plik


ÿþTajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 Krystyna Reinfuss-Janusz yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Województwo maBopolskie obejmuje cz[ MaBopolski - krainy geograficzno- historycznej w poBudniowej i poBudniowo-wschodniej cz[ci Polski. MaBopolska uchodzi za najbardziej zró|nicowany region Polski. Obejmuje Wy|. Krakowsko-Czstochowsk, Nieck NidziaDsk, Kotlin Sandomiersk. Pogórze Karpackie, Beskidy, Pieniny i Tatry. W póBnocnej i [rodkowej cz[ci woj. MaBopolskiego zamieszkuj Krakowiacy, w cz[ci poBudniowej |yj Górale. Od zachodu Górale PodhalaDscy (tatrzaDskich, nowotarskich, rabczaDskich) ssiaduj z Góralami Beskidowymi (Orawiacy, Babiogórscy i Górale {ywieccy) za[ od wschodu ze Spiszakami. W rejonie Szczawnicy |yj Górale Szczawniccy, ssiadujcy z Góralami PieniDskimi. Pod silnymi wpBywami Górali PodhalaDskich znajduj si mniejsze grupy np. Zagórzanie, w okolicy Mszany Dolnej. Na poBudniowym wschodzie woj. maBopolskiego mieszkaj Górale Sdeccy. Na terenie maBopolski mieszka wiele maBych grup, które nazwy otrzymaBy od miejscowo[ci (np. Proszowiczanie, Skawiniacy) Miejscowo[ci (miasta i wsie) le|ce w najbli|szym otoczeniu du|ych i mniejszych aglomeracji zostaBy wchBonite przez rozrastajce si miejscowo[ci. W cigu kolejnych dziesicioleci w obrbie Krakowa znalazBo si kilka okolicznych miasteczek (Kleparz, Kazimierz, Podgórze) i wiele wsi (np. Borek FaBcki, Skotniki, Bronowice Wielkie, Kobierzyn, Prdnik BiaBy, Dbie itp.). W czasie budowy Nowej Huty wBczono do Krakowa wsie ssiadujce z kombinatem (KrzesBawice, Wadów, Lubocza, GrbaBów, Pleszów i inne). Nadal trwa ekspansja Krakowa na ssiadujce z nim wsie. Podobna sytuacja wystpuje wokóB wielu miejscowo[ci na terenie województwa MaBopolskiego. Zró|nicowane warunki geograficzne i gospodarcze przyczyniaBy si do utrzymywania odrbno[ci poszczególnych grup, decydowaBy czsto o izolacji, która byBa przyczyn wyboru odpowiedniego sposobu od|ywiania si. Problemami zwizanymi ze sposobem od|ywiania si mieszkaDców MaBopolski zaczto zajmowa si w drugiej poBowie XIX wieku. W 1877 roku Napoleon Cybulski, profesor Uniwersytetu JagielloDskiego rozesBaB do kilkuset wsi galicyjskich ankiet _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 zawierajc 30 pytaD z zakresu po|ywienia. UzyskaB zaledwie kilkadziesit odpowiedzi, jednak wyniki ankiety opracowaB i wydaB w 1894 r. nakBadem Krakowskiego Towarzystwa Opieki Zdrowia. Prof. N. Cybulski stwierdziB , |e lud galicyjski od|ywia si ndznie, przewa|nie ziemniakami, kapust i potrawami mcznymi, które przyrzdza si z najtaDszych gatunków zbo|a (jczmienia, owsa, rzadziej z |yta i pszenicy), misa nie jedz chBopi maBopolscy prawie wcale. Podobne badania prowadziBa w 1927 roku B. Szewczykówna w powiecie limanowskim. Wyniki swoich badaD opublikowaBa w dwutygodniku  Zdrowie bdcy Organem Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. W obu pracach znalazBy si spisy potraw wraz opisem sposobu ich przygotowania oraz podano nazwy ludowe omawianych potraw. Na tradycje kulinarne maj wpByw warunki naturalne czyli miejsce, gdzie |ywno[ jest produkowana, a tak|e sposób jej wytwarzania. Równie wa|ne s przechodzce z pokolenia na pokolenie, przepisy i technologie przygotowania potraw. W tradycyjnych sposobach od|ywiania si mieszkaDców nale|y wyró|ni po|ywienie normalne (codzienne) oraz po|ywienie w okresach gBodowych, a tak|e przygotowywanie posiBków [witecznych z okazji [wiat dorocznych lub rodzinnych. Pomimo bardzo ograniczonej ilo[ci po|ywienia w niektórych regionach województwa maBopolskiego rozwinBy si uprawy ro[lin bdz hodowla, które nie tylko pozwalaBy zaspokoi gBód ale równie| byBy towarem na sprzeda|. W po|ywieniu chBopskim gBówn rol odgrywaBy od dawna produkty pochodzenia ro[linnego, miso za[ wystpowaBo w kuchni niezwykle rzadko. Niski poziom uprawy roli w czasach paDszczyznianych powodowaB trudn sytuacj |ywno[ciow na wsi. Szczególnie gospodarstwa [rednie i maBe prze|ywaBy ci|kie przednówki, w czasie których po wyczerpaniu si zapasów nastpowaBy okresy gBodu. Równie| nieurodzaje spowodowane dBugimi okresami suszy lub dBugotrwaBymi deszczami byBy przyczyn braku po|ywienia na wsi. W latach klsk gBodowych mieszkaDcy wsi wracali do prymitywnych form po|ywienia, poprzez zbieranie dziko rosncych pBodów ro[linnych. Na Podhalu z pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L) lub |egawki (Urtica urens L.) albo mBodego ostu (Carduus L.) przygotowywano potraw zwan warmus. Do posiekanych ro[lin dodawano mk owsian lub ziemniaki. Z li[ci lebiody (Origanum vulgare), komosy biaBej (Chenopodium album L.), rdestu (Polygonum bistorta) przyrzdzano zielenin, czyli potrawy podobne do dzisiejszego szpinaku. Ro[lin nazywan barszcz (Heracleum sphondylium L.) najpierw spo|ywano w postaci _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 zieleniny, pózniej z li[ci i Bodyg gotowano kwa[n polewk. Nazwa ta przeszBa z czasem na wszystkie polewki kwa[ne, zwBaszcza przygotowane z |yta lub buraków. Dawniej kobiety wiejskie zbieraBy dziko rosnc traw tak zwan mann jaglan (Glyceria fluitans R. BR), z ziarenek której wyrabiano kasz i mk. W okresach szczególnego gBodu zbierano rozmaite chwasty np. perz oraz |oBdzie i bukwy. UzupeBnieniem chBopskiego po|ywienia nie tylko w okresie gBodów byBy zbierane powszechnie grzyby, jagody le[ne, owoce dziko rosncych drzew owocowych. Do najcz[ciej uprawianych zbó| nale|aBy : pszenica (najbardziej znana tzw. sandomierska), |yto, jczmieD, owies, ber i gryka. W okolicach o chBodniejszym klimacie uprawiano orkisz pszenny (Triticum spelta), w niektórych rejonach zachodniej MaBopolski siano pszenic zwan je|atka ( Triticum compactum). Wysiewano równie| ró|ne odmiany |yta ( np. |yto maBopolskie), jczmienia. Uprawiano równie| odmiany owsa siewnego (np. rychlik tatrzaDski) a na gorszych ziemiach wysiewano odmian owsa zwan marczak. Siano tak|e gryk i jej odmian tzw. tatark za[ proso nale|aBo do najpospolitszych zbó|. W MaBopolsce mByny nale|aBy do rzadko[ci, dlatego mk mielono powszechnie na |arnach, za[ ziarno na kasz tBuczono w spach. Kasze przygotowywano przed wszystkim jczmienia, orkiszu rzadziej z prosa. Zarówno mka jak i kasza byBy skBadnikami wielu tradycyjnych potraw spo|ywanych w dnie robocze jak i z okazji [wit. Z mki powszechnie przygotowywano kluski i |ur. Kluski robiono z |ytniej mki czasami byBy to paski ciasta pocite (tzw. kluska urznita - Tenczyn k.My[lenic). Kluski byBy omaszczone sBonin lub z dodatkiem sera albo zalane mlekiem spo|ywano najcz[ciej na obiad. W czasie wieczerzy wigilijnej podawano kluski z miodem lub cukrem, czasami z makiem. Inn odmian potraw mcznych byBy zacierki, które zgniatano z mki pszennej, |ytniej, owsianej z wod i odrobin soli, a nastpnie wrzucano na gotujc si wod lub mleko. Sutka (zacierki) omaszczone tBuszczem byBy powszechnie spo|ywane na [niadanie. {ur czsto nazywano barszczem przyrzdzany byB na kwasie z owsianych lub |ytnich otrb. Przygotowany kwas wlewano do wrztku, podawano z ziemniakami, lub karpielami czasem chlebem. Do |uru dodawano tak|e [mietany lub mleka. Postny |ur z grzybami podawano zawsze w czasie Wigilii. W MaBopolsce powszechnie spo|ywano polewki zwane sapka, bryjka otrzymywane przez wrzucenie na wrzc wod mki i gotowanie a| zgstnieje. We wsiach góralskich przygotowywano tzw. juh serwatk z kwa[nego ogrzanego mleka zarzucano owsian mk. Jedzono równie| zatrzepk. Na _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 wrzc wod wrzucano karpiele i kawaBki krowiego sera, caBo[ posypywano pszenn lub owsian mk. Czsto na [niadanie lub obiad jedzono pra|uch. Wypra|on mk |ytni lub pszenn dodawano do ugotowanych i utBuczonych ziemniaków, caBo[ zalewno mlekiem. Kasz ugotowan na wodzie, serwatce a zalan gorcym mlekiem spo|ywano bardzo czsto. Przygotowywano z kaszy i grochu lub fasoli tzw. spóBk. W niektórych okolicach przybieraBa ona posta gstej zupy (Swoszowice, Wieliczka), w innych byBa to gruba kasza perBowa z grochem lub fasol omaszczona masBem lub sBonin (Zielonki, Kraków), a w okolicach Tokarni koBo My[lenic byBa to papkowata potrawa z gotowanej kaszy jczmiennej z kapust omaszczona ma[lank lub sBodkim mlekiem. W niektórych regionach MaBopolski (Aemkowie) znana byBa potrawa pamuBa - gsta kasza pszenna z suchymi [liwkami, jabBkami lub gruszkami. Kasz jczmienn gotowano na sypko do ziemniaków albo placka. Bardzo wa|n rol w po|ywieniu chBopskim odgrywaB chleb, bdcy symbolem dostatku i syto[ci. Chleb zwykle pieczono raz w tygodniu, ciasto przygotowywano z mki zmieszanej z zakwasem, wypiekano w czelu[ci pieca chlebowego. Chleb pieczono zazwyczaj mki |ytniej, czasem pszennej, czsto u|ywano mki mieszanej |ytniej z jczmienn lub owsian. Biedniejsi gospodarze, kiedy brakowaBo mki dodawali gotowane utarte ziemniaki. Cz[ciej ni| chleb pieczono placki, ciasto zarabiano z mki pszennej razowej na jajach lub [mietanie bez zakwaska czy dro|d|y. Placki powszechnie nazywano podpBomykami. PodpBomyki posypywano makiem, pokrojon cebul lub krojonymi jabBkami, serem biaBym (Bemkowskie knysze). PodpBomyki pieczono na nalepie pieca lub w jego czelu[ci. W czasie okresów nasilajcego si gBodu mk mieszano z suszonymi i zmielonymi kasztanami, kor brzozow, a nawet trocinami czy popioBem drzewnym (Zegartowice, koBo My[lenic). Chleb wypiekano przed wszystkim w gospodarstwach domowych na wBasne potrzeby . ZdarzaBo si, |e chleb stanowiB rodzaj pBacidBa za wykonan prac lub usBug. W okolicach Krakowa znajdowaBo si wiele wsi specjalizujcych si w wypieku pieczywa. ChBopi mieszkajcy w Prdniku Czerwonym uchodzili za najwikszych specjalistów od pieczenia chleba. Chleb prdnicki wypiekano z mki czysto |ytniej. ByB biaBy i osigaB nie bywaBe rozmiary ( ... wymiary chleba tego dochodz do 2 i ½ stopy [rednicy, na dziesi cali wysoko[ci, a nawet i wicej, wa|y do 30 funtów & , tj 15 kg), dBugo zachowywaB [wie|o[. Spo|ywali go raczej zamo|ni mieszczanie, szlachta bogaci _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 chBopi. Prdniczanie sprzedawali chleb w Krakowie za po[rednictwem tz.  okienniczek , tj. przekupek handlujcych w kramach miejskich. W Krakowie du| popularno[ci cieszyBy si sprzedawane na rynku kleparskim placki tzw. kukieBki wyrabiane w Liszkach, Golkowicach. lub w Kleparzu. Na Podhalu, z powodu ci|kich warunków klimatycznych, nie pozwalajcych na uzyskiwanie wystarczajcych plonów zbó|, od dawien dawna podstaw jadBospisu stanowiBy placki (dawnej owsiane) zwane moskolami robione z ugotowanych dobrze ubitych ziemniaków z dodatkiem soli oraz mki owsianej, jczmiennej lub kukurydzianej. Z tak przyrzdzonego ciasta formowano placuszki, które wypiekano na blasze. Moskole czsto bywaBy nazywane podhalaDskim lub góralskim chlebem. Ziemniaki stanowiBy w po|ywieniu ludno[ci MaBopolski jeden z gBównych skBadników. Jeszcze w XVIII wieku ludno[ wiejska nie chciaBa sadzi ziemniaków ( chocia| we dworach ju| je uprawiano) ani spo|ywa w obawie przed chorobami, które rzekomo miaBy wywoBywa W poBudniowej cz[ci MaBopolski czsto brakowaBo ziemniaków wic zastpowano je karpielami, we wsiach Bemkowskich zanim zaczto spo|ywa ziemniaki jedzono du|o rzepy, która niegdy[ byBa siana byBa jako poplon dla |ywienia bydBa. Rzep jedzono surow, gotowan lub suszon, a nawet kiszon. Ziemniaki pieczone stanowiBy podstaw postnego po|ywienia. Gotowane byBy jedzone wraz z kwa[nym mlekiem, ma[lank, barszczem, kapust, |urem. Powszechnie z ziemniaków nadpsutych, po obraniu i starciu gotowano czarne kluski, na Aemkowszczyznie zwane mordunie. Pierogi obecnie bardzo popularne nadziewane ró|nymi farszami: z ziemniaków, ziemniaków i sera, samego sera, czy kasz wystpuj w spisach potraw u Napoleona Cybulskiego w 1894 r ale gBównie w miejscowo[ciach poBo|onych na wschód od obecnej granicy woj. maBopolskiego. B. Szewczykówna (w 1930 roku) o pierogach w powiecie limanowskim pisze krótko  robi z biaBej lub czarnej mki z serem, kapust lub powidBami . Niemal codziennym po|ywieniem ludno[ci wiejskiej byBa dawniej kapusta, któr spo|ywano na ró|ne sposoby. MBod kapust gotowano z kwa[n [mietan, ale najcz[ciej jednak jedzon j po uprzednim ukiszeniu. Prawie w caBej MaBopolsce najstarszym sposobem kiszenia kapusty byBo wykopanie ziemnego doBu, który wykBadano li[mi karpieli. Do doBu wrzucano caBe gBowy kapusty, nastpnie zalewano wod. DoBy przykrywano sBom, ziemi. Dopiero po wyjciu ukiszone gBowy szatkowano. Nowszym sposobem byBo i jest nadal kiszenie kapusty w beczkach. Powszechnie uwa|ano, |e _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 pierwszy sposób lepiej konserwuje kapust, któr mo|na dBu|ej - trzyma nawet do 7 lat. Czsto doBy znajdowaBy si pod pomieszczeniami mieszkalnymi ( w sieni, izbie). Z kiszonej kapusty przygotowywano wiele potraw, dodawano do kaszy, ziemniaków, grochu. W czasie postu maszczano potrawy z kapusty olejem lnianym, natomiast na [wita, po [winiobiciu gotowano razem z wieprzowin. Na Podhalu gotowano kapust po góralsku z ziemniakami. We wsiach góralskich na poBudniu woj. maBopolskiego przyrzdzano kwa[nic - polewk na kwasie z kapusty albo zarzucan kwaszon kapust. Kwa[nic gotowano na wiele sposobów, do postnej kwa[nicy dodawano grzyby. W czasie wieczerzy wigilijnej jedzono kapust z grzybami, kiszon kapust z niewielk ilo[ci oleju lnianego. Na [wita zawsze duszono kiszon kapust na wieprzowych skwarkach lub misie. Potrawy z kapusty jedzono na wszystkie trzy posiBki dziennie. UzupeBnieniem po|ywienia byBy owoce zarówno dziko rosnce (le[ne) jak i z przydomowych sadów. Jagody le[ne (maliny, borówki, poziomki, ostr|yny, owoce tarniny) jedzono czasami na surowo roztarte z cukrem lub posypujc nimi kluski. Owoce jagodowe oraz gruszki, jabBka suszono. Najcz[ciej owoce suszono na piecu lub na paleniach (belkach do suszenia drewna). Owoce w czasie suszenia przechodziBy równie| dymem i byBy uwdzone. Susz owocowy byB wykorzystywany do przygotowania wielu potraw przede wszystkim postnych. Suszone owoce u|ywano jako omast do gotowanych karpieli, ziemniaków czy klusek. Z suszonych [liwek przygotowywano niesBodzone polewki tzw. pieczonki, wodzionki (my[lenickie), [liwionka, gruszczonka (okolice Gorlic), itp. Równie| w czasie wieczerzy wigilijnej jedzono potrawy ze [liwek gotowanych na gsto z fasol (Bugaj k. My[lenic) NabiaB wchodziB w skBad tradycyjnego po|ywienia codziennego. Jednak|e wiksz cz[ wydojonego mleka przerabiano na ser i masBo, które wraz ze [mietan i mlekiem byBy przeznaczone na sprzeda|. PozostaBa cz[ mleka czsto rozcieDczona wod oraz serwatka i ma[lanka byBy podawane do placka, ziemniaków, karpieli, kaszy i stanowiBy posiBek poranny i wieczorny. Mleka, ma[lanki i serwatki u|ywano jako omasty do gstych potraw takich jak groch z kapust, gsta kasza, czy zaprawiano nimi tzw. bryjk. Na terenie woj. maBopolskiego powszechnie wyrabiano ser z mleka zsiadBego i nastpnie podgrzanego. Otrzyman mas wlewano do woreczka i po odcedzeniu cz[ci serwatki nad misk, reszt serwatki wyciska si w drewnianej prasie (pionowej lub poziomej). BiaBe sery solono a nastpnie suszono na sBoDcu, takie sery mo|na byBo przechowywa w przewiewnym miejscu przez dBu|szy okres czasu. Przed jedzeniem _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 nale|aBo ser zamoczy w wodzie aby napczniaB (My[lenice, okolice Dbrowy Tarnowskiej  Zalipie). W poBudniowej cz[ci woj. maBopolskiego a przede wszystkim na Podhalu z mleka owczego wyrabiano sery klagowe (podpuszczkowe). Hodowla owiec stanowiBa od dawna podstaw gospodarki na terenach górskich. W niektórych rejonach MaBopolski owce przebywaBy w sezonowych stajniach (Tenczyn) i tam byBy dojone (3 raz dziennie), a caBy udój zanoszono do wsi, natomiast w Lubniu owce dojono po powrocie z pastwiska. Na Podhalu gospodarka szaBa[nicza znana byBa od wieków. Gospodarze oddawali swoje owce bacy, aby je wypasaB na halach. Dziki wspólnemu wypasowi, baca pozyskiwaB wicej mleka, które mógB przerabia na ser (bundz) i bryndz. Uformowane z bundzu oszczypki stawiano na póBkach w szaBasie i wdzono dymem rozchodzcym si z paleniska w szaBasie. Podsuszony i rozdrobniony bundz solono. PowstaB bryndz mo|na byBo przechowywa prze dBu|szy czas. Na Podhalu przyrzdzano potraw tzw. klusk (z maki owsianej lub |ytniej) o konsystencji bryi, któr polewano rozpuszczon w wodzie lub mleku bryndz. Dawniej oszczypki byBy po|ywieniem luksusowym, spo|ywano je w czasie uczt weselnych i [wit dorocznych lub uroczysto[ci rodzinnych. Miso nie wystpowaBo w codziennym, tradycyjnym jadBospisie chBopskim. Nawet u zamo|nych gospodarzy spo|ywano miso tylko w czasie wa|niejszych uroczysto[ci oraz w niedziel. Zwykle jedzono miso sze[ razy w roku (Bo|e Narodzenie, na zapusty, przed wielkim postem, na Wielkanoc, Zielone Zwita, w jesieni przed adwentem, niekiedy podczas odpustów) oraz w bogatszych chBopskich domach w czasie uroczysto[ci rodzinnych (np. wesele). Czasami jedzono miso dodatkowo wtedy, gdy trzeba byBo dor|n chore zwierz lub gdy powiodBy si kBusownicze Bowy. Najcz[ciej spo|ywano miso wieprzowe, pochodzce z wBasnego uboju, natomiast woBowin kupowano u rzezników w mie[cie, czasami zabijano królika lub kur. Miso jedzono przede wszystkim w postaci gotowanej w rosole lub przerobionej na wdliny (miso wieprzowe). Cz[ misa solono i przechowywano w beczkach lub wymoczone w roztworze soli miso suszono koBo pieca. Asortyment wiejskich wyrobów masarskich ograniczaB si do kieBbas, salcesonu krwistego z gBowizny i podrobów, |eberek wdzonych i boczku wdzonego, sBoniny nasolonej i osuszonej nad ogniem, sadBa w bBonie (nasolonego i zamoczonego w sBomie owsianej dla nadania koloru |óBtego). KieBbas wyrabiano z rozdrobnionego misa wieprzowego, które wpychano do jelita przy pomocy lejka zrobionego z ucitego krowiego rogu. Wdzono je w dymie z drewna _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 dbowego (Skawa k. My[lenic) nad polep pieca w chaBupach kurnych, w kominie lub (w nowszych czasach) w wdzarniach budowanych w pobli|u obej[cia. KieBbasy po wdzeniu osuszano na sBoDcu. W wielu miejscowo[ciach MaBopolski zajmowano si produkcj misa i kieBbas na potrzeby miast. W MaBopolsce znana byBa kieBbasa z okolic Tuchowa (koBo Tarnowa) i GBogowa MaBopolskiego (koBo Rzeszowa.) oraz Liszek i Czernichowa. W miejscowo[ciach gdzie produkowano kieBbas i wdlin na zbyt rozwinBo si masarstwo. Tajemnic wyrobu kieBbasy przekazywano sobie z pokolenia na pokolenie. Na uwag zasBuguje podawana w czasie Wielkanocy polewka z ugotowanej serwatki z chrzanem, such kieBbas i wdzonk. Do polewki dodawano suchy ser w kawaBkach, pokrojone gotowane jajka i razowy chleb. Potraw t nazywano  [wicone lub [wiconka , poniewa| przygotowana byBa z produktów [wiconych w Wielk Sobot. Potrawy maszczono przede wszystkim tBuszczem wieprzowym w postaci sBoniny lub sadBa, który im starszy i bardziej pachncy   cujny , tym uwa|any byB za smaczniejszy, czasami jako omasty u|ywano [mietany. W okresach postu potrawy maszczono olejem lnianym. ChBopi mieszkajcy w pobli|u zbiorników wodnych i rzek korzystali z Bowionych ró|nych gatunków ryb. W niektórych regionach MaBopolski utrzymywali chBopi maBe zbiorniki wodne, o charakterze opadowo[ciekowym, prowadzc w nich tarBo karpi oraz odrost narybku. Ju| w w XVI wieku najwiksze skupiska stawów chBopskich znajdowaBy si w dobrach królewskich w Zatorze, Brzeszczach i Piotrowicach, w majtkach Myszkowskich na terenie Bestwiny i Podolsza. Z licznych stawów chBopskich sBynBy te| Wilamowice nale|ce do GieraBtowskich. ChBopi sprzedawali stosunkowo maBo - kilka lub kilkana[cie, rzadziej sto czy dwie[cie - kop narybku. W cigu pierwszej poBowy XVII wieku w o[rodku o[wicimsko-zatorskim nastpiBo zaBamanie si gospodarki stawowej, na które wpBynBo równie| przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy powodujce kurczenie si chBonnego rynku. Na zakoDczenie chciaBam omówi jeszcze jedno zagadnienie zwizane z po|ywieniem, a mianowicie spo|ywanie alkoholu. Ju| pod koniec XIX w., badania nad alkoholizmem w Galicji Zachodniej prowadziBa dr Z. DaszyDska-GoliDska. Na ich podstawie stwierdziBa, |e chBopi w MaBopolsce nie tylko nie gardz u|ywkami, ale nawet uwa|aj je za niezbdny element swego jadBospisu. Du|e kompleksy le[ne na terenie MaBopolski przyczyniBy si do rozwoju bartnictwa a nastpnie pszczelarstwa w przydomowych pasiekach. Z miodu, ju| w [redniowieczu wyrabiano miód pitny. _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 Od czasów [redniowiecznych w browarach przyklasztornych warzono piwo. Zarówno produkcj miodu pitnego i piwa oraz wódek zajmowali si czasami poktnie maBopolscy chBopi. W Izdebniku koBo Krakowa w XIX w. istniaBa maBa gorzelnia ( Fabryka Wódek Zdrowych ) zajmujca si produkcj wielu odmian jarzbiaku. W niektórych miejscowo[ciach woj. maBopolskiego istniaBy destylarnie [liwowicy. Obecnie nadal w okolicach Acka, Iwkowej produkuje si, cz[ciowo nielegalnie, [liwowic. Zmiany w tradycyjnym sposobie od|ywiania ludno[ci wiejskiej zaczBy si w drugiej poBowie XIX wieku. Prekursorkami zmian byBy dziewczta, które szBy na sBu|b do miasta lub pomagaBy w dworskiej kuchni. W tym czasie równie| zaczto zakBada szkoBy uczce gospodarstwa domowego oraz organizowano kursy, na których dziewczta wiejskie poznawaBy zasady prawidBowego od|ywiania i gotowania. W niektórych domach mieszczaDskich czy dworach ksztaBceniem sBu|by zajmowaBa si pani domu. Zasadnicze zmiany w sposobie od|ywiania si ludno[ci wiejskiej nasiliBy si po II wojnie [wiatowej, kiedy to nastpiB niezwykle silny wpByw |ycia miejskiego na wiejski. Czste kontakty midzy miastem a wsi rozpoczBy proces upodabniania si wsi do miasta, który trwa do dzi[. W wy|ywieniu zaszBy istotne zmiany jako[ciowe. W jadBospisie wiejskim jest obecnie mniej kasz, polewek owocowych, wicej natomiast zup, jarzyn i misa. W[ród potraw mcznych obok dawnych klusek coraz cz[ciej wystpuj pierogi, nale[niki. Wie[ przyswoiBa sobie caBy szereg potraw miejskich, umiejtno[ wyrobu ró|nych przetworów (soków, konfitur, kompotów, konserw). Gospodynie wiejskie korzystaj obecnie w du|ej mierze z kupnych produktów i przetworów przemysBowych (chleb, makarony, budynie, d|emy, konserwy rybne i misne). _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski Tajemnice smaku produktów regionalnych i tradycyjnych, Kraków 19-22.06.2006 Wybrana literatura: 1. Cie[la-Reinfussowa Z. Suszenie owoców i wdzenie misa we wsiach poBudniowej MaBopolski, Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, 1968, s.215-224; 2. Cybulski N. Próba badaD nad |ywieniem si ludu wiejskiego w Galicji, Kraków, 1894; 3. DaszyDska-GaliDska Z. Badania nad alkoholizmem w Galicji zachodniej, Lud, t.8, 1902, s.62-126; 4. Kantor R. Lubi je[ sBono i pieprzno, [w] :Krakowiacy, Kraków, 1968, s.34-37; 5. Kotula Fr. Miasteczko na przykBadzie GBogowa MaBopolskiego i jego ssiadów, Rzeszów, 1981, s.118-119; 6. Marczakowa K. Po|ywienie, [w]: Monografia powiatu my[lenickiego, t.2, Kraków,1970, s.213-232; 7. Po|ywienie ludno[ci wiejskiej, pod red. A. Kowalskiej-Lewickiej, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, Kraków, 1973; 8. Rataj A., Reinfuss-Janusz K. Tradycje kulinarne, [w]:DzieBa rk, umysBu i serca, Kraków, 2005, s.117-126; 9. Szczygielski W. Z dziejów gospodarki rybnej w Polsce w XVI-XVIII wieku, Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, 1967, t.9 z.2, s.26-35; 10. Szewczykówna B. {ywienie si ludu wiejskiego w MaBopolsce zachodniej (powiat limanowki), Zdrowie, 1930, R 45, s.474-485. _______________________________________________________________________________________ yródBa kulinarnego dziedzictwa MaBopolski

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
kulinaria zwyczaje zywieniowe i sztuka kulinarna a dziedzictwo kulturowe narodow
przepisy;kulinarne,kategoria,186
modlitwy kulinarne
mini słowniczek kulinarny włoski O

więcej podobnych podstron