��Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
EWA LEZ
DZIAAALNOZ DOBROCZYNNA
W EUROPIE I AMERYCE
TRADYCJE I WSP�ACZESNOZ
Cz[ III
OD POZYCJI PODWAADNEGO
W OPIEKUCCZYM PRZEDSIWZICIU
DO WSP�ADZIAAANIA
Z SEKTOREM PUBLICZNYM:
ORGANIZACJE POZARZDOWE
PO II WOJNIE ZWIATOWEJ
Warszawa 1999
Przygotowanie niniejszej publikacji
zostaBo sfinansowane ze [rodk�w
Programu Phare Dialog SpoBeczny.
� Copyright by Cooperation Fund 1999
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -3 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
WSTP
Historycy spoBeczni, a tak|e badacze innych dyscyplin naukowych nie po[wicili dotd
nale|ytej uwagi dziejom dobroczynno[ci w Europie. Niniejsze studium ma na celu
przedstawienie bogatego lecz mo|na odnie[ wra|enie zapomnianego nieco
dziedzictwa kilkusetletniej historii europejskiej dziaBalno[ci dobroczynnej.
Jej znaczenie dla rozwoju wszystkich bez wyjtku podstawowych usBug spoBecznych
pozostawaBo jednak w cigu ostatniego p�Bwiecza w cieniu dynamicznie rozwijajcego
si paDstwa opiekuDczego.
Znamienne jest, |e w koDcu naszego stulecia organizacje spoBeczne prze|ywaj sw�j
renesans w wielu krajach, w tym tak|e w Polsce.
Wbrew powszechnej opinii zorganizowana dziaBalno[ spoBeczna w Polsce nie jest
jednak wyBcznie wynikiem przeBomu lat 1989-1990. Historia dziaBalno[ci
dobroczynnej ma wielowiekow tradycj na ziemiach polskich, [ci[le zwizan z
tradycj chrze[cijaDsk [redniowiecznej Europy.
Wraz z przyjciem chrze[cijaDstwa Polska znalazBa si pod wpBywem chrze[cijaDskiej
kultury dobroczynno[ci i zachodnich modeli instytucji charytatywnych i o[wiatowych.
Celem niniejszego studium jest rekonstrukcja historyczna dziaBalno[ci dobroczynnej w
zachodnim krgu kulturowym i w Polsce.
Analiza por�wnawcza sBu|y pr�bie wyodrbnienia bardziej uniwersalnych oraz
swoistych czynnik�w, kt�re poczwszy od Zredniowiecza w kolejnych epokach
historycznych miaBy wpByw na powstanie i rozw�j religijnych i [wieckich organizacji w
Polsce na tle wybranych kraj�w Zachodu.
Celem por�wnaD midzynarodowych jest tak|e pr�ba okre[lenia czynnik�w
odpowiedzialnych za uksztaBtowanie si w kolejnych epokach historycznych
odmiennych modeli relacji midzy organizacjami dobroczynnymi a ciaBami
publicznymi w krajach objtych analiz, tzn. we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii
oraz Polsce i USA.
Chodzi tak|e o odpowiedz na bardzo aktualne pytanie, co sprzyja wyksztaBcaniu si w
krajach zachodnich modelu pomocniczo[ci paDstwa, tj. tendencji powierzania
organizacjom pozarzdowym oraz rynkowi realizacji coraz wikszego zakresu zadaD
publicznych w zwizku z transformacja powojennego paDstwa opiekuDczego.
Wydaje si, |e upowszechnienie w Polsce do[wiadczeD kraj�w zachodnich na temat
mo|liwo[ci ale i ograniczeD organizacji pozarzdowych w procesie modyfikacji
powojennej doktryny publicznej asekuracji socjalnej mo|e by pomocne w trakcie
majcej obecnie miejsce w Polsce rekonstrukcji modelu polityki spoBecznej.
Niestety dotychczasowe reformy spoBeczne w Polsce zmierzaj bardziej w kierunku
urynkowienia polityki spoBecznej i jej komercjalizacji, ani|eli traktowania organizacji
spoBecznych jako alternatywy wobec publicznych instytucji [wiadczenia usBug, w my[l
zasady pomocniczo[ci. Przedstawione w niniejszym studium do[wiadczenia takich
kraj�w, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone wskazuj, |e
publicznemu finansowaniu usBug nie musi towarzyszy monopol publicznych sBu|b
spoBecznych. Organizacje pozarzdowe w krajach zachodnich zarzdzaj bowiem nie
tylko tymi usBugami spoBecznymi, kt�re same finansuj, ale realizuj tak|e te zadania
polityki spoBecznej, co do kt�rych istnieje obowizek ustawowy usBug i [wiadczeD ze
strony paDstwa.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -4 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -5 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
OD POZYCJI PODWAADNEGO
W OPIEKUCCZYM PRZEDSIWZICIU
DO WSP�ADZIAAANIA Z SEKTOREM PUBLICZNYM:
ORGANIZACJE POZARZDOWE PO II WOJNIE ZWIATOWEJ
W Europie przeBomowe znaczenie w zakresie wzajemnych relacji paDstwa i organizacji
spoBecznych miaBo wprowadzenie w koDcu XIXw. w Niemczech, a potem w innych kra-
jach, ubezpieczeD spoBecznych pod naciskiem narastajcej kwestii socjalnej.
Odtd bowiem r�wnolegle z dziaBalno[ci organizacji filantropijnych, podejmujcych
rozwizywanie problem�w spoBecznych w miar hojno[ci prywatnych darczyDc�w, nast-
powaB rozw�j pracowniczych ubezpieczeD spoBecznych, podejmowany z inicjatywy paD-
stwa i wsp�Bfinansowany ze [rodk�w publicznych. Powoli wyksztaBca si model, w kt�rym
organizacje spoBeczne i ciaBa publiczne niezale|nie od sobie podejmuj i prowadz dziaBal-
no[ w dziedzinie ochrony socjalnej. Sytuacja taka miaBa miejsce do koDca lat 30. XX stu-
lecia.
Jednak ju| w latach 30. Obecnego wieku zostaBy sformuBowane podstawy doktryny paD-
stwa opiekuDczego. Program spoBeczny paDstwa opiekuDczego stanowiB z jednej strony
kontrpropozycj wobec liberalnego paDstwa kapitalistycznego z przeBomu XIX i XXw., z
drugiej za[ strony stanowiB alternatyw wobec rozwizaD socjalnych zaproponowanych
przez ZSRR po rewolucji pazdziernikowej. Zdaniem A. Rajkiewicza rozw�j urzdzeD za-
bezpieczenia spoBecznego od czasu rewolucji pazdziernikowej staje si elementem wsp�B-
zawodnictwa paDstw o r�|nych systemach politycznych.
Idee reformizmu socjalnego znalazBy zastosowanie w latach po II wojnie [wiatowej w
niemal wszystkich krajach Europy Zachodniej w rozwizaniach prawnych, administracyj-
nych i finansowych systemu zabezpieczenia spoBecznego. W tym nurcie spoBeczno-
politycznym zostaBy wypracowane koncepcje publicznego paDstwa opiekuDczego, odcho-
dzce od tradycji dziaBalno[ci filantropijnej na rzecz staBych instytucji paDstwowych.
Wprowadzenie w krajach europejskich po II wojnie [wiatowej nowego paradygmatu so-
cjalnego, zgodnie z kt�rym paDstwo jest podstawowym gwarantem zabezpieczenia spo-
Becznego, zredukowaBo funkcje organizacji dobroczynnych w strukturze instytucjonalnej
zabezpieczenia spoBecznego.
We Francji i RFN, kt�re od lat 50. realizuj model konserwatywny (motywacyjny) poli-
tyki spoBecznej, w kt�rym uprawnienia socjalne wynikaj przede wszystkim z faktu zatrud-
nienia i kt�rych podstaw jest system obowizkowych ubezpieczeD pracowniczych, miej-
sce organizacji spoBecznych w systemie paDstwa opiekuDczego jest w gB�wnej mierze
funkcj wpBywu, jaki na tamtejszy model polityki spoBecznej posiada katolicka nauka spo-
Beczna z jej zasad pomocniczo[ci paDstwa (przykBad RFN) lub tradycja etatystyczna, a
nastpnie polityka decentralizacji (przykBad Francji).
Z kolei u podstaw klasyczno-liberalnego1 modelu polityki spoBecznej znajduje si zaBo-
|enie, |e uprawnienia socjalne wynikaj z deprywacji potrzeb, a nie z faktu zatrudnienia
czy obywatelstwa. Powszechne ubezpieczenia spoBeczne skalkulowane s na niskim po-
ziomie, a ich marginalna rola wynika z przyjcia doktryny leseferyzmu i etosu purytaD-
skiego jako idei przewodnich polityki spoBecznej. (przykBad Wielkiej Brytanii i Stan�w
Zjednoczonych). W tym modelu polityki spoBecznej organizacje spoBeczne odgrywaj ak-
tywn rol, co wynika zar�wno z tradycji klasycznego liberalizmu, przypisujcego dziaBal-
no[ci dobroczynnej funkcje otorbiania negatywnych skutk�w gospodarki wolnorynko-
1
Marek Rymsza, Urynkowienie PaDstwa czy UspoBecznienie Rynku. Kwestia Socjalna w III Rzeczypo-
spolitej
na przykBadzie UbezpieczeD SpoBecznych, Instytut Stosowanych Nauk SpoBecznych Uniwersytet War-
szawski,
Warszawa 1998, s. 58.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -6 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
wej, jak i znaczenia klasy [redniej w spoBeczeDstwie brytyjskim i amerykaDskim, oraz z
purytaDskiego etosu samowystarczalno[ci, a tak|e istnienia demokratycznego paDstwa.
Natomiast zgodnie z modelem socjaldemokratycznym polityki spoBecznej uprawnienia
socjalne wynikaj z faktu obywatelstwa a powszechne programy gwarancji dochod�w w
<�...> znacznym stopniu maj charakter zaopatrzeniowy 2. Istnieje dominacja instytucjo-
nalnej polityki spoBecznej realizowanej przez instytucje publiczne. W tym modelu nikBa
jest rola organizacji spoBecznych (przykBad kraj�w nordyckich).
W Polsce w latach 1944-1989 realizowany byB model socjalautokratycznej polityki spo-
Becznej, polegajcy na monopolizacji polityki spoBecznej przez paDstwo i traktowanie jej
jako narzdzie kontroli politycznej i spoBecznej. Uprawnienia socjalne wynikaBy w tym
modelu przede wszystkim z faktu zatrudnienia, a system zabezpieczenia spoBecznego miaB
charakter w przewadze zaopatrzeniowy. W tym modelu autokratyczne paDstwo oparte na
ideologii centralizmu i partii przewodniej posiadaBo monopol na definiowanie i zaspoka-
janie potrzeb spoBecznych, a instytucje paDstwowe odgrywaBy rol dominujc w admini-
strowaniu i finansowaniu polityki spoBecznej. Niezale|ne organizacje spoBeczne byBy po-
zbawione mo|liwo[ci dziaBania w og�le lub zostaBy poddane [cisBej kontroli aparatu paD-
stwa.
W przeciwieDstwie do modelu socjaldemokratycznego polityki spoBecznej, charaktery-
stycznego dla kraj�w nordyckich, do kt�rego czsto por�wnuje si system zabezpieczenia
spoBecznego rozwijany po II wojnie [wiatowej w Polsce, budowa socjalautokratycznego
modelu polityki spoBecznej w PRL nie byBa wymuszona brakiem rynkowej infrastruktury
spoBecznej, gdy| ta, mimo zniszczeD wojennych, zdoBaBa si odrodzi w pierwszych latach
po zakoDczeniu dziaBaD wojennych, lecz stanowiBa wyraz d|eD do zbudowania paDstwo-
wego systemu zabezpieczenia spoBecznego, w kt�rym paDstwo posiada monopol na artyku-
Bowanie i rozwizywanie problem�w spoBecznych.
W paDstwach zachodnich po II wojnie [wiatowej najwyrazniejsza zmiana na rzecz kla-
syczno-liberalnego modelu polityki spoBecznej dokonaBa si w Wielkiej Brytanii i USA.
Raport Williama Beveridga ogBoszony w 1942r. zawieraB propozycje rozwoju reform spo-
Becznych w piciu podstawowych dziedzinach: edukacja, ochrona zdrowia, polityka za-
trudnienia, polityka mieszkaniowa oraz gwarancje w zakresie dochod�w (ubezpieczenia
spoBeczne i pomoc spoBeczna).
Okres od zakoDczenia II wojny [wiatowej do poBowy lat 70. wyznacza jako[ciowo nowy
etap w historii rozwoju organizacji spoBecznych w Wielkiej Brytanii i stanowi radykaln
zmian dotychczasowego modelu zaspokajania potrzeb spoBecznych. Na mocy ustawodaw-
stwa wprowadzonego w latach 1944-1948 organizacje spoBeczne utraciBy na rzecz sektora
publicznego dotychczasowe funkcje [wiadczenia usBug opieki medycznej (The National
Health Service Act, 1946) i pomocy materialnej (The National Assistance Act, 1948).
Z kolei ustawa o powszechnym ubezpieczeniu (The National Insurance Act, 1946) prak-
tycznie wyeliminowaBa towarzystwa pomocy wzajemnej - dotychczasowego administratora
ubezpieczeD spoBecznych - i przekazaBa administracji centralnej bezpo[rednie zarzdzanie
ubezpieczeniami spoBecznymi. Podobnie wikszo[ szpitali prowadzonych dotd przez
organizacje spoBeczne zostaBa przejta przez paDstwo. Organizacje spoBeczne utrzymaBy
natomiast prowadzenie szk�B podstawowych i [rednich, dzielc to zadanie z samorzdami
lokalnymi.3
CaBkowite niemal przejcie zadaD sektora prywatnego przez paDstwo w takich
dziedzinach, jak opieka zdrowotna i ubezpieczenia spoBeczne, nastpiBo w latach 1945-
1950, po doj[ciu do wBadzy Partii Pracy i wprowadzeniu ustawodawstwa spoBecznego
(znanego jako Plan Beveridga). PaDstwo przejBo w�wczas obowizek zapewnienia
powszechnych [wiadczeD spoBecznych w postaci gwarancji dostatecznych dochod�w,
[wiadczeD z zakresu ochrony zdrowia, o[wiaty i pomocy spoBecznej.
2
Tam|e, s. 73.
3
Tam|e, s. 51.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -7 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
Jak wiadomo, wspomniane ju| rozwizania prawno-administracyjne daBy pocztek insty-
tucji powojennego paDstwa opiekuDczego i drastycznie zmieniBy dotychczasowy podziaB
r�l midzy organizacjami spoBecznymi a sektorem publicznym w dziedzinie [wiadczeD
spoBecznych. Cytowany przez Taylor i Kendalla David Owen okre[la to zjawisko jako
<�...> sprowadzenie roli organizacji spoBecznych do pozycji podwBadnego w opiekuDczym
przedsiwziciu 4.
W latach 1945-1950 administracja paDstwowa w Wielkiej Brytanii przejBa wikszo[
zadaD zar�wno w zakresie finansowania, jak r�wnie| realizacji [wiadczeD spoBecznych.
Mimo to nie mo|na m�wi o caBkowitej marginalizacji organizacji spoBecznych w systemie
[wiadczeD spoBecznych, zachowaBy si bowiem elementy pluralizmu [wiadczenia usBug
spoBecznych w dziedzinie edukacji. Zdecydowanie poza zasigiem interwencji paDstwowej,
jako nie priorytetowe dziaBania, znalazBy si te| [rodowiskowe usBugi socjalne, w realizacji
kt�rych organizacje spoBeczne nie musiaBy obawia si konkurencji ze strony sektora pu-
blicznego.
Organizacje spoBeczne pozostaBy te| czoBowym organizatorem usBug opiekuDczych na
rzecz dzieci oraz os�b starszych; prowadziBy dziaBalno[ w dziedzinach nale|cych do
paDstwowego systemu zabezpieczenia spoBecznego, w kt�rych jednak nie istniaB ustawowy
obowizek [wiadczenia usBug ze strony paDstwa. Taylor i Kendall s zdania, i| nawet w
okresie dominacji paDstwowego sektora w dziedzinie zabezpieczenia spoBecznego, jego
struktura finansowa i organizacyjna byBa, cho w okrojonym zakresie, pluralistyczna5.
W powojennym brytyjskim paDstwowym modelu [wiadczeD i usBug organizacje spoBecz-
ne peBniBy wprawdzie funkcje uzupeBniajce i dodatkowe, jednak odegraBy pioniersk rol,
wdra|ajc w tym czasie nowe formy usBug - w ten spos�b realizujc jedno z naczelnych
swych zadaD wypracowywania nowych i oryginalnych rozwizaD problem�w spoBecz-
nych. W latach 60. i 70. z ich inicjatywy nastpiB rozw�j takich form usBug spoBecznych,
jak doradztwo, organizowanie grup samopomocy, kampanii spoBecznych oraz grup naci-
sku. Organizacje te prowadziBy tak|e wyspecjalizowane usBugi, takie jak m.in. szkolnictwo
specjalne, dziaBania w zakresie edukacji dorosBych i wodne pogotowie ratownicze. W histo-
rii rozwoju brytyjskich organizacji spoBecznych byB to te| okres rozwoju bardziej radykal-
nych form dziaBania (grupy nacisku).
Wok�B doktryny i praktyki paDstwowej asekuracji socjalnej, znajdujcej swoje urzeczy-
wistnienie w instytucji brytyjskiego paDstwa opiekuDczego, zaczBy jednak narasta kon-
trowersje i nasilaBa si krytyka, kt�ra szczeg�lnie wyraznie zaczBa dawa o sobie zna od
lat siedemdziesitych, kiedy staBo si jasne, jak stwierdzaj Taylor i Kendall, |e <�...> ub�-
stwo i inne problemy spoBeczne nie zostaBy wyeliminowane mimo konsolidacji paDstwa
opiekuDczego 6. Pocztek lat 70. wyznacza kolejny, ostatni etap w historii rozwoju organi-
zacji spoBecznych w Wielkiej Brytanii.
Niezale|nie od odmienno[ci stanowisk partii politycznych w sprawach zakresu reform
paDstwa opiekuDczego, od lat 70. brytyjskie partie polityczne byBy coraz bardziej sceptycz-
ne co do szans ekonomicznego przetrwania paDstwa opiekuDczego w wersji zaproponowa-
nej przez Beveridga. W takim klimacie politycznym rodziBa si nowa koncepcja paDstwa
opiekuDczego, okre[lana niekiedy, jako paDstwo opiekuDcze na miar mo|liwo[ci (the
affordable welfare state).
Lata 70. przyniosBy te| zbli|enie stanowisk gB�wnych ugrupowaD politycznych w sprawie
znaczenia organizacji spoBecznych w |yciu publicznym i <�...> potrzeby skutecznego
wsp�BdziaBania z paDstwem dla zapewnienia zdrowego pluralizmu w dziedzinie zabezpie-
czenia spoBecznego 7. Raport Komitetu Wolfendena z 1978r. byB wyraznym [wiadectwem
4
David Oven, English Philantropy 1660-1960, Cambridge, Harvard University Press, 1965.
5
Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 54.
6
Tam|e, s. 55.
7
Jeremy Kendall and Martin Knapp, Defining the Nonprofit Sector: The United Kingdom, The Johns
Hopkins University Comparative Nonprofit Sector Project, Working Paper Number 5, 1993, s. 14.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -8 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
dokonujcych si przewarto[ciowaD w stanowisku zar�wno rzdu, jak i opozycji w sprawie
roli organizacji spoBecznych wobec sektora paDstwowego. Raport uwypuklaB bowiem ko-
rzy[ci pBynce dla obu sektor�w z pluralizmu i wsp�BdziaBania w realizacji [wiadczeD za-
bezpieczenia spoBecznego. Poszukiwanie alternatywnych ideologii wobec obowizujcego
uniwersalnego paradygmatu, zgodnie z kt�rym paDstwo jest jedynym gwarantem bezpie-
czeDstwa socjalnego, zyskiwaBo w tym czasie w Wielkiej Brytanii wielu zwolennik�w.
Taylor i Lansley pisz o dw�ch zasadniczych propozycjach czy opcjach modyfikacji
instytucji paDstwa opiekuDczego, jakie zarysowaBy si zwBaszcza po objciu rzd�w w
1979r. przez Parti Konserwatywn - opcji pluralistycznej i rynkowej. Zwolennicy plura-
lizmu opowiadali si za r�|norodno[ci zr�deB finansowania i form organizacyjnych po-
mocy, co ograniczyBoby uzale|nienie od paDstwa i przyczyniBoby si do zwikszenia efek-
tywno[ci [wiadczeD jak argumentowali. W konsekwencji postulowano szerszy udziaB
organizacji spoBecznych w realizacji zadaD paDstwa opiekuDczego.
Z kolei zwolennicy opcji rynkowej stawiali sobie za cel zacie[nienie granic paDstwa
opiekuDczego i wprowadzenie mechanizm�w rynkowych do systemu zabezpieczenia spo-
Becznego. Rzd konserwatywny pani Thatcher dostrzegaB w mechanizmie konkurencji ryn-
kowej podstawowy instrument kontroli wydatk�w na cele spoBeczne, przypisujc zarazem
instrumentom rynkowym zdolno[ kreowania mo|liwo[ci wyboru w tej sferze usBug spo-
Becznych8.
Zgodnie z nowym - konserwatywnym - paradygmatem paDstwa opiekuDczego, ograni-
czajcym bezpo[redni rol paDstwa w realizacji [wiadczeD spoBecznych, organizacje spo-
Beczne miaBy tam, gdzie i kiedy to mo|liwe, zastpowa instytucje publiczne w ich roli, w
celu promowania kultury przedsibiorczo[ci 9. Wielu komentator�w podkre[la w zwizku
z tym, |e tryumfalny powr�t organizacji spoBecznych na brytyjsk scen spoBeczn lat 80.
staB si mo|liwy dziki przyjtej przez rzd pani Thatcher strategii prywatyzacji i denacjo-
nalizacji sektora publicznego, majcej na celu ograniczenie paDstwowego udziaBu i zobo-
wizaD w sferze [wiadczenia usBug, zar�wno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym10.
Jak zauwa|a Ralph Kramer, deetatyzacja usBug spoBecznych na szczeblu lokalnym
oznaczaBa przede wszystkim naBo|enie na wBadze lokalne odpowiedzialno[ci za tworzenie
wBa[ciwych warunk�w finansowych, organizacyjnych (enabling role) oraz w zakresie
koordynacji, umo|liwiajcych realizacj usBug spoBecznych przez inne podmioty, w tym
zwBaszcza organizacje spoBeczne, od kt�rych wBadze szczebla lokalnego miaBy odtd
kontraktowa usBugi socjalne w zakresie opieki [rodowiskowej oraz inne usBugi, do kt�rych
wBadze lokalne byBy zobowizane ustawowo, jak np. w dziedzinie edukacji, organizacji
czasu wolnego i prowadzenia bibliotek11.
Organizacje spoBeczne - znane ze swej efektywno[ci ekonomicznej, elastyczno[ci dziaBa-
nia, a tak|e innowacyjno[ci, pluralizmu i specjalizacji - staBy si cennym partnerem dla
rzdu konserwatywnego i, jak uwa|a cz[ komentator�w - narzuconym partnerem dla
wBadz lokalnych, nie tylko z tej racji, |e stanowiBy instytucjonaln alternatyw wobec in-
stytucji publicznych w dziedzinie [wiadczenia usBug spoBecznych, ale tak|e ze wzgldu na
ich rol w popularyzacji takich zaBo|eD doktryny konserwatywnej, jak wolna konkurencja,
indywidualizm, woluntaryzm, wiksze mo|liwo[ci wyboru dla konsument�w oraz mo|li-
wo[ uczestnictwa w |yciu spoBecznym12.
8
Marilyn Taylor i John Lansley, Ideology and Welfare in the UK Voluntary Sector, Voluntas , 1992, nr
2,
s. 155.
9
Ralph M. Kramer, Change and Continuity in British Voluntary Organisations, International Journal of
Voluntary and Nonprofit Organisations, Voluntas , 1990, nr 2, s. 34.
10
Tam|e.
11
Tam|e.
12
Tam|e.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -9 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
W efekcie dokonujcych si przeksztaBceD w doktrynie i praktyce paDstwa opiekuDczego
w latach 80. powstaB pluralistyczny model zabezpieczenia spoBecznego w Wielkiej Bryta-
nii, w kt�rym paDstwo pokrywa wikszo[ nakBad�w na takie dziedziny, jak opieka zdro-
wotna, o[wiata i pomoc [rodowiskowa, natomiast obowizek [wiadczenia usBug przekazuje
instytucjom wobec siebie zewntrznym, tj. organizacjom spoBecznym i sektorowi prywat-
nemu.
Jak zauwa|aj M. Taylor i J. Lansley, taki podziaB zadaD midzy sektor publiczny i orga-
nizacje spoBeczne wskazuje na <�...> pragmatyzm polityczny partii konserwatywnej w
spoBeczeDstwie, gdzie opinia publiczna trwa w przekonaniu co do okre[lonych powinno[ci
paDstwa w sferze socjalnej 13.
Wielu obserwator�w zwraca przy tym uwag, |e zwikszony udziaB organizacji spoBecz-
nych w roli realizatora usBug spoBecznych w latach 80. i 90., znamionujcy now faz w
rozwoju paDstwa opiekuDczego w Wielkiej Brytanii, wydaje si rozwizaniem funkcjonal-
nym, gdy| pozwala na kontynuacj wielu program�w spoBecznych (dotd realizowanych
wyBcznie przez sektor publiczny), co do kt�rych wikszo[ spoBeczeDstwa jest przekona-
na, |e powinny istnie, cho niekoniecznie musz by realizowane wyBcznie i bezpo[red-
nio przez instytucje paDstwowe.
Jak dowodzi Kramer, �w podziaB r�l midzy sektor publiczny a organizacje spoBeczne,
polegajcy na rozgraniczeniu zadaD finansowania od [wiadczenia usBug spoBecznych, mo|e
stanowi udan pr�b radzenia sobie wsp�Bczesnych rzd�w z problemem malejcej wia-
rygodno[ci i utrat zaufania w mo|liwo[ zapewnienia przez rzd [wiadczeD publicznych
racjonalnych ekonomicznie, sprawiedliwych i efektywnych. A zatem przyszBo[ organiza-
cji spoBecznych pozostaje nierozerwalnie zwizana z przyszBo[ci paDstwa opiekuDczego14.
W pi[miennictwie brytyjskim dotyczcym modyfikacji powojennego paDstwa opie-
kuDczego rysuj si dwa stanowiska: podczas gdy cz[ komentator�w traktuje proces
odpaDstwowienia polityki spoBecznej jako radykalne odej[cie od brytyjskich tradycji
reformizmu spoBecznego i powr�t do dziewitnastowiecznego liberalizmu, inni autorzy
dostrzegaj w ideologii konserwatywnej lat 80. i 90. zwrot od tradycyjnego konserwatyw-
nego paternalizmu w kierunku pluralizmu rynkowego czy pluralizmu zabezpieczenia
spoBecznego15. Interesujcy punkt widzenia na temat funkcji organizacji spoBecznych w
Wielkiej Brytanii u progu XXI stulecia zawiera najnowszy Raport brytyjski16. Raport ak-
centuje szczeg�lne znaczenie organizacji spoBecznych w podejmowaniu nowych wyzwaD,
jakie s efektem zmian zachodzcych w spoBeczeDstwie brytyjskim w koDcu XXw. Chodzi
o kwestie takie, jak przemiany roli paDstwa i systemu zabezpieczenia spoBecznego, zmiany
czasu pracy i problemy z jej dostpno[ci oraz sytuacja os�b bez pracy, a tak|e przemiany
w strukturze i roli rodziny. Raport zdecydowanie przeciwstawia si natomiast instrumen-
talnemu traktowaniu organizacji spoBecznych przez instytucje publiczne i optuje za efek-
tywnym partnerstwem midzy sektorem publicznym i organizacjami spoBecznymi.
13
Marilyn Taylor i John Lansley, Ideology and Welfare in the UK Voluntary Sector, Voluntas , 1992,
nr 2,
s. 159.
14
Ralph M. Kramer, Change and Continuity in British Voluntary Organisations, International Journal
of
Voluntary and Nonprofit Organisations, cyt. wyd., s. 55.
15
Kramer, Change and Continuity in British Voluntary Organisations, tam|e, s. 34.
16
Meeting the Challenge of the Change: Voluntary Sector into the 21st Century, Report of the Com-
mission
on the Future of the Voluntary Sector, Deakin Commission, London 1996, s. 119. Zob. tak|e: Alun
Michael, Shadow Minister for the Voluntary Sector, Building the Future Together: Labour s Poli-
cies for
Partnership between Government and the Voluntary Sector, London, March 1997.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -10 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
Podobnie we Francji ostatnia faza w historii rozwoju organizacji spoBecznych przypadBa
na lata po zakoDczeniu II wojny [wiatowej. Z punktu widzenia zasigu dziaBania tych orga-
nizacji okres po II wojnie [wiatowej jest z pewno[ci przeBomowy. Powojenna ekspansja
systemu zabezpieczenia spoBecznego we Francji, wprowadzajc system ubezpieczeD obo-
wizkowych z tytuBu macierzyDstwa, bezrobocia, choroby i podeszBego wieku, kt�ry stop-
niowo objB wszystkich obywateli, wpBynBa na zmian funkcji towarzystw ubezpieczeD
wzajemnych i innych organizacji spoBecznych.
Odtd towarzystwa ubezpieczeD wzajemnych prowadz uzupeBniajce ubezpieczenia
zdrowotne, pokrywajc koszty leczenia swoich czBonk�w w cz[ci nie objtej ubezpiecze-
niami chorobowymi z powszechnego systemu zabezpieczenia spoBecznego, a tak|e oferuj
ubezpieczonym peBn rekomensat finansow w zwizku z chorob, wypadkiem lub [mier-
ci. Ubezpieczenia wzajemne prowadzone przez towarzystwa ubezpieczeD wzajemnych s
popularne we Francji, o czym [wiadczy du|a liczba obywateli korzystajcych z dodatko-
wych ubezpieczeD zdrowotnych. W [wietle danych z 1989r. wiadomo, |e 55% ludno[ci
byBo w nich ubezpieczonych. Dla por�wnania: ubezpieczeniami dodatkowymi w komer-
cyjnych firmach ubezpieczeniowych byBo objtych 14% populacji17.
Nowy rozdziaB w historii organizacji spoBecznych we Francji rozpoczB si od poBowy lat
60. Majcy w�wczas miejsce rozw�j organizacji spoBecznych zaznaczyB si zar�wno w
dziedzinie usBug socjalnych i opieki zdrowotnej, a wic w obszarach tradycyjnej dziaBalno-
[ci tych organizacji, jak i w takich dziedzinach, jak ochrona [rodowiska, prawa kobiet i
rozw�j wsp�Bpracy midzynarodowej. Archambault uwa|a, i| zr�dBem boomu stowarzy-
szeniowego jak okre[la renesans organizacji spoBecznych we Francji w poBowie lat 60.
byBo przekroczenie progu dojrzaBo[ci przez generacj urodzon ju| po II wojnie [wiatowej
i lepiej wyksztaBcon. To pokolenie wy|u demograficznego jak pisze Archambault
zwr�ciBo uwag na nowe kwestie spoBeczne, w aurze 1968r., i zapocztkowaBo powstanie
wielu organizacji spoBecznych 18.
Znamienne jest, |e we Francji szczeg�lny rozkwit organizacji spoBecznych nastpiB w
okresie rzd�w socjalist�w, w wyniku polityki decentralizacji podjtej przez administracj
prezydenta F. Mitteranda w 1982r. Wprowadzone w�wczas zachty i zwolnienia
podatkowe oraz subsydia przyczyniBy si do rozwoju caBej gamy organizacji spoBecznych.
Zgodnie z zaBo|eniami reformy o decentralizacji, organizacje spoBeczne, a w szczeg�lno[ci
stowarzyszenia, towarzystwa pomocy wzajemnej oraz fundacje podjBy wiele zadaD
publicznych w dziedzinie usBug socjalnych i w zakresie zatrudnienia, administrowanych i
cz[ciowo finansowanych przez paDstwo19.
Z kolei w USA kolejna faza w rozwoju stowarzyszeD obywatelskich przypada na lata
1960-1980. Debata spoBeczna, jaka na pocztku lat 60. ogarnBa Stany Zjednoczone w
zwizku z tzw. ponownym odkryciem ub�stwa , ujawniBa, |e od czas�w wielkiego kryzy-
su lat 30, kiedy okoBo 1/3 ludno[ci pozostawaBa w ub�stwie, nie nastpiBo radykalne ogra-
niczenie jego skali. U progu lat 60. bowiem nadal � spoBeczeDstwa amerykaDskiego byBa
nim dotknita. Odpowiedzi na odkrycie drugiego spoBeczeDstwa byBo zdynamizowanie
polityki spoBecznej przez rzd federalny, znane jako program Wielkiego SpoBeczeDstwa .
Szczeg�lnie w latach 1965-1972 wBadze federalne zwikszyBy wydatnie nakBady na opiek
zdrowotn, usBugi socjalne, mieszkalnictwo, o[wiat oraz ksztaBcenie bezrobotnych20.
17
Maria Strzelecka, Charakterystyka Francuskich UbezpieczeD Zdrowotnych, w: Modele UbezpieczeD
Zdrowotnych w Systemie UbezpieczeD SpoBecznych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Zeszyt nr 3,
Warszawa 1993, s. 94.
18
Archambault, The Nonprofit Sector in France, cyt. wyd., s. 230.
19
Viviane Mizraki Tchernorog, Building Welfare System Through Local Associations in France, w:
Benjamin Gidron, Ralph M. Kramer, Lester M. Salamon eds., Government and The Third Sector:
Emerging Relationships in Welfare States, Jossey-Bass, San Francisco, 1992, s. 215-236.
20
Frances Fox Piven, Richard A. Cloward: Regulating the Poor: The Functions of Public Welfare,
Random House, New York 1972, s. 248-282.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -11 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
W przeciwieDstwie do kraj�w europejskich, w kt�rych po II wojnie [wiatowej paDstwo-
wy system zabezpieczenia spoBecznego zostaB oficjalnie uznany za integraln cz[ dziaBal-
no[ci paDstwa, rozw�j asystencjalizmu rzdu federalnego w USA dokonywaB si bez roz-
gBosu.
Antycypujc krytyk przeciwnik�w aktywno[ci paDstwa w sprawach socjalnych, zarz-
dzanie federalnymi programami spoBecznymi przekazano wBadzom stanowym, lokalnym
oraz organizacjom spoBecznym. Wzrost powinno[ci socjalnych paDstwa byB korzystny dla
rozwoju organizacji spoBecznych, gdy| oznaczaB zwikszone zapotrzebowanie na ich usBugi
ze strony sektora publicznego21. W tym okresie nastpiB wyrazny rozw�j organizacji spo-
Becznych, kt�re realizowaBy zadania zlecone przez sektor paDstwowy, co znalazBo wyraz w
ich bud|etach zasilanych w coraz wikszym stopniu z funduszy rzdowych.
Salamon podaje, |e w koDcu lat 70. AmerykaDskie organizacje spoBeczne dostarczaBy
wicej usBug socjalnych finansowanych z funduszy rzdowych ni| wszystkie szczeble ad-
ministracji rzdowej razem wzite. Organizacje te czerpaBy te| dwukrotnie wicej [rodk�w
na t dziaBalno[ z funduszy rzdowych ni| ze zr�deB prywatnych22. Przeczy to do[ po-
wszechnej opinii, |e w Stanach Zjednoczonych prywatna dobroczynno[ stanowi podsta-
wowe zr�dBo dochod�w organizacji obywatelskich.
Lata 60. i 70. przyniosBy nie tylko wydatne zwikszenie nakBad�w rzdu federalnego na
[wiadczenia spoBeczne, lecz w tym okresie nastpiBo tak|e poszerzenie struktury spoBecz-
nej os�b uprawnionych do [wiadczeD spoBecznych, co z kolei zachciBo do ubiegania si o
subsydia rzdowe tak|e instytucje oferujce usBugi spoBeczne na zasadach komercyjnych.
Zdaniem Salamona w latach 1960-1980 w Stanach Zjednoczonych nastpowaB r�wnolegBy
wzrost sektora publicznego oraz organizacji nonprofit, co dowodzi istnienia paDstwa opie-
kuDczego w szczeg�lnej jego postaci (third-party government), charakterystycznej dla wa-
runk�w amerykaDskich23.
A zatem nawet w okresie najintensywniejszej od lat 30. obecno[ci paDstwa w sferze spo-
Becznej - paDstwo nie przejBo w caBo[ci realizacji [wiadczeD spoBecznych. Przeciwnie, w
literaturze przedmiotu podkre[la si, |e wBa[nie w tym okresie nastpiBo zacie[nienie
wsp�Bpracy sektora publicznego i organizacji spoBecznych. Rzd wypracowaB partnerski
model wsp�BdziaBania z tymi organizacjami realizowany za pomoc systemu bezpo[rednich
subsydi�w, kontraktowania usBug oraz r�|norodnych program�w refundacji za usBugi. In-
tensywna wsp�Bpraca sektora publicznego i organizacji spoBecznych przybraBa z czasem
posta partnerskiego sojuszu. Z racji ich bliskiej wsp�Bpracy omawiana faza okre[lana te|
bywa mianem stadium partnerskiego24.
Paradoksalnie jednak zdynamizowanie polityki spoBecznej przez rzd federalny w ramach
rzdowego programu Wielkiego SpoBeczeDstwa przyczyniBo si do podjcia w poBowie
lat 60. og�lnokrajowej debaty na temat praw socjalnych, kt�rej towarzyszyBa ostra krytyka
dotychczasowych rozwizaD socjalnych25.
Zapleczem dla rozwoju amerykaDskich organizacji o celach niezarobkowych byBy w
latach 60. tak|e liczne ruchy spoBeczne na rzecz praw obywatelskich, praw konsumenc-
kich, praw kobiet, a tak|e na rzecz ochrony [rodowiska i przeciw ub�stwu - by wymieni
tylko niekt�re z nich.
Ostatni, pity okres w rozwoju amerykaDskich organizacji spoBecznych zostaB zapoczt-
kowany w latach 80. Do najbardziej charakterystycznych jego cech nale|y zaliczy wyraz-
ne ograniczenie wydatk�w publicznych na niekt�re [wiadczenia i usBugi socjalne, a w kon-
sekwencji tak|e subwencji rzdowych dla organizacji spoBecznych, zapocztkowane ju| za
21
Encyclopedia of Social Work, cyt. wyd., s. 828.
22
Salamon, Defining the Nonprofit Sector: United States, cyt. wyd., s. 7.
23
Lester M. Salamon, America s Nonprofit Sector. A Primer, cyt. wyd., s. 33.
24
Salamon, America s Nonprofit Sector: A Primer, cyt. wyd., tam|e..
25
Piven i Clovard, Regulating the Poor: The Functions of Public Welfare, cyt. wyd., s. 248.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -12 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
czas�w administracji prezydenta J. Cartera, a kontynuowane w okresie administracji pre-
zydent�w R. Reagana, G. Busha oraz W. Clintona.
W Niemczech idea samorzdno[ci i subsydiarno[ci znalazBa na nowo zastosowanie po
klsce nazistowskich Niemiec, kiedy rozpoczto reformy polityczne i w ich wyniku przy-
wr�cono dziaBalno[ organizacji spoBecznych. Poczwszy od 1949 r. zasada samorzdno[ci
stanowi trwaBy element regulujcy funkcjonowanie wielu dziedzin |ycia ekonomicznego i
spoBecznego w Niemczech (jak polityka zatrudnienia i polityka przemysBowa) mieszcz-
cych si w ramach systemu spoBecznej gospodarki rynkowej26.
W latach 50. zdecydowanego poparcia idei subsydiarno[ci udzieliBy ko[cioBy oraz partie
CDU i CSU. Zasada pomocniczo[ci znajduje wyraz w Konstytucji niemieckiej oraz inspi-
ruje szereg akt�w prawnych okre[lajcych kompetencje gmin i paDstwa, a tak|e precyzuj-
cych wBa[ciwe kompetencje paDstwa i kraj�w zwizkowych.
Podobnie w dziedzinie usBug spoBecznych - poczwszy od lat 50. - zasada subsydiarno[ci
stanowi narzdzie orientacji w sprawach podziaBu kompetencji midzy paDstwem a part-
nerami spoBecznymi. ZnalazBo to sw�j wyraz m.in. w unormowaniach ustawy o pomocy
paDstwa dla mBodzie|y z 1953 r., kt�ra przewidywaBa jedynie pomocniczy charakter paD-
stwa (Urzdu do Spraw MBodzie|y) - w razie potrzeby (gegebenfalls)- w zapewnieniu wBa-
[ciwych warunk�w rozwoju mBodzie|y niemieckiej, przekazujc kompetencje bezpo[red-
niego tworzenia warunk�w dobrobytu mBodego pokolenia podmiotom spoBecznym, tj. nie-
zaleznym stowarzyszeniom obywatelskim, fundacjom, instytucjom prywatnym27.
ArtykuB 5 par. 3 wspomnianej ustawy stanowi: O ile struktury niezale|ne wspierajce
mBodzie| posiadaj bdz mog rozwin odpowiednie formy wsparcia, publiczne o[rodki
pomocy mBodzie|y nie bd podejmowa takich dziaBaD we wBasnym zakresie 28.
Podobnie federalna ustawa o pomocy spoBecznej w art. 10 nastpujco reguluje relacje
midzy publiczn pomoc spoBeczn a organizacjami pozarzdowymi.
Po pierwsze, w ustawie znajduje si zapis, |e: Pozycja ko[cioB�w, zwizk�w religijnych
oraz organizacji spoBecznych (freie Wohlfarstverbande) jako podmiot�w odpowiedzialnych
za okre[lone funkcje spoBeczne oraz dziaBania ukierunkowane na realizacj tych funkcji nie
bd niniejsz ustaw zmienione 29.
Po drugie, art. 10 stanowi, i| podmioty publicznej pomocy spoBecznej, realizujc posta-
nowienia ustawy, powinny wsp�Bpracowa z ko[cioBami, zwizkami religijnymi oraz
wspomnianymi organizacjami spoBecznymi, respektujc ich autonomi w wyborze i reali-
zacji ich funkcji.
Po trzecie, art. 10 stanowi, |e wsp�Bpraca midzy sektorem publicznej pomocy spoBecz-
nej, a wspomnianymi podmiotami niezale|nymi, powinna sBu|y wzajemnemu skuteczne-
mu uzupeBnianiu si tych zr�deB pomocy z korzy[ci dla u|ytkownik�w pomocy spoBecz-
nej. Podmioty publicznej pomocy spoBecznej powinny r�wnie|, zgodnie z art. 10, odpo-
wiednio wspiera organizacje spoBeczne w ich dziaBalno[ci w dziedzinie pomocy spoBecz-
nej.
Po czwarte, wspomniany art. 10 stanowi, |e w przypadku, kiedy organizacje spoBeczne
[wiadcz indywidualne usBugi socjalne, organy publicznej pomocy spoBecznej powstrzy-
muj si od [wiadczenia takich usBug, z wyjtkiem pomocy w formie zasiBk�w pieni|-
nych.
Po pite, organy publicznej pomocy spoBecznej realizujc swoje ustawowe funkcje, bdz
to anga|uj organizacje spoBeczne w ich realizacj, bdz te| przekazuj im realizacj tych
26
Anheier i Seibel, Defining the Nonprofit Sector: Germany, cyt. wyd., s. 9.
27
Ch. Millon-Delsol, Wsp�Bczesne Zastosowania, w Zasada Subsydiarno[ci, s. 47.
28
Voluntary Welfare Services, Bundesarbeitsgemeinschaft der Freien Wohlfahrtsplege, Frankfurt am
Main,
1986, s. 24.
29
Tam|e, s. 23.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -13 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
funkcji, za ich zgod. Organy publicznej pomocy spoBecznej pozostaj odpowiedzialne
wobec osoby poszukujcej wsparcia30.
Ponadto federalna ustawa o pomocy spoBecznej w art. 93 stanowi, |e Instytucje publicz-
nej pomocy spoBecznej powinny zapewni dostpno[ urzdzeD niezbdnych dla realizacji
pomocy spoBecznej. PaDstwowa pomoc spoBeczna nie powinna tworzy nowych instytucji
lub form usBug we wBasnym zakresie, je|eli organizacje spoBeczne dysponuj odpowiedni-
mi urzdzeniami, mog poszerzy sw�j zakres dziaBaD lub rozwin odpowwiednie usBu-
gi 31.
Zatem na mocy zasady subsydiarno[ci dominujca rola w realizacji usBug socjalnych
przypadBa niezale|nym organizacjom spoBecznym (freie Wohlfahrtsverbande), kt�re uzy-
skaBy prawo warunkowego pierwszeDstwa w [wiadczeniu usBug z tego zakresu. Na podkre-
[lenie zasBuguje fakt, |e zasada subsydiarno[ci nie zwalnia podmiot�w publicznej pomocy
spoBecznej z obowizku caBo[ciowej odpowiedzialno[ci za usBugi spoBeczne swiadczone
przez organizaxcje niezale|ne. To wBa[nie na podmiotach publicznej pomocy spoBecznej
spoczywa ostateczna odpowiedzialno[ za udzielane [wiadczenia. Ich zadaniem jest
wyb�r nie tylko najbardziej efektywnych ekonomicznie realizator�w usBug socjalnych, ale i
zapewniajcych ich odpowiedni jako[.
Z koncepcj paDstwa pomocniczego nie zgadzaBa si niemiecka partia socjaldemokra-
tyczna, opowiadajc si za powierzeniem zadaD w zakresie dobra wsp�lnego instancjom
publicznym, a nie inicjatywom obywatelskim. Zapis ustawy o pomocy paDstwa dla mBo-
dzie|y, wydatnie zaw|ajcy zakres interwencji paDstwa do pomocy po[redniej, aktywi-
zowania i wspierania (w tym finansowego) podmiot�w niepaDstwowych, a jedynie w razie
potrzeby powierzania dziaBaD instytucjom paDstwowym, spotkaB si ze sprzeciwem ze stro-
ny partii SPD i zapocztkowaB w RFN trwajc po dzi[ dzieD dyskusj na temat rozdziaBu
kompetencji pomidzy paDstwem a podmiotami spoBecznymi w sferze realizacji zadaD
zwizanych z dobrem wsp�lnym.
W dziedzinie zabezpieczenia spoBecznego zasada subsydiarno[ci znalazBa sw�j wyraz w
postaci przyjtych w RFN w latach 1950-1975 ustawach (ustawa o pomocy mBodzie|y,
kodeks socjalny, federalna ustawa o pomocy spoBecznej) okre[lajcych pierwszeDstwo
podmiot�w niepaDstwowych w [wiadczeniu usBug z tego zakresu.
Wprowadzenie zasady subsydiarno[ci jako podstawowej zasady regulujcej funkcjono-
wanie usBug spoBecznych w Niemczech stanowiBo wedBug Anheiera i Seibela
<�...>najpowa|niejsz ideologiczn przeciwwag dla koncepcji paDstwowego systemu
usBug spoBecznych i alternatyw wobec publicznego paDstwa opiekuDczego32. W efekcie
jak pisz - powstaB <�...> specyficzny organizacyjny model kompromisu politycznego z
paDstwem jako licencjodawc i kontrolerem niezale|no[ci organizacji obywatelskich 33.
Ich zdaniem w dziedzinie zagadnieD socjalnych: Zasada subsydiarno[ci jest czym[ wi-
cej ni| jedynie sposobem pozyskiwania subwencji ze [rodk�w publicznych; jest to przede
wszystkim zasada organizacyjna regulujca podziaB obowizk�w midzy sektorem pu-
blicznym i prywatnym w zakresie [wiadczenia usBug spoBecznych 34. Odnosi si ona w
szczeg�lno[ci do organizacji realizujcych [wiadczenia pomocy spoBecznej i indywidualne
usBugi socjalne.
W latach 60. zasada subsydiarno[ci staBa si przedmiotem krytyki ze strony oponent�w
politycznych. Zapisy ustawy o pomocy mBodzie|y, przyznajce pierwszeDstwo realizacji
usBug socjalnych organizacjom niepaDstwowym, zostaBy uznane przez cz[ wBadz lokal-
nych i wBadze Hesji (o proweniencji socjaldemokratycznej) za naruszajce konstytucyjne
30
Tam|e, s. 24.
31
Tam|e.
32
Anheier i Seibel, Defining the Nonprofit Sector: Germany, cyt. wyd., s. 7.
33
Tam|e, s. 18.
34
Tam|e, s. 21.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -14 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
gwarancje i ocenione jako r�wnoznaczne z naBo|eniem embarga na instytucje paDstwowe
w zakresie realizacji [wiadczeD pomocy spoBecznej i usBug socjalnych.
Oponenci i sceptycy zasady subsydiarno[ci wysunli kilka argument�w przeciw przyj-
tym rozwizaniom ustawowym. Po pierwsze: uznali zapisy ustawy za deprecjonujce dla
instytucji paDstwowych, kt�re w wyniku zastosowania logiki pomocniczo[ci zostaBy po-
zbawione dotychczasowej roli i wyparte do drugiego szeregu realizator�w usBug spo-
Becznych. Po drugie: argumentowano, |e idea subsydiarno[ci, wywodzca si z nauki spo-
Becznej Ko[cioBa katolickiego i prawa naturalnego, nie mo|e mie zastosowania w warun-
kach nowoczesnego spoBeczeDstwa i stanowi zasady prawa wi|cej dla wszystkich oby-
wateli.
Po trzecie: zwracano uwag na niebezpieczeDstwo przeksztaBcenia si tak uprzywilejo-
wanych organizacji niepaDstwowych w ciaBa o charakterze monopolistycznym na danym
terenie, co pozbawiBoby obywateli mo|liwo[ci swobodnego wyboru usBugodawcy35. Nie-
miecki TrybunaB Konstytucyjny ustosunkowujc si do tych zarzut�w wskazaB w uzasad-
nieniu, |e przyznanie organizacjom obywatelskim prawa pierwszeDstwa w [wiadczeniu
usBug socjalnych nie oznacza deprecjacji innych podmiot�w, w tym zwBaszcza ciaB pu-
blicznych, kt�rych rola polega na caBo[ciowej odpowiedzialno[ci za [wiadczenia spoBeczne
na szczeblu lokalnym. W swoim postanowieniu TrybunaB odni�sB si tak|e do zarzutu do-
tyczcego braku zastosowania idei pomocniczo[ci w rzeczywisto[ci wsp�Bczesnych Nie-
miec, wyja[niajc, |e zasada subsydiarno[ci jest zasad podziaBu zadaD i kompetencji po-
midzy sektorem publicznym a organizacjami spoBecznymi (freie Wohlfahrtsverbande) i
nie odwoBuje si do uzasadnieD spoBecznej nauki Ko[cioBa36.
W uzasadnieniu TrybunaB wskazaB tak|e, |e ze wzgld�w organizacyjnych i finansowych
ani sektor publiczny, ani te| organizacje spoBeczne nie mogByby samodzielnie sprosta
obowizkowi [wiadczenia usBug socjalnych. Podkre[lajc ogromne znaczenie wsp�Bpracy
sektora paDstwowego i niepaDstwowego w dziedzinie usBug spoBecznych, Niemiecki Try-
bunaB Konstytucyjny daB wyraz przekonaniu, |e organizacje spoBeczne maj prawo do
[wiadczenia usBug pomocy i opieki zgodnie ze swoimi przekonaniami, na r�wni z prawem
jednostek do wyboru najbardziej odpowiednich i zindywidualizowanych form pomocy37.
WykBadnia TrybunaBu Konstytucyjnego z 1967 r., dotyczca zgodno[ci ustawy o pomo-
cy mBodzie|y z Konstytucj RFN, oraz wcze[niejsze postanowienie Sdu Najwy|szego
Niemiec z 1961 r. w sprawie zgodno[ci z Konstytucj ustawy o pomocy spoBecznej w
sprawach odnoszcych si do powierzania organizacjom spoBecznym pierwszoplanowej
roli w [wiadczeniu niekt�rych usBug socjalnych potwierdziBy zastosowanie zasady pomoc-
niczo[ci w dziedzinie polityki spoBecznej RFN.
Anheier pisze, |e na gruncie niemieckiej polityki spoBecznej zasada pomocniczo[ci ozna-
cza system, w kt�rym organizacje spoBeczne maj warunkowe pierwszeDstwo przed insty-
tucjami publicznymi w dostarczaniu usBug, a szczebel lokalny ma pierwszeDstwo przed
instancj wy|sz38. Logika pomocniczo[ci obowizuje zwBaszcza w dziedzinie pomocy
spoBecznej, usBug socjalnych, pomocy dla mBodzie|y i opieki zdrowotnej, natomiast w
mniejszym stopniu dotyczy pozostaBych dziedzin zabezpieczenia spoBecznego. Mo|na wic
powiedzie, |e sytuacj w Niemczech okre[la tradycja koegzystencji paDstwa spoBecznego
i dobrowolnych grup po[rednich.
Nie oznacza to, |e w RFN dyskusja na temat podziaBu kompetencji paDstwa i spoBeczeD-
stwa nale|y do historii. Przeciwnie, debata na temat mo|liwych zastosowaD, ale i ograni-
czeD zasady pomocniczo[ci trwa nieprzerwanie. W ostatnich latach okazj do podjcia
dyskusji na ten temat byBo uchwalenie w 1994 r. ustawy o ubezpieczeniach pielgnacyj-
nych. Nowe rozwizanie legislacyjne nie zawiera zapisu o warunkowym pierwszeDstwie
35
H. Anheier, An Elaborate Network: Profiling the Third Sector in Germany, s. 39.
36
Tam|e, s. 40.
37
Tam|e.
38
Tam|e, s. 33.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -15 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
organizacji spoBecznych w realizacji zadaD publicznych wynikajcych z ustawy o ubezpie-
czeniach opiekuDczych i wprowadza mo|liwo[ konkurencji podmiot�w spoBecznych oraz
instytucji komercyjnych w tej dziedzinie usBug. DaBo to pocztek nowym dyskusjom na
temat granic zastosowania zasady pomocniczo[ci w dziedzinie usBug spoBecznych.
Zdaniem niemieckich komentator�w ta zmiana, podjta z inicjatywy rzdu federalnego i
motywowana przede wszystkim wzgldami efektywno[ci ekonomicznej, powinna przy-
czyni si do kontroli koszt�w usBug spoBecznych. Zgodnie bowiem z obowizujc w
RFN zasad, administracja publiczna ponosi ostateczn odpowiedzialno[ za usBugi spo-
Beczne [wiadczone przez podmioty niepaDstwowe i spoczywa na niej odpowiedzialno[
wyboru najbardziej efektywnych ekonomicznie realizator�w usBug spoBecznych39.
Doda nale|y, |e obowizek ostatecznej odpowiedzialno[ci za usBugi spoBeczne nakBada
na administracj publiczn zadanie zapewnienia usBug nie tylko efektywnych ekonomicz-
nie, ale te| o odpowiedniej jako[ci, a to oznacza argumentuj niekt�rzy obserwatorzy
nieodzowno[ istnienia organizacji spoBecznych. Organizacje spoBeczne bowiem kieruj si
przede wszystkim dobrem os�b, kt�rym [wiadcz usBugi, a nie kryterium zysku, jak to ma
miejsce w przypadku instytucji komercyjnych, std te ostatnie powinny speBnia rol jedy-
nie uzupeBniajc40.
Inaczej potoczyBa si historia polskich organizacji spoBecznych po zakoDczeniu II wojny
[wiatowej. W Polsce bowiem, odmiennie ni| w pozostaBych krajach bdcych przedmio-
tem por�wnania, zakoDczenie dziaBaD wojennych oznaczaBo radykaln zmian ustrojow i
przejcie wBadzy przez re|im komunistyczny, zrywajcy z tradycj dziaBalno[ci dobro-
czynnej. Symbolicznym odzwierciedleniem wrogiej postawy wBadz partyjnych wobec eto-
su filantropijnego byBa krytyka bohatera powie[ci S. {eromskiego na Og�lnopolskim Zjez-
dzie Polonist�w w koDcu lat 40. Judym przez cierpitnicz ofiar pragncy rozwiza
konflikty klasowe nie nadawaB si na bohatera 41 i stanowiB relikt minionej epoki .
PaDstwo przejBo tak|e kontrol nad caBo[ci |ycia spoBecznego oraz proklamowaBo od-
powiedzialno[ za zapewnienie bezpieczeDstwa socjalnego w ramach socjalistycznego
paDstwa opiekuDczego. Autorytarny charakter re|imu oraz model socjalautorytarnej polity-
ki spoBecznej sprawiaB, |e organizacje spoBeczne w Polsce w latach 1947-1989 nie byBy
samodzielnymi podmiotami inicjatywy spoBecznej i sBu|yBy jako pasy transmisyjne poli-
tyki paDstwa komunistycznego42.
W okresie Polski Ludowej organizacje spoBeczne nie tylko zostaBy pozbawione mo|liwo-
[ci prowadzenia instytucji leczniczych, opiekuDczych i o[wiatowych, a ich majtek w po-
staci nieruchomo[ci i urzdzeD zostaB upaDstwowiony, ale drastycznie zredukowano tak|e
ich prawa reprezentowania potrzeb i interes�w poszczeg�lnych grup spoBeczeDstwa.
W pierwszym okresie odbudowy kraju (lata 1945-1947) dziaBalno[ reaktywowaBo wiele
organizacji [wieckich i religijnych istniejcych w okresie II Rzeczypospolitej. Jak podaje
A. Paczkowski: RozpoczB si <�...>, na do[ szerok skal, proces odbudowy zniszczo-
nych przez wojn instytucji spoBeczeDstwa obywatelskiego, innych ni| atrapy tworzone w
Polsce lubelskiej 43. W pierwszych latach powojennych r�|norodne stowarzyszenia, fun-
dacje, zwizki, zar�wno religijne, jak i [wieckie, a tak|e zakony funkcjonowaBy bez wik-
szych trudno[ci. DziaBalno[ prowadziBy w�wczas nawet organizacje spoBeczne powstaBe w
czasach I Rzeczypospolitej oraz zabor�w, jak i towarzystwa i fundacje utworzone w okre-
sie II Rzeczypospolitej, a tak|e zaBo|one ju| po zakoDczeniu dziaBaD wojennych44. Uzu-
39
Ewa Le[, Niemieckie Organizacje Pozarzdowe w Sferze Socjalnej: Transformacja Sfery SpoBecznej w
Polsce a Niemieckie Do[wiadczenia, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, Warszawa 1996, s.
11.
40
Tam|e, s. 12.
41
Andrzej Paczkowski, P�B Wieku Dziej�w Polski 1939-1989, PWN, Warszawa 1998, s. 287.
42
E. Le[, Organizacje Obywatelskie w Europie Zrodkowo-Wschodniej, CIVICUS, Waszyngton 1994, s.
7.
43
Tam|e, s.162.
44
E.Le[, Organizacje Pozarzdowe w Polsce, w: SpoBeczeDstwo Polskie w Latach 1989-1996, Antoni
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -16 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
peBniaBy one wydatnie dziaBalno[ administracji rzdowej oraz innych ciaB publicznych w
zakresie pomocy humanitarnej, lecznictwa, o[wiaty, udzielajc finansowego wsparcia dzia-
Baniom rzdu oraz przez bezpo[rednie [wiadczenie pomocy, prowadzenie szpitali, sanato-
ri�w, szk�B, dom�w dziecka oraz wielu innych form opieki [rodowiskowej i zamknitej.
W cigu kr�tkiego czasu reaktywowaBy swoj dziaBalno[ organizacje i stowarzyszenia
katolickie (sodalicje, k�Bka r�|aDcowe, zwizki mBodzie|owe, studenckie), uruchomione
zostaBy seminaria duchowne, odradzaBa si prasa <�...> 45. ZdecydowaBy o tym zar�wno
ogromne potrzeby spoBeczeDstwa wyczerpanego wojn i okupacj, na kt�re odpowiadaBy
organizacje spoBeczne, organizujc pomoc dla szerokich rzesz Polak�w, kt�rzy przetrwali
okupacj w kraju oraz wracali z wysiedleD, oboz�w, emigracji, jak i potrzeba legalnego
dziaBania spoBecznego zablokowana w okresie wojny.
Bez wtpienia czynnikiem sprzyjajcym odbudowie i tworzeniu niezale|nych organizacji
spoBecznych w pierwszych latach powojennych byBa tak|e tolerancja na pluralizm w
|yciu spoBecznym ze strony aparatu politycznego, wymuszona zobowizaniami midzyna-
rodowymi oraz niechtnym nastawieniem du|ych rzesz spoBeczeDstwa wobec PPR46. Jed-
nak od drugiej poBowy lat 40. w Polsce rozpoczyna si proces systematycznej likwidacji
niezale|nych instytucji i organizacji spoBeczeDstwa obywatelskiego. PaDstwo przejmuje
kontrol nad |yciem gospodarczym i spoBecznym i przypisuje sobie misj kreowania rze-
czywisto[ci w podstawowych sferach |ycia spoBecznego i polityki spoBecznej, jak o[wiata,
zdrowie, pomoc spoBeczna, pozbawiajc organizacje spoBeczne mo|liwo[ci niezale|nej
aktywno[ci w tych obszarach.
Poczwszy od 1947r. wBadze polityczne i administracyjne likwiduj wiele zasBu|onych
stowarzyszeD [wieckich i ko[cielnych, w caBo[ci bdz cz[ciowo przejmuj ich majtek47,
wBczajc go w skBad paDstwowej infrastruktury. Na przeBomie lat 40. i 50. wBadze poli-
tyczne zlikwidowaBy m.in. Zwizek MBodzie|y Chrze[cijaDskiej Polska YMCA, Towarzy-
stwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Burs i Stypendi�w, Towarzystwo Przyjaci�B Dzie-
ci Ulicy, Towarzystwo Gniazd Sierocych i Dom im. Baudouina. W 1949r. likwidacji ule-
gaj tak|e szkoBy zakonne.
W styczniu 1950r. wBadze administracyjne zlikwidowaBy Krajow Central Caritas i
skonfiskowaBy jej majtek. Opatrzona kryptonimem akcja C miaBa - w opinii wBadz poli-
tycznych - uzdrowi stosunki w Zwizku Caritas i przeciwdziaBa <�...> nadu|yciom w
Caritasie i obracaniu fundusz�w na wrogie cele polityczne . W wydanym komunikacie
prasowym Rzd stwierdzaB, |e: <�...> obecne organa Caritas nie zapewniBy nale|ytego i
zgodnego z przeznaczeniem u|ycia sum zar�wno zbieranych przez spoBeczeDstwo jak i
zbieranych przez paDstwo 48. Co ciekawe, podstaw prawn do rozwizania Stowarzysze-
nia Caritas stanowiBo rozporzdzenie Ministerstwa O[wiaty i Ministerstwa Opieki Spo-
Becznej z 1927r.49
W miejsce ko[cielnej organizacji spoBeczno-charytatywnej Caritas powoBano odg�rnie
Zrzeszenie Katolik�w Caritas .
Niekiedy, jak w przypadku zlikwidowanego w 1947r. przedwojennego Towarzystwa Nasz
Dom , jego majtek zostaje przekazany przez wBadze Towarzystwu Przyjaci�B Dzieci, or-
ganizacji powoBanej przez BP KC PZPR w 1949r. po likwidacji Robotniczego Towarzy-
stwa Przyjaci�B Dzieci i ChBopskiego Towarzystwa Przyjaci�B Dzieci. Miar ubezwBasno-
wolnienia stowarzyszeD w tym okresie jest przykBad TPD. Zatwierdzenie Prezydium TPD
Rajkiewicz, red., Fundacja im. F. Eberta, Warszawa 1997, s. 178.
45
A. Paczkowski, P�B Wieku Dziej�w Polski 1939-1989, cyt. wyd., s.161.
46
Tam|e, 162.
47
E. Le[, Organizacje Obywatelskie w Europie Zrodkowo-Wschodniej, cyt. wyd. , s. 5-7.
48
Komunikat rzdowy w sprawie Caritasu opublikowany w prasie 23 stycznia 1950r. Cyt. za J. {aryn,
Ko[ci�B a WBadza w Polsce (1945-1950), cyt. wyd., s. 277.
49
Tam|e.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -17 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
oraz wpis organizacji do rejestru stowarzyszeD wy|szej u|yteczno[ci nastpiBy na mocy
decyzji BP KC PZPR50.
Jedn z form przejmowania kontroli nad dziaBalno[ci stowarzyszeD byBo scalanie po-
krewnych stowarzyszeD w jedn organizacj, co umo|liwiaBo narzucanie organizacjom
statut�w i akt�w wewntrznych regulujcych ich dziaBalno[ oraz pozbawianie cz[ci do-
tychczasowych wBadz statutowych ich funkcji i obsadzanie kluczowych stanowisk w or-
ganizacjach osobami z otoczenia partii rzdzcej. Tak byBo m.in. w przypadku stowarzy-
szeD kombatanckich, z kt�rych utworzono jedn organizacj ZBOWiD.
Likwidacja przez wBadze partyjne i rzdowe PRL niezale|nych stowarzyszeD, a w 1950r.
tak|e fundacji wyrzdziBa niepowetowane straty osobom ubogim i potrzebujcym oraz
caBemu spoBeczeDstwu polskiemu, kt�re wyczerpane wojn wymagaBo r�|norodnych form
pomocy. Do[ przypomnie, |e do koDca lat 40. samo tylko stowarzyszenie Caritas
[wiadczyBo pomoc staB i dorazn kilku milionom os�b, prowadzc plac�wki opieki otwar-
tej, cz[ciowej, caBkowitej oraz kuchnie dla ubogich, misje dworcowe, r�|norodne akcje
profilaktyczne i zdrowotno-lecznicze oraz Caritas Academica 51.
Jak zauwa|yB Z. SzypuliDski: Po II wojnie [wiatowej wBadze wyeliminowaBy z |ycia
spoBecznego wiele stowarzyszeD powstaBych w okresie midzywojennym i powojennym,
mimo |e cieszyBy si one du|ym presti|em spoBecznym i posiadaBy znaczcy dorobek or-
ganizacyjny 52.
Organizacje spoBeczne, kt�rym �wczesne wBadze zezwoliBy na dziaBalno[ lub nawet
inspirowaBy ich powstanie zostaBy caBkowicie pozbawione autonomii i poddane bardzo
[cisBej kontroli wBadz politycznych53. PrzejawiaBo si to w postaci wymuszania zmian na-
zwy organizacji, czemu towarzyszyBy wymiany statut�w, w praktyce redukujce dziaBal-
no[ stowarzyszeD przede wszystkim do zadaD politycznych, majcych na celu legitymiza-
cj wBadzy.
Tak byBo m.in. w przypadku SpoBeczno-Obywatelskiej Ligi Kobiet (SOLK) i Polskiego
Czerwonego Krzy|a. SOLK powstaBa w 1945r. w celu poprawy sytuacji kobiet. Ju| jednak
w marcu 1947r. zakres dziaBalno[ci SOLK zostaB zredukowany do pracy politycznej w[r�d
kobiet, a nazw organizacji zmieniono na Lig Kobiet (LK). W 1949r. Lidze Kobiet nada-
no statut stowarzyszenia wy|szej u|yteczno[ci, co pozwalaBo wBadzom na peBn kontrol
dziaBalno[ci LK. Narzucony stowarzyszeniu statut przewidywaB, |e pierwszoplanowym
zadaniem organizacji jest dziaBalno[ propagandowa w[r�d kobiet, afirmujca ustr�j socja-
listyczny oraz <�...> ksztaBtowanie [wiadomo[ci politycznej kobiet, przenoszenie do [ro-
dowisk uchwaB i wskazaD partii i przekBadanie ich na spoBeczne dziaBanie 54. DziaBalno[ na
rzecz poprawy sytuacji kobiet statut LK ujmowaB w dalszej kolejno[ci.
Zatem niezale|ne stowarzyszenia spoBeczne albo byBy pozbawione swojej autonomii,
albo tworzono r�|ne quasi-organizacje spoBeczne, a nawet odg�rnie je forsowano. Organi-
zacje takie, zwane organizacjami masowymi, realizowaBy cele paDstwa totalitarnego i legi-
tymizowaBy je poprzez masowe, czsto wymuszone czBonkostwo i tak| dziaBalno[ spo-
Beczn. PrzykBadem organizacji tego rodzaju byBy organizacje mBodzie|owe, jak ZMP i
zwizkowe (CRZZ). Nawet PCK, organizacja o du|ym dorobku organizacyjnym z czas�w
II Rzeczypospolitej oraz zasBu|ona w dziaBalno[ci humanitarnej podczas okupacji - zostaBa
50
Jan {aryn, Ko[ci�B a WBadza w Polsce (1945-1950), Wydawnictwo DiG, Warszawa 1997, s. 211.
51
Tam|e, s. 285.
52
Zenon SzypuliDski, Stowarzyszenia, Polski Dom Wydawniczy Aawica , PoznaD 1994, s. 8.
53
E. Le[, NiepaDstwowe Podmioty Polityki SpoBecznej i SiBy Postpotw�rcze w Mikroskali, w: Terenowa
Polityka SpoBeczna. Problemy Rozwoju i Postpu SpoBecznego w Mikroskali, red. Andrzej Piekara,
Warszawa
1991, s. 176-189.
54
E. Le[, A. Piekara, Wybrane Formy Podmiotowo[ci SpoBecznej a Rozw�j, Uniwersytet Warszawski
Instytut
Polityki SpoBecznej, Warszawa 1988, s. 170.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -18 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
niemal zupeBnie pozbawiona swojej autonomii. Poczwszy od 1948r. PCK byB systema-
tycznie pozbawiany przez wBadze mo|liwo[ci prowadzenia dziaBalno[ci w zakresie opie-
kuDczym i leczniczym. PaDstwo przejBo od PCK majtek stowarzyszenia w postaci m.in.
szpitali, prewentori�w, sanatori�w, izb zdrowia, przychodni lekarskich i dentystycznych,
stacji opieki nad matk i dzieckiem oraz stacji pogotowia ratunkowego55. Polski Czerwony
Krzy| w okresie I kadencji przypadajcej na lata 1951-1955 koncentrowaB wysiBki na uma-
sowieniu organizacji. Do koDca kadencji liczba czBonk�w wzrosBa z 1,3 mln w 1951r. do
2,3 mln w 1955r., a liczba k�B PCK zwikszyBa si z 17,7 tys. w 1951r. do 41 tys. w
1955r.56
Nie dopuszczano tak|e do tworzenia nowych organizacji reprezentujcych warto[ci
niepodlegBo[ciowe i chrze[cijaDsko-demokratyczne.
Ustawodawstwo regulujce dziaBalno[ organizacji spoBecznych pochodziBo pocztkowo
z okresu II Rzeczypospolitej. W 1947r. dokonano harmonizacji prawa fundacyjnego, roz-
szerzajc moc obowizywania dekretu z 1919r. na caBy obszar Polski. Jednak dekretem z
24 kwietnia 1952r. zniesiono wszystkie fundacje majce siedzib na terenie Polski, a ich
majtek skonfiskowano. Natomiast dziaBalno[ stowarzyszeD w okresie powojennym opie-
raBa si na Rozporzdzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 pazdziernika 1932r.
Prawo o stowarzyszeniach. Jednak w okresie PRL, a| do kwietnia 1989r., Rozporzdzenie
Prawo o stowarzyszeniach obowizywaBo raczej z nazwy, gdy| zostaBo wielokrotnie zno-
welizowane, ograniczajc drastycznie mo|liwo[ci zrzeszania si obywateli.
Po 1956r. w PRL miaB miejsce pewien rozw�j stowarzyszeD. PowstaBy w�wczas Kluby
Inteligencji Katolickiej,polityczne kluby dyskusyjne, zezwolono tak|e na reaktywowanie
niekt�rych stowarzyszeD [wieckich i katolickich oraz zapocztkowano odbudow dziaBal-
no[ci charytatywnej w parafiach. Przemiany polityczne dokonane w Polsce po 1956r. mia-
By tak|e korzystny wpByw na funkcjonowanie tych stowarzyszeD, kt�rym wBadze zezwoliBy
na dziaBalno[ w pierwszej poBowie lat 50., chocia| caBkowicie pozbawiBy je autonomii. Po
1956r. wBadze terenowe tych stowarzyszeD uzyskaBy ograniczon suwerenno[ w zakresie
polityki kadrowej i gospodarki finansowej.
Chocia| w doktrynie socjalistycznej polityki spoBecznej organizacje spoBeczne uzyskaBy
prawo istnienia, to ich dziaBalno[ natrafiaBa na zasadnicze ograniczenia, wynikajce z
limitowania wolno[ci zrzeszania si. WBadze rejestracyjne (organy administracji paDstwo-
wej) mogBy odm�wi zarejestrowania stowarzyszenia, je[li uznaBy, |e jego cele nie odpo-
wiadaj dominujcej doktrynie politycznej. Administracja paDstwowa dysponowaBa w tym
zakresie du| swobod. Zgodnie z nowelizacj Prawa o Stowarzyszeniach z 1932r., prze-
prowadzon w 1949r., decyzje administracji rzdowej nie podlegaBy odtd kontroli sdo-
wej, odmiennie ni| w przypadku Prawa o Stowarzyszeniach obowizujcego w okresie II
Rzeczypospolitej57.
Ponadto w imi jedno[ci ideologiczno-politycznej wBadze partyjne sprawowaBy [cisB
kontrol nad polityk kadrow w organizacjach spoBecznych i posiadaBy monopol na dys-
trybucj [rodk�w finansowych. Ten rodzaj paDstwowej kontroli nad wBadzami statutowymi
organizacji spoBecznych sprawiaB, |e wiele grup spoBecznych zostaBo pozbawionych mo|-
liwo[ci artykulacji swoich potrzeb. Ponadto monopol paDstwa w zakresie dystrybucji [rod-
k�w finansowych na dziaBalno[ organizacji spoBecznych umo|liwiaB skanalizowanie inte-
res�w r�|nych grup ludno[ci w sBusznych ideologicznie organizacjach. Istniejcy w
okresie PRL mechanizm finansowania organizacji spoBecznych pozbawiaB rzeczywiste
inicjatywy obywatelskie mo|liwo[ci instytucjonalizacji poza obrbem istniejcego systemu
politycznego58.
55
Tam|e, s. 148-149.
56
E. Le[, A. Piekara, Wybrane Formy Podmiotowo[ci SpoBecznej a Rozw�j, cyt. wyd., s. 151.
57
E. Le[, S. NaBcz, J. WygnaDski, Defining the Nonprofit Sector: Poland, cyt. wyd., s. 10.
58
E. Le[, Organizacje Obywatelskie w Europie Zrodkowo-Wschodniej, cyt. wyd., s. 7.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -19 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
W[r�d organizacji dziaBajcych w latach 70. dominowaBy stowarzyszenia sportowe, na-
ukowe i o[wiatowo-kulturalne. W dziedzinie usBug spoBecznych dziaBaBo niewiele organi-
zacji, a te, kt�re uzyskaBy zgod wBadz administracyjnych na dziaBalno[, posiadaBy mono-
pol w swoim obszarze dziaBania, jak PCK, PKPS, LKP, SKP i wiele innych. W koDcu lat
70., mimo wysiBk�w wielu ofiarnych wolontariuszy i pracownik�w etatowych, w dziaBal-
no[ci wikszo[ci tych organizacji nastpiB regres przejawiajcy si spadkiem instytucjonal-
nej aktywno[ci spoBecznej, orientacj na przetrwanie oraz postpujc etatyzacj, sza-
blonowo[ci i rutyn dziaBania.
Rozczarowanie systemem, kt�ry nie dotrzymaB obietnicy zapewnienia sprawiedliwo[ci
spoBecznej i ekonomicznego dobrobytu, doprowadziBo stopniowo w latach 70. do powsta-
nia drugiego spoBeczeDstwa , czasem okre[lanego tak|e mianem spoBeczeDstwa alterna-
tywnego czy pararelnego . Moralny op�r przeciw autorytarnemu paDstwu, stanowicy
swoiste credo drugiego spoBeczeDstwa, znajdowaB wyraz w samorzutnych obywatelskich
inicjatywach samopomocowych i samoobronnych w okresie przedsolidarno[ciowym. Do
takich organizacji nale|aBy KSS KOR i ROPCIO, a tak|e dziaBalno[ TKN, KiK i RMP
oraz wiele nieformalnych ruch�w spoBecznych i grup pomocy wzajemnej.
Wydarzeniem przeBomowym dla odbudowy systemu demokratycznego w Polsce byBo
powstanie w 1980r. NSZZ Solidarno[ . W koDcu 1980r. czBonkami Solidarno[ci byBo
54% og�Bu zatrudnionych w gospodarce uspoBecznionej59. WedBug przeprowadzonego
przez OBOP w czerwcu 1981r. sonda|u, zaufanie do KC PZPR deklarowaBo 6% respon-
dent�w, a do Solidarno[ci 62%60. W tym kr�tkim okresie lat 1980- 1981 rzeczywistego
udziaBu szerokich rzesz obywateli w |yciu publicznym odradzaBy si i powstawaBy nowe
organizacje spoBeczne. Wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981r. ponownie po-
zbawiBo spoBeczeDstwo polskie mo|liwo[ci swobodnego artykuBowania wBasnych potrzeb i
praw.
W latach 1982-1989, po nieudanej pr�bie demokratyzacji ustroju spoBeczno-
politycznego, cz[ organizacji spoBecznych podejmuje dziaBalno[ w konspiracji, podob-
nie jak w okresie zabor�w i w latach okupacji. DziaBalno[ podziemn prowadz komisje
zakBadowe i struktury regionalne Solidarno[ci . Jak pisze A. Paczkowski: SkBadki
zwizkowe zbierano w tysicach zakBad�w pracy i instytucji, a pewna cz[ nielegalnych
komisji zakBadowych wypBacaBa zasiBki i udzielaBa pomocy aresztowanym czy zwolnionym
z pracy 61.
W pocztku 1982r. powstaje podziemna Rada Edukacji Narodowej, inspirujca rozw�j
nielegalnych komitet�w w zakresie o[wiaty i kultury niezale|nej. Latem tego| roku organi-
zuje si Og�lnopolski Komitet Oporu Rolnik�w. DziaBalno[ konspiracyjn podejmuje
tak|e NZS62.
W polityce spoBecznej lata 80. przyniosBy z jednej strony ograniczenie zobowizaD so-
cjalnych paDstwa, z drugiej za[ bezprecedensowy spadek poziomu |ycia nie tylko w[r�d
tradycyjnie najsBabszych ekonomicznie zbiorowo[ci. Niedostatek dotknB tak|e wiele mBo-
dych rodzin pracowniczych oraz gospodarstw jednosobowych. PogBbiajcy si kryzys
gospodarczy i wzrost ub�stwa obejmujcy coraz szersze krgi spoBeczne wymuszaB na
rzdzie tolerancj dla powstajcych w�wczas religijnych i [wieckich niezale|nych organi-
zacji spoBecznych.
Ponadto ogromny napByw pomocy humanitarnej z zagranicy stanowiB tak|e okoliczno[
sprzyjajc o|ywieniu oficjalnych i nieformalnych dziaBaD w zakresie samopomocy w Pol-
sce. W latach 1982-1989 w polskim systemie polityki spoBecznej obok paDstwowego sekto-
ra swiadczeD i usBug zaczB rozwija si sektor - czy raczej w�wczas - podsystem spoBecz-
59
A. Paczkowski, P�B Wieku Dziej�w Polski. 1939-1989, cyt. wyd., s. 479.
60
Tam|e.
61
Tam|e, s. 534.
62
Tam|e, s. 525-526.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -20 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
ny, obejmujcy formalne instytucje i organizacje spoBeczne oraz szeroko zakrojon dziaBal-
no[ dobroczynn o nieformalnym charakterze.
W podsystemie spoBecznym pomocy doniosB rol odegraB Ko[ci�B katolicki. Tak jak
przed 1980r. Solidarno[ powstaBa w [cisBym zwizku z Ko[cioBem, tak po stanie wojen-
nym Ko[ci�B katolicki staB si <�...> schronieniem dla <�<�solidarno[ciowego>> podziemia i
miejscem, w kt�rym toczyBa si powa|na cz[ <�<�bitwy o [wiadomo[ spoBeczn>> 63. Po
ogBoszeniu stanu wojennego dziaBalno[ spoBeczno-dobroczynn dla os�b internowanych,
uwizionych i ich bliskich prowadziB powstaB w�wczas Prymasowski Komitet Pomocy.
Po zdelegalizowaniu Solidarno[ci Ko[ci�B, jako jedyna instytucja zaufania spoBecznego
w Polsce, staB si adresatem pomocy humanitarnej napBywajcej z zagranicy, w ilo[ciach
niespotykanych od czasu zakoDczenia II wojny [wiatowej. Dary nadsyBane przez episkopa-
ty i Caritasy poszczeg�lnych kraj�w oraz [wieckie instytucje i organizacje humanitarne,
a tak|e osoby prywatne, byBy dystrybuowane przez Komisj Charytatywn Episkopatu
Polski oraz Charytatywne OddziaBy Diecezjalne. Pomoc w formie |ywno[ci i odzie|y
otrzymaBo w�wczas tysice os�b. Warto[ samej pomocy medycznej, jak Komisja Chary-
tatywna Episkopatu Polski otrzymaBa w latach 1984-1986 szacuje si na ponad 100 milio-
n�w dolar�w64.
Nawet Polski Komitet Pomocy SpoBecznej, organizacja spoBeczna pozostajca w�wczas
pod [cisB kontrol paDstwa, w 1983r. objB pomoc materialn prawie milion dwie[cie
tysicy os�b. ByBo mo|liwe dziki masowemu napBywowi zagranicznych dar�w |ywno-
[ciowych i odzie|y, w tym zwBaszcza z amerykaDskiej organizacji humanitarnej Care 65.
RozwijaBy si tak|e r�|norodne nieformalne dziaBania w zakresie samopomocy podej-
mowane zar�wno na rzecz najbli|szych, jak i ssiad�w, znajomych, os�b anonimowych.
Wszystkie te dziaBania o|ywiBy samoorganizacj spoBeczeDstwa polskiego i przyczyniBy si
do odbudowy etosu dobroczynnego, stanowic inspiracj i zal|ek dla powstaBych ju| po
przeBomie roku 1989 organizacji spoBeczeDstwa obywatelskiego.
NiezwykBy rozkwit r�|norodnych stowarzyszeD i fundacji w Polsce poczwszy od prze-
Bomu lat 80. i 90. nale|y bez wtpienia do najcenniejszych zdobyczy okresu przeobra|eD
ustrojowych. Ogromny zryw zorganizowanej aktywno[ci spoBecznej po 1989r. ma swoje
zr�dBa zar�wno w przemianach ustrojowych ostatnich lat oraz nowych rozwizaniach
prawnych, kt�re zlikwidowaBy dotychczasowe ograniczenia w zakresie wolno[ci sBowa i
zrzeszania si, jak i w tradycji dziaBalno[ci dobroczynnej sigajcej czas�w Rzeczypospoli-
tej szlacheckiej, okresu rozbior�w oraz w do[wiadczeniach z najnowszej historii Polski.
W pocztkowej fazie zmian ustrojowych szeroko rozpowszechnione byBo przekonanie, |e
organizacje spoBeczne (pozarzdowe) maj od odegrania rol no[nika reform politycznych,
spoBecznych i ekonomicznych. Podkre[lano ich udziaB w budowie spoBeczeDstwa obywatel-
skiego. Na przek�r do[ rozpowszechnionemu mniemaniu, uto|samiajcemu dziaBalno[
organizacji pozarzdowych z aktywno[ci charytatywn, w Polsce do najwa|niejszych
dziedzin ich dziaBalno[ci po 1990r. nale|y edukacja spoBeczna i o[wiata oraz pomoc huma-
nitarna, spoBeczna i usBugi socjalne.
Mimo |e organizacje pozarzdowe w III Rzeczypospolitej odgrywaj wa|n rol jako
realizator usBug spoBecznych i przyczyniaj si swoj aktywno[ci do zmniejszenia luki
spoBecznej, jaka powstaBa w wyniku ograniczania udziaBu paDstwa w finansowaniu i admi-
nistrowaniu usBugami publicznymi, to organizacje te nie s postrzegane jako odrbny i
autonomiczny sektor. Znaczenie tych organizacji postrzega si nadal bardziej w katego-
riach podwBadnego w opiekuDczym przedsiwziciu, uzupeBniajcego publiczne programy
63
Tam|e, s 529.
64
El|bieta Firlit, DziaBalno[ Charytatywna Ko[cioBa, w : Ko[ci�B Katolicki w Polsce 1918-1990, Rocz-
nik
Statystyczny, red. Lucjan Adamczuk, Witold Zdaniewicz, GUS i ZSR SAC, Warszawa 1991, s. 280.
65
E. Le[, A. Piekara, Wybrane Formy Podmiotowo[ci SpoBecznej a Rozw�j, cyt. wyd., s. 161.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -21 -
Ewa Le[, DziaBalno[ dobroczynna w Europie i Ameryce... Cz[ III
spoBeczne i jako swoistej przechowalni problem�w spoBecznych, kt�re z r�|nych wzgl-
d�w nie mog by podjte przez wBadze.
W Polsce w koDcu lat 90. organizacje spoBeczne postrzegane s wic jako niezbdny
element systemu demokratycznego rzadziej natomiast jako partner publicznych instytucji
polityki spoBecznej.
Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych BORDO
str. -22 -
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Dzialalnosc dobroczynna Les 1Dzialalnosc dobroczynna Les 2Dobroczynne dzialanie alg morskich SpirulinaAnaliza?N Ocena dzialan na rzecz?zpieczenstwa energetycznego dostawy gazu listopad 09Analizowanie działania układów mikroprocesorowychPodstawy dzialania routerow i routinguDziałalnosc lodowców6 Zapytania i działania na tabelachbudowa i działanie układów rozrządu silników spalinowychZakładanie działalności gospodarczej (2 6) Twoja Firmapmp zagrozenia z dzialanosci kosmicznejDziałania, strategiczne cele Al Kaidywięcej podobnych podstron