od El. odebranych co wi�cej zrozumiesz, ni� Ty i ja potrafili�my dot�d556. Czy mam powiedzie�, �e mnie boli w sercu, bo czuj�, jak gdyby� my�la�, �em si� przeciwko Tobie obr�ci�a. Powinno by mi to by� oboj�tnym, chcia�abym, by by�o; lecz nie jest. Je�li czasem mog�yby si� jakie moje s�owa twardymi wyda�, to dlatego, �e chcia�abym w�asnego Ducha zahartowa�, czuj�, �e to potrzebuj�, nawet dlatego, by si� Tobie do czego b�d� zda�. Wyrwa� si� z siebie, odrywa� si� od siebie, wci�� �ycz�, wci�� o to walcz� i dlatego, �e tak �ycz� i tak walcz�, dlatego my�l�, �e mog� nie cofn�� si� przed niczym, co by mog�o Tobie pos�u�y�. Potem myli� si� mog�. Czyny mog� z ch�ci� w rozbrat p�j��. Nie wiem. Rozpaczno mi, �e w dzia�aniu jasno widzie� nie mog�, lecz ��dza dobra dla Ciebie niesko�czona we mnie. By Tobie szcz�liwie i pot�no by�o w Duchu, wszystko bym przecierpia�a, przez �wiaty bolu przej�� by mi by�o mi�o, a B�g mi �wiadkiem, �e nic, nic od Ciebie nie ��dam. Owszem, mniej gorzko by�oby, by� o niczym nawet nie wiedzia�. Nie my�l, �e obawa moja spotkania si� z Tob� od z�ego jakiego uczucia pochodzi, nie, owszem chcia�abym Ci� widzie�, ale wiem tak�e, �e si� potrzebuj�, a �adnych nie znajduj� w sobie. A wiem, �e Ci� cz�sto zasmuca�am i natr�tn� by�am i to mnie wyrzutem w sumieniu, bo je�li ja zagin�, to nie ma co �a�owa� � na nic nikomu si� nie zdam � lecz je�li Duch, podobny do Twego, wielki przed Bogiem i przed lud�mi, jego rani� i zbezsila�, cho� mimowolnie, to zbrodnia! Dlatego boj� si� Ci� spotka�. B�d� musia�a w Frankfurcie zatrzyma� si�, bo mi dali r�ne komissa. Je�li chcesz przyby�, to dobrze. Wszak to spacer z Heidelberga. Napisz� s�owo przed wyjazdem. Smutno mi, �e nic nie wiem o Sorr. Pisa�am wczoraj do niego, a jemu czy nie mog� na co si� zda�? Chyba melancholia wr�ci�a do niej. Pewno jeszcze z kilka dni b�dzie ba�amuci�a. Biedny J�zio Sobolewski557. To mi przypomina wczoraj widziany list z Londynu u Ko�miana558, w 555 Sacerdoce (franc.) � kap�a�skie dostoje�stwo. 556 18 X 1846 Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Najdziwniejsze dwa listy dzi� odebra�em od Elizy. Jak �yje, nigdy tak nie pisa�a do mnie, musia� tam kto� jej nak�ama�, �em zgubiony w kraju, dlatego �e nie czynszuj� ch�op�w lub �e si� nie mieszam do niczego. Bo zdaje si�, jakoby pod g��bokim by�a wra�eniem, �e przed lud�mi zatraci�em s�aw�, kt�r� mia�em...� Z. K. cytuje dalej obszerne fragmenty listu Elizy, istotnie bardzo krytyczne. 557 J�zef S o b o l e w s k i � syn Ignacego (1770�1846), ministra-sekretarza stanu Kr�lestwa Polskiego w latach 1815�1822, ministra sprawiedliwo�ci w r. 1825. Radca ambasady kt�rym tak pisz� mu: ,,Umar� przed tygodniem Gnorowski i temu dni cztery pochowali�my go. Zawczoraj major Micha�owski wypad� z powozu i zabi� si�. Wczoraj Julian D�bski gard�o sobie poder�n��. � Dzi� wracam od Kiersnowskiego, kt�ry dogorywa!� Taka statystyka emigracji londy�skiej! Jak to, Vado is O'erturned559, a to z�y znak, to by dowodzi�o, �e si� poczuwa do winy560, lecz tyle jest powod�w cochwilnych do pomieszania i smutku, �e to mo�e co innego. M�j katar troch� mniejszy. W�d nie przerw�, a� zn�w w podr� si� wybior�, czuj�, �e bez nich bym zaraz zapad� w najsro�sz� melancholi� i nie m�g� nawet robi� tego, c z e g o n i e r o b i �, cho� robi�, a Ty si� dziwisz temu uporowi, tej w�ciek�ej wytrwa�o�ci w n i c e s t w i e! Pami�tasz Rheinfels? (czy jak tam si� zowie zamek przy Koblenz). Ot� uwagi, kt�re mi nade mn� samym wtedy przysz�y na my�l, powinien bym co chwila przytomnymi mie� i z nich korzysta�. Krokodyl ze mnie, jak twierdzi� biedny Konstanty. Nie umiem si� obraca�, w najdrobniejszych szczeg�likach tak jest, np. �ebym umia� dzie� sobie przerywa�, wychodzi� na ulic�, chodzi�, skoro w m�zgu si� miesza, od stolika si� odrywa�, by potem na �wie�o powr�ci�. Nie umiem z chorob� i bezmoc� si� obchodzi�, to jest obchodzi� j�. Szturmem, obyczajem silnych i niewstrzymanych, chc� wszystkiego dobywa�, a gdy nie zdob�d� od razu, le�� pod murem w konwulsjach i tarzam si� po piasku, i a� do zachodu s�o�ca tarzam si�! Sztuki �ycia nie posiadam, a to dlatego, �e wiele jego samego mia�em, wi�c sztuki jegom si� nie nauczy�. Mo�esz sobie wyobrazi�, �e od 13-tu dni wybieram si� co dzie� do bankiera tutejszego, najgrzeczniejszego z ludzi, co u mnie by� pi�� razy, nudzi� mnie niemi�osiernie, przez kt�rego medaliki owe mnie dosz�y, kt�remu koszta ich przyj�cia winienem, a nie mog� chwili czasu wynale�� na te sze�� krok�w i minut 15-�cie. To samo z pani� Chilius, u kt�rej bym powinien by�. Na nic czasu. Do wszystkiego wstr�t wszechmocny. �eby przynajmniej z tego co ros�o, budowa�o si�, zwi�ksza�o. Ale nie. Czy to nie D o s k o n a � o � � Bezmocy? Ja taki �wawy, �ywy niegdy�, a teraz taki odr�twia�y, nieprzytomny sobie, wszystko trudno robi�cy, czy stary chyba ju�, bo to zgrzybia�o�� Ducha! R�cz� Ci, �e gdybym musia� Twe listy te do pa� r�nych pisa�, zdech�bym, a nie potrafi�. Do Ciebie tylko dobrem mi pisa�. Ka�den inny list nies�ychan� prac�, nim zaczn�, nud�, trosk�, zgryzot� ci���c� � po sko�czeniu wycie�czeniem, os�abieniem i b�lem m�zgowym. Dobrej nocy, najdro�sza Dysz moja. R�ce i stopy Twe ca�uj�. M�dl si� za mnie. Do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. rosyjskiej w Londynie. Dobry znajomy Z. K. ,,Tam [u Sobolewskich] niegdy� lubo, dobrze, uprzejmo bywa�o; jakie� szcz�cie bez uniesie�, ale trwa�e za to, zdawa�o si� mieszka� z nimi; u nich tylko takie zjawisko widzia�em...� Listy Z. Krasi�skiego do Stanis�awa Ma�achowskiego, Krak�w 1885 (List z 28 I 1846). Tego roku zmarli Jerzy i Ignacy Sobolewscy, brat i ojciec J�zefa. 558 Stanis�aw Egbert K o � m i a n (1811�1885) � bratanek i wychowanek Kajetana, przyw�dcy klasyk�w warszawskich, autora Ziemia�stwa, przyjaciel Zygmunta Krasi�skiego, t�umacz Szekspira, Goethego i Schillera, p�niejszy cz�onek Akademii Nauk w Krakowie, prezes pozna�skiego Towarzystwa Przyjaci� Nauk, wsp�redaktor ,,Przegl�du Pozna�skiego�, (ukazuj�cego si� w l. 1845�1849), konserwatysta i kleryka�. W l. 1831�1849 przebywa� za granic�, g��wnie w Anglii, p�niej osiad� w Pozna�skiem. Pod jego nazwiskiem (�Przez autora wiersza Do mistrz�w s�owa�) wydany zosta� Dzie� Dzisiejszy Z. K., Pary� 1847. 559 Tu: zmieni� si�. 560 Po otrzymaniu owych list�w od Elizy, o kt�rych mowa wy�ej, Krasi�ski � zdaj�c sobie spraw�, �e m. In. Ma�achowski (Vado) g�osi� r�wnie� podobne o nim opinie, i wiedz�c od Delfiny, i� przyjaciel nie do�� go broni� wobec zarzut�w innych � napisa� do niego �z pewnymi nieznacznymi ni oznaczonymi wyrzutami�. By� mo�e, i� Ma�achowski z tego w�a�nie powodu poczuwa� si� do winy. K�aniam Augustowi, niech cierpliwie czeka, a� zdo�am si� z nim spotka�. Zreszt� to jego wina, bo je�li kto przy�o�y� si� ca�� g�b� do podr�y Elizy, to on. � Zawsze m�j list ostrzegawczy przyjdzie do Ciebie na dwa dni przed Izabelci� sam�561. Tak wi�c ten s�awny kamerdyner opu�ci� papie�a! Pisz�, �e kardyna� delia Genga, tego manifestu autor, ju� w Sant' Angelo. Pius nie tylko dobry, ale i energiczny. Z dobroci i energii wielkie duchy r�nowa�nie z�o�one zawsze. Wyobra� sobie, w tej chwili na ulicy ze 40 akademickich g�os�w �piewa razem Jeszcze nie zgin�a, a� mi kongestia krwi uderzy�a z serca jak trysk do g�owy. Id� rzuci� list ten i spotkam tych �piewak�w na drodze. Nigdym w �yciu tej pie�ni tak grzmi�cej nie s�ysza�. Dr�� ca�y! 27 o k t. M�wi�, �e Pius obieca�, �e wszystko, co tylko b�dzie w jego mocy, dla Topoliny zrobi, �e albo zerwie zupe�nie wszelki jaki b�d� uk�ad z Amorem, albo wszystko otrzyma, �e si� na �adne p�rodki nie zgodzi! Z tego wypadnie wi�c, �e zerwie! I to dobrem! 1 2 w n o c y 1 8 4 6. H e i d e l b. 2 n o w. Najdro�sza Dialy! Upadam ze znu�enia i zan�kania, i smutku, bo przez ca�y wiecz�r walczy�em z kimsi�, co z kraju, a kt�ry g�ow� pochyli� sw� szlacheck� pod ciosami losu i utrzymuje, co i wielu w kraju, �e tylko szlachty wyr�ni�cie ocali Polsk�! Ostatni to stopie� rozpaczy, sza�u, rozstrojenia, duchowej choroby narodu. Walczy�em, jak mog�em, wiesz, jak umia�em niegdy� � i czuciem, i rozumem, grzmi�c i gromi�c, zaklinaj�c i prosz�c, to zn�w z pogard� rozdeptuj�c. A wyobra� sobie, mi�y, uprzejmy, �licznie wychowany cz�owiek, wykszta�cony, oczytany, z twarzy podobny, jak dwie krople, ale jak�e uderzaj�co � i z g�osu, i z uk�adu ca�ego, do Aleksandra, Twego brata, ale kiedy Aleksander mia� lat 28 � bogaty do tego i imienia dobrego, znanego, kt�rego tu nie wyra��. Ko�miana i mnie s�uchaj�cych smutek g��boki rozdziera�, bo �eby to zdanie jednego cz�owieka, powiedzia�oby si� � g�upiec, wariat, ga�gan � i przesz�oby si� dalej, ale to ani g�upiec, ani ga�gan, ani wariat, ani jeden � to poczciwy, dobry, uprzejmy, cywilizowany szlachcic, kt�ry nas�yszawszy si� mn�stwa takowego rodzaju frazes�w kr���cych, a patrz�c na stan op�akany kraju, spodziewa si� jakby cudu od tego talizmanu, kt�rym jest wyr�ni�cie. Nie wie, co ju� robi�, gdzie g�ow� uderzy�, wi�c g�ow� w otch�a� naprz�d, zawrotem g�owy zdj�ty, si� rzuca. I tak jedni z broszur� do Metternicha, strwo�eni, gotowi uciec pod opiek� Amora562 , drudzy obiecuj� sobie ratunek z zatraty szlachty, z w�asnej zaguby swej przez lud. Co chcesz? Chwila zw�tpienia i rozpaczy przysz�a na dusz� narodu. Potrzeba kilku silnych i pot�nych, co by jej nie dali zagin��, bo sama w�tpi o sobie i nie wie ju�, sk�d i gdzie idzie, i czym by�a, i czy jest, i czy b�dzie! Okrutne losy! A co szczeg��w najdziwniejszych naopowiada� mnie o tych wszystkich wypadkach. Z tych jeden Ci napisz� teraz, a inne p�niej opowiem. Pot.563, ten, kt�rego powieszono w Siedlcach, 561 Izabell� z Mostowskich 1� v. Aleksandrow� Potock�, 2� v. Edwardow� Starzy�sk�. 562 Tu� po upadku powstania 1846 r. Aleksander Gonzaga W i e l o p o l s k i (1803�1877) � margrabia, konserwatywny dzia�acz polityczny, og�osi� bezimiennie List szlachcica polskiego do kanclerza Metternicha, pot�piaj�cy wydarzenia 1846 r. i oskar�aj�cy rz�d austriacki o ich wywo�anie. Wielopolski twierdzi� tak�e, �e tylko carat mo�e ocali� szlacht� polsk� przed ch�opami. 563 Pantaleon P o t o c k i (zm. 1846) � w�a�ciciel Cysia pod Siedlcami, uczestnik spisku, przygotowuj�cego powstanie jednocze�nie w trzech zaborach. Planowane il kierowane z emigracji przez Centralizacj� Towarzystwa Demokratycznego, powstanie to mia�o wybuchn�� 21 II 1846 r. Jednak�e po aresztowaniu przez w�adze pruskie Ludwika Mieros�awskiego, kt�ry mia� by� wodzem naczelnym, termin ten odwo�ano. Nie wszystkie wszak�e grupy spiskowe by� cz�owiek maj�cy szusy i ma�ego bardzo rozumu, ale odwa�nego serca. Gdy uciekaj�c schroni� si� do ch�opa i kaza� da� kartofli, chodzi� zacz�� po chacie w pomieszaniu i opowiada� sam ch�opu temu, co uczyni�, ch�op si� przerazi�, �w P i e s e k wyszed� z chaty, naradziwszy si� z �on�, i spotka� ekonoma, kt�ry by� osobistym Potockiego nieprzyjacielem. Ekonom, dowiedziawszy si�, pobieg� po �andarm�w i kozak�w. Ci przybywszy do wsi przymusili kilku ch�op�w do p�j�cia z sob�. Tym to ch�opom przymuszonym patrze� na wzi�cie Pot-go, p�niej pochwa�y i nagrody rozdano, jakby jego zatrzymacielom. Jeden wi�c tylko ch�op, ten Piesek, go by� wyda�564. Dosta� l 000 z� nagrody i medal, i uwolnienie od pa�szczyzny. Skoro dosta� pieni�dzy, chodzi� do karczmy wci�� i drugich ch�op�w cz�stowa�, kt�rzy, skoro wyszed�, m�wili na�: S z e l m a, ale na oczy mu pochlebiali na to, by im dalej w�dk� kupowa�. On sam, trac�c do reszty owe l 000 z�, zawsze w tej karczmie mawia�: ,,Niech grosz ten sobie letko odejdzie, bo brzydko przyszed� � a to gdyby wyp�dzili Moskalik�w, toby musia� pono cz�ek p�j�� z nimi precz, bo ju�ci by pokoju mu nie dano�. Tak gada� i coraz s�pnia� bardziej, wreszcie po przepiciu ca�ej nagrody z rozpaczy si� sam powiesi�. Opowiadacz tego dowiedzia� si� tych szczeg��w w tej samej karczmie od arendarki. Zdaje si�, i� duch coraz gorszy mi�dzy ch�opami w Kr�lestwie i galicyjski przyk�ad si� im coraz marzy bardziej. Rz�d tymczasem wstecz si� wycofywa od obietnic, kt�re im poczyni� manifestem swoim. Szlachta lubelska mia�a poda� do Rz�du plan oczynszowania. W Warszawie jej komitet, kt�ry by� przyby� tam, by poda�, uradzi� nie podawa� i spe�z�o na niczym. Szlachta wi�c postanowi�a czeka� na objawienie woli Rz�du, a zdaje si�, �e Rz�d nic nie objawi. Stan Kr�lestwa mieszanin� zda�, trw�g, sprzecznych d��e� bez nazwy. Wiesz, sk�d si� policja dowiaduje u nas najwi�cej szczeg��w � nie sama przez si�, nie na miejscu, ale od szpieg�w, p�atnych w miasteczku.565 Ci przez paplaniny emigracyjne wszystko wiedz� � wszystko, co tylko wiedz� emigranci � a wtedy nast�puj� aresztowania i s�dy, i pobyty w Cytadeli w kraju. Eccolo566! Teraz dziw si� instynktowi ka��cemu strzec si� Gomorry! Pani� Kossowsk�567 wypuszczono od Wizytek na wolno��. P�niej opowiem Ci najdziwniejsze sceny zdarzone za ostatnich rozruch�w. Pop�och mi�dzy Moskw� by� nies�ychany. Gotowi wszyscy byli uciec od razu. Nie znalaz�o si� komu ich gna�. Iskry nie by�o, co popycha do �mia�ych przedsi�wzi�� w Topolinie. Wi�c skoro och�on�li ze strachu, zacz�li wi�zi� wszystkich, z 50-ro dzieci dot�d w Cytadeli od 10-ciu do 14 lat. List Tw�j odebra�em z 31-go. Czas dowiedzie, kto si� myli, a kto prawd� ma, pod wzgl�dem Elizy. Mo�em rozwin�� pierwiastek zgubno�ci ponurej w niej zawarty, alem go jej nie nada�. By� w niej i jej losach, od kiedy �yje � jak w jej braciach jest! Niewolnicze wychowanie, ucisk nies�ychany ci�g�y w domu i m�odocianych latach nada� temu charakterowi hart stoiczny, kaza� mu si� cofn�� wewn�trz siebie, st�d wielkie panowanie sobie, my�l nie�atwo udzielaj�ca si� i wynurzaj�ca, ale skrycie nurtuj�ca i pracuj�ca � a takie gatunki my�li �atwo nabieraj� barw rozpacznych! Wyobra� sobie, odbieram dzi� najgrzeczniejszy, pe�en wynurze� uwielbienia list od Trentowskiego, prosz�cy o darowanie, �e o�miela si� ten pierwszy krok ku zdo�ano powiadomi�, w wyniku czego grupa powsta�c�w pod wodz� Pantaleona Potockiego, Stanis�awa Kociszewskiego i W�adys�awa �arskiego dokona�a �mia�ego napadu na odwach i kasyno oficerskie w Siedlcach. Odparci, schronili si� w okolicznych wsiach i lasach, w wi�kszo�ci zostali jednak zdradzeni i wydani. Pantaleon Potocki zosta� stracony w Siedlcach 17 III 1846 r. 564 Pantaleon Potocki zosta� aresztowany nie za spraw� ekonoma, ale m�ynarza swej matki, we wsi Pir�g. Ch�op nazwiskiem Piesek mia� si� przyczyni� do aresztowania dw�ch innych inicjator�w zbrojnego wyst�pienia, St. Kociszewskiego i W�. �arskiego. 565 Tj. w Pary�u. 566 Ot� to. 567 Ziemianka z Pozna�skiego, kt�ra uda�a si� na Podlasie jako emisariuszka. mnie robi�, i prosz�cy, bym mu wyznaczy� cho� ze dwie godziny na obaczenie mnie o b l i c z n i e i rozm�wienie si� ze mn�568. Nie wiem, co odpisa�, i da�bym nie wiem co, by nie by� przymuszonym do odpisu, a tym bardziej do widzenia si�. W 7 godzin tu z Fryburga naszego stan�� mo�e. Do obaczenia, najdro�sza Dialy. Dzi� przez dzie� ca�y zawroty g�owy wraca�y. Nie czuj� si� dobrze, a pier� mam aerumnarum plenam (smutk�w pe�n�). Nie by�o w dziejach po�o�enia straszniejszego jak szlachty polskiej � bo jest czo�em narodu, a sama pochyli�a czo�o! Sama ust�puje bydl�tom i kilku zr�cznym niegodziwym. M�dl si� o ni� i o mnie w przysz�o�ci. Do obaczenia, do obaczenia. Stopy i r�ce Ci ca�uj�. Tw�j teraz i na wieki Z. 2 6 n � w. [ 1 8 4 6 P a r y � ]. Najdro�sza! Ty wiesz, �e nigdy nie przybywam ni przybywa�em do tego miasta temu miastu k w o l i. Wiesz, �e gdym tu stawa�, to ono miasto, jako ono, zawsze raczej smutne na mnie wywiera�o wra�enie. Teraz osobliwie, bo widz�, �e dni ca�e traci� musz�, musz� owe �wietlane godziny, w kt�rych jeszcze elektryczno�� promieni s�onecznych cokolwiek rozsiewa ciep�a ruinom mojego m�zgu, a dopiero, gdy zmierzch upadnie, a ja zaczynam si� rozwi�zywa� i obumiera�, b�d� m�g� ujrze� Ciebie. Brak ten Ciebie, o cztery kroki od Ciebie, nader niezno�ny i bolesny. Ca�� noc o tym marzy�em, raczej to czu�em, zdj�ty nies�ychan� duszno�ci�, kt�ra mi nie dozwoli�a zasn�� wcale. W g�owie zawroty by�y ci�g�e. Tak�m noc przeby�, jak Ty. O 7-ej wsta�em, ledwo dzie� si� zrobi�, i przez okna moje wi�zienne, do kt�rych szczery promie� s�o�ca nigdy nie dochodzi, ujrza�em niebo ca�kiem b��kitne, zarazem na ulic� si� rzuci� po powietrza troch�. O takiej godzinie �aden z moich w r o g � w nie przechadza si� po Babilonie. Poszed�em i natrafi�em na kwiaty, na kamelie. To mnie rozrzewni�o. Kwiaty niesztuczne w�r�d tego �wiata sztuczno�ci, g�az�w, pasztet�w, b�ota, bruku, portier�w, magazyn�w, mebli itd., itd. Roma mi si� przypomnia�a w bia�o�ci kamelijnej i chcia�em Ci j� tak�e przypomnie�, wi�c Ci biedne one kwiaty pos�a�em na por� rozbudzenia si� Twego, pod imi� El. Schwingens. Czuj� potrzeb� chodzenia. Ci panowie569 przyjd� nied�ugo. Gdzie ko�o 1-szej wyjad� a� w Elizejskie, by m�c chodzi�. Powietrza! Powietrza! G�owa wci�� si� kr�ci i niezmiernie smutno! B�d�c tu, marz� o Fontainebleau, jak o Raju, a Raj na tym ten polega�, �e� siedzia�a ca�y dzie� u mnie lub ja u Ciebie. Takie to miasto jak ten Pary�, takie to cywilizacje kupieckie gubi� narody, jak nasz, i nad przepa�ci� nie ratuj� go. Jeruzalemy konaj� w p�omieniach, m�kach, szturmach, rozpaczy. Rzymy przegni�e �yj� i bawi� si�, a� przyjdzie i na nie s�du godzina. A s�dy Bo�e historyczne na tym zale��, �e o�wieceni, kt�rzy o�wiaty ducha nie u�yli dla ducha, jedno dla wygody cia� swoich, musz� gin�� z r�ki nieo�wieconych, barbarzy�skich, grubia�skich cia�. Wojuj� cia�em, zgin� od cia�a, a wszystko jedno, czy tym cia�om na imi� Wandale, Hunny itd., itd. czy ch�opy, proletery itd. Zawsze� to cia�a twarde, rozbestwione, bez my�li! Okropna ironia, ale tak jest, tak bywa! O! �eby ten Pary� wiedzia� w tej chwili, �e jedynym warunkiem jego �ywota dalszego jest ratowanie Polski! Nie wie o tym, mo�e wie, ale si� leni i stracha, i nie b�dzie ratowa�, i sam kiedy� za to i przez to roztratowan b�dzie. I te 568 3 XI 1846 Zygmunt Krasi�ski napisa� pierwszy list do Trentowskiego, a 6 XI 47 r., nast�pi�o spotkanie, na kt�re ten przyby� z Fryburga. Mimo sympatii i szacunku, Krasi�ski przypisywa� B. Trentowskiemu �wiekuist� gminno�� wrodzon��, zbytnie naginanie si� do jego przekona� i �niesmaczny styl�. St�d mo�e niech�� do spotkania. 569 August Cieszkowski i Stanis�aw Ma�achowski, kt�rzy bawili w�wczas w Pary�u i o kt�rych w tej formie Krasi�ski pisze w nast�pnych listach, wymieniaj�c tak�e ich imiona. wszystkie pasztety, rynsztoki, z�ocid�a, meble, blichtry, karton-pierry570, teatry, sklepy, gie�dy po�o�� si� w b�ocie na wieki! Moja najdro�sza � a zatem o 41/2 przychodz�. I to mnie boli, �e zn�w ci dwaj b�d� na obiedzie571. 1 8 4 7. N i c. 1 6 l u t e g o. Najdro�sza! Co� takiego si� dzieje w Universum planetarnym dzi�, �e strach. Mistral troch� si� skierowa� na p�noc, od p�nocy wprost bije i harmatowo wali, a zarazem taki gor�cy, jak scirocco najafryka�sze. Rozdziawili g�by w Nicei i poj�� nie mog�. Wr�, �e to zjawisko potworne wiatru od �nieg�w wiej�cego, a trz�s�cego �ary na �wiat, wr�y chorob� jak��. Dopiero com nie pad� zabity, i to w willi Irydu. Przechodzi�em, jak zwykle rano, na odwiedziny do kuchni, zobaczy�, jak dym si� ma, wtem jak na Castellego wybrze�u wiatr ten olbrzym przydusi drzewo oliwne, rozczepi�o je na wp�, rozdar�o i po�ow� drzewa ca�ego, ogromnego, z j�kiem jakby serc tysi�ca p�kaj�cych zwali�o prosto na mnie, z r�nic� kroku jednego, a� mi czapk� zrzuci�y koniuszczki padaj�cych ga��zi i powietrza ruch. Pomy�la�em, nie na dzisiaj jeszcze. Nie mo�esz sobie wystawi�, co za wir-war w atmosferze. Dach�wki i �upki z dach�w i komin�w lec� jak grad. Trzy mnie przywita�y u samych drzwi, gdym wraca� teraz od Ciebie, gdziem dwie godzin zegarkowych przeby� na szukanie i obranie miejsca na ro�en i narad� z kucharzem, jak t� kuchni� nieszcz�liw� poprawi�, by nie dymi�a. Dziwnegom te� w tych dniach dozna� kosmicznego przera�enia. Zapomnia�em Ci napisa�. Wieczorem, wnet po s�o�ca zachodzie, wychodzi�em i zst�powa�em z Venanson ku miastu, wraz z Eliz�. Wtem spojrz� w niebo, a tu przede mn� czerwony planeta na niebie, zarazem z farby pozna�, �e Mars albo Jowisz, i patrz�, a� on czerwienieje, co chwila bardziej, dziwi� si�, jeszcze zmierzch do�� jasny, co to jest, �e tak �wieci Jowisz, a� tu patrz�, a Jowisz zwi�ksza si�, zwi�ksza, prawda, �e z wolna bardzo, ale tym straszniej. Nie dowierzam oczom, wpatruj� si� � chmura po nim sun�a � on zza chmury jak krwaw� iskrzy� coraz szersz� �renic� � chmura przesz�a, on dwa razy do trzy razy wi�kszy. Oczywi�cie, zbli�a si� do ziemi. �ydki dr�e� zacz�y � pomy�la�em zaraz, gdzie Ty, a druga my�l: finis, a trzecia: szkoda dramatu tego ca�ego ludzko�ci! I patrz�, zst�puje przez przestrze�, jak F a t u m, planeta � powoli, ale niezawodnie. Wskaza�em Elizie. Okrutnie zblad�a � jam uczu�, �e nie ma co robi� i �e zapewne za chwil kilka, s�dz�c po prawie atrakcji, zwi�kszaj�cej si� w miar� przybli�a�, ziemia spotka si� z Marsem. Opowiadam d�ugo � to trwa�o dwie minuty wszystko, alem zrozumia�, poj��, oceni�, jakie wra�enie koniec �wiata sprawia na cz�owieku. Wtem nadje�d�a� z ty�u pojazd. Wskaza�em furmanowi, jako bratu cz�owiekowi, maj�cemu zgin��, jak ja, za chwil�: Oui, Mr. � powiada � on l'a jett� du Corso, pour le Carnaval. � �Co � jak?� � Un balon enflamme 572 . Arcy-wszechmocne, straszne wra�enie. Co dziwnego, �e cho� cz�owiek jeszcze daleko widzi on� gwiazd�, skoro jednak spostrzega, �e si� ona zbli�a, wnet nabiera przekonania, �e zaraz tu b�dzie i wyr�nie o nas. A powiadam Ci, tak z�udzenie by�o absolutne, �e nigdy bym nie by� sam na to trafi�, �e to balon, a nie cia�o niebieskie. Wkr�tce jednak dowi�d� si� balon balonem, bo si� w iskry rozsypa�. Przez eter ze �mierci�, przez ono z�udzenie z ko�cem �wiatam si� zapozna�573. Cz�owiek, cho� w okr�gu �yje ziemskim, jednak je�li pilnie 570 Carton-pierre (ii.) � papa dachowa. 571 Jak w przypisie l. �Czy nie pami�tasz mnie, jakem kwa�ny, gdym przy ludziach z Tob�, chcia�bym zawsze by� sam na sam� � list do Delfiny z 9 II 1847 r. (Wyd. A. �.) 572 Tak, panie... puszczono go na Korso w zwi�zku z karnawa�em... p�on�cy balon... 573 24 I 1847 Krasi�ski pisa� do Delfiny: �[...] da�em si� wczoraj uwie�� pokusie spr�bowania eterowych na sobie wra�e� [...]. Mimo nieszkodliwo�ci skutku � to wielkie g�upstwo. zwa�a na siebie, nieraz z biegiem wp�yw�w i wra�e�, i zdarze� wprowadzan w ponadziemskich rzeczywisto�ci okr�gi, w jakie� cudowno�ci! Ju�ci one 3 minuty dla mnie by�y jakoby Cudu widzianego doznanym wra�eniem. M�j ojciec chory by� do�� mocno � i zupe�nie tak samo, jak przesz�ej zimy tu, w dzie� urodzin swoich zachorowa�. 30-go i dopiero 4 lutego wsta� i pisa� do mnie. Strasznie si� czasem l�kam o niego. Leon �ub. na jego pro�by wypuszczony z twierdzy i wr�ci� do Warszawy574. Ksawery Sapieha wraz z �on� wci�� aresztowani. B�g wie, co tam si� dzieje. Ona ludzi pooskar�a�a, potem ci ludzie j� sam� i jego poci�gn�li575. On podobno si� op�aci i wkr�tce wr�ci do domu, ale inni b�d� nieszcz�liwi. A� w m�zgu mi si� zawraca, taki wichru szum, zupe�nie mi wszelka w�adza umys�owa odj�ta w taki czas � zatem obr�c� dzie� na interesa, p�jd� do de Maistra, p�jd� do Avigdora, p�jd� poszuka� donic do willi. �eby� Ty wiedzia�a, Dialy, co to jest �mier�, co to jest koniec planety � i co to jest r o � e n do postawienia w kuchni. Zaprawd� Ci m�wi�, i� taka przyrodzona jest we wszystkie kierunki niesko�czono��, s�u��ca za natur� rzeczom, i� w istocie ani w �mierci, ani w ko�cu �wiata nie znajdziesz wi�cej szczeg��w i punkt�w r�nych zapatrywania si� jak w ro�nie � czyli �e i ro�en, jak nad nim zaczniesz medytowa� praktycznie, to jest rozbiera�, czy tu, czy tam lepiej go postawi�, czy na takich powinien wisie� hakach i sznurach, czy na owakich, czy tu trza dziur� tym sznurom wyrobi� w murze, czy tam itd., itd., ro�en, powtarzam, rozwinie za siebie niesko�czon� ilo�� przypuszcze�, wzgl�d�w, usposobie�, zdatno�ci, mo�no�ci i poka�e si� tak bogatym w przypad�o�ci, jak �mier� lub koniec planety! Doskonale pojmuj�, ilekro� kuchni� si� zatrudni�, jak rzemie�lnicy, jak ludzie fachu trac� sprzed my�li og�lne idee i do tego dochodz�, �e maj� swoje rzemios�o, swoj� nauk�, sw�j fach � za wszystko�� �wiata. Oczywi�cie, niesko�czono�� odkrywa si� im pod t� postaci�, a oni t� posta� bior� za niesko�czono��. Myl� si� szkaradnie, ale poj�tnym jest, �e musz� si� tak myli�. Trzeba bardzo wznios�ego ducha na odj�cie si� takowemu z�udzeniu. Metternichy niezdolni takowemu si� odj�� i dlatego nigdy Boga nie widz� w �wiecie, bo ci�gle zatrudnieni tylko bezbo�nych fakt�w dziej�cych si� widokiem. Z g��bi serca Ci� �ciskam, najdro�sza moja Dialy, i poj� si� nadziej�, �e przecie� jednak i tu Ci� jeszcze ogl�da� b�d� pod cieniem tych drzew, kt�re ma�o �e mnie nie zamordowywuj�, gdy wiatr taki wali w nie, jak dzisiejszy. Tw�j teraz i na wieki Z. Bo w ko�cu ko�c�w to n�ci, wabi, ci�gnie, a cz�ste ponawianie takiego oszo�omienia mog�oby zupe�nie zezwierz�ci�. Jest co� demonicznego, magicznego w tym � nienaturalny, nienormalny sen, to samo, co opium, co haszysz, co magnetyzm. Powtarzam raz jeszcze, to samo, co stan duszy po �mierci�. (Wyd. A. �.) 574 Leon �ubie�ski po powrocie z zagranicy do kraju (por. przyp. do listu z dn. 5 XI 1844) zamieszka� w W-wie i rych�o sta� si� jedn� z najpopularniejszych postaci w stolicy. Nale�a� do za�o�ycieli i wsp�redaktor�w �Biblioteki Warszawskiej�, kt�r� niejednokrotnie w krytycznych momentach ratowa� pieni�nie, organizowa� u siebie r�wnie� coniedzielne spotkania literackie w czysto m�skim gronie. Nadmierna popularno�� �ubie�skiego, a zapewne i jego dzia�alno��, obudzi�y czujno�� w�adz i L. �ubie�ski na prze�omie roku 1846/1847 przesiedzia� kilka miesi�cy w twierdzy zamojskiej, pod zarzutem-pretekstem pod�egania do pojedynku. 575 Ksawery S a p i e h a (1807�1882) � z linii kode�skiej, syn Paw�a Sapiehy i Pelagii z Potockich, oficer gwardii rosyjskiej, o�eniony najpierw z Konstancj� Soba�sk� (1814�1838), a nast�pnie � w r. 1840 � z Ludwik� Pac (1820�1895), c�rk� genera�a: ,,starannie wychowana w Sacr�-Coeur w Rzymie, do tego jedynaczka, bogata, niebrzydka i nie�mia�a czy te� skryta. Wprawdzie ciotka m�wi�a o niej, �e ust�puj�c z pokor� spycha�a w r�w...�� pisze o niej G. z G�nther�w Puzynina: W Wilnie i w dworach litewskich, Wilno 1928. Nie wiadomo, o jak� spraw� tu chodzi. 1 8 4 7. 1 9 l u t e g o. N i c. Tak mnie M. os�dzi�, jakby B�g mnie os�dzi�, gdyby B�g by� bez serca576 . Prawd� bezwzgl�dn� wyrzek� o mnie, kiedy ka�da ludzka istota mn�stwem otoczona i skr�powana wzgl�d�w. Energii, prawda, nigdy nie mia�em do rozdeptywania serc ludzkich � on pami�ta mnie w czasach takowej bezenergii, pami�ta, �em nie pojecha� do powstania, wi�c ma prawo s�du nade mn� i u�ywa go, a jednak wiem g��boko, �e on mnie kocha. Co za� do wra�enia sprawialnego tymi wyrazy: ,,Bogatym, wszystko mam, a nieszcz�liwym�, myli si�, przekroczone to stanowisko. Panem tego stanowiska by� Lord Byron. Wszystko, co napisa�, do tego jednego si� zredukowa� mo�e: ,,Bogatym, kochaj� si� we mnie kobiety, lordem jestem, zbytki i przepychy wko�o mnie, umys� m�j, jak orze� os�oneczniony, walcz� za najwy�sze sprawy i idee wieku, za Grecj�, a pomimo wszystko nieszcz�liwy jestem�. St�d wniosek, �e takowe nieszcz�cie nie cz�owieka, nie osoby, ale wieku ca�ego, ale tej epoki przej�cia � zatem je�li przej�cie go sprawia, to przej�cie wie�� musi do onej ery, kt�rej chce nadej�cia p. Ad. Wszystko to prawdziwym, ale wszystko to przekroczonym. Pos�annikiem tego o�wiadczenia, tego wybuchu bole�ci, maj�cej �wiatu dowie��, �e stoi nad przepa�ci� lub raczej w g��bi przepa�ci, sk�d trzeba mu wzlecie� ku nowym b��kitom, pos�annikiem tym by� Byron. Dzi� ju� nie ma co ludziom m�wi�, �e �le im � wiedz� i czuj�. Dzi� ju� trza nowe dobro im wskazywa� i stawi�! W tym wi�c pomyli� si� p. Ad., anachronizmu si� dopu�ci� rozumowego. Zreszt� rad jestem tej ca�ej rozmowie, kiedy sko�czy�a si� grzecznie, spokojnie i na uznaniu si�y i Ducha w Tobie. Co do Aug., to samo prawie wyrzek�, co ja, z t� jednak r�nic�, �em pewny, i� w zdarzonej okoliczno�ci przypieraj�cej go do muru, poka�e si� i odwagi pe�nym, i 576 Znajomo�� Zygmunta Krasi�skiego z Mickiewiczem datuje si� od r. 1829, od spotkania w Szwajcarii. Krasi�ski odnosi� si� do� pocz�tkowo jak do mistrza. W latach p�niejszych stosunki te uleg�y rozlu�nieniu, a ponowne zbli�enie nast�pi�o dopiero w r. 1842, kiedy to Krasi�ski dowiedzia� si� o wysokiej ocenie Nieboskiej przez Mickiewicza w czterech wyk�adach III kursu (wyk�ady 8�11 stycznia i w lutym 1843 r.). Wiosn� 1848 roku mia�y nast�pi� kolejne spotkania i rozmowy z Mickiewiczem, tym razem w Rzymie. Krasi�ski by� antagonist� Mickiewicza i zwalcza� jego idee i poczynania z wielk� zawzi�to�ci�. Przecie� jednak po �mierci Mickiewicza pisa� do A. So�tana (list z dn. 5 XII 1855): ,,Pan Adam ju� odszed� od nas. Na t� wie�� p�k�o mi serce. On by� dla ludzi mego pokolenia i miodem, i mlekiem, i ��ci�, i krwi� duchow�, my z niego wszyscy...� [Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do Adama So�tana, op. cit.) Mickiewicz z niewiadomych powod�w odwiedzi� Delfin� Potock� w Pary�u, w mieszkaniu przy Rue des Mathurins 38. Mia� j� podobno namawia�, by jecha�a razem z nim do Rzymu i na audiencji u papie�a z�o�y�a jakie� o�wiadczenie. Delfina rozmow� t� zrelacjonowa�a w li�cie do Krasi�skiego, a ten powt�rzy� j� w li�cie do A. Cieszkowskiego z 21 II 1847: �Wiesz, p. Ad. by� w 38. O mnie powiedzia�, �e brak energii mnie gubi, �e o trzy kroki zaraz si� b�d� strzela�, ale ca�ej prawdy mej duszy w oczy nie b�d� mia� odwagi powiedzie� drugiemu, ani bez paszportu i lokaja przedziera� si� przez wielkie przestrzenie geograficzne; �e gdybym zamiast Dawidowych rysunk�w [Psalm�w przysz�o�ci] by� tylko tyle o�wiadczy� g�o�no: �Bogatym � mam �on� dobr� itd., itd., a jestem nieszcz�liwy� wi�cej by�bym pom�g� sprawie. Wre�cie kaza� mi powiedzie�: �bym by� szcz�liwym!� O Tobie powiedzia� za�, �e nie zna wy�szej inteligencji w wieku tym, ale �e� niewie�ciego ducha i nic nigdy nie uczynisz. Przyznasz, �e obu nam dary porozdarowywa� swoje. Ale w tym wszystkim wiele prawdy i tak nas os�dzi�, jakby B�g s�dzi�, gdyby B�g by� bez serca. Na �adne wzgl�dy nie zwa�aj�c, kt�rych pe�ne nasze �ycie, za bezwzgl�dn� prawd� o nas to zawyrokowa�, co jest prawd� wzgl�dn�, wypadaj�c� z wszystkich n�dz i op�akalno�ci potocznych los�w naszych�. ( Listy Z. Krasi�skiego do A. Cieszkowskiego, op. cit.). po�wi�cenia. Zmys� spostrzegawczy, najdrobniejszych szczeg�lik�w nigdy nie zapominaj�cy by� zawsze u Mick. Teraz prosz� Ciebie, strze� si� jego �ony � to diablica, przechrzcianka i wariatka. Niedawno tak samo m�wi�a do jakiego� z ksi�y naszych z rozkazu m�a: �Jako przechrzcianka nie wierzy�am nigdy w Chrystusa, bo przechrzty w nic nie wierz�. Przyjecha�am do Par., posz�am za m��, Adam nap�dza� mnie do ko�cio�a i do spowiedzi, przyst�powa�am do niej, by m�owi si� przypodoba�, alem w duszy wiary �adnej nie mia�a. Dopiero Mistrz uzdrowi� mnie. Teraz wiem nie tylko, jak jestem i na co jestem, ale wiem razem, �e ju� 7 raz na �wiecie przebywam, a Adam dopiero 6-ty.� Wtedy p. Ad. wszystko to potwierdzi� i przyzna�. Widzisz wi�c, co za �ydowica talmudyczna. Zgub� Mick. to o�enienie � i on sam pewno to czuje. Przechrzty nasze, Frankisty577, to osobne plemi� ludzi, najdziwniej zabobonne, ale bez �adnej w ko�cu ko�c�w wiary � do tego zwariowa�a jeszcze i niepoma�u wra�eniami tej wariacji wp�yn�a na Adama. Jest w niej jakoby co� ciemnego i z�ego, co� materialnego i wschodniego, co kusi wiecznie i walczy zachodu geniusz w Mickiewiczu. Dopiero wczoraj odebra�em dwa Twoje listy z 13 i 14-go o 7-ej w wiecz�r. Tak si� poczty dwie sp�ni�y, a potem razem przyby�y. Dzi� z rana zn�w nie ma poczty. Dzi� 35 lat mam. I niesko�czenie mi ponuro. Jedyn� pociech� �mier� Grigiego. Gdy si� od�zawi oko jego pani, mo�e po stracie psa powiernika stanie si� jej serce przyst�pniejsze do ludzkich uczu�. Ten pies by� w jej �yciu jakby wiecznym symbolem mi�o�ci g�upstwa. Dobrze, �e znikn�� � i nie �artuj�, gdy to m�wi�. Duchem np. walcz�cym i zabijaj�cym ducha Adamowego jest �ona. Grigi co� podobnego wyobra�a� w�r�d los�w Natalii. Rozwija� tych my�li d�ugo nie b�d�, ale pomy�l tylko, a przekonasz si�, �e trafi�em w serce rzeczywisto�ci! Rysunek pewno ju� przyby�. 578 Prosz� Ci�, opisz mi jeszcze szczeg�owiej t� rozmow� z Mick. i nast�pne Twe odwiedziny jego domu.579 Dziwne zalecenie, by� mi powiedzia�a od niego: bym by� szcz�liwym! Przypomnia�o mi tylko ow� urn� z trucizn� na rynku owego miasta staro�ytnego z napisem: �Dla tych, kt�rzy szcz�liwymi byli!� Komu� to ja mia�em stawa� przed oczyma z ca�� prawd� duszy mojej, komu�? A jednak w�a�nie w tych ps.580 stan��em z ow� prawd� i przed oczyma wielu w�ciek�ym i za�artym! Tym za�, kt�rym wdzi�czno�� winienem, tym, kt�rzy mnie kochali, z prawd� stan�� tak�, co by gromem im by�a, prawda, nie mog�em � i w tym los�w moich ca�y fa�sz, ale zarazem i ca�a niewinno�� mej duszy! Biednym, biednym si� uczu�em wczoraj po przeczytaniu tego zdania jego. Bo powtarzam, prawdziwe, jak s�d Boga, gdyby w Bogu serca nie by�o. Zreszt�, najdro�sza Dialy, coraz zn�w biedniejszym si� czuj� od dni kilkunastu. Do niczego doj�� nie mog�. To strach! Dobrze to m�wi�, czego si� m�czy, przyjdzie godzina, a takie 4 kartki napisze, co przewr�c� �wiat... �arty! Jam skromniejszy, ja w 577 F r a n k i � c i � zwolennicy Jakuba F r a n k a (1726�1791) � polskiego �yda, kabalisty, kt�ry d��y� do po��czenia judaizmu z chrze�cija�stwem. Za wzorem swego przyw�dcy masowo przechodzili na katolicyzm. 578 ,,Rysunek� prawie zawsze oznacza jaki� utw�r Zygmunta Krasi�skiego. Tym razem chodzi o Lettres � M. le comte de Montalambert et � M. de Lamartine, par un gentilhomme polonais, Pary� 1847, o kt�rym poeta wspomina� w poprzednich listach do D. P. (M. in. 10 II 1847 pisa�: �Wczoraj w wiecz�r rysunek rzucony dla Breny [Laroche Breny, posiad�o�� K. Montalembert � tu on sam]�. 579 l III 1847 Zygmunt Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,[...] wszystko, co tylko powie [Mickiewicz] na mnie, daruj� i przyjm�, bo naprz�d jest w tym S�d Bo�y, po wt�re on sam nieszcz�liwy, ach! strasznie nieszcz�liwy, tak, jak mi go opisujesz. Bo�e m�j! Ufaj we wdzi�czno�� narod�w! Nikt tak ducha narodu nie podni�s�, nie odletargowa�, nie wprowadzi� w przysz�o�ci wszystkie nast�pstwa, jak on � a teraz co? Brudno, zimno i przechrzcia�sko u niego! [...] Czemu� mi wszystkiego nie mo�esz opowiedzie�? Czy tam jakie tajemnice takie wa�ne, �e odk�adasz a� do ustnej rozmowy?� 580 Psalmach przysz�o�ci, Pary� 1845. przysz�o�� �adn� nie wierz�cy dla siebie, ja czuj�cy, �e umieram, ja wierz�cy, �e co nie schwytam dzi� u w�asnego Ducha, tego ju� nie dostan� nigdy. Ja ruina! Dzi� rok mija od dnia, w kt�rym raz ostatni jakie� natchnienie jeszcze wia�o mi po duszy. Od roku nic a nic nie mog�em i tylko sypkie prochy jakie� przewraca�em w g��bi duszy mojej! Ale dajmy pok�j. Prawda. Energii brak. Chcia�oby si� ju� le�e� w trumnie! Przysz�o�� albowiem szkaradna jest! szkaradna! Moja Ty najdro�sza, kochaj mnie. Kochaj mnie. Wol� o willi pom�wi�. Prze�liczna, skoro s�o�ce wiosny do niej zawita�o. Ju� kwitn� drzewa, ju� zieleniej� murawy! I w ko�cu ko�c�w ju� ro�en w triumfie przeniesion z dawnej w now� kuchni�. Tyle pracy i zachodu, i pr�b na to wysz�o, co na poemat, gdy natchnienia nie masz. Co za b�azny w tej izbie. Genoude581 wa�ne i �wi�te im prawdy opowiada�, a oni: Allons donc!582. Przypomnia�o mi m�odych Beauvau. R�wne zdaniem moim nieszcz�cie nie zwa�a� sercem na takie serce, jak Etienowe, jak takie serce mie� sobie po�wi�conym. Bo przecie� rozwa�, kto to jest! Straszna zaszarganina i w tych losach. Strze� ich i pilnuj, ale tak jak �wiat�o s�oneczne planet�, z g�ry, nie mieszaj�c si� do nich! nie wik�aj�c si� w ich gmatwy. Biedne to dwie sieroty w �wiecie Ducha! i coraz bardziej b�d� same, opuszczone, biedne! Pij� eter pr�no�ci, rozpij� si� nim, nadu�yj� go � i dojd� do kretynostwa! Do obaczenia, do obaczenia. Przyciskam Ci� do serca, Ty jedyna moja. Ty, co mi pozostaniesz i kocha� mnie jeszcze b�dziesz, gdy wszyscy mnie opuszcz�, znienawidz� � lub przekln�! Tw�j teraz i na wieki Z. 581 Eugene de G e n o u d e (1792�1849) � francuski publicysta katolicki, redaktor �Gazette de France�. 582 Gdzie� tam, c� znowu. CYRK NA CHAMPS ELYSEES Ty wiesz, �e nigdy nie przybywam, ni przybywa�em do tego miasta temu miastu k w o l i. Wiesz, �e gdym tu stawa�, to ono miasto, jako ono, zawsze raczej smutne na mnie wywiera�o wra�enie. [...) Czuj� potrzeb� chodzenia [...] Gdzie ko�o 1-szej wyjad� a� w Elizejskie, by m�c chodzi�. Powietrza! Powietrza! (26 XI 1846) FONTAINEBLEAU B�d�c tu, marz� o Fontainebleau, jako Raju, a Raj na tym ten polega�, �e� siedzia�a ca�y dzie� u mnie lub ja u Ciebie. (2 XI 1846) 1 8 4 7. N i c. 5 m a r c a. Kiedy si� czego Wassani Dobrodziejce nie chce, to Wassani Dobrodziejka natychmiast pomoc otrzymawaj�c od Geniusz�w a Sylf�w powietrznych, na swoje masz rozkazy mr�z, �nieg, diamenty u Marela, oczekiwanie 60 000 rub. sr., kt�re robi� w istocie nie 150 000 fr., ale 240 000 fr. Naucz�e si� rachowa� lepiej i tak grubo si� nie myli�. Na 240 000 fr. pomyli� si� o 90 000 fr., to niebezpieczna. Czy� nie wiesz, �e 15 000 rub. srebr. robi� 100 000 z� polsk. okr�g�o, a te zn�w 60 000 fr. Wreszcie masz Wassani Dobrodziejka i portiera z portierk� oskar�onych o kradzie�. Wszystko w czas i w por�! O moja Ty Dialy, gorzka i smutna prawda to, �e Ci si� nie chce wyjecha� i �e tak skar��c na drogi �ycia, wszystkie �ycia potracisz godziny � i ja zarazem je tak�e potrac�, bo mego �ycia godziny bij� z Twoimi wraz! Biedny ja i biedna Ty, bo kiedy�, pewny jestem, �al Ci b�dzie, �al. Ja chcia�bym, by Ci �al nie by�o nigdy, ale czuj�, �e b�dzie, czuj�. Tak si� moje losy obr�c�, �e b�dzie musia�o by� � m�wmy o czym innym. Oto wypis z listu mego ojca. Przyznasz, �e staropolski, jakby z Paska pami�tnik�w: ,,Aleks. Cz. w wielkie b�oto wlaz�583. Partia �ony okropne kalumnie na niego rzuca, a nawet, �e Aniela w nim si� kocha�a i z nim �y�a584. R�wnie Aleks. w g�upie listy si� wda�. Szeptycka585 pisa�a do mnie o rad�. Odpowiedzia�em: Plotkami gardzi�, milcze�, w komera�e si� nie wdawa� i po takim esklandrze586 rozw�d za powinno�� wzi�� albo separacj� utwierdzi�, a je�eli si� napa�ci boi, peregrynacja do Hieruzalem lub Kairu. R�wne prawdy Or�owskim587 napisa�em, �e im wi�cej kto b�oto ma�e, tym wi�cej si� brudzi, zupe�na walka gniewu, zemsty i kalumnii z obu stron, a gdzie s� pasje, tam nikt nie poradzi.� Nie zdaje� Ci si�, �e czytasz Polaka z 17 wieku? Peregrynacja do Hieruzalem lub Kairu!!! Medal Metternicha i Szeli doskona�y588. Kt�, czyim kosztem, czy koncept, czy te� rzeczywisty zamiar? Makryna589 zak�ada dom bazylianek ko�o Porta Latina. Pius przemy�liwa o posy�aniu misjonarzy 583 O sprawie tej pisa� Krasi�ski do Delfiny 3 XI 1846 r.: �M�j ojciec Rydygiera G�-a widzia�, kt�ry przyje�d�a� z Graeffenberga, gdzie � przywo�any przez Aleksandra Czackiego � podpisa� akt rozdzielenia si� jego z Ewelin� i mia� m�wi�, �e od dawna ona dokazywa�a, �e wszyscy pr�cz Aleksandra widzieli to i znali, �e si� puszcza�a w bardzo poziome kr�gi, ale to wszystko naturalnie bardzo. A jak�e�, pami�tam, Aleksander trzyma� t� kobiet� z pocz�tku, jak zazdrosny tygrys, zamyka� j� na klucz, nie dozwala� wyj�� na ulic� bez siebie � pomog�o mu! Wieczne prawo w publicznym i potocznym �yciu, �e kto sieje ucisk, ten zbiera bunt � i w zupe�nie tym samym stosunku...� (Wyd. A. �.) Aleksander C z a c k i (zm. 1876), syn Micha�a i Beaty Potockiej, marsza�ek mohylewski, w�a�ciciel Krechowa, zapalony gospodarz i przemys�owiec, o�eniony by� z Ewelin� O r � o w s k �. 584 Aniela C z a c k a (ok. 1795�1855) � c�rka Micha�a i Beaty Potockiej, rodzona siostra Aleksandra Czackiego. Wiele lat przebywa�a w Dre�nie, zajmowa�a si� malarstwem. Zmar�a jako panna. 585 Konstancja S z e p t y c k a � c�rka Micha�a Czackiego i Beaty Potockiej, siostra Aleksandra i Anieli, wydana za m�� w r. 1831 za gen. Wincentego Szeptyckiego. 586 Esclandre (franc.) � skandal. 587 Zapewne mowa o Adamie O r � o w s k i m (zm. 1848) � dziedzicu Jarmoliniec, marsza�ku p�oskirowskim, kawalerze malta�skim, ojcu Eweliny. 588 Medal ten, ��cz�cy Klemensa M e t t e r n i c h a (1773�1859), austriackiego m�a stanu, od r. 1821 kanclerza i faktycznego kierownika pa�stwa, z przyw�dc� powstania ch�opskiego 1846 r., Jakubem Szel�, wybito w Pary�u w 1846 r. 589 Makryna M i e c z y s � a w s k a (zm. 1869) � oszustka, kt�ra przyby�a do Pary�a w r. 1845 i podawa�a si� za ksieni� bazylianek z Mi�ska oraz m�czennic� za wiar�. Swymi rze- do Rosji, jak do Chin. Czyta� galicyjsk� broszur�: La Verit� sur les Massacres590 i wci�� powtarza�: Purtroppo, purtroppo591 . Przesy�am Ci jego kazanie, pi�kne, spokojne, nie genialne, ale wielkiego serca � odeszlij lub przywie� nazad. Do Avignon koniecznie musisz mi da� przyjecha�, koniecznie, inaczej smutny b�d� na �mier�. Znam siebie. A gdzie� to G-a� Myc. tak wyjecha�, on, co paszport ju� mia� mie�. Czy mo�e czeka, by Ciebie odprowadzi�? Bohdan592 z Hy�res pisa� do Rzymu, �e Mick. ma wkr�tce przyby� do niego i �e oba razem maj� wst�pi� do Nicei, na drodze do Romy. Ksi�a obiecuj� sobie, �e Mick. p�jdzie upa�� do st�p Piusowych i herezji si� publicznie wyrzeknie Towia�skiej. Widz�, �e sobie pochlebiaj� t� nadziej� i ku temu kr�c�. Kaysiewicz593 napisa� do Pary�a, pytaj�c si� ksi�y, czemu nie poszli odwiedzi� Izydora i modli� si� przy ciele, i z nagan�, je�li w istocie odm�wili, ale twierdzi, �e to do proboszcza parafii nale�y, a nie do nich, i �e pewno nie wiedzieli, bo byliby poszli594. Z Austri� papie� coraz i coraz gorzej. Prost taki g��boki, dziecinny, babiarski b�azen, �e mia�bym si� za ostatniego sam b�azna, gdybym chwil� jedn� m�g� rozwa�a�, co on m�wi lub pisze. �al mi tylko Luszy, �e koresponduje z takim cz�owiekiem, kt�ry potem Ludwikowi o jej i Natalii listach gada595. Zmi�uj si�, Dialy, wstrz��nij si� w bezw�adno�ci i wol� rozka� sobie jeszcze raz mnie obaczy�. Czy my wiemy, co si� stanie? jak? � gdzie? � co? Jak Losy nami, listkami zwi�d�ymi w burzach, miota� b�d�. Ja o sobie m�wi� raczej. Dialy, Dialy, Dialy! Powsta�, opasz biodra w postanowienie, nie umieraj sercem. Gdy umrzesz ku mnie, to b�dzie ostateczna �mier� serca Twego. Powsta� i b�d�, i �yj jeszcze! �yj! Przyb�d� tu, przyb�d�. - Zobaczysz, powietrze widnokr�g�w dro�nych hartu nerwom podda! Mo�e to samo- komymi cierpieniami poruszy�a ca�� emigracj�, a k�amliwymi zeznaniami i rzekomymi cudami pozyska�a sobie zaufanie wielu wybitnych i wp�ywowych osobisto�ci. Uchodzi�a te� za symbol wiary i patriotyzmu. Legend� t� rozwia�y dopiero p�niejsze badania (por. J. Urbana Makryna Mieczys�awska w �wietle prawdy, Krak�w 1923). �Nieraz zastawa�em, jak przy jej kolanach [Makr. Miecz.] kl�cza�y po dw�ch stronach dwie siostry: ksi�na Odescalchi i pani Zygmuntowa Krasi�ska, obie z domu Branickie, i jak sk�ada�y Matce Makrynie swoje dary pieni�ne...� � wspomina� M. Budzy�ski we Wspomnieniach mego �ycia, op. cit. 590 W�a�ciwie: La V�rit� sur les Ev�nements de Galicie Edwarda �ubie�skiego (1819� 1867), dzia�acza katolickiego i gor�cego obro�cy w�adzy papieskiej. 591 Purtroppo (w�os.) � niestety. 592 J�zef Bohdan Z a l e s k i (1802�1886) � uczestnik powstania listopadowego, poeta, autor kilku tom�w Poezji (Lw�w 1838, Pozna� 1841/2, Pary� 1841 i wielu nast�pnych). Od r. 1832 przebywa� stale za granic�, g��wnie we Francji, w r. 1847 uda� si� z wycieczk� do Hy�res i Rzymu. 593 Ks. Hieronim K a j s i e w i c z (1812�1873) � poeta i uczestnik powstania listopadowego, p�niej pisarz i publicysta emigracyjny, wsp�za�o�yciel Zgromadzenia Zmartwychwsta�c�w. Krasi�ski zawar� z nim znajomo�� zim� 1839 r. w Rzymie. Ks. H. Kajsiewicz usi�owa� oddzia�ywa� na poet� w duchu religijnym. Pewne �wiat�o rzuca na to fragment listu H. Kajsiewicza do ks. E. Du�skiego z 17 I 1848 r.: ,,[...] �al mi, �e Zygmunta musz� tak rych�o opu�ci�, w dobrych bardzo usposobieniach; ale to B�g przez kogo innego doko�czy. �ona wzi�a si� gor�co do P. Boga�. (Cyt. za prof. J. Bystrzyckim: Krasi�ski a Kajsiewicz, Krak�w 1912.) 594 Izydora Soba�skiego, kt�ry zmar� w 1847 r. Soba�ski kr�tko nale�a� do Ko�a Towia�czyk�w, st�d zapewne niech�� ksi�y. 595 l III 1847 Krasi�ski pisa� do Delfiny: �Prost wci�� si� chwali listami to Luszy, to Nat. i nawet przed Ludwikiem [Ludwik�Luigi B e r f a l i o � domownik D. P. w Nicei], gdy go spotka�. 30 I 1847 za� pisa�: ,,Sama� si� przekona�a, �e Prost nie prosty, ale krzywy. Jam to wiedzia� od pierwszego spotkania. Niezawodnie w oczach jego spro�na jaka� iskrzysto��, b�oto ja�niej�ce przy s�o�cu�. (Wyd. A. �.). lubstwo, �e chc� Ci� widzie� i chc�, by� Ty Irydi� widzia�a! �ebym wiedzia�, �e� szcz�liwa lub �e co dzie� tam wy�szy krok jeden stawiasz w okr�gi wznios�e, �cisn��bym z�by, wepchn��bym n� milcze� sobie w serce � i nie odrywa�bym Ci� ani od szcz�cia, ani od wznios�o�ci! Ale jest�e tak? Nie, ni jedno, ni drugie. Tylko, owszem, smutk�w moc i zgryzot wiele, i przypatrywanie si� lekkomy�lno�ciom najlekkomy�lniejszych istot, jakie B�g stworzy�. Wi�c Ty nigdy nie czujesz, �e Tw�j Duch potrzebuje odk�pa� si� w moim? Nigdy, nigdy tej moralnej potrzeby nie czujesz? Dlaczego� ja czuj�, �e mnie potrzeba z Tob� sam na sam, gdzie� daleko od wszystkich, przynajmniej dni kilka strawi�! O Dialy, Dialy, daleko ju�e� odp�yn�a od tej Sekwany i od tego promu! Tak zawsze jest! Je�li mo�esz bez rozdarcia sobie serca, bez po�wi�cenia duszy, bez nara�enia si� na okrutne m�ki przyjecha� � to s�uchaj, przyjed�. Niech Ci� do serca inaczej, ni� s��wmi przycisn�. Do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 2 6 m a j a 1 8 4 7. N i c. Najdro�sza Dialy! Wczoraj po napisaniu do Ciebie poszed�em wlok�c za sob� siebie samego do l a s u R e y, jak �piewa ma�y. Zamkni�ta ju� by�a kuchnia. Kucharka znikni�ta � i dot�d ani si� pokaza�a, wsz�dziem szuka�. Statu quo596 kuchni, kt�ry mia� by� sporz�dzony wczoraj z rana przez Twoj� ma��, nie znalaz�em �r�d kuchni i zacz��em sam spisywa�. Na dwie r�ce spisa�em z 50 artyku��w, sk�adaj�cych kuchenny zas�b od l-go do ostatniego pod dyktowaniem Carla, kt�ry wie specyficzne tych rzeczy i naczy� nazwiska. Kucharka wida� poczciwa, nic nie wzi�a, wszystko w porz�dku i w mierze, sub pondere et mensura597 . Gdy si� przeprowadz�, oddam jedno statu quo takie memu kucharzowi, a w ko�cu odbior� wszystko wed�ug liczby. Kiedy� po mojej �mierci znajdziesz pisma mojego u siebie dziwne egzemplarze, spisane katalogi mebli, kuchni, ksi��ek, wszystkiego, co najbardziej zdaje si� ziemskiego na ziemi. Powiedz mi, Dysz, czy to nie najrzeczywistszy dow�d, �e Ci� kocham absolutnie, bo mi�o mi w domu Twym, powiadam Ci, mi�o, ulg� nawet takie rzeczy pisa�, a gdzie indziej, �eby kat sta� z toporem nad g�ow�, to bym nie zdo�a�, ziewn��bym, zasn��bym i kat �pi�cemu g�ow� by odwali� � ale skoro w twojej kuchni, to jakbym poemat pisa�. Po napisaniu kuchni, przenios�em si� do biblioteki i przez dwie godzin porz�dkowa�em chaos, kt�ry Ty po tych p�kach porobi�a. Teraz porz�dnie. Ju� przy Biblii nie stoj� kuchenne potrawy, przy romansach � filozofie, przy w�oskich nabo�e�stwach � kosmosy. Wszystko obok siebie. Znalaz�em ksi��k� pisan� Twoj�, szukaj�c statu quo bielizny, kt�regom nie znalaz�. Dziwna ksi��ka � na pocz�tku jej kilka kartek �urnalu Twego, pocz�tego tej nocy, w kt�rej Ci� odjecha�em w M e l u n i gdzie m�wisz, �e ilekro� odje�d�am, to jakby Ci kleszczami wydzierano serce. Na ko�cu, po drugiej stronie, wypisy sk�dsi� o Heglu i to bardzo m�dre i prawdziwe, a po�rodku rejestr ekspens rozmaitych i spis mebli i rzeczy � ale nie bielizny! O 61/2 wr�ci�em do Vady i z nim poszed�em do Visconta598. Okropne opisy tego, co si� dzia�o w Pozna�skiem, ko�o 8 maja. Rabowali, bili si�, palili. Z Go�liny Murowanej tylko sze�� dom�w pozosta�o nie spalonych. G��d by� pozorem, bo m�k� rzucali do wody, a brali z�oto i kosz- 596 Obecny stan rzeczy. 597 Z miar� i wag�. 598 5 VIII 1846 r. Krasi�ski przes�a� Delfinie w li�cie: �Adres najlepszy ten: A Monsieur Visconti � chez Monsieur Passeron commissionaire, a St. Laurent du Var, pour Mr. S. K. Tak wszystko z Pary�a dochodzi, Visconti przysy�a, ani o cenzur� si� zahaczy!� towno�ci. Kilka tysi�cy ch�op�w by�o si� zwi�za�o razem na te zbytki599. Wielu pogin�o z r�ki broni�cych si�, to mieszczan, to wojskowych, i od kilku dni (14 maja) nic nie by�o s�ycha� o �adnych nowych ruchach. Tam w Pary�u musi by� dok�adnie znany stan Ksi�stwa teraz. Zmi�uj si�, dobrze si� o nim wywiedz i nie puszczaj Elizy600, je�li si� tam rewolucja rozpoczyna. W ka�dym razie we� od niej jej diamenty, by jej z my�li zdj�� ten strach i ci�ar moralny, a mnie je oddasz w Abdyk601. Prosz� Ci�, nie zapomnij te� o listach moich do Friesa602 i Trentow, w Twym pugilaresie le��cych i zafrankuj je. Ot�, gdym wraca� od Visconta pod ci�arem czarnych przeczu� i przeklinaj�c tych, kt�rzy tak g��boko Polsk� rozdarli i zdezorganizowali spo�ecznie � a wszyscy, czy kr�le, czy demokraty na to gorliwie pracowali i dopi�li swego! � ot�, gdym wraca� przez Ciebie do siebie, a ju� pod ksi�yca opiek�, jaki� cz�owiek pijany, zataczaj�c si� �r�d luciol i bia�y ca�y od miesi�cznego blasku, odda� mi na drodze Tw�j bileciczek w li�cie Elizy. Pocztylion sam nie przyni�s�, ale temu pijanicy powierzy�, kt�ry jak strach jaki b��dny i chwiejny odda� z j�kiem, westchnieniem, zawrotem g�owy i znikn��. Moja Didysz! � uczu�em, �e Ci bardzo �le, z onych kilku s��w sparta�skich Twoich . On �touffe, je souffre, ns. avancons...603 Dzi�ki Bogu, �e� i te s��w kilka napisa�a do mnie. O tej chwili musisz by� w Aix ju�. Teraz pewno tam odpoczywasz przed wybraniem si� do Avignon. Ot� po tym li�cie Twoim zasiedli�my z Vad� do obiadu. Ni on, ni ja nie jedli�my, wypili�my z butelk� wina we dw�ch, a ze trzy selcerskiej. Potem poszli�my i usiedli�my na progu Venanson604. Tak z godzin� patrzali�my w ksi�yc � ja milcza�, on nie milcza�, a jednak i s�owa nie rzek� � po godzinie naradzili�my si� i�� do Ciebie, wi�c przenie�li�my si� z progu tego do schod�w pod r�ami przed Twym domem i tam siedzieli do 11-ej, a kiedy siedzieli, nagle co� z dachu, pewno tynk, urwa�o si� i z ogromnym ha�asem na cynk dachu spad�o i rozsypa�o si�, a� oba zadr�eli�my. Poszed�em obaczy�, co spad�o � ani �ladu, tynk oczywi�cie i w proch si� rozsypa�. Nast�pnie pies, syn Cousina, co z nami by�, jakby oszala�, szczeka�, lata� po trawach i kwiatach si� awanturowa�, jakby czu� jakie� zjawisko dziwne, a� Vado rzek�: �Co� straszy dzi�.� Tak dzie� si� sko�czy�. Dzi� rano wyt�umaczy�o si�, czemu pies tak by� niespokojny. Wystaw sobie, dopiero co Carlo mnie kaza� wywo�a� � wychodz� przed dom, a oto prezentuje mi okropnego w�a, pewno 2 �okcie i p� d�ugiego, grubego znakomicie, dopiero co zabitego przez jego syna, pod murem, gdzie kwiat passionis. Zna� ten go�� ju� wczoraj by� w ogrodzie i tak rozum psa miesza�. Pyszne kolory, z�oto- srebro na brzuchu, malachit-fiolet na grzbiecie. Dzi�ki Bogu, �e� nie nadyba�a tego smoka. By�aby� si� przerazi�a niepoma�u, cho� to nie z rodzaju jadowitych. Zna�, �e wczoraj po Twoim wyje�dzie wlaz� do Castella do ogrodu, poszed� do Pontio i od Pontio wr�ci� do Ciebie, bo go tam 599 W r. 1845 ca�� Europ� dotkn�� nieurodzaj, w nast�pnym � po ci�kiej zimie � kl�ska powt�rzy�a si� w Prusach; w Pozna�skiem, cho� mniej dotkni�tym, wiosn� 1847 wybuchn�y rozruchy na tle g�odowym. 600 �Co do zamiar�w Elizy, pe�no ich marzy, ale nie ma dot�d �adnej podstawy, na kt�rej je oprze� pr�cz postanowie� w�asnych. Chcia�aby do ojca mego jecha� i wywie�� go z kraju, a je�li matka [Elizy] b�dzie wtedy trzy wyprawy robi�a w Pary�u, przejecha� tamt�dy po drodze do Polski, i �ni si� jej by� w Polsce na �w. Jan� � pisa� 13 III 1847 Krasi�ski z Nicei do Pary�a, gdzie w�wczas bawi�a Delfina. Po tym li�cie Delfina przyjecha�a na pro�by Krasi�skiego do Nicei i po pewnym czasie odjecha�a z Eliz� do Pary�a. 601 A b d y k w i l, czyli Fontainebleau pod Pary�em � nazwa utworzona w zwi�zku z abdykacj�, kt�r� podpisa� tam w r. 1814 Napoleon. 602 Jacob Friedrich F r i e s (1773�1843) � filozof niemiecki, profesor uniwersytet�w w Heidelbergu i Jenie, zwolennik Kanta, stworzy� w�asny system filozoficzny, kt�ry najpe�niej wy�o�y� w pracy Neue oder anthropologische Kritik der V ernuit (1807). 603 Cz�owiek si� dusi, cierpi; idziemy coraz dalej... 604 Willa �St. Charles� Venansona. Por. ni�ej. widziano. Kucharzowi kaza�em, by spr�bowa� go nadzia� s�om�, i tak Ci go u�o��, jak ten, kt�regom w Cannes widzia� na stoliku Broughama. Girondyn�w605 6-ty przyszed�. Introligator by� i da�em mu 4 pierwsze do oprawy. Na nerwy mi �le. Chcia�bym si� wzi�� do ko�czenia fant.606, a czuj�, �em absolutnie nie natchnion. Kwiaty ju� st�d wyprowadzi� Carlo. Kuchni� z ty�u i s�up�w kilka nimi obij�. �d�b�a tu nie zostawi� staremu b�aznowi607, czerepu jednego, jednej butelki nie zostawi�. Statuetk� ju� w�o�y�em w jej trumn� i pos�a�em do Ciebie. Gor�co w�ciek�e. Carlo si� dziwi, �e tak wczesne, i zaczyna si� l�ka� o owoce i jarzyny. Kwiaty wci�� strz�sa z pomara�cz i sprzedaje. Kontent, �e w�a zabito, bo powiada, �e gdyby go by�a spotka�a ma femme, elle serait morte de peur.608 Wierz� � jak cie� wygl�da ta biedna kobieta, jakby co chwila mia�a umrze�. Nied�ugo poci�gnie. Oto masz moje dzieje od wczoraj, Dialy. Prosz� Ci�, droga, pami�taj o mnie, pami�taj � w s�owie tym zawarta niesko�czona g��boko��. Ty tylko o mnie mo�esz pami�ta�, pami�taj�c o sobie, to jest nie smutniej�c coraz gorzej. O moja Dialy, moja Dialy, nigdy w �yciu Ci� smutniejsz� nie ogl�da�em, jak przez dwa te miesi�ce. Kochaj mnie, kochaj, Dialy! Do obaczenia. Prosz� Ci�, nie zapomnij zadyrygowa� Krucyfiksem i wypyta� si� Breny'ego609. Do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 2 8 s i e r p n i a 1 8 4 7. A k w i z g r a n. Moja najdro�sza Dialy! Wczoraj wita�em z daleka t� kaplic� na szczycie g�ry, gdyby bia�� lili� �r�d las�w, gdzie Tw�j pier�cionek na paluszku Jezusowym, i przep�ywaj�c b�ogos�awi�em Ci dusz� ca��. �le mi i choro, od kiedym wyjecha� z Heidelberga, a w ostatnich dniach ju� mi lepiej zaczyna�o by�. Zn�w flegmy i womity, i wyczerpni�cie si�y �ywotnej nies�ychane. Pos�a�em po doktora. Z Konstantym dzi� poszukamy Ci mieszkania, tam, gdzie chcesz. Ja w Gr. Monarque, ale mi tu �le, smutno, ponuro. Mo�e si� tak�e do partykularza wyprowadz�. Jest tu G-a� Skarzy�ski, �w fircyk 60-letni.610 Przyby� na miesi�c si� k�pa�. Nie znam go, ale Ty go znasz. Zreszt� nieznajomi. Paszport ju� mi wzi�li na policj�, ale jutro maj� odda�. Przyb�d�, skoro potrafisz, Dialy, bo Ciebie ujrze�, to jedno mi odda �ycie. Przycisn�� Ci� do 605 Chodzi o sze�ciotomow� 1'Histoire de Girondins (1846) Alphonse de Lamartine'a (por. przyp. do listu z dn. 21 XI 1843), przedstawiaj�c� wypadki rewolucji francuskiej 1793 r. Ksi��ka zjedna�a autorowi uznanie w�r�d sfer republika�skich i w pewnej mierze przyczyni�a si� do wytworzenia rewolucyjnych nastroj�w 1848 r. i wysuni�cia A. Lamartine'a na czo�o wypadk�w. Zygmunt Krasi�ski pisa� w li�cie do St. Ko�miana z 2 V 1847: �Historia �yrondyn�w Lamartina arcydzie�em sztuki. Epopeja to, nie historia rewolucji. Lecz historyi najwy�szym kszta�tem jest epopeja. Czytaj...� (Listy Z. Krasi�skiego. T. 3. Listy do J. S�owackiego, R. Za�uskiego, E. Jaroszy�skiego, Kajetana, Andrzeja i Stanis�awa Ko�mian�w, B. Trentowskiego, op. cit.). 606 Fantazji konania, pierwotnej wersji poematu Dzie� dzisiejszy 607 W czasie ostatniego niedawnego pobytu Delfiny w Nicei Krasi�ski przeni�s� si� do willi ,,St. Charles� Venansona, kt�ry zapewne by� rzeczywi�cie stary; zmar� w grudniu tego roku. Mieszkanie to wym�wiono Krasi�skiemu od l VI, a �e w tym czasie Delfina wyjecha�a ju� do Pary�a, nic nie sta�o na przeszkodzie powrotowi do ,,Reya�. 608 Moja �ona, umar�aby ze strachu. 609 Zapewne w sprawie listu, o kt�rym mowa w li�cie z dn. 19 II 1847. 610 Ambro�y Miko�aj S k a r � y � s k i (1787�1868) � syn Jerzego i Bibianny Lanckoro�skiej, uczestnik powstania 1831 roku, genera�, od r. 1814 baron. serca, to jedno mnie z tej rozpaczy nerwowej wydob�dzie. Przez nies�ychane stany przechodz� opad�o�ci i choroby. Szczeg�lnie piersi, gard�o, womity. Najm� Ci porz�dnie i jak najtaniej zdo�am. Ostrze� mnie o dniu i godzinie przyjazdu, a z kolei Ci� wprowadz� do naj�tej stancji. Co do obiadu to my�l�, �e Ci nim b�d� m�g� w hotelu s�u�y�, je�li si� nie wyprowadz�, w saloniku jakim co dzie�, a je�li si� wyprowadz�, to zawrze� ugod� z gospodarzem, by co dzie� obiad na dw�ch mia� w osobnym pokoju gotowy. Stancja ka�da w hotelu, pa�ska, talara kosztuje dziennie. Jak najpr�dzej chcia�bym tu sko�czy� k�piele i gdzie� z Tob� jeszcze na wie� pojecha� bezludn�, gdzie ludzi nie ma. Czyta�em nowy kodeks ca�y, co ma by� za trzy miesi�ce wprowadze�. �mier� i Sybir za wszystko. Np. za niedoniesienie o konspiracji! � a� kiedy czytasz, zdaje ci si�, �e zst�pujesz w piek�a okr�gi. Przedajno�� z�agodzi skutek! A wi�c trucizna go uwolni�a611 � i nas wszystkich od s�uchania jego zezna�. Dla siebie �le zrobi�, dla nas dobrze. I dla niej te� �le si� sta�o, bo uwa�aj, on jeden m�g� powiedzie�, jak ona skona�a. Na wieki teraz jej ostatnie chwile zatracone nam, Duchowi ludzkiemu odj�te. W tym jest ostatnie okrucie�stwo. Jest jakby drugi raz dokonane zab�jstwo historycznie. Czy nie czujesz tego, �e nale�a�o sprawiedliwie, by tak okrutnie zamordowanej m�cze�stwo sta�o si� przynajmniej w�asno�ci� pozosta�ych, wiedz� potomnych, na to, by�my z ni� wsp�cierpie� mogli przez pami�� i lito�� � a tak nic i nic. Miasto wspomnienia i tradycji, jakby nicestwo, milczenie, noc, krew � i po wszystkim, �adna my�l, �adne s�owo ostatnie! To okrutnym jest! O, obaczmy si�, obaczmy si�. Czuj�, �e widzie� mnie Ciebie potrzeba, potrzeba z wszystkich domagalno�ci serca i Ducha, i istoty. Jako� mi si� marzy �le o mojej przysz�o�ci. Przybywaj, najdro�sza, prosz� Ci�, a ostrze� o dniu i godzinie. Vado za dni cztery do Ostendy jedzie. Przyciskam Ci� z wszystkich si� do serca. Czy� wszystkie d�ugie me listy o Praslinie odebra�a? Do obaczenia, do obaczenia. Okropniem os�abiony. Tw�j teraz i na wieki Z. 611 Zygmunt Krasi�ski wspomina tu o bohaterze jednej z wielkich afer kryminalnych monarchii Ludwika Filipa. Charles-Laure-Hugues-Th�obald duc C h o i s e u l � P r a s l i n (1805�1845) � arystokrata francuski i deputowany z okr�gu Seine-et-Marne, par Francji, w r. 1824 o�eni� si� z c�rk� gen. S�bastian i dochowa� si� z ni� dziesi�ciorga dzieci. Po wielu latach ma��e�stwa zakocha� si� w guwernantce swoich dzieci, pannie Deluzy-Desportes. Gdy �ona zagrozi�a procesem rozwodowym, guwernantk� oddalono, ale w 1847 roku pani Choiseul- Praslin zosta�a zamordowana trzydziestoma ciosami no�a. Wina jej m�a wydawa�a si� niew�tpliwa. Aresztowany � otru� si� w wi�zieniu. Rodzina ta by�a spokrewniona z rodzin� Beauvau. Krasi�ski bardzo przej�� si� t� afer�, o kt�rej pisa� do Delfiny w kilku poprzednich listach. Zygmunt Krasi�ski wspomina tu o bohaterze jednej z wielkich afer kryminalnych monarchii Ludwika Filipa. Charles-Laure-Hugues-Th�obald duc C h o i s e u l � P r a s l i n (1805�1845) � arystokrata francuski i deputowany z okr�gu Seineet- Marne, par Francji, w r. 1824 o�eni� si� z c�rk� gen. S�bastian i dochowa� si� z ni� dziesi�ciorga dzieci. Po wielu latach ma��e�stwa zakocha� si� w guwernantce swoich dzieci, pannie Deluzy-Desportes. Gdy �ona zagrozi�a procesem rozwodowym, guwernantk� oddalono, ale w 1847 roku pani Choiseul-Praslin zosta�a zamordowana trzydziestoma ciosami no�a. Wina jej m�a wydawa�a si� niew�tpliwa. Aresztowany � otru� si� w wi�zieniu. Rodzina ta by�a spokrewniona z rodzin� Beauvau. Krasi�ski bardzo przej�� si� t� afer�, o kt�rej pisa� do Delfiny w kilku poprzednich listach. 1 5 n o w e m b r a, 1 8 4 7. D r e z n o. Moja najdro�sza! Trzeci Tw�j list dzi� i w tej chwili. Zupe�nie� tak jak ja, na duszy i ciele, to jest na pierwszej masz zn�w melancholi�, a drugie Ci niemi�osiernie dolega. Prosz� Ci�, pisz�e zaraz z opisaniem stanu Twego do Chiliusa i powiedz mu, �e nie pomagaj� ju�, nie dzia�aj�, jak z pocz�tku, jego przepisane leki. Biedni�my oboje, Dialy. P�ki razem, poty �ywi � skoro nie razem, umieraj�cy i umarli. Ka�esz mi Izydora sobie nagrobek przes�a�. Czy� go odnajd� w pami�ci? W�tpi�, ale postaram si�. Tymczasem prosz� Ci�, poszukaj pilnie po swoich stolikach, pularesikach i szkatu�kach. Jest u Ciebie, za to Ci r�cz�. Odda�em Ci go � wzi�a� i gdzie� podzia�a�, ale �e z Twego pokoju nie wyszed�, to Ci przysi�gam. Jest gdzie� w jednym z grat�w Twojego gabinetu. Wierz mi. Dopiero 17-go, tj. pojutrze, mo�e wyjecha� Eliza. Ba�amuctwo, jak zawsze, gdzie wiele kobiet razem. Mnie niezno�nie tu, a nigdzie zno�niej nie b�dzie � tylko w Abdykwil. W istocie nerwy El. i jej umys� w szkaradnym stanie. Musi odpoczywa� trzy, cztery razy na dzie�, by si� nabiera� do rozmowy i siedzenia w salonie, a wygl�da straszliwie � staro, pos�pne, zgrzybia�e, letargowo. Widzia�em wczoraj Romana. 612 Na oczy wyzdrowia�. Na uszy � zupe�nie zapad�. Pi�kna, m�ska, bohaterska twarz. Tylko si� pismem z nim rozm�wisz. Wiele z tymi panami613 nagada�em si� o stanie kraju, o ch�opach, o koniecznej zmianie pa�szczyzny itd., itd. Straszne po�o�enie. Rze� gro��ca wcze�niej czy p�niej. Zmiana owa przytrudna i wcale jeszcze niegotowa. Na niej jednak zale�y wszystko � przysz�o�� ca�a, si�a, ocalenie. Bo oczywi�cie, �e rze� to f i n i s P o l o n i a e. Przemiana za� stosunk�w w�o�cia�skich to odbudowanie narodu materialnie. Ale kiedy nikt nie wie sposobu, ni formy, anegdoty tej przemiany. Tylko Ide� znaj� i uznaj�, wiedz�, �e trzeba � ale jak? Oto wieczne pytanie. Jeden tylko cz�owiek u nas m�g�by odpowiedzie� na nie, i to nie zaraz jutro, August. Powtarzam Ci, straszne po�o�enie. Lecz z drugiej strony nie my tylko w takim po�o�eniu z tego powodu. Rz�d tak�e � i Rz�d nie wie, co i jak! Bo gdy zanadto ch�opom pomo�e, wywo�a zaraz w Rosji i na Ukrainie rze�, gdy nie pomo�e, nie zyska dla siebie elementu ch�opskiego � a tego mu potrzeba. S�owem, dzi� ch�opy stali si� kwesti� �ycia i �mierci, cho� wcale nie dojrzali sami przez o�wiecenie do takiej przemiany, tylko przez zdarzenia i nienawi�� w ich duszach nagromadzon�. St�d ca�y fa�sz i dysonans po�o�enia. Trzeba albowiem koniecznie stosunki ich z panami podwy�szy�, inaczej rze� b�dzie, a jak�e podwy�szy�, kiedy ci ludzie sami nie podwy�szeni. Da� im wiele, to wszystko zmarnuj� i strac�, i Polska si� przemieni w Irlandi�, umieraj�c� z g�odu i nieuprawn�, i rozpit�. Zreszt� zawsze wszelki post�p i przemiana o takie szkopu�y si� zrazu rozbija. To si� zowie potem Historii gorzkim � bo zawsze trzeba geniusza, by dobrze ludziom zrobi� d o b r z e! Mo�na albowiem � l e im dobrze zrobi� � oto s�k. Lecz im g��biej wpatruj� si� w c z a s, tym g��biej te� czuj�, �e jest co� opatrznego w tych arkuszach 8, co w Twoim kl�czniku, a do kt�rych 9-ty musia� przyda� Krucyfiks, nim wyjecha�. Wczoraj m�wili, �e na Ukrainie jakie� bunty si� rozpocz�y.614 Cholera ju� wtargn�a do Petersburga. O starym Pawle Cieszkow- 612 Roman S a n g u s z k o (1800�1881) � oficer gwardii rosyjskiej za udzia� w powstaniu listopadowym zosta� zes�any na Syberi�, p�niej jako prosty �o�nierz przeniesiony na Kaukaz. Ranny w jednej z potyczek w drodze �aski otrzyma� zezwolenie na pobyt i prac� w charakterze urz�dnika w Moskwie. Do Polski powr�ci� w 1844 r. Jego dzieje odbi�y si� g�o�nym echem w �wczesnej Europie i sta�y si� przedmiotem interpelacji w angielskiej Izbie Gmin. Roman Sanguszko sta� si� r�wnie� bohaterem noweli J. Conrada Ksi��� Roman. 613 W Dre�nie, w najbli�szym otoczeniu Elizy Krasi�skiej, przebywali w�wczas opr�cz familii Branickich m. in. Ksawery Sapieha i Adam Potocki. 614 Ruch spoleczno-kulturalny rozpocz�� si� na Ukrainie ju� w r. 1846, kiedy to za�o�ono tajne stowarzyszenie �w. Cyryla i Metodego. Prawe skrzyd�o reprezentowa� w nim Pantelejmon Aleksandrowicz K u l i s z (1818�1897), dziennikarz i poeta, lewe za� Taras S z e w c z e skim m�wi�, �e my�lano, i� ma skira,615 ale �e go nie ma i �e do�� dobrze wygl�da�. To wszystko mnie nie pociesza, wiem albowiem przeczuciowo, �e jego niedaleka ostatnia godzina. Od Ojca odebra�em zn�w list, prawie szalony od gniewu, z zakazami przyjazdu, pe�en wyrzut�w, si�gaj�cy a� w przedpotopowe dni �ycia mego, by z nich wyrzuty na mnie wyci�ga�. El. m�wi, �e on teraz taki prawie co dzie� i �e dziesi�� razy na dzie� odmienia humor. Co� jest w powietrzu, Dialy, co� gro��cego Ludzko�ci w ludziach. Jedni dochodz� do ostatniego szczebla szale�stwa � i gin� sami lub drugich zabijaj�, inni nie tak si� posuwaj� daleko, tylko nieco zachwytuj� z tego moru � wtedy tylko dziwne rzeczy m�wi� i czyni�! O moja Dialy najdro�sza, trzymajmy si�, trzymajmy, serce do serca, serce na sercu, serce w sercu, razem, a przy tym i rozumami te� spojonymi trzymajmy si�. Harmonijnie zlanych serc i m�zg�w dwoje nic nie rozbije, nic nie mo�e przyprowadzi� do szale�stwa. Samotne za� �atwo dziwaczej� i wariuj�. To samo, co wczoraj Ci pisa�em, powtarzam � ko�o 28-go mog� by� w Abdyk.! Gotuj wi�c na to z daleka widnokr�gi Ci� otaczaj�ce. Doskona�e s� mowy i ekskuzy tych wszystkich poliszynel�w i buffon�w. Doskona�e. B�azny. Skar�� si� na nieufno��. Pochop do niej pi�kny daj�. W istocie zapraszaj� go�cinnie do niej cz�owieka � arcynice, kt�rzy, nie maj�c do roboty nic, wol� je�� cia�o bratnie, ludzkie, raczej, ni� co�kolwiek robi�, co by ich m�zg zaj�o, a brzuch odwr�ci�o od takowego g�odu i jad�a! Guarda e passa. Mam nadziej�, �e k�amstwo samo z siebie upadnie i przepadnie, byleby pani Izabela ju� go daleko nie przes�a�a by�a, bo wtedy nies�ychanych mo�e chwilowych mi narobi� komplikacyj616. Ale c� to wszystko w por�wnaniu z �wi�t� nasz�, z Bogiem i przysz�o�ci�? Moja Ty najdro�sza, po b�ocie nie chod�, prosz� Ci�. We� powozik, ka� konie do coup� w takie dni zaprz�c i poszukaj gdzie za bramami miejsca suchszego � tam dopiero si� przechadzaj, bo gdy nogi zamoczysz, zn�w ogrypiejesz. O Natalii ani s��wka nie m�wisz, czy poj�a dobre serce lub te� nie? Rad bym wiedzie�. Biedny, biedny Bresson617. Tak jak za Cezar�w, przy schy�ku staro�ytnych dni �wiata, wszyscy si� zabijali. Gdy jaka Epoka si� zbli�a do zgonu i przemienienia, klasy najwy�sze, polerowane, o�wiecone, oficjalne napada jaki� brak nadziei konieczny i samob�jstwem same jakby piecz�tuj� koniec Ery. Podpisuj� si� na pergaminie wiek�w �wiadcz�c, �e przemin�y! Takie to znaczenie wszystkich tych okropno�ci. Inaczej zrozumie� ich niepodobna. Sami aktorowie o tym mo�e nie wiedz�, ale to, nie co innego, w nich dzia�a. Wierz mi. Biedni oni. W istocie ofiary Fatum! i ofiary tego, �e sami uszy zamkn�li i oczy sobie przewi�zali, �e si� w ciasnej sferze ograniczyli, �e w Boga Wielkiego, szerokiego, nie spojrzeli, tylko w dyplomacj�, polityk�, handel, rodzin� tej a tej gin�cej i schodz�cej w przesz�o�� chwili. Wi�c zdarza si� dzie�, w kt�rym wszystko im p�ka w d�oniach i tylko nuda zostaje, �mier� wieczna � wtedy si� zarzynaj�! �r�d tego �wiata, co si� rozwi�zuje, my przetrwajmy, cho� w b�lu, ale spos�gowani mi�o�ci� serc naszych, trwali wiar�, jako nie�miertelne duchy, nie jako istoty jakichsi� dni gin�cych! Na to mi�o��, cho� um�czona, by �yciem darzy�a, a nie dozwoli�a umrze�, w tym nagroda jej cierpie�. O Dialy, Dialy, na tom Ci� ukocha� i kocham, by� �ywot mia�a! Nie trw� n k o (1814�1861). W r. 1847 przyw�dc�w stowarzyszenia aresztowano i zes�ano w g��b Rosji. R�wnocze�nie za� w latach 1847�48 mia�y miejsce bunty ch�opskie, wywo�ane tzw. przepisami inwentarzowymi, kt�re w r. 1847 wprowadza�y dziedziczne prawo do ziemi u�ytkowanej przez ch�op�w i okre�la�y �ci�le powinno�ci wobec dworu, a w r. 1848 uleg�y zmianie na niekorzy�� wsi, w�a�cicielom ziemskim umo�liwiono bowiem zmniejszenie dzia�ek i przenoszenie ch�op�w z jednej dzia�ki na drug�. 615 Pawe� Cieszkowski � por. przyp. do listu z dn. 18 X 1845. S k i r � rak. 616 Nie wiadomo, o jakiej sprawie m�wi tu Krasi�ski. Izabella z Mostowskich 1� v. Aleksandrowa Potocka, 2� v. Edwardowa Starzy�ska 617 Wspomniany ju� dyplomata (por. przyp. do listu z dn. 21 XI 1843) � pope�ni� samob�jstwo. si�, nie dr�yj, nie zw�tpiaj. Cierp, ale wierz w Pana, w wielkiego i mi�osiernego, kt�rego S�d bliski. Oto widzisz wszystkie przedznaki jego. A mnie te� przydawaj mocy i otuchy przywi�zaniem Twym niezatracalnym. �wiaty przemin�, a my nie przeminiem, bo�my nie�miertelni, a o ile�my pi�kni i sprawiedliwi byli, o ile�my g�os poj�li grzmi�cy niebios ponad ziemi�, o tyle wykszta�towani wy�ej, coraz wy�ej kszta�towa� si� b�dziem. Naok� nas niesko�czono��. Id�my razem, razem przez ni�, a nie zmarniejem w wieczno�ci, cho� dzie� ka�den czasu obecnego nam kropl� krwi naszej i �z� �cz naszych, rzuconymi w otch�a�, przez kt�r� przechodzim. Kocham Ci�, kocham. Wszak Ty czujesz to. B�d� dobrej my�li i my�l wiele o Bogu. Do obaczenia, Dialy. Tw�j teraz i na wieki Z. 1 8 4 7. C h a l o n w w i e c z � r 4 [ g r u d n i a ]. Najdro�sza Dialy! Dzi� w D�le po po�udniu, teraz z Chalon. Jutro zabawi�, by� czas mia�a si� wybra�. Pisz� na papierze hotelowym, bo m�j pulares zadzieli w powozie, co z ty�u si� zosta�. Pisz� na �eb na szyj�, bo poczta zaraz odje�d�a. Ten list 6-go z rana w poniedzia�ek Ci� dojdzie. 7-go, we wtorek w wiecz�r, jestem w Abdyk. Do pani Tardie618 te� pisz�. W Bogu nadzieja, �e g o r z k i cud �aden Ci� nie wstrzyma. Do Woytacha do Abdyk.619, H�tel de la Poste, odpisz zaraz, a najlepiej sama b�d� 7-go w wiecz�r. Kocham Ci�. Teraz i na wieki Tw�j Zyg. zagrypion i zam�czon, ale szcz�liwy nadziej�. V e r m e n t o n. 1 3 d e c e m b r a. 8 � m a z r a n a. 1 8 4 7. Najdro�sza Dialy moja! O wp� do 3-ej wczoraj w Melun �egnali�my si�, droga moja, o wp� do 3-ciej chustce Twej bia�ej, na zakr�cie jeszcze wiewnej, odpowiedzia�em z kocza r�ki krzy�ami w powietrzu i b�ogos�awie�stwami, a jednak wystaw sobie, o wp� do 4- ej, godzin� p�niej, zn�w by�em w Melun, a to najszczeg�lniejszym z przypadk�w, jakie si� zdarzy� potrafi� cz�owiekowi w drodze. Sam traf �lepy chyba wsp�czuje ze mn� i tylko powoli zawsze mnie od Ciebie, gdy oderwie, oddala. Tak w Par. tym fiakrem, co usta� przed kolej�, tak wczoraj pocztylionem, kt�ry wczoraj dopiero nastawszy do Melun z innych stron, po prostu o drodze nie maj�c wyobra�enia, miasto w�osk� si� wzi��, przez godzin� wi�z� mnie przeciwn�, strasbursk�, i dopiero tak bona fide620 m i l � ujechawszy, spostrzeg� si� na dr�g krzy��wce, zapyta� si� kabrioletu jakiego� i musia� do Melun zawr�ci�, przez ca�e Melun zn�w przejecha� i dopiero na drog� do Ch�telet prawdziw� wpa��. Dzi�kowa�em w duszy Bogu, �e mnie si� ten g�upiec, a nie Tobie, dosta�. Jednak wszystkie strachy i obawy zwykle mnie rozdzieraj�ce, skoro Ci� opuszcz�, rozdziera�y mnie i wczoraj tak�e. Zacz�o mi si� marzy�, �e Tw�j pocztylion b��dzi z Tob�, �e ju� zmierzch, �e ju� noc, a Ty jeszcze b��dzisz i b��dzisz. Rad by�em z nieba, �e si� odemgli�o w por� zachodu, rad ze s�o�ca, �e si� pokaza�o, zrazu jak Hostia bezpromienna za wyziewami, nast�pnie tak jak prawe s�o�ce, bo to mrok odsuwa�o na p� godziny przynajmniej i czas dojazdu do St. Assise Ci dawa�o. Jednak wci�� si� troszczy�em i troszczy�em, i modli�em si� o Ciebie, i prosi�em Boga, by Ci si� nic nie sta�o. Ju�ci my�l�, 618 T a r d i e � gospodyni pensjonatu, w kt�rym zatrzyma�a si� Delfina Potocka w Fontainebleau. 619 Tj. na nazwisko s�u��cego Zygmunta Krasi�skiego, Antoniego Wojtacha, do Fontainebleau. 620 Bona fides (�ac.) � dobra wiara. ufam, �e� szcz�liwie dojecha�a, Dialy, �e je�li pocztylion drogi nie zna�, to Ty mu j� pokaza�a. Wi�c dopiero o 7-ej by�em w Fussors. Tam zup� zjad�em i beefsteaku, a kuropatwym zostawi� na dzisiaj i dalej pojecha�em. Ani czyta� nic, ani prawie palcem ruszy� � tylko letarg jaki� magnetyczny �alu mnie ogarn��, niewzruszono�� zewn�trzna. Le�a�em, jak cia�o le�y w trumnie, z zamkni�tymi oczyma, ale serce pracowa�o i obraca�o si� jak ko�o, my�l pracowa�a i obraca�a si� na wsze strony przesz�o�ci i ca�y �ywot nasz wsp�lny przew�drowywa�a nazad. By�em wci�� z Tob� i po wszystkich miejscach, gdziem kiedykolwiek z Tob� bywa�. Wszystkie miejsca i czasy nasze wraca�y do mnie, a jasno, wyra�nie, dotykalnie. Czu�em jak gdyby rozkosz Natchnie� i Stwarza� � a to wspomnienia by�y. Lecz te wspomnienia dla mnie natchnieniami, zawsze mi si� wydaje, �e tw�rcz� si�� p�on�, kiedy wracaj� do mnie, �e je w chwili tej p�odz� i stwarzam ze siebie, �e to poezja Ducha mego. Nie wiem, jak inaczej, co czuj� wtedy, wyrazi�, jak to opisa�! Nie ma s��w w ludzkim j�zyku na fenomena serca, nie ma, nie ma. Ot� tak przechodz�c ona poezj� �ycia mego, doszed�em, �e 33-cim nawrotem Ci� �egna�em wczoraj w Melun, tylko s�uchaj: 1. W Neapolu, w Valle � 1839 r. 17 lutego. 2. W Neapolu, w Belle-Vue, 1839 r. 19 V � odp�yw do Sycylii. 3. W Bregenz � o 12-ej w nocy z Danielewiczem, 12 lipca 1839. 4. W Baden � 1839 r. 25 lipca. 5. O �wier� mili od Baden, z statku wysiad�szy, pierwszych dni augusta, po w Mannheimie 3 dniach przebytych z Tob�. 6. W Baden, w augu�cie, gdym na dzie� z Fryburga przylecia� i mieszka� w Grunenberg. 7. W Terracina � gdy gregoria�skie �andarmy pu�ci� nie chcieli � 12 decembra 1839 r. o mrocznym poranku. 8. Pod gankiem pa�acu, w Neapolu, w lutym 1840 r. o 51/2 z rana, o zorzy. 9. W Neapolu � 20 dni p�niej, po Twej gardlanej chorobie ju�. 10. W Neapolu � 3 lipca, kiedy� z Crocelli do statku mnie odwioz�a, 1840 r. 11. Na dr�ce pod Capodimonte, gdym jak majtek wygl�da�, 15 oktobra 1840 r. 12. Za Terracina, o wschodzie s�o�ca, 1841 r. w lutym, gdy� do Ludmi�y jecha�a. 13. W Villa di Roma, w Neapolu, l lipca 1841 r. 14. W Melun, gdym z Provins Ci� odprowadzi�, w nowembrze 1841. 15. W Maison Rouge, gdzie� pod Pary�em, gdy tak konie ruszy�y nagle i rozerwa�y u�cisk r�k naszych, pierwszych dni lipca 1842 r. 16. W Savonie 1842 r. 17. W Nicei � 17 nowembra, gdy� mnie piechot� odprowadzi�a a� poza bram� miasta. 18. W Nicei, na mo�cie za Croix de Marbre, 1843 r. w marcu. 19. W Nicei, gdym statkiem z portu odp�ywa�, 2 kwietnia. 20. WAix. 21. W Sens � 15 lipca621. 22. Na kolei frankfurckiej, gdy� z Izydorem powlek�a si� do Homburga, 14 lipca 1844 r. 23. W Par. w domu Kisielewowej, september 1844 r. 24. Na koniu czarnym, chybkim, na drodze ku Grasse 1845 r. 25. Pod Dijon, 25 czerwca, z D�le Ci� odprowadzaj�c. 26. U okna schod�w 38, 1845 r. w augu�cie. 27. W Cannes, 1846 r. 10 czerwca w wiecz�r. 28. U debarkaderu622 po Caf� Anglais, 5 oktobra 1846 r. 29. Na promie St. Assise, 10 decembra 1846 r. 30. St. Laurent du Var. 25 maja 1847 r. 621 Data ta dopisana r�k� Delfiny Potockiej. (�.) 622 D�barcad�re (fr.) � peron, przysta�. 31. W Melun 23 lipca 1847 r., z Gaszy�skim. 32. 38, 5 nowembra 1847. 33. Wczoraj w Melun. Widzisz, moja najdro�sza Dialy, �e zapisano mi w sercu jak na granicie niespo�ytym. Inn� raz� Ci przywitania spisz�, by� mia�a wszystkie i powitania, i po�egnania. Smutno, smutno, smutno mi, ale my wkr�tce si� zobaczym. Wierz mi. Czuj� to, czuj� � czuj� i chc�, i B�g da, i sprawi� ja. Pami�taj o mnie. �ycie moje tak si� Ciebie trzyma, �e ono i Ty to�cie jednym i tym samym. Dzi�ki Ci, dzi�ki za wszystko, a pami�taj o mnie, a kochaj mnie. Do zobaczenia � do zobaczenia. 1 9 d e c e m b r a. N i c e a. 1 8 4 7. 1. Przywitanie 24 decembra 1838 r. w pa�acu Valle623 � w Neapolu. 2. W Albano � 3 marca 1839 r. 3. Mi�dzy Albano a Rom�, konno � 20 kwietnia 1839 r. 4. U Krona w Neapolu, za powrotem z Sycylii, 7 maja 1839 r. 5. W Baden, nagle, przy ma�ej Ellis � 25 lipca 1839 r. 6. W porcie mannheimskim, w ciemno�ciach, na pok�adzie statku parowego, o 91/2 z wieczora, 9 augusta 1839 r. 7. W Badenie, w Grunenbergu, w augu�cie, kilka dni p�niej. 8. W Baden, zn�w kilkoma dniami p�niej, 25 augusta 1839 r., dnia wyjazdu wieczorem do Freiburga. 9. W Neapolu � w pa�acu, ale ju� nie Valle � w ko�cu stycznia 1840 r. 10. W Neapolu, tam�e, podczas Twej gardlanej choroby, gdym wr�ci� nagle z Romy z Ho�y�skim, w lutym 1840 r. 11. Na drodze za Mola di Gaeta � w pierwszych dniach marca 1840 r. 12. W Capodimonte, po burzy, co spowodowa�a �lub lampy co sobota przed Madonn�, w ksi�ycow� cudown� noc, w ogrodzie, w Capodimonte � 15 septembra 1840 r. 13. Za Mola di Gaeta, na drodze, w tym samym miejscu, co pierwszy raz � 20 kt�rego� oktobra 1840 r., kiedy�my do Albano pojechali i obchodzili jezioro Castel Gandolfo. 14. Na drodze z Albano do Romy, kiedym szed� pieszo, Ty jecha�a w karecie z Ludmi�� i Ettienem, na Wielkanoc do Rzymu � 1841 r. 15. W Varenna o 11-ej w nocy, kiedy ten pijany ch�op wi�z�, co mia� list do mnie od Ciebie, kiedym przylecia� i Ty tak blad�, tak cudnie alabastrow� by�a � 2 oktobra 1841 r. 16. W Bazylei, po �mierci Danielewicza � 15 kwietnia 1842 r. 17. W Bazylei, gdym z Jerzym przylecia� z Heidelberga o 10-ej w nocy � 15 augusta 1842 r. 18. W Nicei, na dziedzi�cu Geoffroy, gdy� wysiad�a z powozu z matk� i mia�a� kapelusz z pi�rem � w po�owie oktobra 1842 r. 19. W Nicei, w Geoffroy � 28 lutego 1843 r. 20. W Nicei, w Geoffroy, wieczorem, przy komecie na niebie za powrotem z Montpellier � 17 marca 1843 r. 21. Na drodze z Grenoble ku Vallence, konno � 27 maja 1843 r. 22. W Aix Sabaudzkim � 3 lipca 1843 r. 23. Na kolei kolo�skiej, gdy� by�a z biednym Izydorem � 11 lipca 1844 r. 24. W Moguncji, w gospodzie, przy grzmi�cej i piorunuj�cej burzy, gdym by� z Jerzym � 26 lipca 1844 r. 623 W Palazzo Gallo. (�.) 25. W Nicei, w Irydii � 20 maja 1845 r. 26. Na drodze mi�dzy Montmeillan a Grenoble � 15 czerwca 1845 r. 27. Wieczorem o 9-ej, w 38 � 20 lipca 1845 r. 28. W Irydii � 7 decembra 1845 r. 29. W Boppardzie, na brzegu, gdy� z statku wysiada�a � 25 augusta 1846 r. 30. W Abdykwil, kiedy� w grypie przyjecha�a i zasta�a Augusta � 21 nowembra 1846 r. 31. U bram Aix z rana o 8-ej, w koczu � w kwietniu 1847 r. 32. W Abdykwil, kiedy� przyjecha�a o 11-ej z rana � 10 czerwca 1847 r. 33. W Akwizgranie, w domu Jansen, wieczorem � 5 septembra 1847 r. 34. W Abdykwil, o 7-ej w wiecz�r � 7 decembra 1847 r. Najdro�sza Dialy! Odbierzesz ten spis krwi� serca pisan i t�cz� pami�ci, w 9 rocznic� spotkania si� duch�w naszych na ziemi. Odt�d nierozerwalnymi by�y, odt�d przez lat 9, w szcz�ciu i nieszcz�ciu, czymsi� wy�szym ni� szcz�cie, czymsi� wy�szym ni� nieszcz�cie powi�zani, pojednani, �yli�my jeden drugim, jeden w drugim, jeden przez drugiego � i sta�o si� tym dwom Duchom naszym � na wieki! Tej samej chwili, co odbierzesz list, zapewne i kwiaty wsun� si� do Twego pokoju. Niech Ci powiedz� o mnie, �em bez Ciebie jak zesch�y li�� miotany wszystkimi wiewy smutku i rozdziczenia. Przed chwil� pisa�em do Ciebie ogromny list pe�en szczeg��w o Irydii, jej wynaj�ciu, rachunk�w itd., itd. Ludwik ju� mi odda� 800 fr.624 Jutro Ci je przeszl�. Te s�owa teraz tylko na to pisz�, by Ci� dosz�y 24-go, by przysz�y do Ciebie i kl�k�y wko�o Ciebie z rana, i roz�zawi�y Ci�, i pob�ogos�awi�y Ci. B�ogos�awi�, b�ogos�awi� Tobie. W dobrej czy z�ej doli pozostaniemy razem, na tej dolegliwej ziemi, kt�ra tyle jeszcze burz i trosk gotuje �ywym ludziom 19 wieku. Si�� nasz� jedyn�, �e�my w jednym Duchu dwoma pojednanymi Duchy. Nie mylmy si� � innej si�y, mocy, pociechy, podpory wiek ten nam nie podda. Ta jedna jest prawdziw�. Z ni� �yjmy i z ni� umierajmy. Kochaj mnie i pami�taj o mnie. Do zobaczenia, do zobaczenia, do zobaczenia. Wiem, �e si� odozobaczym nied�ugo. Niech B�g Ci� strze�e i ob�ogos�awia. Moja, moja Ty Dialy, b�ogos�awi� Tobie. Wst�pujem w rok dziesi�ty naszego ujednienia si�. Jakie b�d� losy moje, pami�taj, �em do �mierci Tw�j � tam, tam, zawsze dalej, zawsze wy�ej tam. Do zobaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. Jutro jeszcze nie wyjad�. Musz� w willi urz�dzi� jeszcze pewne rzeczy. Musz� do Avigdora po Tw�j weksel. Dopiero pojutrze wyjad�. 624 Luigi B e r t a l i o, zajmuj�cy si� administracja willi �Rey� w Nicei, 800 fr. to pierwsza rata z sumy 3 000 fr., za jak� willa ta zosta�a przej�ciowo wynaj�ta Anglikowi, W. Lumley, w okresie od 13 XII 1847 do 15 V 1848 r. DELFINA Z KOMAR�W POTOCKA Ka�d� posta� Twoj� kocham - do ka�dej wyci�gam r�ce! �Ty Rzymianka, Ty alpejska, Ty nicejska�, tak do nich m�wi�, nie ustami, ale falami krwi mrucz�cymi w sercu! I nie wiem, kt�r� wole�, i �adnej nie wol�, i za ka�d� da�ym si� zar�n��, i wszystkie, wszystkie kocham, bo Ciebie kocham! (12 XII 1843) ELIZA Z BRANICKICH KRASI�SKA ... czu�em nud� spokojn�, ci�g��, poczciw�, �e tak powiem, na karku d�wiga�em folwark�w dziesi��, oficjalist�w pi��dziesi�t, s�siad�w tyle�, ale to wszystko leksze od jednej istoty, kt�ra mnie zarzyna i kt�rej podobnie odp�aca� si� musz� � zarzynaniem! (3 X 1843) 6 s t y c z. 1 0 � t a w w i e c z � r. R z y m. 1 8 4 8. Moja najdro�sza Dialy! Dzi� po po�udniu poszed�em do domu tego, k�dy si� mam przeprowadzi� jutro, i pokoje ogl�da�em, czy dano, czego potrzeba � wtem wchodzi do sieni, wchodzi przez drzwi szklane, wchodzi do pierwszego pokoju, gdziem by� � kto? Wysoki, chudy, dantejsko-nosowy Pawe� Stadnicki � ale tak uroczysto, tak dziwnie, tak nagle, �em sobie przypomnia� scen� z Hernaniego625 ostatni�, gdy �w starzec straszny si� ukazuje. Scena mi ta w oczach tak stan�a, a�em spojrza�, czy rogu nie ma z sob�, a�em si� zl�k�, czy mi czego nie przychodzi zwiastowa� smutnego. Nie mog� Ci wyrazi� doznanego wra�enia, ale ta twarz tak si� podstarza�a jeszcze i tak jeszcze wycharakterystyczy�a, co� w nim tak ponurego, tak przeznaczennego, tak starcowatego � i mia� jakby bardzo zas�pion� twarz, i zaraz si� pyta� o Ciebie, i jak stoj� Twoje interesa z Aleks.626 Aleks. mu m�wi�, �e gotowe pieni�dze na Tw�j rozkaz le��. Zdziwi� si� wi�c bardzo, gdym mu zar�czy�, �e� dot�d grosza jednego nie widzia�a. Interesa jednak Aleksandrowe do�� dobrze stoj�. Ziemi� besarabsk� Rz�d kaza� na licytacj�, ale je�eli nikt dro�ej od Aleks. nie da, to zostanie przy nim, je�li kto za� dro�ej, to mu rz�d oddaje 60 000 rs., kt�re da� na ziemi�, i 22 000, kt�re w�o�y� w ni� po kupnie ju�. Zatem nic a nic nie straci. B�d� �askawa, moja Dialy droga, zaraz mi odpisz, co Aleks. powiada o Twoim kapitale � gdzie on le�y, czy gotowy do bycia Tobie przys�anym, czy gada�a� o tym z bratem., bo p. Pawe� twierdzi, �e je�li brat Ci go nie chce odda�, to on Ci poda spos�b na to, by� go odebra�a. Tylko chcia�by wiedzie�, jak teraz stoi ten interes. Donie� mi wi�c, prosz� Ci�, zaraz. A nie wspominaj, �em si� z nim widzia�, ani �e on o tych interesach m�wi. Prosi o to bardzo, a obiecuje po kryjomu najlepsze rady i wszystkie wiadomo�ci o stanie maj�tku Aleksandra, jakich sobie tylko �yczysz. Taki ostro�ny, �e cho� go pode drzwi domu jego odprowadzi�em, nie chcia� mi pozwoli� wnij��, �eby Sulatycki, z kt�rym mieszka, mnie nie widzia� i st�d nie dorozumia� si�, �e�my dobrze ze sob�, i Aleksandrowi przypadkiem nie wspomnia�. Zda si� do Ciebie szczerze przywi�zany. Wydowiem si� powoli od niego wszystkich kury�owieckich szczeg��w � i donios� Ci o nich. Pelagia627 mia�a m�wi�, �e raz nie chcesz, to zn�w chcesz, to zn�w nie chcesz odbiera� Twego kapita�u i �e ona Ci ju� zar�czy�a go na swoich funduszach paryskich, �e gotowy le�y, tylko Ty si� wahasz. Prosz� Ci�, ani o tym mruknij, tylko zaraz mi napisz, co Aleks. Ci teraz odpowiedzia� na Twoje zapytanie. A je�li� �adnych mu nie zadawa�a, to zadaj. W tych czasach du�e pieni�dze powinien odebra� Aleks. z Londynu, bo tam z dw�ch lat wyprawi� pszenic�, a po odtr�ceniu koszt�w podobno 20 z� za korzec wypadnie, wi�c suma spora. Ma przyj�� pojutrze do mnie starzec i nagada� si� ze mn� o wszystkim. Powiada, �e Mimi si� rozchoruje, gdy si� dowie o Grzymale628, bo tylko ju� teraz kocha si� w pieni�dzach, a w�ciekle. O W�odziu m�wi, �e 4 600 000 czystego grosza 625 Hernani � g�o�ny dramat V. Hugo (1802�1885), napisany w 1829, wystawiony w 1830. Strasznym starcem jest arystokrata hiszpa�ski Don Ruy Gomez, kt�ry podaje trucizn� dwojgu kochankom, Hernaniemu i doni Sol. 626 Aleksandrem Komarem. 627 Pelagia z Mostowskich, szwagierka Delfiny. 628 28 XI 1847 Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,Wszak to fa�sz, �e Mimi u Grzyma�y straci� 800 000 fr. [...], ale bo te� kto ufa takim ludziom, jak Grzyma�a? Brud to paryski wszystko�. Wojciech G r z y m a � a (1793�1871) � uczestnik kampanii napoleo�skiej w 1812 r., p�niej urz�dnik w Radzie Stanu Kr�lestwa Kongresowego, w latach 1821�26 by� cz�onkiem Towarzystwa Patriotycznego, podczas powstania listopadowego za� zosta� wys�any z misj� dyplomatyczn� do Londynu. Po upadku powstania przebywa� na emigracji w Pary�u. Interesowa� si� muzyk� i malarstwem, by� bliskim przyjacielem Chopina, George Sand i Delacroix. Katastrofa finansowa W. Grzyma�y spowodowana by�a nag�ym spadkiem akcji towarzystw akcyjnych na skutek kryzysu. we�mie do kieszeni ze schedy i wyprowadzi, a tylko o koniach my�li. O Aleksandrze za�, �e w kwietniu ma na pewno wr�ci� z �on� i dzie�mi do Kury�owiec i zasi��� ko�o interes�w. Wylicza� mi wszystkie jego dobra na Besarabii, Litwie, Podolu � ogromne, ale d�ugi te� s�. Wszystko to porz�dnie ma mi spisa�. Ja Tobie przeszl�, by� widzia�a jasno. 7 s t y c z. Tych s��w wczoraj by�em doszed�, gdy o 10-ej i trzy kwadranse drzwi si� otworz�, wejdzie W�ad.629 Jak zasiad� przy kominie, jak zacz�li�my obziera� wszystkie losy mo�ne i Rzymu, i Polski, jak rozwa�a�, czym idee i czyny czym, do czego garnie si� p�yn�cy czas i jakie nadzieje, i jakie zw�tpienia, i jakie otch�anie, i jakie �wity ponad nimi, poza nimi, to 4-ta uderzy�a, a on jeszcze siedzia�, wyniszczon, a �elazny wol�. Bohater i monoman, Don- Kiszotowy cz�owiek, z onym ks-ciem zawracaj�cym w�r�d najoddale�szych ode� my�li, idei, napomyka�, z ks-ciem na ustach, gdy mowa o wzi�ciu Jerozolimy przez Tytusa, z ks-ciem na ustach, gdy mowa o �yciu wiecznym i s�dzie ostatecznym630. On mnie nie rani, bo sam ranny na �mier�. Zewsz�d tu chc� mnie rozmaici �ci�gn�� do siebie, Azeglio631, Klub Cir-co[lo] Romano632, Pantaleone633, kt�ry sta� si� teraz tu wa�n� figur�, a w stronnictwie umiarkowanych, wczoraj przyni�s� mi od Circo[lo] Romano zaprosiny na posiedzenie. Nie przyj��em go. Zostawi� kart� zapraszaj�c� i introdukuj�c�. Wi�c p�niej przechodz�c, kartk�m mu rzuci�. On w godzinie zaraz potem pisze do mnie, koniecznie do siebie na wiecz�r zapraszaj�c, bym si� z Azegliem pozna� i z innymi. Wpu�ci�em list, jak kamie� do studni. Miasto tam p�j�� o 7- ej w wiecz�r, poszed�em do S. Claudio634, gdzie czeka� na mnie Kaysiewicz. Z godzin�m siedzia�, a potem wr�ci� i pisa� do Ciebie. Ot� Kaysiewicz mi twierdzi�, �e w tych dniach tu stawi si� p. Adam z Mistrzem na to, by wys�uchanym by� przez komisj� z kardyna��w i teolog�w, naznaczon� na to przez papie�a!!! Opowiada�, �e tu ju� by� Towia�ski za Grzegorza jeszcze, lecz �e go nie dopu�cili do� i kazali z miasta precz � ale teraz wys�uchaj�! Szczeg�ln� tak�e mi opowiada� rzecz, �e policja paryska zasi�ga widze� jasnowidz�cych zamagnetyzowanych, gdy jej potrzeba �ciga� za �ladami czego� bardzo zagmatwanego i trudnego do wykrycia, �e Lacordaire635 mu przysi�ga� si�, �e jednemu somnambulowi, niezmiernie uzdat- 629 W�adys�aw Zamoyski. 630 Ksi�ciem Adamem Jerzym Czartoryskim (por. przyp. do listu z dn. 8 I 1843), kt�ry by� wujem W�adys�awa Zamoyskiego i z kt�rym ten ostatni zwi�zany by� politycznie, jako jeden z czo�owych dzia�aczy Hotelu Lambert. T y t u s � to Titus Flavius Vespasianus (39�81), cesarz rzymski, kt�ry b�d�c wodzem w czasie wojny �ydowskiej w r. 70 zdoby� i zniszczy� Jerozolim�. 631 Massimo Taparelli d' A z e g l i o (1798�1866) � malarz, poeta i intelektualista w�oski, polityk, jeden z czo�owych dzia�aczy Risorgimento, zwolennik reform, ale przeciwnik spisk�w i przewrot�w; w latach p�niejszych premier Piemontu (1849�1852). Z. K. pozna� go zapewne przez W�adys�awa Zamoyskiego, kt�ry na polecenie A. J. Czartoryskiego stara� si� nawi�za� bliskie kontakty z tym wybitnym dzia�aczem w�oskim. 632 C i r c o l o R o m a n o � w�oski klub polityczny o charakterze liberalnodemokratycznym. Jego prezesem by� Don Michelangelo Caetani, ks. Teano i Sermonety (por. przyp. do listu z 6 II 1842 r.). 633 Diomede P a n t a l e o n i (1810�1885) � lekarz, wybitny dzia�acz w�oskiego Risorgimento, znajomy Krasi�skiego. 634 Czyli do O.O. Zmartwychwsta�c�w, kt�rym by� oddany w owym czasie ko�ci� pod wezwaniem �w. Klaudiusza ko�o via del Tritone w Rzymie. 635 Jean Baptiste Henri L a c o r d a i r e (1802�1861) � dominikanin, s�ynny kaznodzieja i pisarz francuski, jeden z tw�rc�w i dzia�aczy socjalizmu chrze�cija�skiego. W latach 1835� 1836 i 1843�1851 wyg�asza� kazania w paryskiej katedrze Notre-Dame, a nast�pnie opublikowa� je jako Conf�rences de Notre Dame de Paris... (Louvain 1845). Redagowa� tak�e post�powy dziennik ,,Avenir�, kt�ry wywar� du�y wp�yw na emigracj� polsk�. Zygmunt Krasi�ski nionemu, z dziwn� przejrzysto�ci� senn� widz�cemu przesz�o�� i przysz�o��, temu samemu, co podr� jego do Rzymu tak odnalaz� po dw�ch up�ynionych leciech � pami�tasz, my�leli�my, �e to Alexis636, a tymczasem to inny � ot� temu cz�owiekowi policja 25 000 fr. ofiarowa�a na rok, byleby zaprz�g� si� do jej us�ug. On odm�wi�. Czy� to nie spro�na niemoralno�� u�ywa� do �ledztw policyjnych si�y dot�d tak ba�amutnej i niepewnej? Czy to w istocie nie zawdawanie si� z Szatanem? Bo dla policji, kt�ra pewn� by� powinna, kiedy aresztuje, kiedy s�dzi, kiedy pot�pia, u�ywanie �rodka b��dnego, a n�c�cego � jest jakby oddawaniem si� pokusie szata�skiej, z kt�rej nieprzeliczone niesprawiedliwo�ci i omy�ki wynikn�� mog�! Ot� masz i dzi� to samo, co si� dzia�o w Luwrze za Katarzyny Med.637 � magi� zastosowan� do sztuki rz�dzenia, do odkrywania spisk�w itd. To mnie uderzy�o ogromnie, ale w tym nowy dow�d, jak dalece magnetyzmu si�a za dni naszych si� wzmaga i nabywa wa�no�ci. Dziwnie wi�c spotkaj� si� i spojrz� na si� w Rzymie obie towia�szczyzny � mesjaniczna i oficjalna, heretyczna i ortodoksyjna, czyli po polsku kacerska i prawowierna! Jak cz�owiek strzec si� musi, jak pilnowa�, jak co chwila stawa� do p a r a d y, do odbicia �elaza przeciwnik�w w ka�dej rozmowie, by nie dopu�ci� �adnemu z nich, by zada� cios, kt�ry zadawa� jest jego rzemios�em, urz�dem lub wariacj�! I tak z W�adys�. musz� wci�� ks-cia parowa� � i to z daleka. Z Kaysiewiczem zn�w teologiczne subtelno�ci � i to z daleka, by czasem mi nie poradzi� lub zaofiarowa� stan�� tak�e przed on� komisj�. Istne fechtowanie si� na szpady. Ja sam � a kilku napastnik�w i musz� od nich wszystkich zr�czniej walczy�, musz� jednym �elazem kilka kling zwija� i odsuwa� � a to, by si� nie pok��ci�, by do sceny nie doj��, do k��tni, do nieprzyja�ni, a owszem, pozosta� z nimi w zgodzie i pokoju, i polskim braterstwie! Dot�d udawa mi si�, ale to m�cz�ce. Co to, �e Thurneyssen638 ani si� odzywa do mnie � a powinien by odpisa�. Prosz� Ci�, upomnij si� u niego o odpis na m�j list z Aix, w kt�rym mu plenipotencj� przes�a�em na przeniesienie inskrypcyj na imi� Elizy. W tej chwili wychodz� z hotelu, by przej�� do domu. Jan wr�ci� z poczty. Przekl�ta ta poczta, dot�d zamkni�ta. List wi�c musz� zamkn�� przed odebraniem dzi� Twego. Odczyta�em kilka razy Tw�j wczorajszy, ze �zami z �cz p�yn�cymi. Rozdarcie � oto imi� wsp�lne nam. O moja, moja Dialy droga i najdro�sza, uk�j si�, uk�j. I mnie niezno�nie, i mnie � co ja mam tak�e, tylko sama zwa�. M�wisz, �em mniej samotny od Ciebie. Ja my�l�, �e gorzej, bo samotny w masce niesamotno�ci, a to maska pal�ca i dziurawi�ca twarz, na kt�rej le�y. Ach! B�ogos�awi� Tobie dniem i noc�, modl� si� o Ciebie. pozna� go w roku 1841. �Tragedi� bym napisa� o nim, gdybym m�g� pisa� tragedie� � notuje w li�cie do A. Cieszkowskiego z 7 V 1841 r. z Rzymu (Listy Z. Krasi�skiego do Augusta Cieszkowskiego, op. cit.). W r. 1848 J. B. H. Lacordaire zosta� cz�onkiem Konstytuanty. 636 A l e x i s, w�a�c. Alexis Dider � s�awne medium �wczesne, podobnie jak jego brat, Adolf. 637 Katarzyna M e d y c e j s k a (1519�1589) � c�rka Lorenzo II Medici, �ona kr�la francuskiego Henryka II i matka trzech kr�l�w francuskich: Franciszka II, Karola IX i Henryka III, w latach 1560�63 regentka w okresie ma�oletno�ci Karola IX, g��wna inspiratorka Nocy �w. Bart�omieja (1572), rzezi hugonot�w francuskich. By�a niezwykle zabobonna. 638 T h u r n e y s s e n � bankier Zygmunta Krasi�skiego. Stanis�aw Ma�achowski 16 VI 1857 r. pisa� z Pary�a do A. So�tana w imieniu poety: �Na nieszcz�cie istotn� jest prawd� znaczna strata pieni�na Zygmunta i moja stosunkowo, przez bankructwo, kradzie� i ucieczk� bankiera Turnejssena. Znik� raptownie, zabrawszy jego i m�j depozyt pieni�ny. On z �on� traci do trzech milion�w z�otych polskich, ja do stu tysi�cy... wszystkiego jest straty 16 milion�w, najwi�cej polskich pieni�dzy. Zygmunt zaj�ty g��wnie �ciganiem pozosta�o�ci i �ledzeniem zwi�zk�w zbiega...� (Listy Z. Krasi�skiego. T. 2. Do Adama So�tana, op. cit.). Wszelka my�l moja o Tobie i ku Tobie ju� jest modlitw�, bo taka pe�na mi�o�ci. Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia, Ty najdro�sza moja, a b�d� nieco mniej rozdartej my�li, bo my�l Twoja, jak zarzewie, pada mi na serce i serce mi p�ka! �ciskam r�ce Twe drogie i przyciskam Ci� do serca. Tw�j teraz i na wieki Z. 8 s t y c z. 1 8 4 8. R z y m Moja najdro�sza Dialy! Jestem w domu tym nowym. Mam pok�j jeden, za moim sypialnym i za moim salonikiem, pok�j m�j trzeci, g��boko odsuni�t od wszelkich �ywych. Podw�jne, d�ugie okna po ziemi�, ale nie szybami, tylko jakby drzwi, ciemno-drzewem dotykaj�ce pod�ogi, kominek, st� du�y, pod�u�ny, kwadratowy, zielonym suknem obity, �ciany b��kitne, jest dywan, u sto�u jest krzes�o, na tym krze�le pod jednym z tych okien czy drzwi oszklonych, wyzieraj�cych na ulic�, siedz�. Za widok mam mury hotelu Rosyjskiego, nad nimi dwa lub trzy �okcie kwadratowe b��kitnego nieba, za �wiat�o � odbicie si� od mur�w tych promieni s�o�ca, bo samo s�o�ce nigdy nie zachodzi do mnie, i wiesz, �e tego mi potrzeba, za towarzyszk� � Melancholi�, za cz�stego go�cia, co na drugim krze�le obok mnie siadywa, Rozpacz � i wtedy oboje pisujemy razem, na tym samym stoliku zielonym, na tym samym papierze i pi�rem jednym! Wczoraj, po nocy przebytej z W�ady-em, nerwy moje rozstrojonymi znakomicie by�y. B�l g�owy szalony mnie si� trzyma� ponad oczyma. Smutnym na �mier� si� czu�. Wieczorem obieca�em si� by� do Norwida639 (bo wieczn� moj� sztuk� chodzi� po drugich, a nikogo u siebie nie przyj��. Chodz�c albowiem rz�dz� moim u nich pobytem � przyjmuj�c, podlegam ich woli, poddaj� si� wywieranej przez nich pot�dze nud). St�d idzie, �e obieca�em si� by� do niego, by si� z nim zapozna�. Poszed�em na Sistina przez ciemny Rzym. Gdym Babuin� szed�, w�a�nie u tego rogu skr�caj�cej uliczki ku Tignaniemu, uliczki, kt�r��my zawsze konno si� przedzierali ku Popolo, uliczki, na kt�rej, pod Twymi oknami, zsiadywa�a� zawsze wracaj�c, ot� na jej rogu zakr�tnym, przy ko�ciele, z domu jakowego� na Babuino ozwa�a si� muzyka i �piewy, a pi�kne � a �piewa�y hymn, kt�ry� grywa�a w Heidelbergu, Piusowy. To drganie strun i g�os�w � i na tym miejscu � tak mnie nagle napad�o, tak szpony s�pie zatopi�o mi w pier�, �em si� musia� oprze� o �cian�. Serce okrutnie pulsowa� zacz�o. Wszystkie �zy sm�tku, jak ulewa, twarz mi obla�y. Najokropniejszy napad nerwowy zmusi� mnie usi��� na schodach ko�cio�a tego, na w�gle tej ulicy � i gra�y struny, i �piewa�a pie��, jakby zmartwychwstaj�cy grali i �piewali, bo to pie�� �ycia pe�na i ruchu porywaj�cego si� do czyn�w i nadziei � a mnie by�o, jakbym w trumnie s�ysza� przechodz�ce nade mn� st�pania zmartwychwsta�ych, id�cych gdzie� ku Bogu! a czu�, �e moje kr�lestwo niebieskie nie przede mn�, ale za mn� le�y � i nagle zachcia�o mi si� p�j�� prosto t� uliczk�. U�udzi�em si� do tyla, �em ujrza�, jakby widzeniem przekonania i przesz�o�ci, Ciebie czekaj�c� na mnie w jednym z tych pobliskich Tignanowych pokoj�w640. I by�a chwila szale�stwa, a pociechy: ,,Ot, p�jd� do niej, ona mi poradzi, ona mnie wywiedzie ze sm�tku.� Potem dalsz�m ko�czy� drog�. Na Sistina przez korytarze i schody labiryntowe dosta�em si� do Norwida. Zapuka�em. Drzwi si� otwar�y. Szeroka jakby pracownia. Lampa zas�oni�ta, gdyby iskra 639 Znajomo�� Zygmunta Krasi�skiego z Cyprianem Kamilem N o r w i d e m (1821� 1883), datuj�ca si� od stycznia 1848 roku, rych�o zmieni�a si� w serdeczn� przyja��. Norwid nale�y odt�d wraz z L. Orpiszewskim, W. Zamoyskim i ks. H. Kajsiewiczem do naj�ci�lejszego otoczenia Krasi�skiego w tym okresie. Cz�sto jest te� wspierany finansowo przez Zygmunta Krasi�skiego. 640 Tj. pa�acu, zajmowanego przez Ludmi�� Beauyau-Craon, siostr� Delfiny Potockiej, na Corso. konaj�ca jedna w�r�d ciemno�ci. Kilka ram. P��tno jedno wielkie. Dwie gipsowe g�owy, a w tym zmierzchu cz�owiek m�ody � p� S�owackiego, p� Jerzego, ni to, ni owo, ale z obu co�, bo i fantazji ogrom, i tkliwo�ci. Nerwowa natura, zagmatwana, siebie sama niedok�adnie pojmuj�ca, ale prze�liczna � nie tyta�ska, ale prze�liczna! Ogie� w alabastrowym naczyniu � sto luciolek skupionych razem na dusz� jedn�. Choroba, n�dza, a wszystko to w t�czy! Uprzejmo��, grzeczno��, wdzi�czno�� i wdzi�k, meble nie demokratyczne, wo� jaka� arystokratyczna! Z godzin�m siedzia�. Potem wr�ci�em i migren� m��cony, jak cepem ch�opskim, po�o�y�em si�. Rozpacz mnie �ar�a. Widzisz, Dialy, jak mi dnie schodz�, jak mi szcz�nie tu! 2 7 s t y c z. 1 8 4 8. R z y m. Najdro�sza Dialy! List Tw�j z 18-go ju� miawszy 24-go, dzi� odbieram list z 17- go, z dnia, w kt�rym by� wiecz�r641, przed jego rozpocz�ciem. To dziwnym, tak listy odbiera� � wcze�niejsze p�niej, p�niejsze wcze�niej, jak gdyby przestrze� i czas oszala�y. Bilet Aleksandrowy poka�� Stadnickiemu, a potem odeszl� go Tobie. �le mi bardzo i bardzo wci��. Palce dr��, r�ce skacz�, my�li si� krzy�uj� niemi�osiernie. List i od ojca odebra�em w tej chwili. Sztych po sztychu mi zadaje, prawie pluje na mnie. M�wi, �em niegodzien moich przodk�w, �em z bibu�y, a to wszystko, bom pisa� do�, �e si� czuj� chorym i sm�tnym. Darmo, moja najdro�sza Dialy, ale �ycie mi si� przemieni�o w piek�o jakie� zewn�trzne i wewn�trzne, a w istocie przez t� nies�ychan� nerw�w dra�liwo��, kt�ra wszystko ze �wiata zewn�trznego przyjmuje pod postaci� r a n y � ale powtarzam Ci, �em bardzo chory fizycznie, tak mo�e, jak nigdy jeszcze. Pocieszaj mnie, podpieraj, wspomagaj, czym mo�esz. Litania o ks-�n� Bordeaux doskona�a. Bardzo dobrze uczu�a� i opisujesz mi t� nierozdzierz- gni�t� gmatwanin� stronnictw, w kt�r� �wiat zapad� i kt�ra si� w ka�dym szczeg�le odbija. To st�d pochodzi, �e j e d n o � c i wielkiej i wsp�lnej �wiatu w �wiecie dzi� nie ma. S� tylko punkta pewne, podobie�stwa i zbli�enia, ale nie duchowe, tylko materialne. Interes albo ��czy, albo rozdziela. St�d potworne zwi�zki i przymierza. St�d najdziksze zbiegi zda� najnieprzyja�niejszych, st�d zdrad pe�no co chwila. St�d komedia ci�g�a, ale nie � boska! Norwid mi opowiada� wczoraj rozmaite szczeg�y z �ycia warszawskiego � uwi�zienia, s�dy, kajdany, wywozy na Sybir, nies�ychane odwagi i m�cze�stwa, a wszystko w ciemnocie odbywane, wszystko przez instynkt czego�, przez zmys� polski, ale niepewny swej drogi i a� do komunizmu zachodz�cy, by znale�� �wiate�ko zbawienia. Okropnie s�ucha�. Co to za stan rzeczy, co za piek�o na ziemi, gorsze ni� wszystkie jakie b�d� marzone marzeniem wyobra�ni. Wyobra� sobie, od kiedy wyszed� z szk�, od lat sze�ciu, nie wi�cej, narachowa� imi� po imieniu 200-stu wsp�uczni�w, prawie wszystkich, z kt�rymi zna� si� i uczy�, wywiezionych na Sybir, pomar�ych w Cytadeli lub na drodze albo dojecha�ych i j�cz�cych tam. 200-stu jeden cz�owiek narachowa� � i to prawie dzieci!!! Niech Ci stan� w�osy na g�owie! Czym Mucius Scaevola642 przy jednym z nich, nazwiskiem Lewitu643, kt�rego zna� doskonale, a kt�ry wzi�ty do Cytad., 641 17 stycznia 1848 roku Delfina Potocka wyda�a u siebie bal. 642 Mucius S c a e v o l a (koniec w. VI p.n.e.) � bohater rzymski z okresu walk Rzymian z Etruskami; usi�owa� zabi� kr�la etruskiego Porsenn�, a kiedy go pochwycono � w�o�y� d�o� w ogie�, by udowodni�, �e nie l�ka si� tortur. 643 Karol L e v i t t o u x � jeden z przyw�dc�w konspiracyjnej organizacji m�odzie�owej w �ukowie, zosta� w lipcu 1841 r. aresztowany w zwi�zku z wykryciem tej organizacji i osadzony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej, w celi nr 21. Obawiaj�c si�, by w czasie tortur nie wyda� uczestnik�w spisku, Levittoux sam si� spali�. O jego zgonie pisali: M. Romanowski (�mier� Levittoux) i R. Zmorski (Modlitwa napisana dla Karola Levittoux). chc�c unikn�� pokus bolesnych m�czarni zadawanych, by zdradzi� i wyda� towarzyszy, spali� si� ca�y sam jedn� �wiec�. Kl�k� na ��ku z twardych deszczek, powrozami s�omianymi okr�conych, pod one deszczki �wiec� postawi�, wolno zapali�y si� powrozy kr�cone ze s�omy. Jak wieczno�� d�ugo musia�y si� roz�arza�, nim zacz�y �mier� zadawa�. Kilka godzin uj�� musia�o, nim to ��ko w stos si� przeobrazi�o i to raczej w�gli, ni� p�omieni. Znaleziono go na kolanach, z piersi� i twarz� ju� zw�glon�, bez �ycia, wp� opad�ym. Innych wielu powariowa�o, ca�e si� im Towia�szczyzny marzy�y, wo�ali Legio sum, stoj�c przed s�dziami, i duch�w, kt�re widzieli na oczy ob��kane, legie pchali przeciw s�dziom swym, �a�o�nie krzycz�c � a inni z �miechem, a inni �piewaj�c hymny triumfu! Lecz i tu ta sama mieszanina dobrego i z�ego, co we wszystkim za dni rozpacznych naszych, bo brak wiary w mi�o�� Bo��. Zdanie si� tylko na si�y tytanie ducha ludzkiego, tylko na Fatum przysz�o�ci, tylko na �rodki szalone i katastroficzne. M�odo�� przemieniona w rozpacz. Gwa�tu idea� staj�cy do walki z najokropniejsz� gwa�tu rzeczywisto�ci�! I tak pogin�o ca�e pokolenie, ledwo �e wst�pione w �ycie. Tak� wiosn� mia�y ich dusze � marzy� tylko o krwi. � Tak� wiosn� ich cia�a � rozp�ywa� si� tylko we w�asnej lub uczu� j� stygn�c� pod lodem kajdan! Ach! to okropnym! Spiesz� si�, bo zaraz poczta odchodzi. Jutro przez morze pisa� b�d�. Przyciskam Ci� do serca i b�agam, by� modli�a si� za mn�. Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia. Kochaj mnie, kochaj i m�dl si�, bym wydoby� si� z tej strasznej choroby. Tw�j teraz i na wieki Z. 1 8 4 8. R z y m. 9 l u t e g o. Najdro�sza Dialy moja! Wi�c wczoraj, com Ci przepowiada�, odby�o si�644 . Nakazan i poradzon rozruch, ale malowany rozruch, sztuczny, nierzeczywisty, odby� si� na Corsie. Lud t�umnie ca�y dzie� sta� i szemra�, raczej szmerzy�, ku wieczorowi krzycza� i �piewa�, wreszcie si� zebra� ko�o obelisku Piazzy del Popolo � p� ksi�yca �wieci�o zgromadzonym amfiteatralnie na stopniach obelisku. Pochodnie te� ksi�ycowi w pomoc przysz�y. W karecie z�oconej Senator Corsini 80-letni645, o kt�rym g�os przez t�umy biega� iI poveretto646 , �e taki stary, �e mu trudno g�o�no m�wi�, przyjecha� wraz z Aldobrandinim647 od papie�a do ludu. Cisza wielka si� sta�a ko�o obelisku. W�a�nie 8-m� bi� dzwon zegarowy pobliskiego ko�cio�a. 644 Wydarzenie to by�o jednym z epizod�w burzliwego roku 1848 we W�oszech. W pierwszych dniach stycznia papie�owi Piusowi IX przed�o�ono 34 ��dania ludu, w kt�rych domagano si� wolno�ci prasy, usuni�cia jezuit�w, budowy kolei (czemu sprzeciwia� si� poprzedni papie�, Grzegorz XVI), uzbrojenia milicji obywatelskiej, obsadzenia stanowisk urz�dniczych lud�mi �wieckimi itp. 12 stycznia wybuch�a rewolucja w Palermo, a nast�pnie w Neapolu (Kr�lestwo Obojga Sycylii), 8 lutego kr�l Karol Albert ust�pi� przed ruchem ludowym i proklamowa� nadanie konstytucji. Pod wp�ywem tych wydarze� r�wnie� w Pa�stwie Ko�cielnym (Stati Pontifici) rozpocz�y si� burzliwe demonstracje. 8 lutego w Rzymie w czasie wielkiej manifestacji zn�w domagano si� m. in. �wieckich ministr�w. 645 Don Tomasso C o r s i n i, ksi��� Sissismeno (1767�1856) � przedstawiciel starego rodu szlacheckiego z Florencji, zarazem grand hiszpa�ski, brat ministra spraw wewn�trznych Toskanii, Don Neriego Corsiniego, stale mieszkaj�cy w Rzymie. W latach 1847�1848 senator, prezes cia�a municypalnego w Rzymie. 646 Il poveretto (w�os.) � biedak. 647 Znakomity r�d szlachecki A l d o b r a n d i n i c h z Toskanii wygas� ostatecznie w r. 1681. Maj�tki i tytu�y przez ma��e�stwo Olimpii Aldobrandini z G. F. Borghese (w r. 1684) przesz�y w dom ks. Borghese. Tu mowa o Camille Fran�ois B o r g h e s e, k s. A l d o b r a n d i n i (1816�1902), kt�ry w r. 1848 by� ministrem wojny w pa�stwie papieskim. Ka�de uderzenie dzwonu s�ycha� by�o zupe�nie tak, jak w niekt�rych operach. Corsini si� ozwa�: Tutti voti del popolo sono esauditi dalla sua Santit�,648 obieca� im ministr�w lepszych i nie ksi�y, obieca� organizacj� obrony i bro�. Wiwaty si� ozwa�y. Starzec nazad do karety z�oconej, z Murzynem i strzelcem na ko�le z ty�u, z furmanem oficjalnym na ko�le z przodu, wsiad�. Pochodniami ogirlandowana ta kareta zacz�a krokiem triumf�w, zupe�nie tym samym, co pogrzeb�w, przesuwa� si� przez Corso. T�umy, jak czarne rzeki, wla�y si� do Corsa, u okna ka�dego �wiec mn�stwo, jasno, jak we dnie, �piewy, okrzyki, rado�� � i ja tam by�, i ja tam szed�, lecz nied�ugo. Ta ulica mej przesz�o�ci tak promienna, tak odiamentowana �wiat�ami, a ja w�r�d niej jak trup, perinde ac cadaver649 , wi�c uciek�em zn�w, przypomniawszy sobie widzenie o pielgrzymach, uciek�em, na ucieczce wszystko mi si� tu ko�czy zawsze. Rozpacz �ar�a serce. Z rozpaczym poszed� do Minerva650. Zasta�em tam na 3 pi�trze pana Adama, wchodz�, by� z nim ucze� Gierycz651. Zrazu nie pozna�, ale wnet rzuci� si� na mnie i �ciska� do zaduszenia � i rzek� tonem mongolskim do Gierycza, z kt�rym grzecznie si� chcia�em przywita� i zapozna�: ,,Ruszaj precz, zostaw nas samych.� Ten, jak niewolnik, nie �miej�c si� nawet mi odk�oni�, znik�. Zostali�my sami. On zaraz do mnie o wielko�ciach mego Ducha i �e z naszego spotkania si� dobro dla wszystkich wyp�yn�� musi. Ja, nie poczuwaj�c si� do wielko�ci onych, co� skromnie zaprzecznego odpowiadam, �e blask sam na mnie on rzuci�652. On wtedy natychmiast w gniew: � ,,A to �arty, zawsze �arty, tylko kpiny, czy si� nie czujesz, czy nie wiesz, kime� � tu nie o skromno�� lub pych� chodzi, ale o dary zlane, kt�re trzeba uczynni�. Zawsze �arty, nic serio nigdy, to jak Mycielski G-a�. Doskona�y, zacny, ale rozstrzela� si�� ca�� na �arty, nie skupi si� nigdy. To jak pani D. (tum uszy nat�y�) � wy�szy Duch � tak, wy�szy, niepospolita kobieta, ale co z tego? Przychodz� do niej, z najg��bszym uczuciem jej m�wi�: �Jad� do Rzymu�, a ona: Ah! comme je voudrais aller avec vous653. Wi�c ja m�wi�: �Bior� z sob��, a ona wtedy: Je ne puis pas654 . Wi�c na co m�wi�, �e chcia�oby si�, kiedy nie mo�na, na co kpi�. Takim to mi tonem powiedzia�a lekkim; szczere, g��bokie, ch�opskie uczucie inaczej by si� odezwa�o�. � Natychmiast reflektowa� go zacz��em: ,,A to chcia�by�, drogi Adamie, tyrani� nies�ychan� obarczy� ka�de s�owo, ka�den ruch, ka�den wykrzyk ludzki. Jak�e�, nie wolno ju� krzykn��: �Chce mi si�?�. Na mi�o�� Boga, co to znaczy? Nie wolno pani Delfinie o�wiadczy� ch�� jak��, a potem wyzna�, �e nie mo�e jej wykona�? To by� 648 Wszelkie ��dania ludu zostan� zaspokojone przez Jego �wi�tobliwo��. Istotnie, papie� Pius IX poszed� na ust�pstwa i utworzy� gabinet rz�dowy, z�o�ony z trzech duchownych i sze�ciu �wieckich liberalnych ministr�w, pod wp�ywem za� wydarze� z lutego i marca, kiedy to otrzymywa�y konstytucje kolejne pa�stewka w�oskie: Wielkie Ksi�stwo Toska�skie i Kr�lestwo Sardynii (zwane potocznie Piemontem), r�wnie� i Pa�stwu Ko�cielnemu nada� 14 marca Statut Fundamentalny, a tak�e udzieli� papieskiego b�ogos�awie�stwa oddzia�om, wyruszaj�cym do walki z wojskami austriackimi. 649 Uleg�y jak trup. 650 W hotelu D i M i n e r v a mieszka� Mickiewicz, kt�ry przyjecha� do Rzymu 7 II 1848 r. 651 Edward G e r i t z vel G i e r y c z (1811�1860) � uczestnik powstania listopadowego, na emigracji towarzysz A. Mickiewicza, towia�czyk. 8 II 1848 Krasi�ski pisa� do Delfiny: ,,Gierycz, ucze� i s�uga brata Adama, kt�ry zawsze jak cerber stoi u drzwi jego i wpuszcza, i wypuszcza lub broni progu, wci�� przez ca�y dzie� mu [L. Weyssenhoffowi] o mnie gada�. Twierdzi� o Henryku za� [tj. o Z. K.], �e wielki, wielki prorok�, (Wyd. A. �.). 652 M�wi�c pochlebnie w prelekcjach o Nieboskiej komedii. 653 Ach, jak�e bym chcia�a jecha� z panem... 654 Nie mog�. krzyk naiwny jej ducha, a potem powiedzia�a: nie mog�. � To zn�w by� okoliczno�ci mus, co tu dziwnego? To potoczne �ycie, szczeg� najdrobniejszy, czy warto o nim m�wi�?� ,,Ale ch�opskie uczucie inaczej by si� by�o odezwa�o, jako� by powiedzia�o z westchnieniem: �Ach! � e b y t o d o R z y m u m n i e�, ale nie takim sposobem: Emmenez-moi avec vous, comme je voudrais etc., etc.� Na to ja: ,,Zapominasz, �e ca�e wychowanie w�o�y�o na pani� Delfin�, jako powinno��, obowi�zek niewyra�ania si� nigdy po ch�opsku�. � �Ach! Ach! prawda i to, masz racj�, o czym innym m�wmy�. Pierwsz� t� walk� stoczywszy i nie ust�piwszy, zacz��em w mn�stwie rzeczy co chwila walczy�, przystawa�, kiedym m�g�, opiera� si�, kiedym nie czu�, �e prawda, kiedy on g�os podnosi�, ja g�o�niejszy jeszcze wydobywa�em z piersi � to wywiera�o specyficzne na nim wra�enie. Ale wiesz, w dyskusji kogo mi najbardziej sposobem �amanym, a despotycznym jej prowadzenia przypomnia�, wiesz kogo? Ot, ojca mego � i to nie tylko w metodzie, ale i w wielu zdaniach swoich, skoro m�wi o wadach narodu. Nic przykrzejszego, jak rozmowa z nim, bo ci�g�� b�jk� na no�e � nigdy go w ci�gu logicznym rzeczy nie utrzyma�, skacze przez otch�anie rozumowania, z brzegu na drugi. Jednak, jak ka�dy despota, skoro poczuje op�r silny i z prawdziwego przywileju wolno�ci pochodz�cy, zmieszan si� cofa. B�l wtedy okropny maluje si� na jego twarzy. Ran�, kt�r� Ci wci�� zadaje, Ty mu wtedy zada�a� na odwr�t. Cho�by i prawda wiekuista by�a w Towia�szczy�nie, jeszcze bym powiedzia�, �e go op�ta�a. Bo chcie� nie rozlewa� prawdy, jak �wiat�o si� rozlewa, ale wciska� j� tak, jak nak�ada si� kajdany, to by� op�tanym, a nie o�wieconym przez prawd�! My�la�em, �e doznam wp�ywu mistycznego, wiesz, owego, kt�ry w m�zgu zadrgawszy, sp�ywa mrozem przez ko�� pacierzow�, zaiskrz� si� �zami w oczach roztkliwionych. Nic takiego, wcale nic nie dozna�em � owszem, rzeczywist� tylko uczu�em energi� we mnie si� budz�c�, tward� stal Ducha, staj�c� oporem przeciw stali drugiej, �wi�tej wolno�ci dar mi od niebios dan w stosunku do wszelkiego ludzkiego, drugiego Ducha, odzywaj�cy si� w piersi przez ucisk obra�onej. I tom mu zaraz wypowiedzia�, z najtkliwsz� pro�b�, by pami�ta� o tym i w rozmowie nie chcia� mi by� tyranem. ,,Mo�esz by� Duchem wy�szym stokro� ode mnie, i my�l�, �e takim jeste�, lecz przed Bogiem, przed owym Trzecim przytomnym, oba r�wno�ci za�ywamy jednej co do wolnego, niepodleg�ego my�lenia. Ja mam �wi�te prawo m�wi� i o�wiadcza�, co my�l�, czuj�, w co wierz� lub co odrzucam�. A on wtedy: ,, Prawda, prawda� i zn�w jak raniony si� cofa i marszczy czo�o, i przymyka oczy, i nozdrzami chwyta wi�cej powietrza! Z rozm�w moich tyloletnich z Augustem i z wiedzy o wielu my�lach powszechnie za naszych czas�w po �wiecie ko�uj�cych, wynika, �e nieraz to, co on my�li, �e mi objawia, ja uprzedzam i, nie czekaj�c wypowiedzenia, trafiam w konieczny ci�g jego wiar i, co mia� mi oznajmi�, sam ja jemu oznajmiam. Wtedy oko jego spocznie na mnie z podziwem: ,,Prawda, prawda� � i westchnie, i j�knie, i przejdzie si� po pokoju. Czasem zn�w musz� odpiera� pewne, jak mi si� wydaje, ba�amuctwa, gmatwaniny, b��dno�ci w poj�ciu istotnym, ale nierozdzierzgni�tym. Tak np. o Duchu. Co to Duch � zerwa�em si�, m�wi�c mu, �e to, co powiada o Duchu, wygl�da mi na chaos. Okrutnie zrazu tym wyrazem ranny, wstrz�sn�� si� � ja mu wtedy si� wyt�umaczy�em. Zn�w zacz�� chodzi� i powtarza�: ,,Prawda, prawda, masz racj�. Lecz jak w W�adys�-wie, jak w Kaysiewiczu, jak w ka�dym stronnictwie, jak w ka�dej pysze, jak w ka�dej oficjalno�ci, jak w ka�dym kierunku jednostronnym, ideagw�d� tkwi mu na czole � z t� r�nic�, �e W�adys�. i Kaysiew. dobrze wychowani, miarowi, nie gwa�tem rzucaj�cy si� �wiatowi � a on ze �wiatem zerwa�, to zerwanie ma za cnot�, wi�c gwa�t ci�g�y, je�li nie wywarty, to czyhaj�cy przynajmniej. St�d bolesne wra�enie walki, st�d kochaj�cemu nawet do serca ci�gle wtykany bunt i op�r przez oddzia�ywanie Ducha. Niezawodnie on, jako narz�dzie, podda� si� pod Towia�-go. Tylko niewolnik mo�e by� takim despot� � i wierz� w jego ca�k� dobr� wiar�, wierz�, �e nim trz�sie Tow-ski, wierz�, �e si� jego l�ka, �e go uwielbia, ale wszystko, wszystko w ko�cu ko�c�w z Polski, z mi�o�ci �wi�tej i tyta�skiej do Polski, z ��dzy niesko�czonej wydobycia jej na �wiat�o �ywota. Bardzo wiele rzeczy pi�knych m�wi, zupe�nie to samo mistycznie, co August logicznie i historycznie � ani �d�b�a r�nicy. O Chrystusie pi�knie m�wi� � nie m�wi�, �e prawd�, ale pi�knie. We wszystkich Duch, czysto��, cnota, po�wi�cenie budzi si� przez podniety zewn�trzne duszy lub cia�a dotykaj�ce, przez ��dze lub nieszcz�cia � w nim jednym obudzi� si� Duch przez absolutn� mi�o�� dla ludzi. Chcia�, by by�o lepiej na ziemi � i tylko to go wiod�o, i o to zni�s� najsro�sze walki duchowe w sobie, a �mier� za sob�, je�li tak mo�na si� wyrazi�. Ju� w dzieci�stwie, w 8 latach, odby� by� prac� Ducha, na kt�r� innym kilku �ywot�w potrzeba. On by� Bogiem... Tu mu przerwa�em m�wi�c: �By� � ale schodz�c na ziemi�, by dope�ni� warunki cz�owiecze�stwa, o tym, �e by� nim, zapomnia�, i dopiero w�asn� usilno�ci� ludzk�, trudem i prac�, dost�pi� przypomnienia i wiedzy tej�. Oczywi�cie to wypada�o z stanowiska, z kt�rego uwa�aj� losy Duch�w w stworzeniu655. Ogromnie si� zdziwi� Mick., �em mu wyrwa� to s�owo z ust. ,,Prawda, prawda�. I spojrza� na mnie zdziwiony, zaciekawiony. Do 12-ej take�my m�wili. Odprowadzaj�c mnie do drzwi, oznajmi�, �e ma mi gada� o stanowisku, jakie m� powinno�ci� zaj�� w kraju, a kt�rego has�em � doj�� do tego, bym ani dostaj�c si� tam, gdzie August by�656, ani zn�w trac�c na godno�ci m�g� powa�nie i spokojnie przed samym Paszk.657 m�wi� o Polsce, jako Polsce, jako rzeczy istniej�cej i niepokonalnej!!! Obaczymy, jak mi to on wy�o�y! 1 5 l u t e g o, 1 8 4 8, R z y m. Moja najdro�sza Dialy! Oto dwa b�ogos�awie�stwa Twoje, dwa listy z 4 i 5 lutego, kt�re odbieram. Dzi�ki Ci, droga moja. Ach! wiem, �e serce Twoje chcia�oby, by mi by�o najlepiej, bym si� ju� nie sztyletowa� rozpacz�. Ty wiesz, Dialy, �e w Tobie �ycie moje. Ile razy w Tobie widz�, �e si� rozpacz sztyletuje sama, to� i ja natychmiast sztyletem w serce musz� wzi�� � a teraz coraz trudniej mi przychodzi powr�t do r�wnowagi. Skoro raz obj�a mnie melancholia, tak nerwy moje niewolniczo jej s�u��, �e nie spos�b mi jej odrzuci�, p�ynie krwi� we mnie, poci�ga si� na moich ko�ciach sk�r� � staje si� mi�sem moim i m�zgu mego m�d�kiem. Ach! moja Dialy, przez piek�a wewn�trzne bolu przeszed�em, odk�dem tu. Ach! przeszed�em. Nigdy nie zdo�am wypowiedzie� ich, takie g��bokie. Ale Twe listy teraz mi anio�ami bia�ymi przelatuj�cymi do przepa�ci i wyd�wigaj�cymi mnie z nich! Leonsa si� strze�, pami�taj, bo to niski duch, ale umiej�cy pozorami si� stroi� wznios�o�ci i pi�kna. List Tw�j poznaczony purpur� szpieg�w niedobr� mi wr�b�. Tego szczeg�u nie opisywa� mi August. Papie�, m�wi�, wci�� od dw�ch dni zalewa si� �zami, walka si� ostatnia odbywa w jego sumieniu przed daniem konstytucji. A c�? Carlo-Alberto ju� da�. Toskania ju� da�a658, czy nie palec Bo�y? Jak�e dla tych dzieci popsutych szybko szcz�cie si� dzieje, jakby dla kochank�w jakich, �yj�cych w krainie u�ud, uroku i poezji! Do czasu, do czasu, bo przyjdzie do walki, przyjdzie, za �zy dzisiejszego szcz�cia b�d� si� krwi potoki la� musia�y na to, by te �zy by�y per�ami, a nie rozdmuchni�t� tylko par� historii. Lecz do dzi� dnia jak�e� si� im udaje, jak�e�! co chwila 655 Mniemanie towia�czyk�w. 656 Tzn. w Cytadeli Warszawskiej, gdzie by� wi�ziony August Cieszkowski. (�Zn�w August przez dwadzie�cia cztery godziny, i ju� t� raz� w Cytadeli, przytrzyman, potem wypuszczon i grzecznie przeproszon, jak pierwsz� raz�� � pisa� Krasi�ski do St. Ma�achowskiego 21 I 1848 r. Listy Z. Krasi�skiego do St. Ma�achowskiego, op. cit.) 657 Iwan P a s k i e w i c z (1782�1856) � feldmarsza�ek rosyjski, hr. erywa�ski, ksi��� warszawski. St�umi� powstanie 1831 r. W latach 1832�1856 namiestnik Kr�lestwa Polskiego. 658 Kr�lestwo Sardynii otrzyma�o konstytucj� 4 III 1848 r. Wielkie Ksi�stwo Toska�skie za� 17 lutego 1848 r. Papie� Pius IX nada� Pa�stwu Ko�cielnemu Statut Fundamentalny 14 marca 1848 r. nowy objaw. Wczoraj tu nowina przysz�a, �e w Piemoncie659 i Toskanii konstytucje og�oszone � pi�kne to wszystko! A Pius zalewa si� �zami � przesz�o�� i przysz�o�� bij� si� w jego �onie. L�ka si�, by nie uroni� bezprawnie czego� z spu�cizny Piotrowej, �wi�cie mu przekazanej i kt�r� on winien r�wnie �wi�cie i ca�kowicie nast�pcom przekaza�. Tego si� l�ka szlachetna dusza. Nie wie, �e s� czasy, w kt�rych prawo � bezprawiem, bezprawie � prawem si� staje. A wi�c w at�asie chi�skim by�a� u kr�lowej � szkoda, �e znik�a, gdy� jej opowiada�a o onych rzeczach. Pantaleone trucizn mi ju� nie daje, tylko uspokajaj�ce, niewinne leki. Dopiero co by� u mnie i rozpowiada� o wszystkim, co tu si� dzieje. Niby m�j doktor, a to moja gazeta, wie doskonale wszystko, bo w istocie jedn� z wa�nych jest figur tutejszych, jednym z naczelnik�w umiarkowanej partii. Z nim m�wi�em, chc�c mu m�j gw�d� wbi� w g�ow�, wykaza�, �e bez czego� nic nigdy nie b�dzie. Niech sieje t� my�l � wi�c gada�em do�� wiele i ju� r�ce mi drgaj� jak szalone, m�zg boli, serce boli. Godzina te� poczty spieszy. Musz� piecz�towa�. O kochaj, kochaj mnie i pisuj, pisuj zawsze z anielsk� dobroci�, z anielskim przywi�zaniem. Pami�taj, �em przeznaczon do wycierpienia � wiem o tym � wielu okrutnych pr�b i b�l�w na �wiecie, �e mi si� do nich potrzeba. Pami�taj, o droga, �e Ci� ukocha�em Duchem ca�ym i �e gdy m�j Duch si� dezorganizuje, to nie moja, to Twoja szkoda, bo to Tw�j Duch, kt�ry o siebie nie dba, tylko dba o Ciebie w sobie. Do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 2 2 l u t e g o 1 8 4 8. R z y m. Najdro�sza Dialy! Oto Tw�j list z 13-go. Jak to, przez tydzie� ca�y list�w ode mnie� nie mia�a � a to do nieuwierzenia, kiedy co dzie� pisz�. Dziwi mnie, �e stempel z Marsylii z 8-go, bo mi Bucci zawsze twierdzi, �e do ministerium eks-profesorskiego660 wszystkie jego listy id�, wraz z depeszami konsula francuskiego. Wci�� mi s�abo i bardzo � ledwo zdo�am pisa�. Straszysz mnie, droga Dialy, przeczuciem awantury w Par. i tym pakowaniem precjoz�w do kompaniona. Mam jeszcze nadziej�, �e si� wszystko odb�dzie bez rozlewu krwi i �e ministerium udaj�ce moc, a w istocie pe�ne strachu, ust�pi wcze�nie przed konieczno�ci�661. Je�li za� wcze�nie nie uchyli si�, to b�dzie Cherbourg drugi. Wszystkie w�adze tak samo si� gubi� � 659 Piemont, czyli kr�lestwo Sardynii. 660 Ministerstwa spraw zagranicznych (w gmachu tym mieszka� F. Guizot). 661 Rewolucja wybuch�a 24 lutego. Bezpo�rednim powodem tych wydarze� by�a akcja opozycji parlamentarnej, tzw. kampania bankiet�w na rzecz reformy wyborczej, wszcz�ta jeszcze w lipcu 1847 r. Kr�l i rz�d ostro przeciwstawili si� jakimkolwiek zmianom konstytucji. W drugiej po�. 1847 r. ��dania reformy prawa wyborczego wysuni�te zosta�y przez polityczne ugrupowanie bur�uazji przemys�owej, kt�rej organem by�o czasopismo �Le National�. ��dania te uzyska�y poparcie grup drobnomieszcza�skich socjalist�w, kt�rych pogl�dy wyra�a�a gazeta ,,La R�forme�. Na 22 II 1848 grupy �Le National� i �R�forme� wyznaczy�y wielki bankiet, na kt�rym m�wcy mieli wyst�pi� z ��daniami reformy wyborczej. Aby podnie�� znaczenie bankietu, opublikowano wezwanie do ludno�ci Pary�a, zapraszaj�ce j� na bankiet i wzywaj�ce do masowej demonstracji w celu poparcia ��dania reformy. W ostatniej chwili rz�d zakaza� urz�dzenia bankietu, bur�uazyjni dzia�acze polityczni podporz�dkowali si� temu, lecz robotnicy, drobnomieszczanie, studenci i rzemie�lnicy wylegli na ulice Pary�a i zorganizowali pot�n� demonstracj�. Rz�d zmobilizowa� gwardi� narodow�, a kr�l udzieli� po�piesznie dymisji Guizotowi i powierzy� kierownictwo rz�du Odilonowi Barrot, przedstawicielowi tzw. lewicy dynastycznej; by�o ju� jednak za p�no. uporem i za�lepieniem. Proces Cecylowy662 czytam. Czy uwa�asz, jaka powaga w s�dach francuskich? Ko�ci� w tym kraju, wyrugowan zewsz�d, schroni� si� do izby s�dowej. I jak Opatrzno�� jedna by zdo�a�a, tak oni �cigaj� zbrodni� w sercu zbrodniarza � dla nich natura ca�a, drobiazg najdrobniejszy, o�ywia si�, g�osu nabiera i �wiadczy. W Praslinowej sprawie kruszce i trucizny, lufy i klingi �elazne, arszenik i laudanum, w Cecylijnej zn�w kr�lestwo ro�linne ca�e, gierania, koniczyny, s�oma, ziarneczka figowe � wo�aj� o pomst�. Biedna dziewczyna � kwiaty i zio�a staj� si� furiami, co j� pom�ci� maj�! kwiaty i zio�a jej morderc� gnaj� do piekie�! Proza �ycia inaczej przedstawia to, co ja poetycznie teraz wyra�am, nawet obrzydliwych mn�stwo szczeg��w, cho� dla sprawiedliwo�ci �cigaj�cej, tak jak dla Pisma �w-go i dla Nauki, nic obrzydliwego nie ma. Jednak sens ukryty pod nieestetyk� tej prozy, to ta poezja, to w istocie ten cud Boga M�ciciela, kt�ry, dla zbrodni odnalezienia, wszystko, co martwym i niemym, i �lepym, obdarza na chwil� �yciem i g�osem, i oczyma. Wi�c i li�� zdeptan, wi�c i kwiat prze�amany, wi�c i obryw tynku ze �ciany, wi�c i b�ota nieco u trzewika, wi�c i fa�d u sukni � nagle, na chwil�, jakby po drugi raz stworzone w tej chwili, staj� si� istotami rozumnymi, g��boko m�drymi, t�umacz�cymi m�drcom �wiata, niepewnym i nie�wiadomym czynu, wszystkie czynu dokonanego dzieje. W tym wiekuisty cud Pana! � ju�ci, jak na d�oni widomy! To naucza wi�cej o naturze zbrodni, ni� nie wiem jakie rozprawy i metafizyki. Ju�ci musi by� zbrodnia a n t y n a t u r � n a t u r y, kiedy ca�a natura tak zwykle oboj�tna, letargowa, w sobie zamkni�ta, obudza si� na jej has�o, wypowiada jej wojn� i pracuje, by j� zgubi� � B�g ranny ni� wzdryga si� i Wszech�wiat z Nim. To wzdrygnienie si� Boga i Wszech�wiata stanowi �wiadectwo, pod kt�rego gromem ka�da zbrodnia wykryt� i os�dzon� bywa! Co Ci powiem, tego nie udzielaj nikomu, bom zn�w obieca�, �e nie wydam. Wczoraj p. Ad. przyszed� do Makr. Na jego widok wsta�a ku niemu i nic mu zrazu powiedzie� nie mog�a, tylko westchn�a ogromnie. To westchnienie tyle prawdziwej bole�ci w sobie wyra�a�o, �e p. Ad. m�wi, i� jak no�em serce mu przeszy�o � potem, jak w epopeach, wymieniali sobie swoje nazwiska. ,,Ja jestem Ad. Mick., wygnaniec z Litwy�. ,,A ja jestem ona mniszka, przerzucona przez �wiat ca�y z Litwy na t� ziemi� w�osk��. To bardzo �licznie! jakby kronika lub poema �redniowieczne! Trzy godzin siedzia� Ad. Co m�wi�a mu � nie wiadomo, ani co on jej, bo ona m�wi, �e w natchnieniu wszystko m�wi�a i zapomnia�a � do�� na tym, �e si� z krzes�a obali� p. Ad., sp�yn�� do n�g jej, p�aka�, szlocha� zacz�� okrutnie i wo�a�: �wszystko uczyni�, co ka�esz, wska� drog�, a tylko dusz� moj� zbaw, zbaw dusz� moj�, bo bardziej sko�atana i zm�czona ni� cia�o tu�acze�. I kl�k� obok niej � i ona modli�a si� z nim, a w�r�d modlitwy wyrzek�a na to, by on powt�rzy� za ni�: �Wyrzekam si� Tow-go�, a on powt�rzy�, mo�e mimo woli. Wczoraj w wiecz�r poszed�em do�, alem zasta� u niego Norwida, wi�c wyszed�em � p�niej Norwid mnie dogna� na Piazza di Spagna i nic nie wiedz�c o tym, co si� by�o sta�o z rana, opowiada� mi, �e zasta� p. Ad-ma jakby ra�onego jakim� nadzwyczajnym wypadkiem i cz�sto monologuj�cego z sob� samym: �Strach, strach, jaka to mniszka � spojrze� tylko na ni�, strach�. A to m�wi�c garbi� si� i pochyla� cia�o ca�e. Dzi� o 61/2 z rana by� na mszy u niej i siedzia� z ni� do 10-ej. P�aka�, w piersi si� t�uk�, m�wi� jej, �e go wszyscy �cigali, prze�ladowali, s�owa dobrego nie dali, �e on by� bardzo biedny, �e tylko u niej mi�o�� znalaz�, �e wszystko, co ka�e, uczyni. Wi�c odgad�em, �e na tym polu ona tylko jedna z nadziej� jakiej� wygranej przeciwko niemu wyst�pi� mog�a, a raczej przeciwko jarzmu niewoli tej olbrzymiej, na�o�onemu jego Duchowi przez Mistrza. Doskonale si� jej uda�o, wprz�d jeszcze o Towia�czykach: �Ci ludzie psuj� j�zyk polski. Mistrz, po polsku, to kat�. 662 �Proces Leutadowy coraz olbrzymiejszego nabywa rozmiaru, bo nie tylko tam brat Leutad i cie� zamordowanej 14-letniej dziewczyny walcz�, ale dwa stronnictwa, dwie teorie, spo�ecze�stwo duchowe i spo�ecze�stwo �wieckie�. 25 II 1848. Nikomu tego nie powtarzaj, bo gdyby zawr�ci�o do p. Ad-ma, o co nietrudno, gdyby� komu b�d� powiedzia�a, to ran� nie�mierteln� pychy by w nim obudzi�o i na wieki wrzuci�o nazad w ramiona arcy-pot�ne i arcy-despotyczne, z kt�rych go wp�yw mistyczny r�wnie�, ale daleko wolniejszy i wy�szy, stara si� wyrwa�. Zawczoraj pisa�em Ci, �em t� rad� by� da� ks-�om, ale to nie z nich posz�o � po prostu Makryna wpad�a w natchnienie na widok jego, uczu�a bunt przeciw pot�dze Mistrza i ��dz� wyrwania Ad-ma z niewoli. Jednak przeczucie mnie moje nie omyli�o. Co dalej si� stanie, donosi� Ci b�d�. Ale nikomu nie udzielaj, b�agam Ci�. P�niej sam p. Ad. zapewne to rozg�osi � zostawi� mu t� przyjemno��. Dziwny to widok, dziwny, uroczysty wiek! Pami�tasz, ilekro� w tym samym Rzymie m�wi�a� do mnie: �Ach! �eby Chrystus by� za dni naszych gdzie, jak�e� bym posz�a do n�g Mu si� rzuci�. I nie Ty jedna tak czu�a. �wiat podobno wszystek tak czu�. Gdy jakie czucie w �wiecie powszechne, zawsze si� zdarza, �e pojedynczy jaki� cz�owiek to czucie na siebie jednego przemieni i wyst�pi krystalizacj� tego czucia. Wielu nawet pojedynczych ludzi o to si� kusi i stara, i wielu przepada w tym kuszeniu si� o wyra�enie sob� powszechnej ��dzy ludzkiej. Jednym z takich zapewne Tow-ski � ale musia� do wysokiego stopnia doprowadzi� panowanie sobie, moc Ducha, pot�g� skupienia si� w sobie. Niebezpieczna to droga! straszna! Reprezentowa� Boga na planecie, kiedy ju� tak trudno powiat jeden na sejmie, nar�d jeden w Europie! B�d� co b�d�, to sobie zostawiaj w pami�ci, �e twierdz�, i� w tym cz�owieku nies�ychana jest si�a! Na Mahometa wygl�da! Pisz� Ci to wszystko, bo to ciekawe � i nieraz w Rzymie, wracaj�c z przechadzek wieczorami konno przy Tobie, gdy gwiazdy lub ksi�yc z�otnia� na b��kicie, pami�tasz, przeczuwa�em takie zjawiska. M�wi�em, �e nim umrzemy, dzia� si� b�d� jakby ko�ce �wiata, jakby bli�sze si� �yj�cych wdawania z umar�ymi itd., itd., itd. Wraca mi teraz to wszystko na pami��. Duch ludzki wst�pi� na t� drog�! Pocz�tek to dopiero, ale oczywi�cie, �e kierunek ten sam, co tych marze� naszych wtedy! Bardzo mi �le, moja najdro�sza Dialy, bardzo i bardzo, nawetem si�y moralnej nie mia� dzi� p�j�cia na egzekwie za Galicjan w �-tym Klaudiuszu, kt�re sprawi�a El. dla W�och�w, kt�rzy w mundurach przyszli si� wraz z Polakami modli�, z C i r c o l o r o m a n o. Muzyka by�a i jarz�ce gromnice. Chcia�em p�j��, a nie mog�em, gdym pomy�la�, �e si� z t�umem ludzi spotkam. Czu�em obowi�zek p�j�cia, czu�em dum� mi nakazuj�c� p�j�� � wiesz, on� dum� Ducha � �wi�t�, a nie mog�em, nie mog�em � bo tak cia�o nie s�u�y�o, ochota nie s�u�y�a. S�d� po tym, jak nisko upad�em! LAGO DI ALBANO Pami�tasz t� jaskini� ko�o jeziora Alba�skiego, gdzie wszystkie zio�a te czo�ga�y si� ku otworowi, kt�r�dy wnika�y promienie s�o�ca. Wszystkie wypaczone by�y i jakby rozbole�nione ku �wiat�u. Ot� i dusza moja tak ku Tobie. (27 VIII 1845) INTERLAKEN Dziwne powietrze tych Alp, pi�kny kraj ta Szwajcaria. O zosta�, zosta� by�o z Tob�. O gdyby�my mogli byli jeszcze do Interlaken pojecha�, jeszcze do gleczer�w tych. (26 VI 1843) B�g Ci� strze� i ob�ogos�awiaj, najdro�sza moja Dialy, najdro�sza. M�dl si� za Twoim biednym Zygmuntem � m�dl si�, m�dl si�. Tw�j teraz i na wieki Z. Za medal Ks-cia663 dzi�kuj� Ci, pyszny. 2 7 l u t e g o. 1 8 4 8. R z y m. Najdro�sza Dialy! Jutro morzem p�jdzie ten list. Vado wczoraj opowiada� mi o Twoim groomie, �e taki ma�y, a surdut u niego bia�y, taki du�y z bia�ymi guziki. Opowiada�, �e raz kaza�a� renty sprzeda�, nie uwa�aj�c, �e ni�ej stoj� od ceny, w jakiej� je kupi�a, �e Thurneyss, to przerobi� i �e bardzo si� pokazywa� �yczliwym i grzecznym w tym razie. Opowiada� potrawy, jakie by�y na tym wieczorze, na kt�rym ta�czono. Zna� po nim, �e Ci istotnie wdzi�czny za wszystkie Twoje zaprosimy. Tak rozmawiaj�c, przechodzili�my po bocznych, pustych ulicach Rzymu, a karnawa� wrza� na Corsie i czasem wrzaski t�umu, nagle si� podnosz�c, cisz� nam przerywa�y, a mnie i jemu smutno si� dzia�o. On przypomina� sobie, �e niegdy� by�by pobieg� na Corso w taki dzie� i tam si� rozciekawi� do confett�w i masek, a dzi� �adnej nie czuje ochoty. Ja innem w sobie d�awi� wspomnienia, inne �zy wstrzymywa�em. Dziwnie, dziwnie wszystko tu si� odbywa. Wiesz, p. Ad., gdy tu przyby�, 9 paw��w664 wszystkiego mu pozostawa�o w kieszeni, jednak nikomu ani s��wka nie m�wi�, w wierze najsilniej sta�, �e B�g mu przyszle. Dowiedzia�em si� o tym wczoraj z boku. Kto� mu zadawa� to pytanie: �Ale jak�e? to� trzeba by�o powiedzie�, jak�e� dalej by by�o posz�o?� � ,,Albo� to pierwszy raz. Tak zawsze si� dzieje � ile� to ju� razy w domu ani grosza i ani kawa�ka chleba, dzieci wo�aj� �je��, a nie ma co im da�. Lecz ja si� nigdy nie troszcz� o to. Pan B�g zawsze nadeszle�. Kuty Duch na Micha�-Anielskie rozmiary. Co dzie� z rana u Makryny mszy s�ucha, we �zach, biciach si� piersiowych, nikogo z otaczaj�cych nie spostrzegaj�c, czasem w nerwowych podrzutach. Potem idzie do Scala Santa665, tam kilka godzin przep�acze, przem�czy, przemodli, przekl�czy, przeduchni. Koniecznie, koniecznie chce z siebie wydoby� on� pot�g� �wi�to�ci, kt�ra zdo�a wygra� we wszelkiej walce na planecie. Tytany dawniej chcia�y wszturmi� si� do Olimpu. On dzi� w�y� si�, wkonwulsyjni� si� do nieba. Czyta� wczoraj W�ad. list, w kt�rym mu donosz�, �e zn�w Heltman666 z Centralizacji667 uda� si� w strony 663 Wydzia� Historyczny Towarzystwa Literackiego w Pary�u w roku 1847 wybi� medal na cze�� A. Czartoryskiego, z napisem wymieniaj�cym jego �dzie�a i prace�, i ofiarowa� mu w dniu imienin, 24. XII. 664 Paw�y, czyli paole. P a o l o � srebrna moneta wprowadzona przez papie�y. Stanowi�a dziesi�t� cz�� skuda i w r. 1835 r�wna�a si� 26 9/10 grosza. 665 S c a l a S a n t a � �wi�te Schody � tak nazywano 28-stopniowe schody znajduj�ce si� w kaplicy �w. Wawrzy�ca, mieszcz�cej si� obok bazyliki latere�skiej w Rzymie. Jak g�osi�a tradycja, schody te przeniesione zosta�y z trybuna�u s�dowego w Jerozolimie. Mia� po nich kroczy� Jezus Chrystus id�c do Pi�ata. 666 Wiktor H e l t m a n (1796�1874) � dzia�acz demokratyczny, uczestnik powstania 1831 r. i publicysta emigracyjny, za�o�yciel Zwi�zku Wolnych Polak�w. Cz�onek Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (zob. przyp. 4). Jeden z autor�w tzw. Wielkiego manifestu TDP (1836), kt�ry wysuwa� has�a programowe, domagaj�c si� m. in. uw�aszczenia ch�op�w w powi�zaniu z walk� o niepodleg�o��, W latach 1845�46 by� emisariuszem TDP w Pozna�skiem i Galicji. W czasie Wiosny Lud�w cz�onek galicyjskiego Komitetu Narodowego. Autor publikacji Demokracja polska na emigracji. Topolinowe i gotuje zamach w Galicji na miesi�c maj, kt�rego celem wyrzni�cie zn�w szlachty, a i urz�dnik�w niemieckich. Z Pozna�skiego donosz� Grabowskiemu668, kt�ry tu jest (staremu przyjacielowi Raczy�skiego669), prawie to samo i �e tam sprzysi�enie nazad si� odkszta�towywa. Wiesz, papie� pisa� na pocz�tku s�du do kr�la pruskiego i kr�lowej pruskiej, prosz�c o �ask� nad s�dzonymi naszymi i jako katolik�w staraj�c si� ich broni� i t�umaczy�670. To pi�kne, bo ju�ci �aden z nich za nic Ojca �w-go nie ma � i wiedzia� to dobrze papie�. O Rogierze671 dowiedzia�em si� rzeczy, kt�ra mi si� nie podoba�a. Ojciec jego, dop�ki �y�, corocznie 2 000 fr. przesy�a� Mickiewiczowi, m�wi�c: �Nie chc�, by Homer polski �ebra��, a od �mierci ojca syn nie przyj�� tej pu�cizny, nic ju� nie przes�a�! Strach i obrzydliwo�� zarazem chwytaj�, gdy stary Grabowski zacznie opowiada� o stanie Pozna�skiego � co za tyrania szui tam w�adn�ca. Musisz sobie wystawi� taki szczeg�, �e Ch�apowski672, najdzielniejszy jako energia, a najzaci�tszy, jako partia, jezuita, jednakowo� sam sk�ada� co rok datek dla towarzystwa wersalskiego673, z boja�ni po prostu, z przymusu, z terroryzmu moralnego, l�kaj�c si�, �e gdyby inaczej uczyni�, gotowi by demokraci jego synom674 l�y� w uniwersytecie, obelgami ich napada�, w pyski t�uc etc., etc. Najzaci�tszy wr�g Wersalu, a op�aca� si� Wersalowi. Wersal jedn� rzecz ma, kt�r� i wszystkich innych bije � nies�ychan� czynno��, nies�ychanie pr�dkie nogi i �wawe r�ce, i j�zyk co chwila ruchomy. Ich pomys�y mierne, ich idea lada jaka, ale si�� wcielania jej maj�, co chwila j� wcielaj�. Przypomina mi to s�owo Breniego: L'heroisme des coquins675 w naszym wieku. Nie stosuj� do nich nazwy, bo cho� nieraz �ajdackie i zbrodnicze skutki ich dzia�a�, oni nie s� zbrodniarzami, s� fanatykami, s� szale�cami, s� � i tym najbardziej s�, niewolnikami �lepymi ludzi rozumnych i chytrych, francuskiej propagandy! Kto niewolnikiem sta� si�, to sta� si� i zwierzem � kto zwierzem, to temu �atwa ju� wszelka zbrodnia, bo, na obro�y trzyman, ma za cnot� �lepe pos�usze�stwo, wi�c i zbrodni� za cnot� 667 Towarzystwo Demokratyczne Polskie � najliczniejsza organizacja emigrant�w polistopadowych, o tendencjach demokratyczno-rewolucyjnych; zosta�a za�o�ona w r. 1832 w Pary�u przez J. N. Janowskiego, T. Kr�powieckiego, ks. A. Pu�askiego i in.; zosta�a podzielona na sekcje terytorialne. Od r. 1836 na czele TDP sta�a Centralizacja. W latach czterdziestych Towarzystwo Demokratyczne Polskie przygotowa�o powstanie w 3 zaborach i bra�o aktywny udzia� w wypadkach 1846�1848 w Polsce. 668 J�zef Ignacy G r a b o w s k i (1791�1881) � oficer napoleo�ski i polityk ugodowokonserwatywny, w�a�ciciel ziemski z Pozna�skiego. W r. 1845 sprzeda� swoje dobra Niemcom i opu�ci� Ksi�stwo. Bawi� w�wczas w Rzymie. 669 Edward R a c z y � s k i (1786�1845) � konserwatywny dzia�acz polityczny w Pozna�skiem, mecenas nauki i sztuki, wydawca �r�de� i publikacji historycznych. 670 Przed s�dem w Berlinie stan�o latem 1847 r. 254 Polak�w, oskar�onych o zdrad� stanu za udzia� w ruchu 1846 r. w zaborze pruskim. Olbrzymi proces, kt�ry rozpocz�� si� 2 VIII i trwa� 4 miesi�ce, wywo�a� zainteresowanie ca�ej Europy. 671 Roger R a c z y � s k i (1819�1864) � syn Edwarda i Konstancji z Potockich. Autor rozpraw filozoficznych i politycznych, publicysta pisz�cy przewa�nie po francusku. Krasi�ski zna� go osobi�cie. 672 Dezydery Adam C h � a p o w s k i (1788�1879) � genera�, adiutant Napoleona I, oficer g�o�ny z odwagi, dow�dca nieudanej wyprawy na Litw� w r. 1831, p�niej wzorowy gospodarz w swym maj�tku Turwi w Pozna�skiem. 673 Towarzystwem Wersalskim nazywa Zygmunt Krasi�ski Centralizacj� Towarzystwa Demokratycznego, kt�ra si� mie�ci�a w owym czasie w Wersalu. 674 Synowie Dezyderego Adama Ch�apowskiego z ma��e�stwa z Antonin� Ann� Grudzi�sk� (1794�1857) to: S t a n i s � a w (1822�1902), T a d e u s z (1826�1879) i K a z i m i e r z (1832�1916). 675 Bohaterstwo �ajdak�w. mie� musi, gdy do niej rozkaz odbierze. Tak jezuici, tak Araby Omara, tak demokraci nasi, tak wojskowi z przysi�g� z�o�on� kr�lom, tak szpiegi, tak policjanty wszelakie � wszystko to, wszystko kr�lestwo Szatana! 2 8 l u t e g o. Wiesz, co Sulatycki powiedzia�, kiedy mu Stadn. wspomnia� o wyrazach Mieczys�awa w li�cie z 28 decembra?676 � lakonicznym frazesem my�l swoj� o�wiadczy�: �Grek nie okpi Greka�. Co znaczy, �e Mieczys�. Grek chcia� takim sposobem spr�bowa�, czy nie uda mu si� okpi� drugiego Greka, 7 cz�� mu odbieraj�c. Jednak Sulatycki m�wi, �e mo�na by Regulskiego si� zapyta� i ofiarowa� mu 200 000 z� w razie wygranej. Co my�lisz o tym � czy mam co Stadnickiemu w tym wzgl�dzie poleci�? Got�w na wszelkie Twe rozkazy. Zn�w mi dzi� tak, jak kiedy bywa najgorzej. M�zg tak rozdra�niony, �e a� w r�kach i nogach bezmoc, bezw�adza. Nic nie rozumiem, co pisz�, co my�l�, co m�wi�. M�j Duch gdzie� indziej � nie wiem, gdzie, ale nie w tym ciele, co pozosta�o jak pr�na maska i siedzi przy tym stoliku. Strach, strach, co to za stany! Ka�da litera, jakby� rydlem kopa� w zamro�ony grunt! a w czaszce, pod czaszk� �mier� tysi�cami punkcik�w umar�ych si� odzywa. � Do 1-ej siedzia�em u p. Ad. Dziwne, dziwne rzeczy m�wi�, prawdy wiele, a przy prawdzie niestworzone czasem po�yski czego� takiego, czego i nazwa� nie spos�b, bo jak�e� chcesz nazwa� opowiadania o cz�owieku, kt�ry nie b�d�c szpitalnym, zwi�zanym wariatem, o sobie m�wi: �Ja B�g�, a niezawodnie z opowiada� i s��w p. Ad. to wypada o Tow-skim. Wierz mi, cz�owiek, kt�ry �mie taki ci�ar pod�wign��, kt�ry �mie takie s�owo wyrzec przed braci�, przed bli�nimi, przed lud�mi drugimi, a nie jest wariatem, powtarzam, ale po wyrzeczeniu tego s�owa, po daniu sobie takiego �wiadectwa, jeszcze �yje, chodzi, spokojny jest � taki cz�owiek jest Duchem niezmiernie silnym i okropnej mo�e, lecz ogromnej pot�gi. ,,Zna�em i widzia�em, znali�my i widzieli�my cz�owieka takiego, kt�ry chrze�cija�sk� si�� pierwszy w �wiecie w�adn�c� si��, si�� rozkazu, si�� panowania, si�� strachu uczyni� � widzia�em i zna�em, widzieli�my i znali�my go jedz�cym, pij�cym, nawet ta�cz�cym (i to s�owo ca�� piersi� krzykn��). Zaprosi� do poloneza nas i poszed� w pierwsz� par�, a wszystko to odbywa� nie po ludzku � co� tam niebieskiego, nadludzkiego by�o w ka�dym ruchu i kroku � taka powaga, godno��, zacno��, takie chrze�cija�stwo �ywe. I po polonezie rzek�: �Dopomn� si� po wiekach u Polak�w takiej zabawy��. Na tom si� zapyta�, niby nie dos�yszawszy: ,,D o p o m n � s i � � kto, jacy dopomn� si� po wiekach?� � ,,D o p o m n � s i �, nie dopomn� si� � odrzek� � co znaczy, dopomni s i � B � g p o w i e k a c h u Polak�w takiej zabawy, dopomni si�, czy doszli do takiego wykszta�tu przyzwoito�ci i zacno�ci w zabawie�. I Gierycz, ucze� przytomny, wsta�, bo by� tam, i rzek�: ,,Strach, co jest, znam � kiedy w�ciek�y ks-�e Konstanty rzuca� si� na nas, dr�a�em, jak przed psem w�ciek�ym, ale to nic, nic, nic w por�wnaniu z strachem doznanym, gdy Mistrz przem�wi, a nigdy jednak si� nie gniewa ni unosi�. ,,Na c� pierwiastek strachu zawsze? � odrzek�em � ludzie �lad�w Bo�ych na ziemi w strachu nie mog� odznale��, szukaj� ich w mi�o�ci�. Wtedy p. Ad.: �Jak to strachu nie potrzeba na z�e, przeciwko z�emu, przeciwko Moskalom � albo� kawa� Moskala w Tobie, we mnie, w ka�dym nie siedzi? jak�e go wyrzucisz?� � ,,Jednak to pewna � odpar�em � �e was o gwa�t i sianie tego strachu oskar�aj� najwi�cej i pojmuj�, �e gniew i gwa�t nie trafia do serc ludzkich za pos�annik�w Boga�. � ,,O nas mniejsza � odpowiedzia� � my ludzie, my nieraz przewinili i zab��dzili, my nawet i aposto�ami jego nie b�dziem, nie jeste�my, prawda, my nieraz przewinili gniewem i uniesieniem � ale �eby� by� widzia�, jak nas prze�ladowali, �cigali, jak odpierali Polacy, jak wo�ali: �Szpieg i oszust�. Ach! tego na zimno wytrzyma� nie mo�na � a wszystko faryzeusze, wszystko za to, �e im spok�j Ducha przychodzimy miesza�, o Bogu m�wi�. Polacy Boga nade wszystko nie cierpi�, wszystko przebacz�, daruj�, zapomn� � tylko 676 Mieczys�aw Potocki, przebywaj�cy na zes�aniu w Saratowie, wys�a� przez okazj� do siostry swej, Zofii Kisielewowej, list, w kt�rym malowa� swe op�akane po�o�enie i r�ne bezowocne pr�by wydostania si� z niego. wspomnienia o Bogu nie!� Na to ja: ,,S� i tacy, prawda, lecz ja zna�em takich, kt�rzy pewni byli, a pewni przeczuciem, uczuciem, ow� si�� Ducha, przekonani, wierz�cy tak, jak wy � wiesz, w co?� ,,W co?� � �Oto w to, �e�cie z piek�a, �e wasza pot�ga piekielna�. ,,A wi�c dobrze, dobrze, dawaj mi takich, a szczerych. Niech wi�c Duch na Ducha p�jdzie, niech si� odb�dzie walka Duch�w i niech si� poka�e, kto zwyci�y�. I zna� w tej chwili by�o w nim, �e chcia�by niesko�czenie gor�co p r a w d y p r a w d z i w e j i w istocie walki takowej, by si� przekona�, kto zwyci�stwo otrzyma. Makryna nim wstrz�s�a ogromnie, ale... ale... ale... on wci�� Mistrza ma... sama widzisz, za co! Mn�stwo w Mick-czu Augustowych rzeczy, tylko �e pod kszta�tem czucia rozgor�czkowanego, a nie spokojnej rozwagi i dowodu my�lnego � ale mn�stwo, w ko�cu ko�c�w moralno�� zupe�nie ta sama, w dogmatyzmie tak�e zasady jedne. Jak�e� oni, ci dwaj ludzie, tak ma�o si� zrozumieli? Forma ich tylko przedziela�a. Tu uczucie � tam inteligencja! O Bo�e, sam rozstrzygnij! O Bo�e! na pomoc � na pomoc! Dialy, powtarzam Ci, �e smutno mi! Biedna Polsko moja, co si� dzieje w Twoim �onie? jak�e� Ty rozdarta i rozbita. O Bo�e! na pomoc! Kto by m�zgu nie mia� � trois rubis677 , jak dobre zegarki, to by m�zg m�g� mu stan��! Wci�� o duchach s�ysze�! Wci�� o cudach, wci�� widzie� �lady pot�g nadzwyczajnych na twarzach i w gestach ludzkich! Ale � do�� ju� o tym � co b�d� si� stanie, my�l�, �e w tym wieku, �e o tej godzinie dziej�w cz�owiecze�stwa trzeba umie� by� zarazem i z e l a t o r e m na okopach, i p i e r w s z y m c h r z e � c i j a n i n e m � pod tym warunkiem pogodzenia wszystkiego � wszystko utrzyma si�! Dobrze� uczyni�a, �e� mnie zaspokoi�a o gro��ce wam rozruchy. Dzi�ki Bogu, �e gdzie jeste�, nienaruszony spok�j b�dzie. Jednak i to wiedz, �e w wigili� wszystkich rewolucji zawsze Rz�d pewien siebie, zawsze opozycja umiarkowana s�dzi, �e b�dzie mog�a uw�dzidli� wczas konie ludowe, na kt�rych je�dzi z pomp�, nim zaczn� j� nosi� i zrzuc� wreszcie w pierwszy lepszy rynsztok. W�ciek�o�� eks-profesor�w pachnie ich upadkiem! O Nat. nie b�j si�, nikomu nie wspomn� i �lad zniszcz�. Biedna ona! Co do Sycylii, ministerium Serra Cabriola stara si� o przed�u�enie jej buntu, podaj�c twarde warunki na to, by zagmatwa�y si� sprawy i wywo�a�y interwencj�. Taka my�l w tym gabinecie. Czyta�em list lorda Minto678, kt�ry to twierdzi. B�g Ci� strze� i ob�ogos�awiaj, droga i droga, i droga Dialy moja. Co si� ja nam�cz� sercem, ach! to do nieopisu! Do obaczenia, do obaczenia, do obaczenia. Tw�j teraz i na wieki Z. 3 m a r c a. 2 � g a w n o c y. 1 8 4 8. R z y m. R�ka Pana nad �wiatem! ach! Bo�e m�j! gdzie Ty? Gdzie Ty? Co si� z Tob� dzieje? Oto� prochu chcia�a i ognia z niebios � oto masz! Nemours zabity, Montpensier z 4 pi�tra skoczy�. Ludw. Filip uciek�679 � drudzy m�wi�, �e zgin��. Rzeczpospolita. O Dialy, gdzie Ty? O duszo duszy mojej, o siostro moja, s�uchaj, gdzie Ty! Ani na chwil� rado�� nie wst�pi�a we mnie � nic, nic rado�ci. Tylko si� pytam Boga, gdzie Ty? Czy Tobie si� nic nie sta�o? Najczarniejsze 677 Na trzy kamienie. 678 Gilbert M i n t o (1782�1859) � pierwszy lord admiralicji, polityk angielski, kt�rego lord Palmerston wys�a� w r. 1848 do W�och dla umocnienia tam wp�yw�w angielskich. 679 Louis-Charles d'Orleans, ks. N e m o u r s (1814�1896) � drugi syn Ludwika Filipa, gen. brygady, w r. 1848 nie zosta� zabity, ale ratowa� si� ucieczk� do Anglii, gdzie przebywa� do r. 1871. Antoni ks. M o n t p e n s i e r (por. przyp. do listu z dn. 6 X 1846) r�wnie� w�wczas nie zgin�� (zmar� w r. 1890), L u d w i k F i l i p, wydostawszy si� z pa�acu podziemnym przej�ciem, uciek� z Pary�a wynaj�tym powozem. mnie oblegaj� obrazy, widma � od kiedym przeczyta� te nowiny, zblad�o we mnie �ycie, bo nie wiem o Tobie. Dzi� list mia�em od Ciebie, ale z 23-go, a ju� ambasada francuska wie o 26-ym. � Gdzie Ty? �zy lej� mi si� z twarzy, nie widz�, co pisz�. Ca�ym w nies�ychanym przera�eniu Ducha. Jeszcze B�g nie dozwoli�, by si� w �wiecie �wi�cie dzia�y wielkie rzeczy! L�kam si�, czy rabunkami nie zape�niony Babilon, czy krwi nie lej� si� strumienie, czy nie zarzynaj�, nie rozbijaj� � i Ty tam beze mnie. Ach! Mycielski Ci� b�dzie broni�, niech B�g mu pob�ogos�awi, je�li Ci s�u�y i pomaga. Gdzie Ty jeste�, gdzie Ty? Od 6 godziny, o kt�rej si� dowiedzia�em, wci�� si� pasuj� z Duchem Adamowym, kt�ry mnie przeklina, �e ja si� nie do�� ciesz�, a ja jego, �e on serca ludzkiego ju� w piersiach nie ma. Okrutnie�my si� pasowali. Straszny cz�owiek, fanatyk � ale pe�en wiary swej. M�wi, �e wiedzia� i do najdrobniejszych szczeg��w o wszystkich tych zgonach, o ko�cu tej rodziny przepowiedzianym przez Tow-go. Wed�ug tych proroctw Ludw. Fil. ma by� wp�-�ywy jeszcze w ziemi� zakopan, horrendum, wszyscy synowie maj� sko�czy� okropnie. Ach! Dialy, gdzie Ty? gdzie? Ja czuj�, �e tam katastrofa nies�ychana, �e wzruszone wszystkie �wiata i piek�a te� pot�gi, czuj� Ciebie w �rodku wir�w tych. Wiem, wiem, a nie jestem z Tob� � i strach mi, i rozdarcie Ducha takie, jakiegom nigdy nie dozna� jeszcze na ziemi! Ach! kl�cza�em, modli�em si�, powierza�em Ci� Bogu. Ach! dobrzem wczoraj m�wi�, pisz�c do Ciebie, �e skoro wzbronili manifestacj�, to zgubieni. Ach! szaleni, �lepi, Guizot ten i Duch�tel680. Tak to Lievenowe prowadz� ludzi 681. 4 m a r c a. Ju� dzi� nic od Ciebie. Gdzie Ty? Co z Tob�? Gdzie Ty, Dialy moja, Dialy! Tw�j teraz i na wieki Z. Rzeczpospolita nie potrwa, nie spos�b, ale czy w Par. bezpiecznie? Czy nie lepiej by by�o Tobie, Nat-ii, Luszy wyjecha�? Zobaczysz, moja Dialy, prosz� Ci�, s�uchaj mego instynktu. Niech Lusza j�zyk trzyma za z�bami w tych dniach i nadto przed lud�mi nie op�akuje str�conych. Boj� si� o ni�, boj�, co chcesz? Powiadam, �e si� boj� o L u s z � partykularnie. Gdzie Ty? gdzie? S��wko napisz. Je�li gdzie wyjedziesz, ja zaraz pojad� k'Tobie. Do obaczenia, do obaczenia � Bogu Ci� oddaj�. Tw�j Z. 680 Fran�ois G u i z o t by� w latach 1840�48 ministrem monarchii lipcowej, w l. 1847�48 premierem. Charles Marie Tanneguy D u c h � t e l (1803�1867) � wsp�pracownik pism �Globe� i �Revue fran�aise�, polityk, w latach 1834�1848 by� kolejno (z kr�tkimi przerwami) ministrem handlu, skarbu i spraw wewn�trznych. 22 lutego 1848 r. cz�onkowie Izby Deputowanych, nale��cy do opozycji liberalnej, wnie�li na porz�dek obrad posiedzenia Izby projekt aktu oskar�enia przeciwko rz�dowi Guizota, kt�ry oskar�ano o systematyczne naruszanie �ywotnych interes�w kraju. Oddana rz�dowi wi�kszo�� Izby odrzuci�a jednak wniosek opozycji, aby akt oskar�enia podda� dyskusji w Izbie. Ten stanowczy op�r przeciwko wszelkim pr�bom reform i odrzucenie mo�liwo�ci zmiany polityki rz�dowej przy pomocy �rodk�w parlamentarnych ma tu zapewne na my�li Z. K. 681 Dorothea L i e v e n (1784�1857) � siostra Al. Benkendorffa (por. przyp. do listu z dn. 3 X 1843), od r. 1800 �ona Christopha ks. von Lieven (1777� 1838) � pos�a rosyjskiego w Londynie. Zwana europejsk� Sybill� dyplomatyczn�. Od r. 1839, jako wdowa, prowadzi�a g�o�ny salon w Pary�u. ,,Kt� nie s�ysza� o tym arcytypie agenta polityki carskiej w falbanach i z wachlarzem w r�ku?� � pisze L. Gadon w Emigracji polskiej (t. l, Krak�w 1901). Jak�e� �lepi byli Guizot i Duch�tel � a teraz w wi�zieniu!!! Ju� dwie monarchie ogl�dasz na oczy Twoje str�cone w tym samym miejscu682. Ach! sprawdzi�y si� przeczucia! I tak we dwa lata, dzie� w dzie�, po galicyjskiej rzezi i ci, co jej schlebiali, upadli! Nieszcz�liwi! 2 7 m a r c a 1 8 4 8. R z y m. O duszo duszy mojej! Dni S�du, dni S�du! ach! Europejskie �wi�to! ach! o duszo duszy mojej, czym przeczu� i to, �e umieram i umieraj�c b�ogos�awi� im � zda mi si�, �e umieram! S�uchaj, 10 dzie� jak �adnej wie�ci o Tobie, w Lombardii si� bij�683, poprzerywane mosty i drogi � kiedy� si� czego o Tobie dowiem? Nakwaski684 tylko powiada�, �e mu Aleks. Pot. pisze z Genewy, i� tam Nat. przyby�a ju�. Czemu�cie si� rozdzieli�y, nie trzeba si� rozdziela� w takich dniach S�du! Tymczasem tu formuje si� Legia z przytomnych Polak�w685 � sejmiki i niezgoda. P. Adam wszystkich za �eb we�mie i pod Towia�skiego rz�dy poci�gnie � widz� to jasno � Makryny zacny Duch walczy, jak mo�e, przeciwko temu. O chor�giew ju� k��tnia � jednak ona przemog�a. B�d� herby polskie, nad nimi twarz Chrystusa z chusty �w. Weroniki z podpisem: ,,Chrystus zwyci�y�, a na drugiej stronie Naj�w. Panna Cz�stochowska � za tydzie� maj� zanie�� Papie�owi do pob�ogos�awienia i wyruszy�. Mick. okropnie si� opiera temu, by W�adys�. dow�dztwa nie obj��686 � kilku ��da�o W�adys�awa � on powsta� i rycze� zacz��, �e W�ad. cz�owiekiem partii (jakby sam Mick. nie by� straszliwie i straszliwiej daleko 682 Oczywi�cie mowa o rewolucji lipcowej 1830 r., kt�ra obali�a Karola X i arystokratyczny rz�d Auguste Jules A. Polignaca (1780�1847), premiera i ministra spraw zagranicznych Karola X, powo�uj�c na tron ,,mieszcza�skiego kr�la� Ludwika Filipa (tzw. monarchia lipcowa 1830�1848) � oraz o rewolucji lutowej 1848 r., skierowanej przeciwko rz�dom wielkiej bur�uazji, kt�ra spowodowa�a abdykacj� Ludwika Filipa i og�oszenie tzw. drugiej republiki francuskiej. 683 23 marca 1848 r. Karol Albert wypowiedzia� wojn� Austrii i wyda� swym wojskom rozkaz wkroczenia do Lombardii. Armia jego szybko zacz�a si� powi�ksza� na skutek nap�ywu ochotnik�w z ca�ych W�och. Dow�dca wojsk austriackich, marsz. J. J. W. Radetzky (1766�1858) wycofa� si� pocz�tkowo, by potem przej�� do kontrataku, kt�ry zako�czy� si� odwrotem i kl�sk� Karola Alberta, a wkr�tce jego abdykacj� i wygnaniem. 684 Henryk N a k w a s k i (1800�1876) � syn Anny z Krajewskich (1781� 1851), autorki powie�ci i wspomnie�, i kasztelana Franciszka Nakwaskiego, publicysta i emigracyjny dzia�acz demokratyczny, m�� Karoliny z Potockich 1� v. Starze�skiej (1798�1875), literatki. Wyda� kilka dzie�, po�wi�conych uregulowaniu sprawy w�o�cia�skiej w Polsce. Krasi�ski pisa� o nim w li�cie do B. Trentowskiego z dn. l V 1847: ,,Poczciwy i dobry, i wylany cz�owiek, jednej mu brak rzeczy (...] cnoty, zalecanej jeszcze przez Biskupa warmi�skiego: �cnota nad cnotami... za z�bami�. Tej brak mu, a potem jej brak szczeg�lnie jego �onie...� (Listy Krasi�skiego. T. 3. Listy do J. S�owackiego, R. Za�uskiego, E. Jaroszy�skiego, Kajetana, Andrzeja i Stanis�awa Ko�mian�w, B. Trentowskiego, op. cit.) 685 Legion Polski A. Mickiewicza powsta� oficjalnie 29 marca 1848 r. Tak� dat� nosi Akt zawi�zania Zast�pu Polskiego. Terminu ,,Legia� u�ywa� w�wczas w swych polskich listach i przem�wieniach sam Mickiewicz. 686 W�adys�aw Z a m o y s k i coraz bardziej wysuwaj�cy si� w owym czasie na czo�o tzw. Hotelu Lambert, tj. obozu monarchistycznej prawicy emigracyjnej w Pary�u, bawi� w�wczas w Rzymie i porozumiewa� si� z miejscowymi libera�ami oraz z rz�dem papieskim w sprawie przyj�cia na s�u�b� papiesk� pewnej ilo�ci prawicowych oficer�w; zwalcza� natomiast w bardzo ostry spos�b Mickiewiczowsk� ide� Legionu Polskiego we W�oszech, wrogi za�o�eniom rewolucyjnym i republika�skim Legionu. tym samym), �e powinien jak prosty �o�nierz wej�� do tej Legii, �e nigdy wodzem by� nie mo�e � a sam ju� pisze proklamacje do wszystkich lud�w s�owia�skich � ka�e je drukowa� w Propagandzie wszystkimi dialektami s�owia�skimi687 � powtarzam, stara si� o to, by ten sztandar �wi�ty (pami�tasz przeczucie moje o Naj�w. Pannie, za kt�r� Duchy Ojc�w id�, i to z w�oskiego jeziora), przez Makryn� poradzon, poszed� za nim, a nie on za sztandarem. My�l za� tego sztandaru jest taka: zbawi� Polsk� od rzezi i by zmartwychwsta�a w imieniu Chrystusa i Naj�w. Bogarodzicy, tak jak narodzi�a si� niegdy�. W�adys�awa tu nie ma ni �adnego wojskowego. To okropnym. Ja namy�lam si� i prosz� natchnienia u Boga � czy p�jd� z tymi kilkoma? Uwa�asz, to pewna, �e st�d id�cy ruch katolicyzmowi i chrze�cija�stwu Polsk� zatrzymawa � sk�din�d id�cy wydaje j� na pastw� zniszczeniu socjalnemu i Anty-Chrystusowi. Bo Anty-Chryst nie tylko w osobisto�ci car�w! Pojmiesz, jakom miotany, jakom nieszcz�liwy, jak si� l�kam o Ojca, jak si� l�kam o Ciebie, jak czuj�, �e to S�d ostatni! ach! Dialy, Dialy! Je�li p�jd�, to dop�ki b�d� m�g�, dop�ty b�d� Ci donosi� o sobie. Eliz� tu z siostr� oczywi�cie zostawi�, p�jd� pieszo, z karabinem na plecach � niczego nie chc� ni ��dam ju� na ziemi pr�cz odozobaczenia Ciebie i Ojca i waszego ocalenia. Tego ��dam i prosz� u Boga, to mi b�dzie najs�odsz� i jedyn� wa�n� po�wi�ce� nagrod�. O duszo duszy mojej, ach! jak�e�, jak�e� my wszyscy pod r�k� Bo�� stoimy! W Wiedniu m�wi�, �e spokojnie, lecz W�gry mia�y og�osi� si� rzplt�688. Zawczoraj pisa�em do Ciebie, by� rozrz�dzi�a, jak si� wyda Ci najsk�adniej, moimi pieni�dzmi u Thurneyssena, zostawiaj�c zawsze sobie na wszelki przypadek 100 000 fr., z kt�rych cz�� mo�e si� zda� i Elizie, by z g�odu nie przysz�o jej i ma�ym umrze�, a� jaki� czas przeminie, i do Thurneyssena w swoim li�cie pisa�em, a morzem wszystko przez Bucciego � pisz Ty przez Nice� l�dem lub morzem przez Marsyli� tu do mnie lub do Elizy, pod jej kopert�, odbierze ona, cho�bym ju� by� wyruszy�. Okropnie, okropnie nic nie wiedzie�, co si� z . Tob� dzieje, okropnie, je�li przyjdzie wyruszy�, nie �cisn�� Ci r�ki raz ostatni przed wyruszeniem. Ach! Nie wiem, nie wiem, co zrobi�. O Dialy moja najdro�sza, m�dl si�, m�dl si� i ufaj w Bogu, ufaj, o Dialy! Niech nam przebaczy nasze grzechy, niech wspiera nas na mocy serca, niech b�ogos�awi nam i ratuje nas. Gdzie Ty b�dziesz? gdzie Ty si� podziejesz? My�l�, �e do Irydii si� dostaniesz, mo�e z Lusz� nawet, �e tam przeczekasz, a� si� wielki ten apokaliptyczny dramat odb�dzie � ach! apokaliptyczny! Wzruszone s� same pot�gi niebieskie, s� i piekielne, a czynne i wrz�ce � przeczekaj w pokoju i ciszy te dni okropne, a gdybym zgin��, gdyby�my ju� si� na ziemi nie odozobaczyli, o duszo duszy mojej, pami�taj, b�d� dobr� dla Elizy i dla ma�ych. Wierz mi, znajdziesz zawsze w Elizie serce przywi�zane i szlachetne, a Adzio689 niech Ci czasem mnie przypomina � i o Ojcu moim pami�taj � gdyby by� biedny, wygnany, schorza�y, daj mu ten pokoiczek w Irydu, co mia� by� moim. Powierzam Ci, o duszo, wszystko, co si� ze mnie i po mnie zostanie na smutnej tej ziemi! Daruj, �e to wszystko pisz�, Dialy, bo Ci� okrutnie smuc�, ale wszystko nale�y przewidzie� i to uroczysta chwila, uroczysta � w ka�dej chwili mog� wzi�� postanowienie rozstrzygaj�ce los m�j, wi�c pisz� 687 Zapewne chodzi o Sk�ad zasad, ideow� deklaracj� Legionu, kt�ra zosta�a wydrukowana w drukarni De Propaganda Fide w przek�adzie na j�zyk w�oski jako ulotka pt. Simbo politico polacco. Istnia� r�wnie� przek�ad francuski Principes de la Pologne renaissante i chorwacki Simbol politi�ki polja�ki. Z. K. otrzyma� odpis Sk�adu zasad od A. Mickiewicza. 688 Rewolucja na W�grzech wybuchn�a 15 marca 1848 r. Na jej czele stan�� Ludwik K o s s u t h (1802�1894), kt�ry nada� powstaniu charakter republika�ski i demokratyczny, poruszy� masy ludowe, przeprowadzi� przez Sejm w Debreczynie detronizacj� dynastii habsburskiej na W�grzech (14 IV 1849). Powstanie w�gierskie zd�awi�a ostatecznie 13 VIII 1849 r. armia rosyjska pod dow�dztwem marsz. L .Paskiewicza. 689 Starszy syn Zygmunta Krasi�skiego, W�adys�aw. jakby wol� ostatni�. Bogu ufaj zawsze, wci��, zawsze, wiecznie Boga mi�o�ci ufaj, bo On mi�o�ci� niesko�czon�! Biedny Jerzy! pisa� do mnie. Musi by� we Lwowie lub Krakowie teraz � z 13 Kasia pisa�a do Elizy, �e si� czuj� wszyscy w Krakowie nad wulkanem, �e nami�tno�ci galicyjskie (to jest rzezie) gotowe wybuchn�� zn�w. Gdzie August, August, kt�ry tylekro� mi powtarza�, �e gdy si� zacznie abominatio desolationis690 , to trzeba ucieka� z Judei i przeczeka� t� por�. Gdzie on? � pewno w Berlinie, ale o tej chwili w Berlinie mo�e ju� i rzplta, bo si� kr�l opiera�. Ach! �eby� Ty mog�a by� ju� w Irydii o tej chwili � ach! Bogu bym dzi�kowa�! bo mam straszne przeczucie o Babilonie! Wiesz, duszo mojej duszy, wci�� brzmi mi w uszach Tw�j g�os: O mon p�re, ach! �eby� wiedzia�a � nie wiedzia�a� nigdy, ale ilekro� to �piewa�a�, zawsze mi si� marzy�o, �e si� taka chwila zdarzy, w kt�rej go broni� nie b�d� m�g�, w kt�rej on obrony b�dzie potrzebowa�, a mnie nie b�dzie przy nim. O duszo duszy mojej, biedna Twoja matka szcz�liwsza. 1 8 4 8. R z y m. 2 9 m a r c a. Moja najdro�sza Dialy! Dzi�ki Bogu, mam przynajmniej listy Twe z 10-go, 11-go, 12-go � w ostatnim, �e przyjecha� Aug. Dzi�ki Bogu, on przynajmniej dobrze poradzi Tobie, co robi�. L�kasz si� dla mnie pana Adama pod wzgl�dem Towia�szczyzny � l�kaj si� go, ale pod innym zupe�nie, to jest, by we mnie uznawszy koniecznego nieprzyjaciela, mnie nie zwyci�y� i g�owy z karku nie zdj�� � bo niezawodnie nigdy nic piekielniejszegom nie zna� na ziemi od tego cz�owieka. D�engis i Pankracy w nim po��czeni i zharmonizowani. Wszystko zniszczy� i obali�, i swoje postawi� � oto pop�d, kt�ry w nim wiecznie �yw. Ju� tu zacz�� okropnych scen si� dopuszcza� � 12 m�odych ludzi schwyta� i o�wiadczy� im, �e si� wcale Towia�skiego nie zrzek�, na aposto��w ich swoich obra�, koniecznie ��da, by w r�ce mu oddano chor�giew, z kt�r� chciano i�� do papie�a i kt�rej mia� papie� b�ogos�awi�691 . Zamoyskiego, kt�rego nie ma, zmiesza� z b�otem na posiedzeniu, ksi�y zar�wno przytomnych, kilku odst�pi�o wtedy, 12 si� zosta�o. Dzi� ich zgromadzi� u siebie i tak m�wi� do nich: ,,Kto nie z nami, ten przeciwko nam. Albo dostaniem chor�giew i b�ogos�awie�stwo papie�a, albo si� obejdziem bez niego � i w marsz. Na Moskw� si� nie targa�, bo potrzebna nam, o Francji nic nie m�wi�, bo jej s�u�� � a teraz powiem sekret jeden i b�dzie przysi�ga�. Na to oznajmienie stary jeden oficer i drugi s�u��cy Odescalchowej wyszli � zosta�o tylko 12 i id� do Makryny, by im chor�giew da�a. Makryna im nie da jej. B�d� najokropniejsze rzeczy. L�kam si�, by p. Ad. nie chcia� do tego i W�och�w wmiesza�, i przeciw ksi�om podburzy�. Wczoraj Kis-w� z�aja� okropnie, �e si� cieszy�a z wie�ci, jakoby admira� m�ody692 do rz�d�w si� by� dosta�. M�wi� jej publicznie przed 10 Polakami, �e wszyscy, co z takiej wie�ci si� cieszyli, znani i zapisani w ksi�dze i �e ich odnajd� na polskiej ziemi, i �e pod s�d poddani b�d�, i �e krwi potoki sp�yn�, �e raz trzeba dramat zako�czy�. Oczywi�cie, jemu tylko chcia�o si� pozoru b�ogos�awie�stwa od Piusa, za pomoc� wrzekomej zgody z ksi�mi osi�gni�tej, by st�d si�� t� wykrad�szy, odda� j� w r�ce Towia�skiego. 690 Abominatio desolationis (�ac.) � wstr�t zniszczenia, spustoszenia. 691 Legion zdo�a� zgromadzi� w Rzymie tylko 14 uczestnik�w, byli to przewa�nie arty�cimalarze, stypendy�ci Warszawskiej Szko�y Sztuk Pi�knych. Por. przyp. 3 do listu z 27 III 1848. 692 Fran�ois Ferdinand Filip Marie d'Orleans, ks. d' J o i n v i l l e (1818- 1900) � trzeci syn Ludwika Filipa, od r. 1843 kontradmira�. Po wybuchu rewolucji lutowej 1848 r. z�o�y� dow�dztwo w r�ce w�adzy republika�skiej i odp�yn�� z Algieru (gdzie si� w�wczas znajdowa�) do Anglii, �yj�c odt�d na uboczu. Okropny cz�owiek, ju� u mnie od dni 10 nie by� � ani sobie go ju� �ycz� spotka�, bo skoro spotkam, przyjdzie do walki � i to do ostatecznej! � August niech wie o tym wszystkim, ale nikt wi�cej, nikt wi�cej. Nie szkod� sobie samej w takich czasach rozsiewaj�c takie wie�ci, by ta furia, �ona jego, jeszcze nie wpad�a na Ciebie. Moskal�w pe�no u niego bywa, czekaj� na� w przedpokoju To�stoje i Urussowy693 � powiadam Ci, wszystko okropne, bo w tym cz�owieku jest dzika nienawi�� taka, �e w istocie na ni� patrz�c, nie spos�b poj��, �e tylko ludzka, �e serce, cz�owiecze tylko, tak� mo�e oddycha�. On chyba si� ma za kata naznaczonego przez Boga samego! Powtarzam, l�kam si�, by tej sprawy polskiej nie sprowadzi� a� na bruk uliczny i nie podjudzi� nami�tno�ci w�oskich przeciw ksi�om i papiestwu. M�wi�, �e sam Tow. czeka od 3 tygodni w Perugia694. O duszo duszy mojej, o duszo, widzisz wi�c, �e mnie Towzna nie schwyta�a, ale przyznaj�, �e co� piekielnego w niej czuj�, a co do Makryny, zacn� i poczciw� szlachciank� polsk� w niej odnalaz�em, przeorysz� tak�, jak niegdy� bywa�y. Dziwnie na sw�j wiek i przebyte m�ki urodziwa, dziwnie czasem z natchnienia m�wi�ca, ale to pewna, �e wi�cej czuj� piek�o w Towia�szczy�nie, ni� Duchy niebieskie w niej. Ona dot�d jedna tu trzyma jeszcze pana Adama, w tej chwili ze swymi 12-ma poszed� do niej � zobaczym, kto wygra w tej walce. Wszystko mi to Apokalypsis przypomina niezmiernie. Dzi�ki Ci, �e mi si� dodawasz, dzi�ki Ci, potrzeba mi ich, dzi�ki Ci, ach! wci�� dr�y Duch m�j mi�dzy dwiema przepa�ciami � w jedn� dr�y, by� Ty nie zlatywa�a, co chwila, w drug�, by Ojciec nie spad�. Z 17-go z Krakowa dzi� by� list od Kasi � konstytucj� wiede�sk� og�osili byli. Adam na czele t�um�w poszed� domaga� si� od Deyma uwolnienia wi�ni�w i otrzyma� � wi�c triumfem niesion by� na r�kach ludu � wszyscy si� �ciskali, Niemcy i Polacy695. Krzyczeli wiwat Deym, wiwat Potocki itd. Taki by� pierwszy dzie� � ale czy nast�pne podobne temu b�d�? Z 16-go by� list od Ojca dzi� z Warszawy, ju� tam panowa� wielki strach i niepewno�� przysz�o�ci. Co tu robi�? gdzie si� uda�? Niech Aug. Ci radzi. Sam nie wiem, co uczyni� za dni kilka. Niech Aug. tak�e powie, co najlepiej z tymi 200 000 fr. uczyni�, co u Thurneyssena � czy kupi� 3%, co tak si� zni�y�. A 100 000 fr. pozosta�e niech w ka�dej chwili b�d� na Twoje us�ugi, zaraz z nich wszystkie d�ugi pop�a�, natychmiast pop�a�, by� mog�a w ka�dej chwili wyruszy�, prosz� Ci� � zarzniesz mnie, nie robi�c, jak m�wi�, prosz� i zaklinam. Zaraz si� zatrudni� Twoim interesem Rotszyldowym i zachowam Ci got�wk� ten pieni�dz. Vado chce wyje�d�a� w tych dniach � mam nadziej�, �e jutro otrzymam reszt� Twoich list�w do 19-go, bo dzi� bym ju� z 19-go powinien mie�. O Bo�e! Bo�e! okropniem zes�ab� na nerwy i cia�o ca�e, jako� nie odnajduj� siebie, nie, najczarniejsze przeczucia moc mi moj� wszelk� odejmuj�, to �le i bardzo �le, ale oto bym sam gard�o pod n� podda�, by ju� si� uspokoi�, odpocz��! Pfuj! Pfuj! o przekl�te nerwy! o m�j biedny Ojciec! Taka nawa�a bole�ci w g�owie mojej i sm�tnych obraz�w, �e szpik w ko�ciach mi wysycha. Jeszcze dni 693 O wizycie Rosjan u A. Mickiewicza pisze r�wnie� M. Budzy�ski w Wspomnieniach z mojego �ycia, op. cit. Jednak�e osoby te trudne s� do zidentyfikowania. Nazwiska pozwalaj� s�dzi�, �e byli to przedstawiciele arystokracji, z rod�w licznie rozrodzonych i cz�sto podr�uj�cych po Europie. 694 By�o to echo nieprawdziwych pog�osek, kr���cych w�wczas po Rzymie. 695 Rewolucja wiede�ska z 13�15 III zmusi�a do ust�pienia kanclerza Klemensa Metternicha, w kt�rym widziano uciele�nienie europejskiego systemu reakcji. Po jego ucieczce 15 III cesarz Ferdynand og�osi� wolno�� prasy i utworzenie gwardii narodowej, obieca� amnesti� polityczn� i konstytucj�. 17 III nast�pi�o istotnie uwolnienie wi�ni�w politycznych w Krakowie. Adam P o t o c k i (por. przyp. do listu z dn. 8 IX 1843 r.), kt�ry odegra� wybitn� rol� w okresie 1848/49 najpierw w Krakowie, a potem jako delegat do Rady Pa�stwa w Wiedniu i pose� na sejmy galicyjskie, w�wczas zaanga�owany by� w ruchu rewolucyjnym. Maurycy D e y m (1808�1852) radca w gubernium lwowskim, starosta w Pradze czeskiej; w r. 1846 przyby� do Krakowa w charakterze komisarza rz�dowego. kilka poczekam, zobacz�, co robi�. Teraz zaraz si� dowiemy, co si� rozpocz�o i jak w Galicji. �ciskam Augusta, serdecznie go �ciskam, powiedz mu wszystko, com Tobie pisa� kiedy o panu Adamie, pr�cz o wyprawianiu mnie do Petersburga696, bom da� s�owo na to i nie chc� go �ama�, zreszt� wszystko, i powiedz, �e ilekro� o nim wspomina�em, to si� wzdryga� jakby od nienawi�ci przeciwko Augustowi � niech wie August. Zar�wno nienawidzi wszelk� filozofi�, jak wszelki ko�ci�. Inteligencja mu wszelka niezno�na, �wiat�o mu gorzkim � kochankami ciemno�ci! Wszystko, co tajne, skryte pod ziemi�, wszystko, co nie pod s�o�cem, serce jego rozradowywa � ku wszelkiej kl�sce, nieszcz�ciu, m�czarni, mog�cej spotka� cz�owieka lub wielu ludzi, wyt�a nozdrza i chwyta w powietrzu zapach idealny krwi jeszcze nie rozlanej! Taki jest � niech te jego znamiona zna August, bo i August z nim niechybnie si� spotka. Lecz niech August zachowa dla siebie. Pisa�em st�d po wielokro� na Twe r�ce do Thurneyssena, zawsze z tym samym. Niech August przyda rad swoich, a jeszcze raz powtarzam i zaklinam, 100 000 fr. zachowaj dla siebie na wszelki wypadek u Thurneyssena, 200 000 fr. mnie za� wsad� w renty 3% � zapewne to jedno mi pozostanie na ziemi! Wi�cej bym nie ��da�, byleby z tym by� pokoik jeden w Irydii � i spok�j serca o ukochanych! Biedny Adzio! Kiedy patrz� na� teraz, to mi si� straszno robi, na t� sukienk� prze�liczn�, kt�r�� mu przys�a�a, gdy patrz�! a mo�e �ebra� b�dzie kiedy�!!! Jako� �le mi i marno mi bardzo na duchu, o Dialy � p�aka�em z p�acz�cymi, nie ciesz� si� z ciesz�cymi si�! ach! ten Ad. owia� mnie piekielnym tchnieniem, ach! ach! tam jest szata�skiego co�! 3 0 m a r c a. Dzi� zn�w nic nie przysz�o � ni gazet, ni list�w, zn�w nic o Tobie nie wiem. Terror moskiewski w Warszawie okropny, Bo�e! Bo�e! zmi�uj si� nad nami. Mick. tu coraz gorzej dokazuje, wypowiedzia� wojn� otwart� ksi�om, co z tego b�dzie, przewidzie� nie mo�na. List Tw�j wraz z listem Kisielewowej, danym mi, szl� przez Prze�dzieckiego697, co wyje�d�a do Neapolu, bo poczty niepewne � i ten pieni�dz Ci zachowam got�wk� u siebie. List Mieczys�awa istotny, niesfa�szowany wcale. Kisielewowa serdecznie Ci si� k�ania. W tej chwili wzywa mnie Makryna, bym jej radzi�!!! Tu si� okropne sceny rozpoczn�. L�kam si�, by ludu nie wmiesza� p. Ad. do tego wszystkiego i o kopu�� by nie posz�o698. Bogu Ci� polecam i powierzam, Augustowi powiedz wszystko. Do odozobaczenia, do odozobaczenia, przyciskam Ci� do serca. Tw�j teraz i na wieki Z. 2 k w i e t n i a 1 8 4 8. R z y m. O duszo duszy mojej! Wszyscy�my w uroczystej chwili, wszyscy przed Bogiem. Okrutnie mi, okrutnie, nie wiem, co z Ojcem si� dzieje � m�wi�, �e w Warszawie co� si� ruszy�o ju�, 696 Por. list z dn. 9 II 1848. 697 Mieczys�aw Prze�dziecki � syn Konstantego, d�ugoletniego marsza�ka szlachty gub. podolskiej, i Adelajdy Olizar�wny, brat Aleksandra � historyka, p�niejszy m�� Honoraty Komar�wny, c�rki Aleksandra, bratanicy Delfiny. �M�wiono o nim, �e by� raniony w serce, �e mu pi�kna Zofia Branicka, p�niejsza ks. Odescalchi odm�wi�a wzajemno�ci� � zanotowa�a G. z G�nther�w Puzynina ( W Wilnie i dworach litewskich, op. cit.). O pobycie M. Prze�dzieckiego w r. 1848 we W�oszech m�wi M. Budzy�ski we Wspomnieniach z mojego �ycia op. cit. 698 K o p u � a � tu symbol Watykanu, Ko�cio�a. S�owa te s� zapewne echem zgromadzenia Polonii rzymskiej w sprawie wyst�pienia zbrojnego Polak�w w wojnie w�oskiej, kt�re odby�o si� 28 III i gdzie przemawia� Mickiewicz, gwa�townie atakuj�c przeciwnik�w i sam r�wnie gwa�townie atakowany, W miesi�c p�niej, 29 IV Pius IX og�osi� neutralno�� w wojnie z Austri� i przeszed� na stron� kontrrewolucji. �e w Krakowie og�oszona rzplta699 i 15 000 zbrojnego ju� �o�nierza, wszystko to zdaje si� przesadzonym. To jedno pewnym, �e kr�l pruski o�wiadczy�, �e si� ju� do Pozna�skiego nie miesza700. Kto wie, czy takie oznajmienie nie zawiera zdradzieckiego figla w sobie, czy nie wyci�gnie stamt�d wojsk � a wtedy gotowi ch�opi, prowadzeni przez szale�c�w, zacz�� wyrzyna� szlacht�. Co za wir, co za otch�a�. Ludzko�� si� w pewnych chwilach przemienia na pot�g� natury �lep�, niepowstrzyman�, wybuchaj�c� jak lawa, jak p�omie�, jak para, jak morze, jak wszystko, co ma wszechmoc, a nie ma mi�o�ci! O duszo duszy mojej, czuj�, jakobym by� z tych, kt�rzy ziemi obiecanej nie ujrz� ju�, ach! Dialy, Dialy. Ciebie raz jeszcze chcia�bym odozobaczy� przed zgonem. B�g mo�e z wszystkiego wybawi� i kaza� bezpiecznie st�pa� po falach zaburze�. B�g jeden tylko � w nim te� tylko moja nadzieja. Noc najokropniejsz� przeby�em, co chwila na dnie serca czu�em, �e z moim biednym Ojcem �le � mo�e ucieka, mo�e si� b��ka � mo�e!... ach! mo�e!... ach! to niewymowne i pi�ro si� wzdryga pisa�, beati mortui701 . Dobrze i cicho Twojej matce jest w kaplicy tam w Nicei, o duszo duszy mojej! Pami�taj, gdy mnie ju� nie b�dzie, b�d� dobr� dla Elizy i ma�ych, je�li si� zostan� na ziemi, b�d� im dobr�, daj im schronienie w Irydii � i tam czasem wspominaj o mnie! Je�li b�d� m�g�, to przyjd� do Ciebie zaraz po pierwszej chwili zgonu � je�li B�g da i pozwoli, a o tym b�d� pewna, �e si� odnajdziem za ziemi�! Uwa�asz, wszystko to pisz�, cho� serce Ci okaleczam, co jeszcze mam czas pisa�, bo przewidywa� wszystko nale�y, a jakom dawniej najdrobniejszy szczeg� czasowo�ci naszej przewidywa� i urz�dza� zawczasu, tak teraz ju� i rozw�j wieczno�ci! Nie wiem, co uczyni� � w ka�dej chwili wie�ci przyby�e mog� mnie st�d ruszy�, wtedy do Genui rusz�, tam b�d� si� stara� po��czy� z W�ad-em i kilkoma innymi, by samemu zupe�nie nie i��, a dop�ki b�d� m�g� do Ciebie pisa�, b�d� � mo�e i zdarzy si� sposobno�� jeszcze i czas, �e b�d� m�g� wpa�� do Ciebie, odozobaczy� Ci� w Pary�u lub Brukseli. Lecz nic nie mog� przewidzie� � mo�e na Wiede� prosto wypadnie rusza�, mo�e ku Ojcu gdzie b��dz�cemu. Co mo�na odgadn��? Jak�e� dok�adnie wyrachowa�, co B�g czyni� ka�e i w jakich okoliczno�ciach postawi cz�owieka? Lecz pami�taj, dop�ki Ci nie napisz�, �e mo�na, dop�ki nie zapiecz�tuj� Ci listu piecz�tk� ,,B�g s�dzia m�j�, nie wracaj do kraju � w jakim b�d� przypadku. Trzymaj si� si�str Twoich i Elizy. Lepiej by� razem, razem w takich zdarzeniach! Dniem i noc� zalewam si� 699 Organizacja konspiracyjna w Kr�lestwie powsta�a w styczniu�lutym 1847 r. za spraw� emisariusza J�zefa Wysockiego i grona �Entuzjastek� z Narcyz� �michowsk� na czele. Wybitn� rol� odegra� tu Henryk Krajewski, kt�ry w pocz�tkach marca 1848 r. rozpocz�� propagand� na rzecz powstania. Jednocze�nie m�odzie� na wie�� o maj�cej nast�pi� �brance� masowo ucieka�a z Warszawy. Paskiewicz, �wiadomy sytuacji, wyda� w tym okresie szereg zarz�dze�; 25 III rozkaz obsadzenia wojskiem granicy prusko-rosyjsko-austriackiej, a tak�e zakaz gromadzenia si� t�um�w, 28 III rozkaz odebrania broni wszystkim, z wyj�tkiem wojskowych i urz�dnik�w, 31 III za� ostrze�enie, by w razie zamieszek nikt nie wychodzi� na ulic�. Jednocze�nie 19 III we Lwowie 12 tysi�cy ludzi podpisa�o adres, zawieraj�cy 13 ��da�, a w�r�d nich samorz�du, spolszczenia szk�, s�d�w i urz�d�w, gwardii narodowej i sejmu z przedstawicielami wszystkich stan�w. Deputacja wioz�ca ten adres do Wiednia 28 III zatrzyma�a si� w Krakowie, gdzie za lwowskim przyk�adem zawi�za� si� Komitet Obywatelski. Starosta Krieg zezwoli� na utrzymanie gwardii narodowej. 6 IV podany zosta� cesarzowi wsp�lny adres, ��daj�cy niepodleg�o�ci Polski. 700 Patentem z 18 marca t. r. kr�l pruski dozwoli� dw�m prowincjom swego pa�stwa, nie nale��cym do Zwi�zku Niemieckiego, mianowicie Prusom (Zachodnim i Wschodnim) oraz W. Ks. Pozna�skiemu � rozstrzygn�� samodzielnie, czy chc� nale�e� do maj�cych si� zjednoczy� Niemiec. Pozna�skie pochwyci�o t� okazj�, by zamanifestowa� sw� odr�bno��, zawi�zany zosta� Komitet Narodowy w Poznaniu, kt�ry 20 III wyda� pierwsz� odezw�. 701 Beati mortui (�ac.) � b�ogos�awieni umarli. krwi� serca, �zami �cz, modl� si�, modl� o Ciebie i Ojca! Na brzegu tej nies�ychanej otch�ani kl�cz�c, nim w ni� zst�pi�, modl� si� za ukochanych, modl� si�? B�g ocal, B�g ocal, nie mnie, ale jego i Ciebie! Nie potrzeba s��w wielu. Ty zapewne we mnie dusz� mieszkasz i Ty wiesz i czujesz doskonale wszystkie rozpaczne i straszliwe drgnienia Ducha mojego. Do�� na tym, o duszo duszy mojej, b�ogos�awi� Tobie! P�jd� jeszcze dzi� raz do tych �cie�ek ko�o Aqua Acetosa. Dzi� niedziela, dzi� list�w ni gazet � mo�e to ostatni dzie�, kt�rym jeszcze rozporz�dzi� mog�, p�jd� wi�c i odozobacz� miejsca, na kt�rych nieraz przeczuwa�em dzisiejszy dzie� i tak kocha�em Ciebie, tak kochany sam! Dalek� jeszcze by�a chmura czarna, dalek� jeszcze, niebo by�o b��kitne nad g�owami � i nieraz m�wili�my o przysz�o�ci tej � zwa�a si� ona wtedy zmartwychwstaniem dla nas. Dobrze odozobaczy� �cie�ki wiosenne, gdzie si� szcz�liwym by�o! � i pomodli� si�, i pob�ogos�awi�, a potem...! B�g wielki i dobry! 3 k w i e t n i a. Oba Twe listy z 23-go. Wiedzia�em ju� o Berlinie702 � z 23-go list z Warszawy od Aleksandryny. Ojciec chcia� wyjecha�, nie m�g�, zatrzyma� go Rz�d podobno. Makr. twierdzi, �e jej w�r�d modlitw powiedziano, �e mu w�os z g�owy nie spadnie. Wszystko, co w Tobie, i we mnie. Tak, jak czujesz, i ja czuj�. Tak, jake� chora, i ja chory, ledwo pisz�. Zapewne w tych dniach do Genui pospiesz�, ale sam. Tu Eliz� zostawi�. Wszystko zale�y od tego, co si� b�dzie dzia�o zaraz w Ksi�stwie i Galicji � czy od rzezi si� nie zacznie. 100 000 wojska mosk-go w Kr�lestwie. Duch m�j trwogami straszliwymi op�tan. Od Rotszylda przysz�o 900 duk. neapol. dla Ciebie � zmieni� je w z�oto, zachowam dla Ciebie. Kis-wa zaprasza Ci� do Homburga � ��cz� jej list. Z 26-go �Augsburska Gazeta''703 nic o Krakowie ni o Galicji, ni o Pozna�skiem stanowczego nie m�wi. Czekam jeszcze wie�ci dalszych. Nad otch�ani� my wszyscy � m�dlmy si� i ufajmy. L�kam si� bym si� nie rozchorowa�. Ca�ym jedn� trosk� � ach! jedn� rozpacz�. Ja by�em Kassandr�! O Dialy, Dialy!... Nie chc� m�wi� ca�ej g��bi mojego przeczucia � na co? na co? M�dl si� o mnie, jak ja o Ciebie. Z�oto jeszcze mam, mam, nie troszcz si� o to � i El. ma jeszcze, z�otem wezm� od bankiera dla Ciebie, jest z 3 rat 929 dukat. neapolit-skich. Zaraz na napoleony je zmieni�. B�g nas i Polsk� strze�. Niech Chrystus zwyci�y, a nie Antychryst pod jak� b�d� form�. Duszo duszy mojej, b�ogos�awi� Ci, jutro zn�w napisz�. Do obaczenia � do obaczenia Tw�j teraz i na wieki Z. 702 W Berlinie zamieszki rewolucyjne wybuchn�y w dniach 18�19 marca (20 t. m. oswobodzono za� wi�ni�w polskich). Rewolucja berli�ska zmusi�a kr�la pruskiego Fryderyka Wilhelma IV do ust�pstw na rzecz ludu. 703 ,,Allgemeine Zeitung�; wychodzi�a najpierw w Augsburgu, potem w Monachium. DELFINA Z KOMAR�W POTOCKA B�g Ci� strze� � p�kim na ziemi, p�tym Tw�j, a je�li kiedy przyjdzie drwa r�ba�, by Ci� karmi�, licz na moich ramion dwoje, a je�li kula jedno urwie, to na jedno tylko. Przyciskam Ci� do serca... (17 IV 1848) ZYGMUNT KRASI�SKI I ja czuj�, Dialy, czuj�, �em nie ze �wiata tego, co nast�pi� w tej chwili. Przeczuwa�em go, wiedzia�em jego nadej�cia konieczno��, �piewa�em go, a gdy oto stan��, nagle mi si� sta�o, jakbym umar�... (6 IV 1848) W archiwum wierzenickim znalaz�y si� po �mierci Augusta hr. Cieszkowskiego, syna, nast�puj�ce trzy listy hr. Delfiny Potockiej do ojca jego. List bez daty, przypuszczalnie z 9 maja 1872704 704 L i s t b e z d a t y, p r z y p u s z c z a l n i e z 9 m a j a 1 8 7 2, m o w a w n i m b o w i e m o c h o r o b i e A d a m a h r. P o t o c k i e g o, k t � r y z m a r � 1 5 V I 1 8 7 2. Drogi Panie Augu�cie! * Konieczno�� dyktowania tych paru s��w powie Panu jasno, �e wcale nie mam si� lepiej i �e fotografia moja bardzo jest k�amliwa, je�eli �wiadczy o zdrowiu cho�by tylko zno�nym. Szybki bieg czasu, kt�ry rujnuje mnie podw�jnie, zar�wno przez naturaln� rzeczy kolej, jak przez moje niepokoje o wzrok, nikogo nie smuci bardziej ni� mnie, kt�ra dosz�am do tego, �e niepewna ju� jestem jutra. Pomimo tego g��bokiego prze�wiadczenia i mimo bolesnych waha� co do powzi�cia wiadomego Panu postanowienia, mimo �e ze zniszczenia tych cennych papier�w wynik�aby (wiem o tym a� nadto dobrze) wielka strata, * Zar�wno ten, jak i nast�pne dwa listy Delfiny Potockiej t�umaczy�a Eligia B�kowska. nie potrafi�abym post�pi� wbrew �wi�tej dla mnie woli, wydaj�c je, tak jak s�, komukolwiek (komu zreszt�?). Co do wyboru, o jakim Pan m�wisz, tu le�y ca�a trudno��, gdy� tylko ja jedna mog�abym dokona� tej pracy lub komu� w niej pom�c; i cho� od tylu lat Pana o tym zapewnia�am, Pan zdawa�e� si� nigdy nie pojmowa�, jak ci�ko jestem chora i jak wiele musia�am si� wyrzec z przyczyny choroby, kt�ra atakuje r�wnocze�nie g�ow� i oczy. Nie czytuj� ju� nawet otrzymywanych list�w i, jak Pan widzisz, nie mog� sama na nie odpowiedzie�. Tymczasem pomocnik, jakiego mi Pan przysy�asz, wydaje mi si� niemal takim samym kalek�, jak ja. Widzia�am si� zn�w z tym zacnym i drogim Vado, wczoraj, w Mentonie u Pani Lizy, i doprawdy nie zdo�a on zbytnio pchn�� naprz�d tej sprawy. �al patrze�, jak si� zmieni� � ma zreszt� w tych dniach mnie odwiedzi� i przekaza� Panu kr�tk� tre�� naszej rozmowy na �w temat, o kt�rym w paru s�owach napomkn�am pani Kr. Nie w�tpi�, �e Pan pojmuje wag� jakiego� ostatecznego kroku, mog�cego wywo�a� niezadowolenie tego, kt�rego �yczenia s� teraz dla nas dro�sze i bardziej czcigodne, ni� gdyby by� jeszcze z nami i m�g� je sam wyrazi�. Moim zdaniem, je�li chodzi o warto�� niekt�rych z tych pism, nie by�oby zbyt wielkim zadufaniem pos�u�y� si� nimi, tak jak post�piono z pami�tnikami Talleyranda, gdy� bez w�tpienia te skarby duszy, wiedzy, wyobra�ni godne s� przestarza�ych protoko��w i not dyplomatycznych, jakimi uraczy� nas mo�e biskup z Autun. A zatem, jak sam Pan powiedzia�e� kt�rego� dnia, trzeba albo po�o�y� piecz�� na tym wszystkim i za trzydzie�ci lat dokona� wyboru, albo te� obr�ci� to ju� dzisiaj w stos popio�u, bo ze wszystkich wiarus�w Starej Gwardii zosta�y ju� tylko dwie kaleki, Vado i ja. Smutna alternatywa, przyznaj� Panu. Niech si� Pan postara przes�a� mi jak najszybciej wiadomo�ci o ksi�ciu Jerzym, bo cho� w stosunku do mnie okaza� si� troch� bezrozumnym, nie mog� zapomnie� przyja�ni, jak� mia�am dla niego w dobrych czasach m�odo�ci. Niepokoj� si� te� ogromnie o Adama; jak�� strat� by�oby to �ycie tak u�yteczne i z�amane tak wcze�nie! Prosz� mi bezzw�ocznie odpowiedzie�, dok�d pojedziesz Pan z Wenecji, nie wiadomo, czy znowu nie spotka�abym si� tam z Panem. Tamt�dy wiedzie moja droga do Hall ko�o Wiednia. Te wody zosta�y mi zalecone jako nie- Cher Monsieur Auguste, L�obligation de dicter ces quelques mots vous dira suffisamment que je ne suis gu�re mieux et que ma photographie est bien menteuse, si elle accuse une sant� meme passable. Quant � la rapidit� du temps qui me d�truit doublement, tant par la marche naturelle des choses que par mes anxi�t�s pour ma vue, personne n'en est plus impressionn�e que moi, qui en suis arrivee � compter � peine sur le lendemain. Malgr� cette conviction profonde et toutes les p�nibles h�sitations du parti � prendre que vous savez, malgr� la pert� immense qui r�sulterait (je ne le sais que trop) de la destruction de odzowne, rzecz w tym, aby wiedzie�, czy starczy mi si� na przedsi�wzi�cie takiej podr�y. Mieli�my tu zim� bardzo ci�k� i do dzi�, 9 maja, daje si� nam we znaki brak s�o�ca. Dzi�ki za pi�kne fotografie Pa�skich dzieci, kt�re wydaj� mi si� cieszy� pe�n� pomy�lno�ci�; � oby B�g je Panu zachowa�, tysi�ce serdeczno�ci. Do tego�, list bez daty, z jesieni l 876 * Panie Hrabio, Hrabina Potocka, nie mog�c pisa� sama, poleci�a mi przekaza� Panu tych par� s��w, po pierwsze, aby uzyska� wiadomo�ci od Pana, kt�rych od tak dawna jest pozbawiona, a tak�e aby donie�� Panu, �e po bardzo smutnym lecie, kiedy nie mog�a nawet podr�owa�, od czterech tygodni i w chwili gdy radzono jej wr�ci� na Po�udnie, chwyci� j� reumatyzm, mianowicie stawowy lub mi�niowy, tak silny, �e powoduje we wszystkich cz�onkach okrutne b�le i nie pozwala jej opu�ci� ��ka. Bezsenno�� i brak pokarm�w powoduj� w dodatku os�abienie i do�� zrozumia�y upadek ducha. S�usznie lub nies�usznie Hrabina uwa�a, �e zdrowia ju� nie odzyska, i niemo�no�� wprowadzenia w tej chwili �adu we wszelkie jej sprawy pogarsza jej stan. Liczy na Pana, �e pomo�esz jej w tym, co najbardziej le�y jej na sercu, to znaczy w sprawie korespondencji hr. K. Po ju� poczynionych ograniczeniach, zbi�r �w przekaza�a pani R�y Krasi�skiej dla jej synaa, do czasu kiedy b�dzie ju� m�g� oceni� i spo�ytkowa� te cenne fragmenty. Ale poniewa� jest, jak i Pan, zdania, �e pr�dzej ni� za jakie pi�tna�cie lat nie nale�y dotyka� tych wszystkich popio��w � pakiet b�dzie na wszelki wypadek zapiecz�towany i zaadresowany na Pa�skie nazwisko, Pan za� do�o�y stara�, aby pod �adnym warunkiem nie uczyniono z niego przedwczesnego u�ytku. Zw�aszcza gdy Hrabina dowiedzia�a si�, �e biedna pani Liza, kt�ra w swoim czasie tak bardzo interesowa�a si� t� publikacj�, p�niej, pod koniec �ycia, ju� o niej nie wspomina�a... [?] W razie nieobecno�ci Hrabiny skrzyni� z papierami zdeponowano by dla Pana u ksi�ny de Beauvau. Ale przede wszystkim, Panie Hrabio, prosz� przes�a� wiadomo�ci o sobie, kt�rych brak budzi tu wielki niepok�j. J. Krzy�anowska * Pisany po �mierci hr. Elizy Krasi�skiej, zm. 15 maja 1876. [W�asnor�cznie] 91, Boulevard Haussmann Zniszczy� by�oby rzecz� fataln�, a nierozwa�nie wyda� swoje �ycie na �up oboj�tnej publiczno�ci � niepodobie�stwem. Uwa�am wi�c, �e lepiej nie robi� nic, ni� zrobi� �le. Nale�y zreszt� nie tylko przewidywa�, ale i �yczy� sobie, aby ta urocza wdowa, tak m�oda, tak samotna, powt�rnie wysz�a za m��. �egnaj, drogi i niezawodny przyjacielu. Ja czuj� si� bardzo �le! Delfina a R�a K r a s i � s k a z Potockich, 2 v. Edwardowa Raczy�ska, synowa poety, matka jego wnuka, Adama Krasi�skiego. ces precieux papiers, je ne saurais aller contre une volont� qui m'est sacr�e, en les livrant, tels qu'ils sont, � qui que ce soit. (D'ailleurs � qui?) Quant au triage, dont vous parlez, c'est l� que g�t toute la difticult�, car ii n'y a que moi qui pourrais faire ou aider quelqu'un d faire ce travail; et depuis plusieurs ann�es que je vous 1'affirme, vous n'avez jamais sembl� comprendre � quel point je suis atteinte, et de quelles privations ma vie est �prouv�e par ce mal qui attaque en m�me temps la tete et les yeux. Je ne lis m�me plus les lettres que je re�ois, et comme vous le voyez, n'y puis r�pondre moi-m�me. Or l'auxiliaire que vous m'envoyez me semble presaue aussi �clop� que moi. J'ai revu ce bon et cher Vado, hier, � Menton, chez Madame Lise, et certes ce n'est pas lui qui avancerait grandement l'affaire. Son changement fait peine � voir � il doit d'ailleurs venir me voir ces jours-ci, et vous transmettra le r�sum� de notre entretien sur ce sujet, dont j'ai touch� quelques mots l� Madame Kr. Vous comprenez, j'en suis s�r�, la poignante responsabilit� d'une d�marche d�finitive, qui pourrait m�contenter celni, dont les volont�s nous sont plus ch�res et plus v�n�r�es, que s'il �tait encore l�, pouvant les transmettre lui-m�me. Mon avis serait, que, quant l� la valeur de quelques uns de ces �crits, il ne serait pas trop pr�somptueux d'en user comme on a fait pour les m�moires de Tayllerand, car certes, les tr�sors d'�me, de science, d'imagination valent bien les protocoles et les notes diplomatiques d�mod�es, que peut nous offrir l'�v�que d'Autun. Donc, comme vous le disiez vous-m�me un jour, mettre un scell� sur tout cela et en faire le triage dans trente ans, ou en faire un monceau de cendres aujourd'hui, puisque de tous les Vieux de la vieille, il ne reste que deux impotents, tels que Vado et moi. Dure allernative, je vous l'avoue. T�chez de me donner, au plut�t, des nouvelles du Prince Georges; quelque insens� qu'il ait �t� � mon �gard, je ne puis oublier 1'amiti� que j'avais pour lui au bon temps de la jeunesse. Je m'inqui�te aussi beaucoup d'Adam, quelle perte que cette existence si utile et bris�e si t�t! R�pondez-moi tout de suite pour me dire o� vous allez apr�s Venise; qui sait si je ne vous y rejoindrai pas encore. C'est mon chemin pour aller � Hall pr�s de Vienne. Ces eaux me sont absolument indiqu�es, le tout est de savoir si j'aurai la force d'entreprendre un voyage. Nous avons eu ici un hiver tr�s froid et jusqu'� pr�sent, 9 mai, c'es de 1'absence du solei� qu'il faut se plaindre. Merci pour les jolies photographies de vos enfants qui me paraissent en pleine prosperite; � que Dieu vous les garde, mille et mille amities. Do tego�, list bez daty, z jesieni 1876705 705 D o t e g o �. [r. 1876�77] Mam nadziej�, �e nie urazi�y Pana znowu wyja�nienia zawarte w moim ostatnim li�cie; skrupu�y te absolutnie musia�am Panu zakomunikowa�, gdy� odnosz� si� one nie do mnie. My wszyscy, kt�rzy�my go kochali (a zosta�o nas bardzo niewiele), nie mo�emy dzia�a� nie zapytuj�c si�, �czy on by nas pochwali��. Ot�, powtarzam, nie s�dz�, aby on upowa�ni� mnie do przekazania komu� kiedykolwiek tej korespondencji, co za� do okrojenia jej, jak Panu wiadomo, nie mam po temu mo�no�ci, gdy� oczy moje nie pozwalaj� mi ju� ani czyta�, ani pisa�. Jedna tylko nasza droga, nieod�a�owana Liza mog�a by�a uwolni� mnie od tak naturalnego wahania. � Jej c�rka jest tutaj i wczoraj ujrza�am j� z wielkim wzruszeniem; ogromnie zyska�a pod ka�dym wzgl�dem i my�l o jej przysz�o�ci zaprz�ta mnie tak, jakby by�a moim dzieckiem. Ale poniewa� jest taka m�oda i ojca prawie nie pami�ta, nie mog� z ni� porusza� tego wa�nego tematu. Celem mego listu, Drogi Przyjacielu, jest przede wszystkim uzyskanie wiadomo�ci o Panu. Oby poprawa stale post�powa�a, mimo Pa�skich trud�w i trosk. Ja wegetuj� w powolnej i Monsieur le Comte, Je suis charg�e par la C.sse Potocka, qui est incapable d'ecrire, de vous transmettre ces ququs, mots; premi�rement pour avoir de vos nouvelles, dont elle est priv�e depuis si longtemps, et pour vous dire aussi qu'apr�s un fort triste �t�, durant lequel elle n'a m�me pas pu voyager, elle a �t� prise, depuis quatre semaines et au moment, o� on lui conseillait de retourner dans le midi, d'un rhumatisme soit goutteux ou musculaire, tellement grave, qu'il a envahi tous les membres avec d'atroces douleurs, et ne lui permet pas de quitter son lit. L�insomnie et le manque de nourriture ajoutent � tout le reste une faiblesse et un d�courage-ment assez compr�hensible. A tort ou � raison la Comtesse croit sa sant� perdue, et l'impossibilite de mettre en ce moment de 1'ordre d toutes ses affaires aggrave son mal. Elle compte sur vous pour 1'aider dans ce qu'elle a le plus � coeur, c'est-�-dire pour la correspondance du C.te K. Avec les restrictions d�j� prises, ce recueil est laiss� par. elle � M.me Rose Krasi�ska pour son fils, vers l'epoque o� il pourra appr�cier et employer ces pr�cieux fragments. Mais, �tant d'avis comme vous, que d'ici � une quinzaine d'ann�es, il n'y a pas lieu de remuer toutes ces cendres � le paquet sera, � tous hasards, cachet� et adress� � votre nom, et vous insisterez pour que l'on n'en f�t jamais un usage pr�matur�. Surtout depuis que la C.tesse a appris que la pauvre M.me' Lise, qui s'int�ressait tellement, autrefois, � cette publication, n'en a plus fait mention du tout, dans ses derniers temps... [?] A d�faut de la Comtesse, cette caisse de papiers serait d�pos�e pour vous, chez la P.see de Beauvau. Surtout, Monsieur le Comte, faites donner de vos nouvelles, dont on est tr�s anxieux. J. Krzy�anowska [W�asnor�cznie:] 91 Boulevard Haussmann. D e t r u i r e serait fatal, mais livrer inconsid�r�ment sa vie au public indiff�rent impossible. Mieux vaudra donc, je crois, ne rien faire, que mal faire. II faut d'ailleurs, non seulement pr�voir, mais souhaiter, que cette charmante veuve, si jeune, si seule, se remarie! Adieu, cher et excellent ami. Je me sens bien mai! Delphine. D o t e g o �. [r. 1876-77] J'esper� que vous n'auTez pas �t� f�ch� de nouveau des ex -plications de ma derniere lettre; c'etaient des scrupules qu'il fallait absolument vous signaler, car ce n'est pas moi qu'ils concernent. Nous tous qui 1'aimions (et il en reste bien peu) ne pouvons agir qu'en nous demandant, �s' i l n o u s e � t a p p r o u v � s�. Or je le rep�te, je ne crois pas qu'il m'e t autoris�e � jamais livrer toute cette correspondance � quelqu'un; et quant � la d�pouiller, vous savez que je n'en ai pas les moyens, mes nudnej rekonwalescencji, kt�ra nie pozwoli�a mi jeszcze nawet ani wyj�� z pokoju, ani wsta� na wi�cej ni� pi�� minut. Co prawda, i pora roku mi nie sprzyja, i niemo�no�� wyjazdu na Po�udnie stwarza bardzo niepomy�ln� komplikacj�. Dosz�am do przekonania, �e nie mog�abym ju� mieszka� w Nicei, bo za mocne tam �wiat�o dla moich oczu. Ale wobec nieuczciwo�ci nicejczyk�w i ogromnej ilo�ci dom�w, jakie zbudowali, b�dzie mi bardzo trudno pozby� si� mojego po mo�liwej cenie. Czy uda�o si� Panu pozby� Champtercier? �egnaj Pan, prosz� mi pisa� o swoich drogich dzieciach [w�asnor�cznie:] i wierz w moj� niezmienn� przyja��. Delfina yeux ne me permettant plus ni de lire ni d'ecrire. II n'y a que notre ch�re Lise, tant regrett�e, qui eut pu me relever de cette h�sitation si naturelle. � Sa fille est ici, et je l'ai revue hier avec grande �motion; elle a beaucoup gagn� de toutes manieres, et 1'id�e de son avenir me preoccupe, comme si c'�tait mon enfant. Mais jeune comme elle l'est, et ne pouvant presque pas se souvenir de son p�re, ce n'est pas avec elle que j'entamerai ce grave sujet. Le but de cette lettre, Cher Ami, est surtout d'avoir de vos nouvelles. Puisse 1'am�lioration s'accentuer de plus en plus, malgr� vos fatigues et vos soucis. � Moi, je v�g�te dans une lente et ennuyeuse convalescence qui ne m'a m�me pas encore permis de sortir de ma chambre, ni de rester plus de cinq minutes debout. Il est vrai que la saison est contre moi et que 1'impossibilit� d'atteindre le Midi est une complication tr�s f�cheuse. J'en suis venue �m'assurer que je ne pourrai plus habiter Nice, comme trop lumineux pour mes yeux. Mais, avec la mauvaise foi des Ni�ois et le nombre incalculable de maisons qu'ils ont b�ties, il sera bien difficile aussi de s'en defaire � un prix possible. Avez-vous eu la bonne chance de vous d�barrasser de Champtercier? Adieu, parlezmoi de vos chers enfants [w�asnor�cznie:] et croyez � mon inalt�rable amiti�. Delphine PRZYPISY opracowa�a DONATA CIEPIE�KO-ZIELI�SKA S�OWNICZEK SKROT�W, KRYPTONIM�W I PSEUDONIM�W Abdykwil � Fontainebleau Ada� � Adam Potocki Adzio � W�adys�aw Krasi�ski, syn Zygmunta Amor; Amorowski � car Miko�aj I Anto� � Antoni Wojtach, s�u��cy Zygmunta Krasi�skiego August; Aug. �August Cieszkowski Babilon � Pary� Baron von Amor � car Miko�aj I Beauv. � Charles-Just-Francois-Victurnien ks. Beauvau-Craon Benkend. � Aleksander Beckendorff Bobo � Boles�aw Potocki, szwagier Delfiny Potockiej Boreal � W�adys�aw Branicki Boudero; Bouderot � popr. Boudreau � Pary� Br. � Braniccy Breny � Laroche-Breny, wiejska posiad�o�� Charlesa de Montalemberta, oznacza zwykle jego samego. Bucci � Bocca di Leone Carlo � ogrodnik Delfiny Potockiej El. � Eliza z Branickich Krasi�ska El. Schvingens � s�u��ca, na kt�rej nazwisko przychodzi�y przesy�ki do Delfiny Potockiej Eti�nne � Eti�nne Guy Charles ks. Beauvau-Craon, syn Charles-Just � Fran�ois- Victurnien ks. Beauvau-Craon i Lucie-Virginie de Choiseul-Praslin, pasierb Ludmi�y Komar�wny Fregata � R�a z Potockich Branicka, te�ciowa Zygmunta Krasi�skiego Genera�; Genera� topolny � Micha� Mycielski Gomorra � Pary� H.; p. H. � Delfina Heel-Handley Hiena � Anna z Tyszkiewicz�w 1� v. Potocka, 2� v. W�sowiczowa Henryk � Zygmunt Krasi�ski Ifigenia � kucharka Delfiny Potockiej Izydor � Izydor Soba�ski Jan � Jan Kraszewski, s�u��cy Zygmunta Krasi�skiego Jegomo�� � car Miko�aj I Jerzy � Jerzy Lubomirski Kasia � Katarzyna Branicka Kar�o � ogrodnik Delfiny Potockiej Konst.; Konstanty � Konstanty Danielewicz Kopu�a � Watykan Krucyfiks � Konstanty Gaszy�ski Ksi��� � Adam Czartoryski Leons � Leoncjusz Rzewuski Lolo � Aleksander Potocki, szwagier Delfiny Potockiej Lud.; Ludmi�a; Lusza; Luszanka � Ludmi�a z Komar�w de Beauvau-Craon M. � Adam Mickiewicz M... � Micha� Mycielski Makr.; Makryna � Makryna Mieczys�awska Mathurins; Miasteczko � Pary� Micha�; Mimi - Micha� Komar, brat Delfiny Potockiej Miecz.; Mieczys�aw � Mieczys�aw Potocki, m�� Delfiny Potockiej Mondi von Sigis � Zygmunt Krasi�ski Monikarz � Ary Scheffer Myc. � Micha� Mycielski Nat.; Natalia � Natalia z Komar�w, hr. Medici Spada Nizardka � s�u��ca Delfiny Potockiej Okoszklany � Augustino Chiaveri, domownik Delfiny Potockiej Orcio � Jerzy Lubomirski Pan Przeworski � Jerzy Lubomirski Par. � Pary� Principino � Jerzy Lubomirski Ptaszkonosy � Aleksiej Fiedorowicz Or�ow Roman � Roman Za�uski Rudy � Aleksiej Fiedorowicz Or�ow Schvingens � zob. El. Schvingens Si�ys a. Si�y� � Zygmunt Krasi�ski Sorr.; Sorrento � Delfina Potocka Stephen May � Konstanty Gaszy�ski Taktak � Stanis�aw Na��cz-Ma�achowski Teresa �w. � Zygmunt Krasi�ski Topolina � Polska Vado � Stanis�aw Na��cz Ma�achowski Wersal � Centralizacja Towarzystwa Demokratycznego Wielki Podczaszy � W�adys�aw Branicki W�adys�aw � W�adys�aw Zamoyski W�odzio � W�odzimierz, brat Delfiny Potockiej 38 � Pary�