plik


ÿþTOMASZ PIETRAS SKD WZIAO SI NASZE GODAO ? Jak wie, przynajmniej od przedszkola, ka|dy  Polak maBy , herbem Polski jest ju| od wieków OrzeB BiaBy w czerwonym polu, od ponad dekady ponownie ukoronowany. Tak jest i ju|! MaBo kto zadaje sobie dzi[ pytanie  dlaczego akurat orzeB jest godBem Polaków, czemu biaBy, co oznacza ta korona, wreszcie  jak i kiedy doszBo do przyjcia takiego znaku herbowego za symbol Polski ? OrzeB to, w naszej sferze kulturowej, niekwestionowany król ptaków, podobnie jak afrykaDski kot z dostojn grzyw uchodzi za króla zwierzt (czytaj ssaków). Nic wic dziwnego, |e ju| od gBbokiej staro|ytno[ci wizano z nim rozliczne znaczenia symboliczne. Ptaka tego z pewno[ci liczne dzikie plemiona zamieszkujce niegdy[ Europ i Azj uznawaBy za symbol i wcielenie swych przodków, swój totem plemienny, jak czyni to do dzi[ np. australijscy aborygeni. PrzejBy te tradycje pierwsze cywilizacje krgu [ródziemnomorskiego. Symbolik orBa jako znaku najwy|szej bosko[ci znali staro|ytni Hindusi, Persowie i mieszkaDcy Mezopotamii. Ju| kilka tysicy lat przed Chrystusem BabiloDczycy zaczli u|ywa znaku orBa, czsto zreszt z gBow lwa, w symbolice miejskiej i paDstwowej. OkoBo 1800 r. p.n.e. w pierwszym indoeuropejskim imperium na Wschodzie  paDstwie Hetytów, zaczto u|ywa, znanego do dzi[, symbolu dwugBowego orBa. Inny orzeB, ju| jednogBowy, staB si zwyciskim znakiem wojskowym u najwikszych zdobywców tych czasów  Persów, nastpnie w rzdzonym przez greckich Ptolemeuszy Egipcie i u Rzymian. Dla staro|ytnych Greków orzeB to przede wszystkim ptak Zeusa, dzier|cy w szponach [mierciono[ne pioruny, ale zarazem symbol geniuszu, wielko[ci i majestatu, umieszczany na wizerunkach herosów. W staro|ytnym Rzymie orzeB to zarówno znak Jowisza - symbol majestatu i wBadzy cesarskiej, jak i ulubiony symbol niezwyci|onych legionów, 1 na czele których dotarB a| po kraDce ówczesnego cywilizowanego [wiata. Kiedy w 800 r. n.e. król Franków Karol Wielki odnowiB po ponad trzystu latach nieobecno[ci godno[ cesarsk na Zachodzie, za symbol swej wBadzy przyjB wBa[nie rzymskiego orBa, którego podobizn kazaB nawet umie[ci na dachu swego paBacu w Akwizgranie. Sto lat pózniej, gdy dawn stolic Karola przej[ciowo zajli Francuzi, odwrócono dziób tego orBa w kierunku zachodnim. Do tej tradycji KaroliDskiej nawizali [redniowieczni wBadcy Niemiec, od 962 r. noszcy pikny tytuB Cesarzy Rzymskich (dopiero pod koniec [redniowiecza uzupeBniony wiele mówicym dodatkiem  Narodu Niemieckiego). Ostatecznie w 2 poBowie XII w. cesarz Henryk VI z rodu Sztaufów przyjB za swój herb czarnego orBa jednogBowego. Do dzi[ widzimy go, w piknie stylizowanej postaci, w godle paDstwowym Niemiec. Przez jaki[ czas rywalizowaB z nim inny orzeB  dwugBowy, przyjty pod wpBywem symboliki Orientu przez wschodnich spadkobierców Rzymian  Cesarstwo BizantyDskie. W XIV w. przyjli to godBo niemieccy imperatorzy, u|ywajc go jako symbolu wBadzy cesarskiej, w odró|nieniu od królewskiego orBa jednogBowego. W tej roli dwugBowy orzeB przetrwaB na Zachodzie a| do upadku monarchii Habsburgów w 1918 r. Trwalszy okazaB si ten znak w krgu kultury prawosBawnej. Na wzór BizantyDczyków u|ywali, i u|ywaj nadal, dwugBowego orBa ich baBkaDscy ssiedzi, Serbowie, a potem AlbaDczycy. Ju| od XIII w. znak ten pojawiB si na krótko na ssiadujcej z Polsk Rusi Halickiej, do[ szybko wyparB go jednak symbol lwa, nawizujcy do imienia zaBo|yciela Lwowa  ksicia Lwa DaniBowicza. Ostatecznie w koDcu XV w. carowie moskiewscy, nawizujc do idei Moskwy jako  trzeciego Rzymu (spadkobiercy Rzymu cezarów i Bizancjum), przyjli dwugBowego orBa bizantyDskiego, nadajc mu barw czarn i umieszczajc na zBotym polu. W tej formie carski orzeB, znienawidzony przez uciskanych pod zaborami Polaków, przetrwaB a| do rewolucji 1917 r. Niedawno republikaDska Rosja powróciBa do tego imperialnego znaku, zwanego przez za|artych przeciwników  kur z Czarnobyla , modyfikujc jednak jego barwy. 2 Znak orBa w ró|nych odmianach jako herb paDstwowy znaj tak|e inne kontynenty od Stanów Zjednoczonych po dalek Indonezj (ptak Garuda  symbol walki wyzwoleDczej z europejskimi kolonizatorami). Pierwowzorem orBa w herbie Polski, oprócz rzymskich i niemieckich przedstawieD, byB z pewno[ci który[ z gatunków drapie|nych ptaków wystpujcych w naturze na naszych ziemiach. W gr mo|e wchodzi 10 gatunków ptaków: orzeB przedni, orzeB cesarski, orzeB stepowy, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, orzeBek poBudniowy, bielik wschodni, bielik, gado|er zwany tak|e krótkoszponem oraz ryboBów. Odznaczaj si one cechami widocznymi tak|e w heraldycznych i przedheraldycznych przedstawieniach polskiego orBa: haczykowato zagitymi ku doBowi dziobami, dBugimi, prostymi lub nieznacznie wygitymi do przodu skrzydBami z wyodrbnionymi, pojedynczymi lotkami, dosy krótkimi i krpymi ogonami o ksztaBcie klinowatym (bielik) lub zaokrglonym (pozostaBe gatunki), nogami opierzonymi w caBo[ci lub tylko w cz[ci goleniowej (bieliki, gado|er i ryboBów), palcami nóg zakoDczonymi szponami. Ze wzgldu na podobieDstwa midzy tymi gatunkami drapie|ników i schematyczno[ przedstawieD heraldycznych OrBa BiaBego, nie da si wskaza w[ród nich jednego pierwowzoru. Zbie|no[ wielu istotnych cech wyobra|eD godBa z cechami ptaków pozwala jednak przypuszcza, |e taki awifauniczny pierwowzór istniaB. BBdne jest wskazywanie bielika, który nazw wziB od barwy wyBcznie ogona. Zreszt biaBa barwa orBa w godle Polski ma zapewne przyczyny wyBcznie natury heraldycznej. Symbol orBa miaB w staro|ytno[ci i [redniowieczu rozliczne znaczenia. Wyra|aB on m.in.: bosko[, siB i majestat wBadzy, geniusz, mstwo, zwycistwo... W kulturze chrze[cijaDskiego [redniowiecza ptak ten wystpowaB jako atrybut [witych, np. Jana Ewangelisty, strzegB relikwii mczenników, symbolizowaB zwycistwo dobra nad zBem... Z tych rozlicznych, wyBcznie pozytywnych znaczeD, wizanych ze znakiem orBa wynikaBa zapewne jego 3 ogromna popularno[ w okresie, kiedy, poczwszy od 2 wierci XII w., wBadcy, mo|ni i rycerstwo zachodnie zaczBo przyjmowa, dziedziczone nastpnie, herby. Swoje znaczenia symboliczne miaBy tak|e barwy naszego herbu paDstwowego  biel (odpowiadajca w heraldyce srebru) oraz czerwieD. Z dzieB XIV i XV-wiecznych heroldów, poetów i pie[niarzy wiemy, |e srebro (biel) oznaczaBo: pokor, uczciwo[, czysto[, niewinno[, niepokalano[. Kojarzono z t barw usposobienie flegmatyczne, z ciaB niebieskich  Ksi|yc, ze znaków zodiaku  Raka, Skorpiona i Ryby, z |ywioBów wod, z kamieni perB, za[ z dni poniedziaBek. CzerwieD z kolei symbolizowaBa: odwag, waleczno[, usposobienie choleryczne, planet Saturn, znaki zodiaku Barana, Lwa i Strzelca, |ywioB ognia, kamieD rubin, metal miedz oraz z dni tygodnia - sobot. Obie barwy byBy znane i lubiane przez SBowian na dBugo przed przyjciem chrze[cijaDstwa i zachodniej symboliki. Wiemy np. |e nasi przodkowie bielili chaty wapnem, a tkaniny barwili czerwonym czerwcem. Przypuszcza si |e we wierzeniach SBowian biel symbolizowaBa dobro, w odró|nieniu od czerni. By mo|e miaBo to wpByw na przyjcie takich, a nie innych, barw godBa i pola herbu przez naszych [redniowiecznych wBadców, z czego, zgodnie z reguBami sztuki heraldycznej, wynikaj barwy naszej flagi paDstwowej (górne pole odpowiada zawsze barwie godBa, za[ dolne  tBa herbu). Najprawdopodobniej zdecydowano si na przyjcie biaBej (srebrnej) barwy polskiego godBa dla odró|nienia go od, nieco wcze[niejszego, czarnego orBa królów niemieckich. Zestawienie srebra i czerwieni, obu o wysokich notowaniach symbolicznych, nale|y do najczstszych zestawieD barw i metali w sztuce heraldycznej. Nasi przodkowie ju| od wieków zastanawiali si nad pochodzeniem OrBa BiaBego w herbie Królestwa Polskiego, snujc na ten temat ró|ne hipotezy. Niektóre z nich odnosiBy si do gBbokiej staro|ytno[ci lub legendarnych pocztków Polski. Ju| w pocztkach XII w. pierwszy kronikarz piszcy w Polsce  Anonim zwany Gallem, tBumaczc etymologi nazwy grodu Gniezno, 4 powizaB j z gniazdem. Cztery wieki pózniej autor  Kroniki polskiej  Marcin Bielski uzupeBniB to podanie, piszc, |e legendarny zaBo|yciel Gniezna  Lech wybraB to miejsce na sw siedzib z powodu wielkiej liczby orlich gniazd w okolicy, a na pamitk tego faktu:  (...) na chorgwiach swych kazaB Lech kBa[ OrBa BiaBego za herb. A od tego czasu Królestwo Polskie tego klejnotu u|ywa . Opowie[ t powtórzyB wybitny heraldyk tworzcy za czasów króla Stefana Batorego  Bartosz Paprocki. W kolejnym, XVIII-wiecznym herbarzu, autorstwa Kaspra Niesieckiego, znajdziemy jeszcze kilka dalszych pomysBów na ten temat. Hipotezy te nawizuj do dziejów staro|ytnego Rzymu. Czytamy wic, |e orzeB w godle Polski pochodzi od rzymskich orBów legionowych zdobytych przez Germanów w Lesie Teutoburskim za czasów cesarza Augusta (w 9 r. n.e.). Owych wojowniczych Germanów uznaB autor oczywi[cie za naszych odlegBych antenatów. W innym miejscu Niesiecki powizaB genez polskiego orBa z klsk poniesion przez Rzymian z rk germaDskich Markomanów pod Akwilej (w 113 r. p.n.e.), poniewa|  aquila to po Bacinie wBa[nie  orzeB . Wreszcie wspomniaB o królu Wandalów  Genzeryku, który miaB po zBupieniu Rzymu (w 455 r. n.e.) posBa swym pobratymcom w puszczach Germanii zdobyt chorgiew cesarsk z orBem. Ten wojowniczy lud germaDski, bdcy jednym z grabarzy Imperium Rzymskiego w V w. n.e., szczególnie chtnie uznawano, ju| od czasów mistrza Wincentego zwanego KadBubkiem (koniec XII w.), za przodków Polaków. Te i podobne teorie na temat pocztków orBa w Polsce nie miaBy oczywi[cie nic wspólnego z prawd historyczn, a sBu|y miaBy jedynie udostojnieniu tego herbu i  dorobieniu antycznej genealogii dumnym Sarmatom. Wracajc do faktów historycznych  po raz pierwszy spotykamy orBa w symbolice polskiej prawdopodobnie okoBo 1000 r. My[l tu o tajemniczym wizerunku ptaka z jednego z denarów BolesBawa I Chrobrego, wybitego w zwizku ze zjazdem gnieznieDskim. Jest to moneta bardzo istotna dla dziejów Polski tak|e dlatego, |e po raz pierwszy notuje jej nazw. Rysunkowi ptaka na 5 tym denarze bardzo daleko do heraldycznej stylizacji znanej z nastpnych wieków. Ptak ten, zwrócony na monecie w lew stron heraldyczn (czyli nasz praw), wyró|nia si rozcapierzonym  kogucim ogonem i sterczcymi piórkami na gBowie. Nic wic dziwnego, |e nie zawsze widziano w nim orBa. Jedna z hipotez uznawaBa tego ptaka za pawia, czsty motyw symboliczny we wschodnim chrze[cijaDstwie, kojarzony tak|e na Zachodzie z majestatem wBadcy (pawie pióra ozdob panujcych). Symbolika rodem z Konstantynopola mogBa dotrze na dwór pierwszego polskiego króla za po[rednictwem cesarza Ottona III, gBosiciela piknej idei odnowionego, powszechnego cesarstwa, którego matka  Teofano pochodziBa znad Bosforu. Znamy zreszt inne monety Chrobrego z napisami w cyrylicy. Nie mo|emy caBkowicie wykluczy tak|e innych mo|liwo[ci, np. uto|samienia tego znaku z lepiej znanym krajowym kurakiem, gBuszcem czy cietrzewiem, przypuszczalnym symbolem osobistym ksicia Polan. Brak zródeB nie pozwala zweryfikowa tej tezy. Na innych denarach polskich z tego okresu umieszczano zazwyczaj rozmaite symbole religijne, jak krzy|e czy Prawic Opatrzno[ci, wysunito wic hipotez, |e ów ptak to goBbica  symbol Ducha Zwitego, który natchnB pobo|nego ksicia  protektora biskupa i mczennika [witego Wojciecha. Niezale|nie do którego gatunku zaliczymy tego ptaka, jego zwizki ze [witym Wojciechem, przy którego relikwiach spotkali si monarchowie w 1000 r., dla erygowania tu arcybiskupstwa, wydaje si niewtpliwy. Identyczne niemal ptaki spotykamy bowiem na wspóBczesnych Chrobremu monetach czeskich bitych przez ksicia na Libicach SobiesBawa z rodu SBawnikowiców, a wic brata biskupa  mczennika. Za interpretacj tego symbolu jako orBa przemawiaj liczne argumenty. Ju| Jan DBugosz w XV wieku sdziB, |e to cesarz Otton III nadaB Chrobremu herb z cesarskim orBem podczas zjazdu gnieznieDskiego. Nasz wybitny dziejopis wyobra|aB sobie jednak ten akt zbyt dosBownie, zgodnie ze wspóBczesnymi sobie zwyczajami. Z pewno[ci tak to nie wygldaBo, chocia|by dlatego, |e w XI w. nie znano jeszcze herbów i sztuki heraldycznej. OrzeB 6 jednak mógB ju| wtedy, zgodnie z antyczn i karoliDsk tradycj, symbolizowa cesarski majestat, zwBaszcza w otoczeniu, tak zapatrzonego w dawne idee rzymskie, Ottona III. Ksi| BolesBaw mógB wic, za zgod wBadcy Niemiec, albo z wBasnej inicjatywy, nawiza do cesarskiego znaku na okoliczno[ciowych denarach, np. na znak roli politycznej, jak przewidywano dlaD w planach Ottona albo pewnych uprawnieD cesarskich przelanych na siebie aktem sBawnej symbolicznej koronacji cesarskim diademem. Za interpretacj tego, bardzo nieporadnego jeszcze pod wzgldem plastycznym, wizerunku ptaka jako orBa przemawia fakt podobnego przedstawienia królewskiego ptaka strzegcego zwBok mczennika w jednej ze scen drzwi gnieznieDskich, odlanych w poBowie XII wieku. Osobi[cie skBaniam si ku takiej wBa[nie interpretacji ptaka na denarze Chrobrego. Znak ten nie byB jednak z pewno[ci |adnym pradawnym symbolem rodowym Piastów odziedziczonym przez BolesBawa po poprzednikach na tronie gnieznieDskim, jak staraBa si dowie[ dawna polska historiografia. Nie byB te|, uszsczerbionym przez zmian barwy, orBem cesarskim, symbolem zale|no[ci lennej Polski od Niemiec, jak chcieli historycy niemieccy. ByB to raczej symbol jednorazowy, by mo|e rzeczywi[cie nawizujcy do cesarsko - rzymskiej tradycji, dowodzcy autentycznego wej[cia Polski do krgu kultury zachodniej. Nie widzimy bowiem, aby znaku orBa (czy w ogóle ptaka) u|ywali nastpcy Chrobrego a| po poBow XII stulecia. OrzeB, czy ogólnie ptak, powróciB do ikonografii polskiej dopiero pi pokoleD pózniej, za czasów synów BolesBawa III Krzywoustego, w pocztkach okresu rozbicia dzielnicowego. Pierwsze z tych przedstawieD znajdziemy na denarze ksicia WBadysBawa II zwanego pózniej WygnaDcem wybitym midzy 1138 a 1146 r. Jest to ciekawa scena, gdzie drapie|ny ptak, najprawdopodobniej orzeB, atakuje uciekajcego zajca. Na awersie tej monety widzimy posta rycerza unoszcego miecz nad pokonanym przeciwnikiem. By mo|e jest to, znany tak|e z Drzwi PBockich, symbol walki Mstwa z Tchórzostwem. OrzeB symbolizuje tu wic moralne zalety wBadcy  siB i odwag. By mo|e sceny te 7 nawizuj do walk, jakie ten ambitny ksi| toczyB ze swoimi mBodszymi przyrodnimi brami, walk zakoDczonych par lat pózniej jego wygnaniem z kraju. Podobne wizerunki ptaka (orBa?) spotykamy na nieco pózniejszych monetach braci WBadysBawa  BolesBawa IV Kdzierzawego i Mieszka III Starego, jego synów panujcych na Zlsku i bratanków. Istotne znaczenie dla genezy polskiego godBa ma przedstawienie kroczcego ptaka z profilu na denarze BolesBawa Kdzierzawego wybitym przed 1173 r. Na awersie tej monety widzimy oblicze wBadcy i jego imi. Ptak ten wystpiB wic po raz pierwszy jako symbol samego ksicia. Na pozostaBych monetach z tego okresu ptak ukazany jest w rozmaity sposób: jako zrywajcy si do lotu, po|erajcy w|a, razem ze smokiem, siedzcy na czubku drzewa albo na szczycie budowli, nieraz z gBow ludzk umieszczon w miejscu korpusu i Bap... ByB on w tym okresie jednym z wielu symboli wBadcy, wBadzy i jej sakralnego charakteru (obok lwa, gryfa czy smoka), symbolem dobra, mstwa i zwycistwa, by mo|e równie| atrybutem [w. Jana Chrzciciela (cho wizanie tych przedstawieD z patronem katedry wrocBawskiej jest bBdne, byB nim bowiem [wity Jan Chrzciciel). OrzeB pojawiajcy si na XII-wiecznych monetach daleki byB jeszcze od stylizacji heraldycznej  znanej nam postaci dumnego ptaka z rozpostartymi skrzydBami i zwróconym w bok dziobem. Pierwsze przedstawienie orBa w tej konwencji spotykamy na monecie z napisem  AQUILA przypisywanej najcz[ciej bBdnie najmBodszemu z synów BolesBawa Krzywoustego  Kazimierzowi Sprawiedliwemu, panujcemu w latach 1177-1194. Najprawdopodobniej monet t wybiBa mazowiecka lub kujawska mennica jednego z ksi|t w pocztkach XIII stulecia. ZupeBnie podobny jest, wspóBczesny poprzedniemu, pBaskorzezbiony orzeB umieszczony na zworniku sklepienia ko[cioBa cystersów w Koprzywnicy. Tak powszechne wystpowanie orBa na monetach polskich XII w. wynika z pewno[ci z licznych i atrakcyjnych znaczeD symbolicznych Bczonych z tym znakiem, ma jednak 8 równie| bardziej prozaiczne przyczyny. Kopiowano po prostu niemieckie czy czeskie wzory stempli menniczych. W pierwszych dekadach XIII stulecia orzeB, stylizowany ju| heraldycznie, triumfalnie wkroczyB do symboliki napiecztnej wielu ksi|t z rozrodzonej dynastii Piastów. Pierwszym byB prawdopodobnie ksi| Kazimierz, panujcy w górno[lskim Opolu. Na jego pieczci, pochodzcej z lat 1222-1230, a by mo|e wykonanej ju| w 1211 r., ksi|, przedstawiony jako rycerz na koniu w zbroi kolczej i ze wzniesionym mieczem, dzier|y du| tarcz z orBem bez korony. Ptak wystpiB tu po raz pierwszy w polu tarczy, a wic mo|na go ju| nazwa godBem herbowym. Niemal równocze[nie symbol orBa przyjli i zaczli umieszcza na swych tarczach tak|e inni ksi|ta z pozostaBych linii Piastów: Henryk II Pobo|ny wrocBawski (1224 r., jeszcze za |ycia ojca  Henryka Brodatego), Leszek BiaBy maBopolski (1228 r., pieczci u|yBa wdowa po nim - GrzymisBawa), WBadysBaw Odonic (1231 r.) i WBadysBaw Laskonogi (1234 r.) panujcy w Wielkopolsce oraz Kazimierz Konradowic kujawski (od 1236 r.). W wikszo[ci przypadków orzeB wystpiB na tarczach ksi|t przedstawionych jako konni lub piesi rycerze, tylko na pieczci Leszka BiaBego  osobno w polu tarczy, w stylizacji zbli|onej do tej znanej z monety z napisem  AQUILA . Charakterystyczny jest orzeB z pieczci ksicia Henryka II Pobo|nego. Na jego piersiach umieszczono znak osobisty jego ojca  Henryka I Brodatego  póBksi|yc z krzy|em. PóBksi|yc ten przejm pózniejsze orBy dolno[lskie, ró|nice si od herbu polskiego tak|e odmiennymi barwami (czarny orzeB na zBotym polu). Wydaje si zastanawiajce, dlaczego w tak krótkim czasie tak wielu ksi|t piastowskich przyjBo na swe pieczcie wBa[nie znak orBa. Czy jego symboliczne znaczenia byBy tak atrakcyjne? Mo|e ptak ten, ze wzgldu na czste wystpowanie w naszym kraju, byB Batwiejszy do zaakceptowania w Polsce ni| np. antyczny lew, dominujcy w heraldyce Europy Zachodniej i PoBudniowej? A mo|e ju| wtedy kojarzono go, przynajmniej w Wielkopolsce, ze star legend o pocztkach Gniezna? Odrzuci trzeba tez, tBumaczc t 9 niezwykB karier orBa w Polsce w pocztkach XIII w. dawn, przedheraldyczn jeszcze tradycj orBa jako rodowego znaku Piastów, gdy| nie u|ywali go niektórzy wybitni ksi|ta piastowscy tych czasów, np. Henryk Brodaty czy Konrad Mazowiecki. Nie przekonuj tak|e teorie dowodzce recepcji orBa w Polsce za spraw niemieckich maB|eDstw Piastów, np. WBadysBawa WygnaDca z Agnieszk czy Henryka Brodatego ze [wit Jadwig, pochodzc z dolnoaustriackiego ksistwa Meranu. W szybkiej recepcji orBa heraldycznego pomogBy z pewno[ci dBugie tradycje przedstawiania tego symbolu na monetach. W cigu XIII w. nie widzimy jednak, poza Zlskiem i mo|e MaBopolsk, cigBo[ci w u|ywaniu znaku orBa przez kolejne pokolenia ksi|t, którzy czsto porzucali to godBo, przyjmujc do swej symboliki piecztnej np. lwa (Piastowie wielkopolscy) czy hybryd, czyli póBorBa - póBlwa (w linii kujawskiej). W powstaBym jeszcze u schyBku XII w. dziele kronikarskim mistrza Wincentego zwanego KadBubkiem przy opisie walk toczonych przez ksicia Kazimierza Sprawiedliwego z Rusinami pod Brze[ciem Litewskim czytamy o  znaku zwyciskiego orBa dodajcym odwagi hufcomi polskim. Bardzo mo|liwe jednak, |e nie chodzi tu o |adn autentyczn chorgiew z tym znakiem, lecz jest to tylko ozdobnik stylistyczny autora, chtnie popisujcego si sw erudycj i nawizujcego do antycznych tradycji. To samo znaczenie orBa jako znaku zwycistwa zna tak|e nieco pózniejsza  Kronika Wielkopolska . Austriacki kronikarz zwany Ottokarem styryjskim, opisujc walki z 1260 r., wspomniaB o  sztandarze czarnym jak wgiel z biaBym orBem , pod którym skupiaBy si posiBkowe oddziaBy ksi|t polskich wspierajcych króla Czech PrzemysBa Ottokara II. Po raz pierwszy mamy tu wymienion barw naszego ptaka. Czarna barwa tBa nie pojawiBa si ju| pózniej w |adnym innym zródle, wic zapewne byBa jak[ odmian lokaln lub przej[ciow. Decydujce znaczenie dla pózniejszego przyjcia orBa jako symbolu odbudowanego Królestwa Polskiego miaBo jego powizanie z kultem [w. 10 StanisBawa. Ten XI-wieczny biskup krakowski i mczennik, ofiara tajemniczego konfliktu z popdliwym królem BolesBawem ZmiaBym, staB si po kanonizacji w 1253 r. patronem Polski i najpopularniejszym narodowym [witym. Z opowie[ci o jego mczeDstwie powizano przepowiedni o przyszBym zro[niciu si rozbitej na dzielnice i pustoszonej przez wrogów Polski, tak jak zrosBo si w cudowny sposób ciaBo powiartowanego biskupa. Opowie[ ta, rozpowszechniana zwBaszcza w krgu krakowskiego duchowieDstwa, to dowód na rodzce si wtedy w polskim spoBeczeDstwie d|enia zjednoczeniowe. CiaBa zabitego biskupa miaBy strzec przed padlino|ercami wBa[nie orBy. Spotykamy te ptaki na ró|nych zabytkach zwizanych z rodzcym si kultem [witego z 2 poBowy XIII w., np. na plakiecie ptniczej datowanej na okoBo 1254 r., gdzie 4 orBy otaczaj posta [witego. Na pieczci Bawniczej miasta Krakowa z lat 1312- 1320, [w. StanisBaw bBogosBawicym gestem Bczy rozdzielone symbole zjednoczeniowe  orBa i koron. Jest to bardzo plastyczna ilustracja przepowiedni z jego  {ywota Wikszego . W pewnym momencie, w drugiej poBowie XIII w., zaczto wic uwa|a znak orBa, zreszt caBkiem niezgodnie z prawd, za dawny symbol pot|nego i zjednoczonego Królestwa Polskiego z epoki BolesBawów. Do znaku tego zaczli powraca w koDcu stulecia niektórzy ksi|ta piastowscy majcy ambicje zjednoczeniowe, udostajniajc go królewsk koron, umieszczan na gBowie herbowego ptaka. Palma pierwszeDstwa przysBuguje przedstawicielowi linii górno[lskiej Piastów  Kazimierzowi II opolskiemu, który, pewnie dla zaakcentowania swoich niezrealizowanych ambicji politycznych, u|yB w 1282 r. pieczci z ukoronowanym orBem. Du|o szersze podstawy materialne do snucia takich planów miaB Henryk IV Probus wrocBawski, który w 1288 r., podobno pod wpBywem proroczego snu ze [w. StanisBawem w roli gBównej, rozpoczB walki o Kraków majce przynie[ mu zjednoczenie rozbitej na dzielnice Polski i koron królewsk. Ambicji tych nie udaBo mu si niestety zrealizowa, gdy| zmarB mBodo 2 lata pózniej. Nie wykluczone, |e to wBa[nie ten wBadca kazaB bi 11 na Zlsku monety Bczce symbolik orBa i korony. Mo|emy przypuszcza, |e Henryk Probus u|waB w swej symbolice zjednoczeniowej herbu z BiaBym OrBem w koronie (i ze [lskim póBksi|ycem na piersiach), który widnieje obok dziedzicznych orBów [lskich na jego wrocBawskim nagrobku, powstaBym zapewne okoBo 1300 r. Inni historycy uwa|aj, |e twórcy programu artystycznego nagrobka z otoczenia zmarBego ksicia nawizali tu do herbu PrzemysBa II z 1295 r. Zmier ksicia wrocBawskiego rozpoczyna ostatni ju| etap adaptacji OrBa BiaBego, przyozdobionego ju| koron, do nowej roli godBa zjednoczonego Królestwa Polskiego. Etap ten wi|e si z osob wBadcy Wielkopolski  PrzemysBa II. W latach 1289-1290 r. porzuciB on odziedziczon po poprzednikach na tronie poznaDskim piecz ksi|c z symbolem lwa, powracajc do znaku orBa, wtedy jeszcze bez korony, umieszczanego na tarczy stojcego ksicia. Po niespodziewanym zgonie Henryka IV, PrzemysB II przejB jego rol zjednoczyciela Polski i przystpiB do walk o stoBeczny Kraków. Swym planom politycznym daB wyraz w symbolice nowej pieczci, sporzdzonej (a przynajmniej dokoDczonej) w koDcu 1290 r. Widzimy tu zbrojnego ksicia trzymajcego w prawej rce proporzec  gonfanon, w lewej za[ - tarcz. Ksi| tratuje smoka i drzewcem proporca godzi w jego paszcz. Nad gBow ksicia umieszczono goBbic  symbol Ducha Zwitego, za[ obok  bBogosBawic rk bosk. CaBo[ci rysunku dopeBniaj dwie wie|e z trbaczami. Ikonografia tej pieczci to prawdziwa  biblia pauperum  obrazowa opowie[ propagandowa o triumfujcym wBadcy, idealnym rycerzu i dobrym chrze[cijaninie, natchnionym przez Ducha Zwitego i cieszcym si bo|ym bBogosBawieDstwem. Najciekawszy dla naszych rozwa|aD jest herb na tarczy. Jest to ukoronowany orzeB ze [lskim póBksi|ycem - symbol kontynuacji zjednoczeniowych planów Probusa. Na proporcu powtórzono motyw orBa, lecz tutaj jest to orzeB bez korony  poprzedni znak osobisty PrzemysBa. Mimo wyparcia z Krakowa przez pot|niejszego króla Czech WacBawa II, ksi| PrzemysB II, majc w swym rku 12 jedynie Wielkopolsk, Pomorze GdaDskie i sojusz z kilkoma innymi ksi|tami, postanowiB jednak za zgod papie|a koronowa si na króla Polski, przywracajc t godno[ po 219 latach nieobecno[ci. Uroczystej koronacji dokonaB arcybiskup Jakub Zwinka w archikatedrze gnieznieDskiej 26 czerwca 1295 r. Z okazji koronacji PrzemysB sprawiB sobie now piecz, trzeci ju| w cigu krótkiego okresu czasu. Jest to piecz majestatyczna przedstawiajca na awersie króla w koronie na gBowie z berBem i jabBkiem królewskim w rkach, na rewersie za[  dostojnego orBa w otwartej gotyckiej koronie, ju| bez [lskiej przepaski, umieszczonego w typowej, gotyckiej tarczy. Ciekawa jest legenda napiecztna mówica, |e  ZwróciB sam [zapewne Bóg] Polakom zwyciskie znaki , czyli insygnia królewskie i wBa[nie orBa w koronie, uwa|anego tu mylnie za pradawny symbol królów polskich. Panowanie PrzemysBa II nie trwaBo dBugo. Par miesicy pózniej zginB skrytobójczo zamordowany podczas zapustów w Rogoznie przez zbirów nasBanych przez Brandenburczyków. Przyjty przez niego symbol zjednoczonej monarchii  OrzeB BiaBy w koronie okazaB si trwalszy od jego królestwa. wier wieku pózniej powróciB do niego faktyczny zjednoczyciel Polski  WBadysBaw zwany Aokietkiem, umieszczajc ukoronowanego orBa na swojej pieczci koronacyjnej oraz pochwie, u|ytego wtedy po raz pierwszy, sBynnego miecza koronacyjnego królów polskich zwanego Szczerbcem. W ten sposób znak przyjty nieco wcze[niej wBa[ciwie przez pomyBk staB si obowizujcym do dzi[ najwa|niejszym z polskich symboli narodowych. 13

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zeszyty Skad sie bierze bieda Kurowska
Skąd się wzięła skala Fahrenheita
Tomaszowi Jastrunowi w odpowiedzi Skąd się biorą różne punkty widzenia
Skąd się wzięłaś Depresjo
Williams SkÄ…d siÄ™ biorÄ… marzenia
Kształtowanie się granic odrodzonej Polski 1918 1922 tabela
EWOLUCJA Czy istnieją dusze roślin i zwierząt a jeśli tak to skąd się one biorą
kto sie boi krolowej polski
SkÄ…d siÄ™ bierze inflacja

więcej podobnych podstron