Widmo zag�ady Widmo zag�ady KAMPANIA WRZE�NIOWA Wczesnym �witem 1 wrze�nia 1939 r. si�y zbrojne Niemiec hitlerowskich rozpocz�y dzia�ania wojenne przeciw Polsce. O godz. 4.45 na polsk� plac�wk� na Westerplatte w porcie gda�skim spad�y pierwsze pociski z pancernika �Schleswig - Holstein� , kt�ry zawin�� do Gda�ska par� dni wcze�niej. W�adze hitlerowskie og�osi�y przy��czenie Wolnego Miasta do Rzeszy. Wojska niemieckie przekroczy�y granic� z Polsk� na ca�ej jej d�ugo�ci. Na Rzeczpospolit� run�a masa czo�g�w i ci�kiego sprz�tu, a artyleria pokry�a pozycje polskie lawin� ognia. Samoloty hitlerowskie podj�y intensywne bombardowanie cel�w na terenie Polski: Pucka, Tczewa, a nawet Grodna. Pad�y pierwsze ofiary w�r�d ludno�ci cywilnej. W obliczu otwartej, niczym nie uzasadnionej agresji prezydent Mo�cicki wyda� odezw� do obywateli Rzeczypospolitej, w kt�rej stwierdzi� podj�cie przez Niemcy agresji przeciw Polsce oraz zwr�ci� si� do obywateli z apelem o obron� wolno�ci i niepodleg�o�ci. Bohatersko broni�a si� 182-osobowa za�oga Westerplatte, odpieraj�c dziesi�tki szturm�w niemieckich i lawin� ognia artyleryjskiego. Obro�cy Poczty Polskiej w Gda�sku zostali wymordowani przez Niemc�w po zdobyciu gmachu. Od wczesnego ranka 1 wrze�nia bombowce niemieckie atakowa�y Gdyni�, Puck i Hel. Obron� wybrze�a dowodzi� kadm. J�zef Unrung. Po odp�yni�ciu do Anglii trzech kontrtorpedowc�w �Burza�, �Grom� i �B�yskawica� trzon floty polskiej stanowi� stawiacz min �Gryf�, kontrtorpedowiec �Wicher� i okr�ty podwodne �Wilk�, �Ry��, ��bik�, �Orze�� i �S�p�. Nie by�y one jednak w stanie sprosta� pot�nej marynarce hitlerowskiej. L�dowa Obrona Wybrze�a pod dow�dztwem p�k. Stanis�awa D�bka odpiera�a ataki przewa�aj�cych si� niemieckich. W g��bi kraju spustoszenia dokonywa�o lotnictwo niemieckie, kt�re mimo ogromnej ofiarno�ci obrony przeciwlotniczej i eskadr my�liwc�w polskich mia�o tak ogromn� przewag�, i� niemal bezkarnie atakowa�o cele w �rodku kraju, transporty wojska i sprz�- tu. 2 wrze�nia odby�o si� ostatnie uroczyste posiedzenie sejmu. Nazajutrz W�dz Naczelny marsza�ek Rydz-�mig�y zapowiedzia� konieczno�� ewakuacji urz�d�w pa�stwowych na prawy brzeg Wis�y. 4 wrze�nia odby�y si� rozmowy na temat rekonstrukcji rz�du. Proponowany na wicepremiera do spraw gospodarki wojennej gen. Kazimierz Sosnkowski postawi� jako warunek powo�anie rz�du koalicyjnego. Premier Sk�adowski odm�wi� twierdz�c, �e by�oby to niew�a�ciwe w krytycznej sytuacji pa�stwa. Do rz�du powo�ano bardzo niepopularn� osob�, by�ego komendanta twierdzy brzeskiej p�k. Wac�awa Kostka-Biernackiego. Napa�� na Polsk� sta�a si� przedmiotem gor�czkowej wymiany zda� mi�dzy stolicami g��wnych pa�stw europejskich. Wieczorem pierwszego dnia wojny rz�dy Anglii i Francji wys�a�y do Berlina jednobrzmi�ce noty, ��daj�ce zaprzestania agresji i wycofania wojsk niemieckich z Polski oraz zapowiadaj�ce w przeciwnym razie wype�nienie zobowi�za� sojuszniczych wobec Polski. W odpowiedzi Ribbentrop o�wiadczy� cynicznie, �e ca�a odpowiedzialno�� za wojn� spada na Polsk� oraz,�e twierdzenie o agresji niemieckiej jest nieprawdziwe. Anglia i Francja gotowe by�y podj�� inicjatyw� Mussoliniego zwo�ania konferencji pokojowej w sprawie Polski pod warunkiem uczestnictwa w niej delegacji polskiej i zaprzestania agresji niemieckiej. Hitler odrzuci� te warunki. 3 wrze�nia o godz. 9.00 ambasador angielski w Berlinie przedstawi� Ribbentropowi nor� stwierdzaj�c� stan wojny mi�dzy Wielk� Brytani� i Niemcami. Podobne o�wiadczenie z�o�y� ambasador francuski. Obydwaj sprzymierze�cy Polski przyst�pili do wojny po jej stronie, co przekszta�ci�o konflikt polsko-niemiecki w wojn� europejsk�. Tymczasem po�o�enie wojenne Polski uleg�o pogorszeniu. W wyniku dzia�a� niemieckich front podzieli� si� na cztery ogromne bitwy: p�nocn�, pomorsk�, zachodni� i po�udniow�. Sytuacja w sz�stym dniu wojny by�a powa�na. ��czno�� wodza naczelnego a dow�dcami armii szwankowa�a. Prze�amanie oporu armii odwodnej �Prusy� na kierunku warszawskim stwarza�o konieczno�� og�lnego odwrotu za Wis��. 4 wrze�nia marsza�ek Rydz-�mig�y utworzy� armi� �Lublin� pod dow�dztwem gen. Tadeusza Piskora dla os�ony przepraw przez Wis��, na kt�re kierowa�y si� armie z zachodniego odcinku frontu. W nocy z4 na 5 wrze�nia rozpocz�to ewakuacj� i instytucji pa�stwowych oraz z�ota banku Polskiego z Warszawy. W dwa dni p�niej w �lad za rz�dem stolic� opu�ci� W�dz Naczelny, przenosz�c si� za sztabem do Brze�cia, co utrudni�o warunki ��czno�ci z poszczeg�lnymi armiami. Gen. Walerian Czuma otrzyma� rozkaz obrony stolicy przed zagonami pancernymi zmierzaj�cych w jej kierunku. Komisarzem Cywilnym Obrony Warszawy zasta� prezydent miasta Stefan Starzy�ski. 16 wrze�nia sytuacja Polski by�a krytyczna. Powoli zamyka�y si� wielkie kleszcze niemieckie nad Bugiem. Wi�ksza cz�� �rodkowej i zachodniej Polski by�a w r�ku Boga. Zgin�y ju� dziesi�tki tysi�cy �o�nierzy i ludno�ci cywilnej. W�r�d wielu bestialstw, jakich dopu�cili si� naje�d�cy, szczeg�lnie drastyczny by� odwet na ochotnik�w broni�cych Bydgoszczy w �krwaw� niedziel� 10 wrze�nia, gdy rozstrzelano bez s�du 5 tys. os�b. 17 wrze�nia rozpocz�� si� nowy akt polskiej tragedii. O godz. 2.00 w nocy ambasadora RP w Moskwie Wac�awa Grzybowskiego zbudzono i wezwano do Komisariatu Spraw Zagranicznych, by mu odczyta� not� stwierdzaj�c�: � Wojna niemiecko-polska ujawni�a wewn�trzne bankructwo pa�stwa polskiego [...] Warszawa jako stolica nie istnieje. Rz�d radziecki przyj�� brak aktywno�ci w�adz polskich za dow�d nieistnienia pa�stwa, a to ostatnie za podstaw� do wtargni�cia na teren Polski. Agresja radziecka przypiecz�towa�a kl�sk� armii polskiej. Stopniowo upada�y ostatnie o�rodki oporu polskiego. 19 wrze�nia ucich�y strza�y na K�pie Oksywskiej - ostatnim bastionie L�dowej Obrony Wybrze�a. Jej dow�dca p�k Stanis�aw D�bek odebra� sobie �ycie. Dow�dztwo niemieckie zapowiada�o rozstrzelanie 20 Polak�w za ka�dego poleg�ego pod stolic� Niemca. 26 wrze�nia Sta�y�ski stwierdzi� przez radio, �e w stolicy nie ma �wiat�a, wody i �ywno�ci oraz, �e straty w�r�d ludno�ci s� ogromne. Do miasta wkroczyli Niemcy. Przez ca�y wrzesie� broni�a si� za�oga Helu pod dow�dztwem kmdr W�odzimierza Steyera, odpieraj�c setki atak�w z powietrza, l�du, morza. W obliczu beznadziejnej sytuacji w ca�ym kraju 2 pa�dziernika obro�cy Helu skapitulowali. Na wskutek wielkiego nasilenia i za�y�o�ci walki obie g��wne strony walcz�ce ponios�y w kampanii wrze�niowej du�e straty. Po stronie polskiej poleg�o oko�o 70 tys. �o�nierzy i oficer�w, a 133 tys. odnios�o rany. Do niewoli niemieckiej dosta�o si� oko�o 300 tys. �o�nierzy i oficer�w, do radzieckiej za� - 80 tys. we wrze�niu oraz dalsze 50 tys., kt�rych wy�apano jesieni� po zako�czeniu dzia�a�. Do Rumunii przedosta�o si� oko�o 32 tys., na W�gry - 35 tys., na Litw� 15 tys., na �otw� - 1,3 tys. �o�nierzy i oficer�w. Straty radzieckie szacuje si� na oko�o 8-10tys. zabitych i rannych. Kl�ska armii polskiej wynika�a przede wszystkim z ogromnej przewagi Niemiec, prawie dwukrotnej w sile �ywej, blisko trzykrotnej pod wzgl�dem si�y ognia, pi�ciokrotnej w samolotach i dziesi�ciokrotnej w czo�gach, a wi�c g��wnie w szybko�ci i sile uderzenia. 17 wrze�nia przeciw walcz�cym jeszcze 25 wielkim jednostkom polskim stan�y obok 75 niemieckich tak�e 52 wielkie jednostki Armii Czerwonej. Du�e znaczenie mia�o niekorzystne dla Polski ukszta�towanie frontu, otaczaj�cego si�y polskie z trzech stron, a po wkroczeniu armii radzieckiej - z czterech stron. Kampania wrze�niowa zako�czy�a si� kl�sk� armii polskiej i ustanowieniem na terenie Rzeczypospolitej okupacji niemieckiej i radzieckiej. Zbrojny op�r Polski po�o�y� jednak kres pokojowym podbojom hitlerowskim i zapocz�tkowa� tworzenie koalicji antyhitlerowskiej. Niestety, sprzymierze�cy Polski nie wype�nili swych zobowi�za� , czym nie tylko pogr��yli sojusznika polskiego, ale zaszkodzili i sobie, dopuszczaj�c do rozbijania cz�onk�w koalicji przez Hitlera po kolei i w osamotnieniu. Przewaga Anglii i Francji na froncie zachodnim we wrze�niu 1939 r. by�a trzykrotna w sile �ywej, prawie czterokrotna w samolotach, a 2,5 tys. czo�g�w francuskich nie mia�o przeciwko sobie w og�le niemieckiej broni pancernej. Mimo to ani Anglia, ani Francja dzia�a� przeciw Trzeciej Rzeszy nie podj�y. Wszyscy wy�si dow�dcy niemieccy i wielu historyk�w zachodnich stwierdza�o, i� ofensywa przeciw Niemcom na zachodzie mog�a doprowadzi� do stosunkowo szybkiego pokonania Trzeciej Rzeszy. Sta�o si� inaczej - po rozgromienie swej armii Polska wydana zasta�a na pastw� dw�ch najbardziej bezwzgl�dnych i okrutnych re�im�w imperialistycznych w dziejach. PRZEKSZTA�CENIA TERYTORIALNO - POLITYCZNE Zgodnie z ustaleniami zawartymi w tajnym protokole dodatkowym do uk�adu Ribbentrop - Mo�otow z 23 sierpnia 1939 r. rz�dy Niemiec hitlerowskich i ZSRR ustanowi�y ju� w dniu 22 wrze�nia tymczasow� lini� demarkacyjn� wzd�u� Pisy, Narwi, Wis�y i Sanu. Sprawa ostatecznego uregulowania granicy pozostawa�a jeszcze w zawieszeniu. Strona radziecka oferowa�a zrzeczenie si� na korzy�� Niemiec ziem etnicznie polskich w zamian za Litw� oraz rezygnacj� przez Berlin z pr�b jakiejkolwiek rekonstrukcji pa�stwa polskiego. 27 wrze�nia 1939 r. do Moskwy przyby� powt�rnie Ribbentrop, by uzgodni� z rz�dem radzieckim podzia� �up�w wojennych. W wyniku przeprowadzonych rozm�w 28 wrze�nia podpisano radziecko - niemiecki �traktat o granicach i przyja�ni�. Ustalona granica mi�dzy Niemcami i ZSRR przebiega�a wzd�u� Pisy, Narwi, linii Ostro��ka-Treblinka, Bugu, linii Be��ec-Wis�ok oraz Sanu. Obie strony zapowiedzia�y te� solidarn� obron� wsp�lnej granicy. Po stronie radzieckiej znalaz�a si� Bia�ostocczyzna oraz wojew�dztwa lwowskie, stanis�awowskie, tarnopolskie, wo�y�skie, poleskie, nowogr�dzkie i wile�skie. Po niemieckiej stronie granicy znalaz�o si� 48,6% obszaru Drugiej Rzeczypospolitej i oko�o 20,4 mln. ludno�ci, w tym zaledwie 6,4% Niemc�w, po stronie radzieckiej - 50% terytorium i oko�o 14,3 mln. ludno�ci, z czego oko�o 6.0 mln.,czyli 42% stanowili Polacy. Na terenie zaj�tym na razie przez Litw�, obejmuj�cym oko�o 1,6% obszaru Polski przedwrze�niowej, znajdowa�o si� oko�o 0,5 mln. os�b, w tym oko�o 2/3 Polak�w. W�adze hitlerowskie nie potraktowa�y zagarni�tych ziem polskich jednolicie. Znaczn� cz�� tych ziem w��czono na mocy dekretu z 8 pa�dziernika 1939 r. do Rzeszy. Dotyczy�o to wojew�dztw: pozna�skiego, pomorskiego, �l�skiego, 3/4 wojew�dztwa ��dzkiego z �odzi�, po�owy warszawskiego i kilku powiat�w kieleckiego i krakowskiego. POLITYKA NIEMIECKA NA ZIEMIACH OKUPOWANYCH Od pocz�tku okupacji niemieckiej ziemie polskie sta�y si� polem do�wiadczalnym rasizmu i nihilizmu w wydaniu hitlerowskim. Dominuj�cym elementem okupacji by�o panowanie okrutnej si�y nad sprawiedliwo�ci�. Plany niemieckie przewidywa�y odmienne potraktowanie ziem w��czonych do Rzeszy oraz obszaru Generalnego Gubernatorstwa. Tereny przy��czone mia�y by� forsownie germanizowane ju� podczas wojny, a proces ten zako�czy� si� mia� w ci�gu dziesi�ciu lat ca�kowitym zatarciem polsko�ci tych ziem. Akcj� zniemczania zamierzano oprze� na ha�le zawartym w Mein Kampf Hitlera: �Tylko ziemi� mo�na germanizowa�, ludzi - nie�. Ludno�� polska mia�a by� z tych obszar�w usuni�ta, jej miejsce za� mieli zaj�� koloni�ci niemieccy. Proces masowych wysiedle� ludno�ci polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy zapocz�tkowa�y w�adze hitlerowskie tu� po zako�czeniu dzia�a� wojennych, np. w Gdyni - 10 X, a w Poznaniu - z pocz�tkiem listopada 1939 r. Pewn� cz�� wysiedlonych kierowano na roboty do Niemiec, reszt� do GG. W�adze hitlerowskie zacz�y te� organizowa� na ziemiach polskich sie� oboz�w koncentracyjnych podlegaj�cych G��wnemu Urz�dowi Bezpiecze�stwa Rzeszy (RSHA). Jednym z g��wnych cel�w hitleryzmu by�o od pocz�tku wyniszczenie �yd�w, traktowanych przez zbrodnicz� ideologi� nazistowsk� jako �podludzie� W�adze hitlerowskie stosowa�y te� r�ne po�rednie formy niszczenia polskiego �ycia spo�ecznego i kulturalnego. Zamkni�to wszystkie szko�y wy�sze i �rednie, a w nielicznych pozostawionych szko�ach elementarnych uczono Polak�w j�zyka niemieckiego i rachunk�w. Zlikwidowano pras� polsk�, a ksi�garnie, muzea i biblioteki b�d� spalono, b�d� wywieziono w g��b Niemiec. Trzebiono wszelkie �lady polsko�ci - tablice i szyldy, nazwy polskich miast i wsi. Bydgoszcz przemianowano na Bromberg, Toru� na Thorn, ��d� na Litzmannstadt. Niszczono ko�cio�y katolickie, zakazano modlitw i kaza� w j�zyku polskim. Ksi�y polskich wywo�ono masowo do oboz�w. �ycie codzienne Polak�w na ziemiach wcielonych do Rzeszy sta�o si� piek�em. Nieco tylko lepiej wygl�da�a sytuacja w GG. SPRAWA POLSKA NA ARENIE MI�DZYNARODOWEJ Zgodnie z zasadami konstytucyjnymi, dla zapewnienia formalnej ci�g�o�ci w�adzy pa�stwowej, prezydent Ignacy Mo�cicki przekaza� sw�j urz�d W�adys�awowi Raczkiewiczowi, kt�ry 30 wrze�nia 1939r. zosta� zaprzysi�ony w Pary�u jako nowy prezydent Polski. Poniewa� jednocze�nie do dymisji poda� si� ca�y internowy w Rumunii gabinet S�awoja-Sk�adkowskiego, prezydent Raczkiewicz powo�a� do �ycia 30 pa�dziernika 1939 r. nowy rz�d, kt�rego szefem zosta� gen.W�adys�aw Sikorki W sk�ad rz�du Sikorskiego weszli przedstawiciele g��wnych opozycji antysanacyjnej: SN, SP, SL, PPS oraz niekt�rzy politycy sanacyjni. Wicepremierem w nowym gabinecie mianowano Stanis�awa Stro�skiego (SN). Sprawy zagraniczne przej�� August Zaleski. Istotn� rol� odgrywali dotychczasowi ambasadorzy RP w Pary�u - Juliusz �ukasiewicz i Londynie - Edward Raczy�ski. Podstaw� prawn� dzia�alno�ci rz�du emigracyjnego by�a konstytucja kwietniowa. Siedzib� polskiego rz�du emigracyjnego by� Pary�. Gabinet Sikorskiego uzna�a najwcze�niej Francja. 2 listopada 1939 r. uczyni�y to Stany Zjednoczone, a w dwa dni p�niej - Wielka Brytania. 9 grudnia prezydent Raczkiewicz stworzy� Rad� Narodow� RP, kt�ra mia�a pe�ni� funkcj� organu doradczego. W sk�ad Rady wchodzi� mia�o od 12 do 24 cz�onk�w ze wszystkich partii rz�dowych. Przewodnicz�cym Rady wybrano Ignacego Paderewskiego. Mimo trudnych warunk�w rz�d Sikorskiego szybko sformu�owa� zasady swej polityki. Rz�d podkre�li�, �e nale�y �ywi� niez�omn� nadziej�, i� Polska wyjdzie z tych gro�nych przej�� zwyci�sko, oczyszczona i wzmocniona. Nowy rz�d od pocz�tku swej dzia�alno�ci skupi� si� g��wnie na tworzeniu armii polskiej. Przychylne Polsce stanowisko zaj�� Watykan. 30 listopada przed papie�em Piusem XII stan�a grupa uchod�c�w z prymasem Polski kardyna�em Augustem Hlondem na czele, by us�ysze� s�owa wsp�czucia i pociechy. Tymczasem Hitler i Stalin zacie�niali wsp�prac�. W lutym 1940 r. Niemcy i ZSRR zawar�y uk�ad handlowy. POCZ�TKI PODZIEMNEGO PA�STWA I WOJSKA POLSKIEGO Jeszcze nie przebrzmia�y ostatnie strza�y kampanii wrze�niowej, a w kraju rozpocz�to organizowanie podziemnego wojska i w�adz politycznych. Inicjatywa stworzenia centralnego kierownictwa podziemnego wysz�a od gen. Micha�a Tokarzewskiego-Karaszewicza, kt�ry jako jeden z dow�dc�w armii �Pozna� dotar� w odwrocie do Warszawy, gdzie zosta� zast�pc� gen. R�mmla. Gdy zapad�a decyzja o kapitulacji stolicy, 29 wrze�nia 1939 r. Tokarzewski przedstawi� R�mmlowi plan zorganizowania w okupowanym kraju podziemia zbrojnego i zaproponowa�, by udaj�cy si� do niewoli gen. R�mmel przela� na niego pe�nomocnictwo dowodzenia w ca�ym kraju, otrzymane od Naczelnego Wodza. Tego� dnia do broni�cej si� jeszcze Warszawy przylecia� samolotem z Rumunii specjalny wys�annik Rydza-�mig�ego, mjr Edmund Galinat, kt�ry zna� przedwojenne przygotowania do tego rodzaju dzia�a� na wypadek obcej okupacji i mia� si� zaj�� organizacj� podziemia z ramienia internowanego Wodza Naczelnego. Gen. R�mmel zdecydowa� jednak przekaza� dow�dztwo gen. Tokarzewskiemu, oddaj�c mu Galinata do pomocy jako zast�pc�. Tokarzewski zaleci� Galinatowi odszukanie przygotowanych kontrakt�w, a gdy nie da�o to rezultatu - zezwoli� na powr�t do Rumunii. W momencie kapitulacji Warszawy gen. Tokarzewski dysponowa� ju� gotow� koncepcj� organizacji podziemnej i pi�tnastoma oficerami, kt�rzy tworzyli zal��ek jego sztabu. Pierwsz� akcj� mia� by� zamach na Hitlera podczas defilady zwyci�stwa w Warszawie. Do wykonania zamachu w dniu 5 pa�dziernika 1939 r. nie dosz�o, gdy� w�adze niemieckie oczy�ci�y ulice z przechodni�w. Tokarzewski za�o�y� S�u�b� Zwyci�stwu Polski (SZP), kt�rej by� przyw�dc�. SZP mia�a by� organizacj� wojskowo-polityczn�, kt�rej celem statutowym by�a walka o wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych. Wiadomo�� o utworzeniu SZP zosta�y �le przyj�te w Pary�u. Zamiast poprze� istniej�c� ju� organizacj�, gen. Sikorski postanowi� j� rozwi�za� i na jej miejsce powo�a� now� - Zwi�zek Walki Zbrojnej (ZWZ), podporz�dkowany �ci�le rz�dowi emigracyjnemu. Na czele ZWZ stan�� gen. Kazimierz Sosnkowski przebywaj�cy we Francji. Kl�ska Francji i przeniesienie rz�du emigracyjnego RP do Londynu zbieg�y si� ze zmian� systemu dowodzenia armi� podziemn�. Wa�n� dziedzin� pracy konspiracyjnej by�a informacja i propaganda. W�r�d wielu setek tytu��w wydawanych w�wczas przez tajne drukarnie i redakcje pism na plan pierwszy wysuwa�y si� organy Delegatury Rz�du i Komendy G��wnej ZWZ: Biuletyn Informacyjny i Rzeczpospolita Polska. Ka�de niemal ugrupowanie podziemne wydawa�o swoj� pras�. Ukazywa�o si� wiele pism harcerskich, literackich, satyrycznych i artystycznych. Pod koniec 1939 r. wydawano podziemnie 30 tytu��w, w 1940 r. - ponad 200, a w 1941 r. - 290. Informowa�y one spo�ecze�stwo o rozwoju sytuacji europejskiej, kre�li�y wizje przysz�o�ci, podtrzymywa�y na duchu i kszta�towa�y postawy spo�eczne wobec okupacyjnej rzeczywisto�ci. Organizatorzy polskiego pa�stwa i wojska podziemnego od pocz�tku okupacji ogromne ryzyko i p�acili najcz�ciej �yciem za sw� prac�. Z r�ki okupanta hitlerowskiego zgin�li m.in. w latach 1939-1941: Adolf Bni�ski, Aleksander D�bski, Mieczys�aw Niedzia�owski, Maciej Rataj, Ryszard �wi�tochowski, W�adys�aw Tempka, a J�zef Cyrankiewicz trafi� do O�wi�cimia. Najci�sze ofiary nie powstrzymywa�y jednak organizator�w konspiracji do pracy na rzecz przysz�ej Polski, w najtrudniejszych w jej historii warunkach bronili nar�d przed apati� i wewn�trznym rozk�adem, przygotowywali przes�anki odrodzenia pa�stwowego i podtrzymywali warto�ci, kt�re od pokole� okre�la�y to�samo�� narodow�.