plik

��KARTEZJUSZ (Ren� Descartes) ROZPRAWA O METODZIE WAAZCIWEGO KIEROWANIA ROZUMEM I POSZUKIWANIA PRAWDY W NAUKACH PrzeBo|yB Tadeusz Boy-{eleDski TytuB oryginaBu: Discours de la m�thode Je|eli ta rozprawa wyda si zbyt dBug, aby j przeczyta caB na raz, mo|na j podzieli na sze[ cz[ci; w pierwszej znajd si rozmaite rozwa|ania tyczce nauk; w drugiej - gB�wne reguBy metody, jakiej autor szukaB; w trzeciej - niekt�re zasady moralne, kt�re wysnuB z tej metody; w czwartej za pomoc kt�rych udowadnia istnienie Boga i duszy ludzkiej, co stanowi podwalin metafizyki; w pitej - porzdek zagadnieD fizycznych, kt�re badaB, a w szczeg�lno[ci wytBumaczenie czynno[ci serca i niekt�rych innych zagadnieD nale|cych do medycyny, nastpnie r�wnie| r�|nic, jaka istnieje pomidzy nasz dusz a dusz zwierzcia; w ostatniej wreszcie -jakie rzeczy uwa|a si za potrzebne, aby posun si w badaniach przyrody dalej ni| dotychczas, oraz jakie racje skBoniBy go do pisania. 1 CZZ PIERWSZA Rozsdek jest to rzecz ze wszystkich na [wiecie najlepiej rozdzielona, ka|dy bowiem sdzi, |e jest w ni tak dobrze zaopatrzony, i| nawet ci, kt�rych we wszystkim innym najtrudniej jest zadowoli, nie zwykli pragn go wicej, ni|li posiadaj. Nie jest prawdopodobne, aby si wszyscy mylili, co do tego; raczej [wiadczy to, i| zdolno[ dobrego sdzenia i rozr�|niania prawdy od faBszu, co nazywamy wBa[nie rozsdkiem lub rozumem, jest z natury r�wna u wszystkich ludzi. Tak wic rozbie|no[ mniemaD nie pochodzi std, aby jedni byli roztropniejsi od drugich, ale jedynie std, i| prowadzimy my[li nasze rozmaitymi drogami i nie rozwa|amy tych samych rzeczy. Nie dosy bowiem mie umysB bystry, ale gB�wna rzecz jest wBa[ciwie go stosowa. Najwiksze dusze zdolne s do najwikszych wystpk�w zar�wno jak do najwikszych cn�t; a ci, kt�rzy id jedynie bardzo wolno, je[li trzymaj si wci| prostej drogi, mog posun si o wiele dalej ni| ci, kt�rzy biegn, lecz oddalaj si od niej. Co do mnie, nie sdziBem nigdy, aby umysB m�j byB w czymkolwiek doskonalszy ni| umysBy og�Bu ludzi: czsto nawet pragnBem mie my[l r�wnie chybk lub wyobrazni r�wnie jasn i dokBadn albo pami r�wnie obszern i przytomn co niekt�rzy inni. A nie znam innych przymiot�w, kt�re sBu|yByby doskonaBo[ci umysBu; co si tyczy bowiem rozumu, czyli rozsdku, jako, |e jest to jedyna rzecz, kt�ra nas czyni ludzmi i r�|ni od zwierzt, przypuszczam, i| znajduje si caBkowity w ka|dym, i id w tym za powszechnym mniemaniem filozof�w, kt�rzy powiadaj, |e r�|nice stopnia midzy jednostkami tego| samego gatunku tycz jedynie ich cech przypadkowych, nigdy za[ ich formy, czyli istoty. Ale nie waham si powiedzie, jako moim zdaniem, miaBem w tym wiele szcz[cia, i| trafiBem ju| od mBodo[ci na pewne drogi prowadzce mnie do rozwa|aD i zasad, z kt�rych utworzyBem metod. Zdaje mi si, i| przez t metod posiadBem spos�b stopniowego pomna|ania mojej wiedzy i wzniesienia jej pomaBu do najwy|szego punktu, do kt�rego mierno[ mego umysBu i kr�tkie trwanie |ycia 2 pozwol jej dosign. ZebraBem ju| z niej bowiem takie owoce, i| - mimo |e w sdzie, jaki tworz o sobie, staram si zawsze przechyla raczej w stron nieufno[ci ni| zarozumiaBo[ci i |e gdy patrz okiem filozofa na rozmaite dzieBa i przedsiwzicia wszystkich ludzi, nie masz |adnego niemal, kt�re by mi si nie zdawaBo czcze i bezu|yteczne - mimo to odczuwam najwy|sze zadowolenie z postpu, jaki, w swoim mniemaniu, ju| uczyniBem w poszukiwaniu prawdy, i czerpi nie mniejsze nadzieje na przyszBo[. Tote| je[li midzy zatrudnieniami ludzi bdcych jedynie ludzmi znajduje si jakie[, kt�re by byBo rzetelnie dobre i wa|ne, [miem mniema, i| jest nim to, kt�re ja obraBem. By mo|e jednakowo| i| si myl; mo|e to wszystko to jeno troch miedzi i szkBa, kt�re ja bior za zBoto i diamenty. Wiem, jak bardzo jeste[my podlegli omyBkom w tym, co nas dotyczy, i jak bardzo powinny by nam podejrzane sdy przyjaci�B w�wczas, gdy s dla nas przychylne. Bd bardzo rad jednak ukaza w tej rozprawie, jakie s drogi, kt�rymi szedBem, i przedstawi |ycie moje niby obraz, i|by ka|dy m�gB o nim sdzi i abym, sByszc powszechne gBosy mniemaD, jakie si podnios w tym przedmiocie, zyskaB nowy spos�b pouczenia si i doBczyB go do tych, kt�re mam zwyczaj stosowa. Tak wic zamiarem moim nie jest naucza tu metody, kt�rej ka|dy winien si trzyma, aby dobrze kierowa swoim rozumem, ale jedynie pokaza, w jaki spos�b ja staraBem si kierowa moim wBasnym. Ci, co wdaj si w udzielanie przepis�w musz uwa|a si za bieglejszych od tych, kt�rym ich udzielaj; a je[li chybi w najmniejszej rzeczy, zasBuguj na nagan. Ale skoro przedstawi to pismo jedynie jako histori lub, je[li wolicie, jako opowie[, w kt�rej po[r�d kilku przykBad�w, kt�re mo|na na[ladowa, znajdzie si te| mo|e i wiele innych, za kt�rymi sBusznie bdzie nie pod|a, mam nadziej, i| bdzie ono po|yteczne niekt�rym, nie bdc szkodliwe nikomu, i |e wszyscy poczytaj mi za dobre m szczero[. Karmiono mnie nauk od samego dzieciDstwa; poniewa| za[ zapewniano mnie, |e za jej pomoc mo|na naby jasn i pewn wiedz o wszystkim, co jest 3 po|yteczne dla |ycia, |ywiBem niezmierne pragnienie przyswojenia jej sobie. Ale zaledwie ukoDczyBem caBy ten okres studi�w, po upBywie kt�rego jest si zazwyczaj przyjtym w poczet uczonych, zmieniBem zupeBnie mniemanie. CzuBem si bowiem udrczony tyloma wtpliwo[ciami i bBdami, i| zdawaBo mi si, |e usiBujc si ksztaBci, nie osignBem |adnej innej korzy[ci jak t, i| coraz bardziej odsBaniaBem sobie moj niewiedz. A przecie| byBem w jednej z najsBawniejszych szk�B w Europie1, gdzie, jak sdziBem, powinni znalez si uczeni ludzie, je[li tacy w og�le istniej w jakim miejscu na ziemi. NauczyBem si wszystkiego, czego inni si tam uczyli; a nawet, nie zadowalajc si naukami, jakie nam podawano, przebiegBem wszystkie ksigi, kt�re mi wpadBy w rce, a traktowaBy o przedmiotach uznanych za najbardziej osobliwe i rzadkie. ZnaBem przy tym sd, jaki inni mieli o mnie; nie widziaBem, aby mnie uwa|ano za ni|szego od wsp�Buczni�w, minio i| byBo ju| midzy nimi kilku, kt�rych przeznaczano, aby zajli miejsce naszych mistrz�w. Wreszcie, wiek nasz zdawaB mi si tak kwitncy i bogaty w bystre umysBy jak |aden z poprzedzajcych. DawaBo mi to swobod sdzenia wedle siebie o wszystkich innych i zrodziBo prze[wiadczenie, i| nie ma na [wiecie nauki, kt�ra by byBa taka, jak mi si wprz�dy kazano spodziewa. Nie przestaBem wszelako ceni wiczeD, kt�rymi zatrudniaj nas w szkoBach. WiedziaBem, |e jzyki, jakich tam ucz potrzebne s dla zrozumienia ksig staro|ytnych; |e powab ba[ni rozbudza umysB; |e godne pamici uczynki przekazane przez histori, podnosz go; i |e, czytane z rozeznaniem, pomagaj do uksztaBtowania sdu; |e czytanie wszelkich dobrych ksi|ek jest niby rozmowa z najgodniejszymi ludzmi minionych wiek�w, bdcymi tych dzieB autorami, ba, i to nawet rozmowa przemy[lana, w kt�rej odsBaniaj nam jedynie swe najcenniejsze my[li; |e wymowa zawiera w sobie moc i pikno niepor�wnane, a poezja wykwinty i sBodycze bardzo czarujce; |e nauki matematyczne zawieraj pomysBy bardzo subtelne i zdolne wydatnie posBu|y tak dla zadowolenia ciekawych, jak dla uBatwienia wszystkich rzemiosB i zmniejszenia pracy czBowieka; |e pisma, traktujce 1 Chodzi o kolegium La Fl�che, zaBo|one w 1604 roku przez jezuit�w. 4 o obyczajach, mieszcz nauki i zachty do cnoty nader u|yteczne; |e teologia uczy, jak zdobywa niebo; |e filozofia daje spos�b rozprawiania z prawdopodobieDstwem o wszystkich rzeczach i budzenia podziwu mniej uczonych; |e prawo, medycyna i inne nauki przynosz zaszczyty i bogactwa tym, kt�rzy je uprawiaj; |e wreszcie dobrze jest zbada je wszystkie, nawet najbardziej zabobonne i faBszywe, aby pozna ich prawdziw warto[ i ustrzec si przed wprowadzeniem przez nie w bBd. SdziBem jednak, |e ju| dosy czasu po[wiciBem jzykom, a nawet tak|e czytaniu ksig staro|ytnych, ich opowiadaD i ba[ni. Rozmawia bowiem z ludzmi innych wiek�w jest to niemal to samo, co podr�|owa. Dobrze jest wiedzie co[ o obyczajach rozmaitych lud�w, aby bardziej zdrowo sdzi o wBasnych i aby[my nie my[leli, |e wszystko, co tym ostatnim jest przeciwne jest [mieszne i przeciw rozumowi, jak to maj zwyczaj mniema ci, kt�rzy nic nie widzieli. Ale kiedy si obraca zbyt wiele czasu na podr�|owanie, czBowiek staje si wreszcie obcym w swoim kraju; a kiedy si jest zanadto ciekawym rzeczy, kt�re si dziaBy w minionych wiekach, jest si zazwyczaj bardzo nie[wiadomym tych, kt�re si dziej wsp�Bcze[nie nam. Pr�cz tego, za spraw opowie[ci przedstawiamy sobie jako mo|liwe wiele wydarzeD, kt�re nie s takimi wcale; a nawet najbardziej wierna historia, je|eli nie zmienia i nie pomna|a warto[ci rzeczy, aby je uczyni godniejszymi czytania, opuszcza przynajmniej zawsze okoliczno[ci najbardziej pospolite i najmniej [wietne, z czego pochodzi, i| reszta nie wydaje si tak jak jest, i |e ci, kt�rzy kieruj swoje obyczaje wedle przykBad�w std czerpanych, Batwo skBonni s popa[ w szaleDstwa paladyn�w z romans�w i ima si zamiar�w, kt�re przechodz ich siBy. CeniBem wielce wymow i byBem rozkochany w poezji; ale sdziBem, i| jedna i druga s to raczej dary umysBu ni| owoce studi�w. Ci, kt�rzy s najsilniejsi w rozumowaniu i najwBa[ciwiej porzdkuj my[li, aby odda je nastpnie jasno i zrozumiale, mog zawsze najlepiej przekona o swoich pogldach, chocia|by m�wili jedynie chBopsk gwar i nigdy nie uczyli si retoryki; ci za[, kt�rzy maj pomysBy 5 najbardziej powabne i umiej je wyrazi z najwikszym wdzikiem i ozdob byliby najwikszymi poetami, nawet gdyby sztuka poetycka byBa im zupeBnie nieznana. PodobaBem sobie zwBaszcza w naukach matematycznych, a to dla pewno[ci i oczywisto[ci ich racji; ale nie dostrzegaBem jeszcze prawdziwego ich u|ytku; a sdzc, i| sBu| jedynie dla umiejtno[ci mechanicznych, dziwiBem si, i| skoro ich podwaliny s tak mocne i staBe, nie zbudowano na nich czego[ bardziej podniosBego. Przeciwnie znowu|, pisma staro|ytnych pogan, traktujce o obyczajach, por�wnywaBem do paBac�w bardzo pysznych i wspaniaBych, ale zbudowanych jeno na piasku i bBocie: wynosz bardzo wysoko cnoty i ukazuj je jako godne czci ponad wszystko na [wiecie; ale nie dosy ucz je pozna i czsto to, co nazywaj tak piknym imieniem, jest jedynie bezczuBo[ci lub pych, lub rozpacz, lub ojcob�jstwem2. MiaBem cze[ dla teologii i zabiegaBem jak nikt inny, aby pozyska sobie niebo; ale dowiedziawszy si jako rzeczy bardzo pewnej, |e droga doD jednako jest otwarta dla najbardziej nieo[wieconych co dla najuczeDszych i |e prawdy objawione, kt�re tam prowadz przekraczaj nasz zdolno[ pojmowania, nie byBbym si odwa|yB podda ich memu wtBemu rozumowaniu i my[laBem, |e aby podj takie badanie z pomy[lnym skutkiem, trzeba by mie jakow[ nadzwyczajn pomoc nieba i by wicej ni| czBowiekiem. Nie powiem nic wicej o filozofii jak tylko to, i| widzc, |e uprawiaBy j najwyborniejsze umysBy, jakie tylko |yBy w cigu wielu wiek�w, i |e mimo to nie znajduje si w niej jeszcze |adnej rzeczy, o kt�r by si nie spierano, kt�ra by wic tym samym nie byBa wtpliwa, nie byBem na tyle zarozumiaBy, aby spodziewa si lepiej w tym utrafi ani|eli inni. Rozwa|ywszy przy tym, ile bywa rozmaitych pogld�w tyczcych tego samego przedmiotu podtrzymywanych przez ludzi uczonych, podczas gdy nie wicej przecie| ni| jeden no|e by prawdziwy, osdziBem niemal jako faBszywe wszystko, co byBo tylko prawdopodobne. 2 Kartezjusz poddaje tutaj krytyce etyk stoik�w, opierajc si na pojciu cnoty, nakazujc mdrcowi m.in. stBumienie wBasnych namitno[ci. 6 Co do innych za[ nauk, wskutek tego, |e w znacznej mierze czerpi zasady swoje w filozofii, sdziBem, |e nie mo|na byBo zbudowa nic trwaBego ta podstawach tak niepewnych. Ani honory przy tym, ani zyski, jakie obiecuj, nie wystarczaBy, aby mnie skBoni do ich studiowania. Nie byBem, Bogu dziki, w poBo|eniu, kt�re by mnie zniewalaBo dla ul|enia mego losu czyni rzemiosBo z nauki3; mimo za[, i| nie gBosz na spos�b cynik�w pogardy dla sBawy, nie zabiegaBem o t, kt�r mogBem naby jedynie za pomoc faBszywych tytuB�w. Wreszcie, co si tyczy nauk nieczystych, sdziBem, i| dostatecznie znam ich warto[, aby si nie da oszuka ani obietnicami alchemika, ani przepowiedniami astrologa, ani szalbierstwami magika, ani sztuczkami lub przechwaBkami kt�regokolwiek z ludzi czynicych sobie rzemiosBo z tego, aby wiedzie wicej, ni| wiedz. Dlatego te|, skoro tylko wiek pozwoliB mi wydoby si z zale|no[ci od mych nauczycieli, porzuciBem zupeBnie zgBbianie nauk. I postanowiwszy nie szuka ju| innej wiedzy pr�cz tej, jak m�gBbym znalez w samym sobie lub te| w wielkiej ksidze [wiata, obr�ciBem reszt mBodo[ci na podr�|e, ogldanie dwor�w i wojsk, za|ywanie towarzystwa ludzi rozmaitych usposobieD stan�w, gromadzenie rozmaitych do[wiadczeD, pr�bowanie samego siebie w przygodach, jakie mi los nadarzy, a wszdzie na zastanawianie si nad nastrczajcymi si rzeczami w taki spos�b, i|bym m�gB wycign z nich jak[ korzy[. ZdawaBo mi si bowiem, i| mog znalez o wiele wicej prawdy w rozumowaniach, jakie ka|dy przeprowadza w odniesieniu do spraw, kt�re mu s bliskie i kt�rych obr�t musi go ukara niebawem, je[li je zle osdziB, ani|eli w tych, kt�re przeprowadza w swojej pracowni uczony w spekulacjach nie dajcych |adnego skutku i pozostajcych bez innych nastpstw jak to tylko, i| wydobdzie on z nich mo|e tym wicej chluby, im dalsze bd od pospolitszego rozsdku, a to z tej przyczyny, i| musiaB zu|y wicej dowcipu i sztuki, aby im nada prawdopodobieDstwo. Ja za[ pragnBem zawsze bardzo gorco nauczy si rozr�|nia prawd od faBszu, aby jasno rozeznawa si w moich czynach i pewnie kroczy przez |ycie. 3 W 1622 roku Kartezjusz odziedziczyB po ojcu znaczn sum pienidzy, dziki czemu nie musiaB podejmowa pracy zarobkowej. 7 Prawda, i| podczas gdy tak przygldaBem si obyczajom innych ludzi, nie znajdowaBem nic, na czym m�gBbym si oprze, i zauwa|yBem w nich niemal tyle rozbie|no[ci, co wprz�dy w mniemaniach filozof�w. Tak te| najwiksz korzy[ci, jaka std dla mnie wynikBa, byBo to, i| widzc wiele rzeczy, kt�re jakkolwiek zdaj si nam bardzo [mieszne i niedorzeczne, za|ywaj mimo to powszechnego wzicia i uwa|ania u innych wielkich narod�w, uczyBem si, aby nie wierzy nazbyt pewnie w nic, o czym przekonywaB mnie jedynie przykBad i obyczaj. W ten spos�b oswobadzaBem si pomaBu z wielu bBd�w, kt�re mog zaciemnia nasze [wiatBo przyrodzone i osBabia nasz zdolno[ pojmowania. Lecz obr�ciwszy kilka lat na studiowanie w ten spos�b w ksidze [wiata i zdobywanie niejakiego do[wiadczenia, postanowiBem pewnego dnia zagBbi si r�wnie| w samego siebie i u|y wszelkich siB mojego umysBu dla wyszukania dr�g, jakimi i[ mi nale|aBo. PowiodBo mi si to, jak sdz, o wiele lepiej, ni| gdybym si nie byB nigdy oddaliB ani od mego kraju, ani od moich ksi|ek. CZZ DRUGA ByBem w�wczas w Niemczech, dokd powoBaBy mnie okoliczno[ci stworzone przez wojny4, kt�re trwaj tam jeszcze. Kiedy wracaBem do armii z koronacji cesarza, pocztek zimy zatrzymaB mnie na kwaterze5, gdzie nie znajdujc |adnego towarzystwa, kt�re by rozpraszaBo moje my[li, i nie majc zreszt na szcz[cie trosk ani namitno[ci, kt�re by mciBy m�j spok�j, siedziaBem przez caBy dzieD zamknity sam w ciepBej izbie, majc peBn swobod zajmowania si swoimi my[lami. W[r�d nich jedn z najdonio[lejszych byB pomysB, aby rozwa|y fakt, |e czsto dzieBa poskBadane z wielu osobno powstaBych cz[ci i wykonywane rk rozmaitych mistrz�w mniej s doskonaBe ni| te, nad kt�rymi pracowaB tylko jeden czBowiek. 4 Mowa o wojnie trzydziestoletniej (1618-48), w kt�rej Kartezjusz braB udziaB jako |oBnierz oddziaB�w ksicia Maksymiliana Bawarskiego. 5 Zim roku 1619 spdziB Kartezjusz w okolicach Ulm, gdzie 10 listopada prze|yB sen, w kt�rym objawiBa mu si idea wiedzy obejmujcej caBoksztaBt nauk. 8 Tak widzimy, |e budowle, kt�re jeden architekt podjB i wykonaB, s zazwyczaj pikniejsze i bardziej harmonijne ni| te, kt�re wielu ludzi staraBo si kleci, posBugujc si starymi murami zbudowanymi dla innych cel�w. Podobnie te starodawne miasta, kt�re bdc z pocztku otwarte i luzno zabudowane, zmieniBy si kolej czas�w w wielkie grody, s zazwyczaj tak zle wytyczone w por�wnaniu do owych fort�w, kt�re budowniczy swobodnie konstruuje na pustej r�wninie, |e chocia|, rozpatrujc ka|dy budynek z osobna, znajduje si w nich czsto tyle| albo wicej sztuki co w tamtych, wszelako widzc, jak s ustawione, tu du|y, tu maBy, i jak ulice s przez to krzywe i nier�wne, powiedziaBoby si, i| to traf raczej, a nie wola kilku ludzi wBadajcych rozumem rozmie[ciBa je w ten spos�b. A je[li si zwa|y, |e przecie| we wszystkich czasach byli jacy[ urzdnicy obarczeni obowizkiem czuwania nad budowlami prywatnych os�b, i|by sBu|yBy zarazem ku publicznej ozdobie, uzna wypadnie, |e trudno jest, pracujc tylko nad dzieBami innych, dokona rzeczy doskonaBych. Podobnie wyobraziBem sobie, |e ludy p�Bdzikie, kt�re cywilizowaBy si stopniowo, tworzc swe prawa jedynie w miar, jak dolegajce im zbrodnie i spory zmuszaBy je do tego, nie mog posiada tak dobrych urzdzeD jak te, kt�re od samego pocztku swego zrzeszenia przestrzegaBy ustaw jakiego[ roztropnego prawodawcy. Tak samo z pewno[ci instytucja prawdziwej religii, kt�rej B�g sam daB przykazania, jest niepor�wnanie lepiej uporzdkowana ni| wszystkie inne. Aby za[ m�wi o rzeczach ziemskich, sdz, i| je[li Sparta byBa niegdy[ kwitnca, to nie z przyczyny warto[ci ka|dego z jej praw w szczeg�lno[ci, zwa|ywszy, |e niekt�re byBy bardzo dziwaczne, a nawet sprzeczne z dobrymi obyczajami, ale z tej przyczyny, i| bdc wymy[lone przez jednego czBowieka, wszystkie one zmierzaBy do jednego celu6. Podobnie te| pomy[laBem, |e wszelka wiedza ksi|kowa, przynajmniej ta, kt�rej racje s jedynie prawdopodobne i na kt�re nie ma |adnego dowodu, jako i| zBo|yBa si ona i urosBa stopniowo z mniemaD wielu rozmaitych os�b, nie jest tak bliska prawdy, jak proste i nieuczone rozumowania czBowieka 6 Mowa o Likurgu, legendarnym prawodawcy Sparty, tw�rcy konstytucji spartaDskiej i systemu wojskowego tego kraju. 9 rozsdnego dotyczce rzeczy, jakie mu si nastrczaj. I pomy[laBem jeszcze, i| jako |e wszyscy byli[my dziemi, zanim stali[my si m|ami, i dBugo wypadBo nam ulega naszym skBonno[ciom i naszym wychowawcom, z kt�rych pierwsze czsto byBy niezgodne z drugimi, a ani te, ani tamci nie zawsze mo|e doradzali to, co najlepsze - prawie niemo|liwe jest, aby nasze sdy byBy tak niezmcone i pewne, jakimi by mogBy by, gdyby[my mieli nasz rozum w peBnym u|ytkowaniu od samego urodzenia i zawsze przezeD tylko byli kierowani. To prawda, i| nie widujemy, aby burzono wszystkie domy w mie[cie jedynie w tym celu, aby je przebudowa na inny spos�b i upikszy tym ulice; widuje si jednak|e, i| wielu burzy swoje domostwa, aby je odbudowa na nowo: niekiedy nawet zmuszeni s do tego, kiedy domom grozi zawalenie, a fundamenty nie s dosy mocne. Na przykBadzie tego nabraBem przekonania, i| wedBug wszelkiego prawdopodobieDstwa, nie byBoby rozumne, aby prywatna osoba powziBa zamiar zreformowania paDstwa, zmieniajc wszystko od podstaw i burzc je, by wznie[ na nowo; ani te| chciaBa zreformowa caBoksztaBt nauk lub porzdek nauczania ustalony w szkoBach; ale |e co do wszystkich mniemaD, jakie we mnie dotd wpojono, nie mog uczyni nic lepszego, jak zabra si do usunicia ich z siebie na dobre, aby p�zniej postawi w to miejsce albo inne, lepsze, albo nawet te same, skoro je dostosuj do miary rozumu. I uwierzyBem mocno, |e za pomoc tego sposobu uda mi si poprowadzi moje |ycie o wiele lepiej, ni| gdybym je budowaB jedynie na starych fundamentach i opieraB si jedynie na zasadach, kt�re daBem w siebie wm�wi w mBodo[ci, nie zbadawszy nigdy, czy s prawdziwe. Aczkolwiek bowiem dostrzegBem w tym rozmaite trudno[ci, nie byBy one wszelako oto do zwalczenia ani te| nie r�wnaBy si z tymi, kt�re nastrczaj si przy reformowaniu najmniejszych rzeczy publicznych. Te wielkie ciaBa zbyt trudne s do podniesienia, skoro s raz obalone, a nawet do podtrzymania, skoro si zachwiej ich upadek za[ jest zawsze bardzo ci|ki. Nastpnie, co do niedoskonaBo[ci, je[li je posiadaj, a sama rozmaito[, bdca midzy nimi wystarcza, aby upewni, i| wiele z nich je posiada, praktyka zBagodziBa je z pewno[ci bardzo, a nawet usunBa lub poprawiBa niepostrze|enie 10 wiele brak�w, kt�rym nie mo|na by r�wnie skutecznie zapobiec przezorno[ci. A wreszcie, s one prawie zawsze bardziej zno[ne, ni| byBaby ich odmiana, tak samo jak trakty wijce si w[r�d g�r staj si przez u|ywanie stopniowo tak gBadkie i wygodne, i| o wiele lepiej jest trzyma si ich ni| kusi o prostsz drog, drapic si ponad skaBy i zstpujc a| na dno przepa[ci. Dlatego to nie m�gBbym w |adnym razie pochwali owych natur mtnych i niespokojnych, kt�re nie powoBane ani przez urodzenie, ani przez los do powodowania sprawami publicznymi nie przestaj nigdy dokonywa w my[li jakich[ nowych w nich przeobra|eD. Gdybym te| przypuszczaB, |e istnieje w tym dzieBku bodaj najmniejsza rzecz, przez kt�r mo|na by mnie posdzi o to szaleDstwo, byBbym bardzo nierad, i| zezwoliBem na jego ogBoszenie. Nigdy zamiar m�j nie sigaB poza usiBowania przeobra|enia moich wBasnych my[li i budowanie na gruncie caBkowicie wBasnym. To, i| ukazuj wam tu plan mojej pracy powodowany tym, |e dosy mi si ona spodobaBa, nie znaczy bynajmniej, abym chciaB komu[ radzi na[ladowanie jej. Ci, kt�rych B�g, lepiej obdzieliB swymi Baskami, bd mo|e mieli g�rniejsze zamiary; ale obawiam si wielce, aby ju| ten oto nie byB dla wielu a| zanadto [miaBy. Ju| to samo postanowienie, aby si wyzby wszystkich mniemaD, jakie si przyjBo poprzednio do wierzenia, nie jest przykBadem, za kt�rym by ka|dy i[ powinien. Og�B ludzi skBada si niemal tylko z dw�ch rodzaj�w umysB�w, dla kt�rych nie jest on w |adnym razie odpowiedni. Mianowicie z tych, kt�rzy uwa|ajc si za zdolniejszych, ni| s, nie mog si powstrzyma od po[piechu w sdzeniu ani te| nie maj dosy cierpliwo[ci, aby zachowa porzdek we wszystkich swoich my[lach: skd pochodzi, i| gdyby raz zdobyli si na swobod wtpienia o wpojonych im zasadach i zboczenia z drogi og�lnej, nigdy nie zdoBaliby si trzyma drogi wikszej sBuszno[ci i pozostali cale |ycie zagubieni. Dalej z tych, kt�rzy majc tyle rozumu lub skromno[ci, aby osdzi, i| s mniej zdolni do odr�|nienia prawdy od faBszu ni| inni, od kt�rych mogliby odebra wskazania, powinni raczej poprzesta na trzymaniu si mniemaD tamtych, ni| sami szuka lepszych. 11 Co do mnie, zaliczaBbym si z pewno[ci do liczby tych ostatnich, gdybym miaB zawsze tylko jednego mistrza lub te| gdybym nie byB poznaB r�|nic, jakie we wszystkich czasach istniaBy pomidzy mniemaniami najuczeDszych. Ale, jako |e w szkole jeszcze dowiedziaBem si, |e nie mo|na wymy[li nic tak dziwacznego i maBo godnego wiary, czego by kiedy[ nie powiedziaB kt�ry[ filozof, a p�zniej w podr�|ach moich poznaBem, |e ludzie, kt�rzy maj pojcia bardzo odmienne od naszych, niekoniecznie s przez to dzikimi czy barbarzyDcami, ale |e wielu z nich u|ywa rozumu w tym samym albo wikszym ni| my stopniu; dalej za[, poniewa| rozwa|yBem, jak bardzo ten sam czBowiek, o tym samym umy[le, chowany od dzieciDstwa midzy Francuzami lub Niemcami staje si r�|nym od tego, czym byBby, gdyby zawsze |yB po[r�d ChiDczyk�w albo Kanibal�w, i jak ta sama rzecz, ze sposobem ubierania si wBcznie, kt�ra podobaBa si nam przed dziesiciu laty i bdzie si nam mo|e znowu| podobaBa, nim dziesi lat upBynie, wydaje si nam teraz dziwaczna i [mieszna, co wskazuje, i| przekonania nasze ksztaBtuj raczej zwyczaj i przykBad ni| jakiekolwiek pewne poznanie; i jako |e rozwa|yBem, i| mnogo[ gBos�w nie jest wszelako dowodem, kt�ry by co[ byB wart w odniesieniu do prawd trudniejszych nieco do wykrycia, bardziej jest bowiem prawdopodobne, aby jeden czBowiek trafiB na nie ni| og�B - dlatego to nie mogBem wybra nikogo, kt�rego mniemania zdaByby mi si godne, aby je przeBo|y nad inne, i uczuBem si niejako zmuszony podj samemu kierowanie sob. Ale jak czBowiek, kt�ry kroczy sam i w[r�d ciemno[ci, postanowiBem i[ tak wolno i stosowa w ka|dej rzeczy tyle ostro|no[ci, |e gdybym nawet miaB si posuwa bardzo niewiele, uchroniBbym si przynajmniej od upadku. Na pocztek nie chciaBem nawet odrzuca w caBo[ci |adnego z mniemaD, kt�re mogBy niegdy[ przenikn do mojego prze[wiadczenia, nie bdc tam wprowadzone przez rozum, zanim nie po[wic wprz�dy do[ czasu na zrobienie dokBadnego planu dzieBa, jakie podejmowaBem, i na szukanie prawdziwej metody, kt�ra by mnie doprowadziBa do poznania wszystkich rzeczy dostpnych dla mego umysBu. 12 Bdc mBodszym, mozoliBem si nieco w[r�d innych dziaB�w filozofii nad logik w[r�d nauk za[ matematycznych - nad geometri i algebr, trzema sztukami czy te| naukami, kt�re, jak si zdawaBo, mogBy posun naprz�d moje zamiary. Ale rozpatrujc si w nich, zauwa|yBem, i| co do logiki, jej sylogizmy i wikszo[ innych reguB raczej sBu| do wytBumaczenia komu[ drugiemu rzeczy, kt�re znamy, lub nawet, jak sztuka Lullusa7 , do m�wienia bez rozeznania o tym, czego si nie wie, nizli do nauczenia si ich samemu. Jakkolwiek, wic logika zawiera w istocie wiele przepis�w bardzo prawdziwych i bardzo u|ytecznych, jest midzy nimi wszelako zamieszanych tyle innych, szkodliwych lub zbytecznych, |e prawie r�wnie trudno jest je wydzieli, co wydoby Dian lub Minerw ze zBomu marmuru, kt�ry nawet nie jest jeszcze ociosany. Co si tyczy analizy staro|ytnych i algebry wsp�Bczesnych, to poza tym, i| przedmiot ich jest zawsze bardzo oderwany i zda si bez |adnego zastosowania, pierwsza z nich jest zawsze tak zwizana z rozwa|aniem figur, i| wiczc wBadz pojmowania, r�wnocze[nie nu|y bardzo wyobrazni; w drugiej za[ tak si poddano wBadzy pewnych prawideB i znak�w, i| uczyniono z niej w miejsce wiedzy, kt�ra by rozwijaBa umysB, sztuk mtn i ciemn, kt�ra go obci|a. Za spraw tych okoliczno[ci pojBem konieczno[ szukania jakiej[ innej metody, kt�ra zawierajc korzy[ci tych trzech, byBaby wolna od ich bBd�w. Jak mnogo[ praw dostarcza czsto usprawiedliwienia wystpkom, tak i| w paDstwie o wiele wikszy jest Bad w�wczas, gdy przy niewielkiej ilo[ci praw s one bardzo [ci[le przestrzegane, podobnie, zamiast wielkiej liczby prawideB, z kt�rych skBada si logika, sdziBem, i| wystarcz mi nastpujce cztery, bylebym postanowiB raz na zawsze i niezBomnie nie zaniedba ani razu ich przestrzegania. Pierwszym byBo nie przyjmowa nigdy |adnej rzeczy za prawdziw, zanim jej nie poznam z caB oczywisto[ci jako takiej: to znaczy unika starannie po[piechu i uprzedzeD i nie obejmowa swoim sdem niczego poza tym, co si przedstawi memu umysBowi tak jasno i wyraznie, i| nie miaBbym |adnego powodu podania tego w wtpliwo[. 7 Raimundus Lullus (ok. 1235-ok. 1315) - tw�rca ars magna, metody dialektycznej kombinatoryki poj, majcej zastpi normalne rozumowanie. 13 Drugim - podzieli ka|de z rozpatrywanych zagadnieD na tyle czstek, na ile si da i ile bdzie tego wymaga lepsze rozwizanie. Trzecim - prowadzi my[li po porzdku, zaczynajc od przedmiot�w najprostszych i najBatwiejszych do poznania, aby nastpnie wznosi si pomaBu jak gdyby po stopniach, a| do poznania bardziej zBo|onych; nale|y si przy tym domniemywa prawidBowych zwizk�w nawet midzy tymi, kt�re nie tworz naturalnego szeregu. Ostatnim - czyni wszdzie wyszczeg�lnienia tak dokBadne i przegldy tak og�lne, abym byB pewny, i| nic nie opu[ciBem. Owe dBugie BaDcuchy racji prostych i Batwych, kt�rymi geometrzy zwykli si posBugiwa, aby doj[ do najtrudniejszych dowod�w, nasunBy mi przypuszczenie, i| wszystkie rzeczy podpadajce pod poznanie ludzkie w taki sam spos�b wzajemnie z siebie wynikaj i |e nie istniej z pewno[ci tak odlegBe, do kt�rych nie mieliby[my dotrze, ani tak ukryte, kt�rych nie mieliby[my odkry, byleby[my tylko powstrzymali si od przyjcia za prawdziw wszelkiej rzeczy, kt�ra ni nie jest, i zachowali zawsze porzdek, jaki jest potrzebny, aby je wyprowadzi jedne z drugich. Nie miaBem potem wiele kBopotu z szukaniem tych, od kt�rych nale|aBoby zacz; wiedziaBem ju| bowiem, |e od najprostszych i najBatwiejszych do poznania. Zwa|ywszy za[, |e spo[r�d wszystkich, kt�rzy dotychczas poszukiwali prawdy w naukach, jedynie matematycy umieli odkry jakie[ dowody, to znaczy jakowe[ racje pewne i oczywiste, nie wtpiBem, i| nale|y zacz od tych, kt�re oni rozpatrywali, jakkolwiek nie spodziewaBem si std innego po|ytku jak ten tylko, i| przyzwyczaja one bd m�j umysB do karmienia si prawd i niezadowalania si faBszywymi racjami. Ale nie zamierzaBem zgBbia w tym celu wszystkich poszczeg�lnych nauk, kt�re nazywa si powszechnie matematycznymi. Widzc, i| jakkolwiek przedmioty ich s r�|ne, niemniej jednak s one wszystkie zgodne midzy sob w tym, i| rozwa|aj wyBcznie rozmaite stosunki lub proporcje w nich zawarte, pomy[laBem przeto, i| wBa[ciwiej bdzie, je[li zbadam te proporcje w og�lno[ci, zakBadajc ich istnienie jedynie w tych przedmiotach kt�re mogByby mi uczyni poznanie owych 14 proporcji Batwiejszym, nie wi|c ich wszelako z nimi zgoBa, tak i|bym je m�gB tym Batwiej stosowa p�zniej do wszystkich innych przedmiot�w, kt�rym by odpowiadaBy. Nastpnie, wziwszy pod uwag, i| aby pozna te proporcje, bd niekiedy musiaB rozwa|a ka|d oddzielnie, a niekiedy tylko zapamita lub obejmowa kilka razem, pomy[laBem, i| aby je lepiej rozwa|a pojedynczo, powinienem przedstawi je w liniach, jako i| nie znajdowaBem nic prostszego ani te| nic, co bym m�gB ja[niej ukaza wyobrazni i zmysBom; aby je natomiast zapamita lub obj po kilka razem, trzeba mi bdzie wyrazi je sobie za pomoc jakich[ znak�w, mo|liwie najprostszych; w ten spos�b zapo|ycz wszystko, co jest najlepsze, z analizy geometrycznej i z algebry i poprawi wszystkie braki jednej za pomoc drugiej. Jako| w istocie [miem powiedzie, i| [cisBe przestrzeganie tych niewielu prawideB, jakie obraBem, daBo mi tak Batwo[ w rozpltywaniu wszystkich kwestii, kt�re te dwie nauki zawieraj, i| w cigu dw�ch czy trzech miesicy, jakie obr�ciBem na ich rozpatrywanie, zaczynajc od najprostszych i najog�lniejszych i w ka|dej prawdzie odkrytej znajdujc reguB, kt�ra mi sBu|yBa potem do znalezienia innych, nie tylko uporaBem si z wieloma rzeczami, kt�re zdaBy mi si wprz�dy bardzo trudne, ale wydaBo mi si tak|e, |e pod koniec nawet w tych, kt�rych nie znaBem, mog oznaczy, jakimi [rodkami i do jakiego punktu mo|liwe jest ich rozwizanie. A nie wydam si wam mo|e nadto cheBpliwym, je[li zwa|ycie, i| poniewa| o ka|dej rzeczy istnieje tylko jedna prawda, kto j znajdzie, wie o niej wszystko, co mo|na wiedzie. Tak na przykBad, dziecko nauczone arytmetyki, wykonawszy dodawanie wedBug reguB, mo|e by prze[wiadczone i| znalazBo, odno[nie do sumy, kt�rej szukaBo, wszystko, co rozum ludzki zdoBa znalez. Ostatecznie bowiem metoda, kt�ra uczy i[ za wBa[ciwym porzdkiem i uwzgldnia [ci[le wszystkie okoliczno[ci tego, czego si szuka, zawiera wszystko to, co daje pewno[ reguBom arytmetyki. Ale najwicej zadowolenia w tej metodzie dawaBo mi, i| dziki niej miaBem pewno[, |e we wszystkim posBuguj si moim rozumem, je[li nie doskonale, to przynajmniej najlepiej, jak jest w mojej mocy, nie m�wic o tym, |e czuBem, stosujc 15 j, i| umysB m�j przyzwyczaja si stopniowo do ogarniania przedmiot�w z coraz wiksz jasno[ci i wyrazisto[ci. Nie przywizawszy jej do |adnej poszczeg�lnej materii, obiecywaBem sobie stosowa j do innych nauk z r�wnym po|ytkiem, jak to czyniBem w odniesieniu do algebry. Nie i|bym, dlatego wa|yB si od razu rozpatrywa wszystkie gaBzie wiedzy, jakie by si nastrczyBy; to wBa[nie bowiem byBoby przeciwne porzdkowi, jaki metoda ta przepisuje. Wziwszy pod rozwag, i| zasady tych nauk winny by wszystkie zaczerpnite z filozofii, w kt�rej wBa[nie nie znajdowaBem jeszcze pewnych zasad, pomy[laBem, i| trzeba mi przede wszystkim stara si ustali w niej takowe i |e - wobec tego, i| jest to rzecz najwa|niejsza w [wiecie i w kt�rej najbardziej nale|aBo si obawia po[piechu i uprzedzeD - powinienem zabra si do ukoDczenia dzieBa tego dopiero wtedy, gdy osign wiek o wiele dojrzalszy ni| dwadzie[cia trzy lata, kt�re w�wczas liczyBem i gdy zu|yj wiele czasu na przygotowanie si do tych zadaD, tak wykorzeniajc z umysBu wszystkie bBdne mniemania, jakie przyjBem weD przed tym czasem, jak te| gromadzc rozmaite do[wiadczenia jako materi dla moich rozumowaD i wiczc si cigle w metodzie, jak obraBem dla umacniania si w niej coraz wicej. CZZ TRZECIA Zanim si zacznie przebudowywa dom, w kt�rym si mieszka, nic do[ jest zburzy go jeno i gromadzi zapas materiaB�w oraz zgodzi architekt�w lub te| wiczy si samemu w architekturze, a poza tym nakre[li starannie plan; trzeba tak|e wystara si o jaki[ dom, gdzie by mo|na zamieszka wygodnie, na czas kiedy si bdzie pracowa nad tamtym. Tak te|, i|bym nie pozostaB niezdecydowany w moich czynach, przez czas kiedy rozum skBaniaB mnie bdzie do niezdecydowania w moich sdach, i abym m�gB podczas tego |y najszcz[liwiej, jak zdoBam, utworzyBem sobie moralno[ tymczasow skBadajc si jedynie z trzech lub czterech zasad, kt�rymi si chtnie z wami podziel. 16 Pierwsz byBo by posBusznym prawom i obyczajom mego kraju, zachowujc stale religi, w kt�rej B�g dozwoliB mi Baskawie chowa si od dzieciDstwa, a we wszelkiej innej rzeczy kierowa si mniemaniami najbardziej umiarkowanymi i najbardziej oddalonymi od wszelkiej przesady oraz powszechnie stosowanymi w postpowaniu przez najrozsdniej szych midzy tymi, z kt�rymi mi |y wypadnie. Zaczwszy bowiem od owej chwili nie przywizywa |adnej warto[ci do moich wBasnych mniemaD, jako i| chciaBem je wszystkie podda badaniu, byBem pewien, |e najlepiej zrobi, idc za zdaniem ludzi najrozsdniejszych. A mimo |e w[r�d Pers�w lub ChiDczyk�w znajduj si mo|e ludzie r�wnie co w[r�d nas rozsdni, zdawaBo mi si, naju|yteczniej jest stosowa si do tych, z kt�rymi wypadnie mi |y. Aby za[ wiedzie, jakie s naprawd ich mniemania, pomy[laBem, i| winienem raczej baczy na to, co czyni ni| na to, co m�wiB nie tylko z tej przyczyny, i| przy ska|eniu naszych obyczaj�w niewielu jest Budzi, kt�rzy by chcieli powiedzie wszystko, co my[l ale tak|e z tej, i| czsto sami tego nie wiedz. Akt bowiem my[li, w kt�rym wydajemy sd o jakiej[ rzeczy, r�|ny jest od tego, w kt�rym nabywamy [wiadomo[ci naszego o tej rzeczy sdu, std jeden zachodzi czsto bez drugiego. Midzy rozmaitymi mniemaniami jednako majcymi obieg wybieraBem najbardziej umiarkowane zar�wno dlatego, i| s one zawsze najwygodniejsze w praktyce i prawdopodobnie najlepsze, jako i| wszelki nadmiar bywa zazwyczaj zBy, jak r�wnie|, aby mniej odchodzi w wypadku pobBdzenia od prawdziwej drogi, ni| miaBoby to miejsce, gdybym wybraB jedn skrajno[, podczas gdy nale|aBo trzyma si przeciwnej. A w szczeg�lno[ci uwa|aBem za zbytek wszystkie zobowizania, kt�re umniejszaj nasz swobod. Nie znaczy to, i|bym ganiB prawa, kt�re chcc zaradzi niestaBo[ci sBabych umysB�w, pozwalaj kiedy si ma jaki[ dobry zamiar, a r�wnie| dla pewno[ci stosunk�w midzy ludzmi, obojtne w jakim zamiarze, czyni [luby lub zawiera umowy, kt�re zmuszaj do wytrwania w nim; ale poniewa| nie widziaBem na [wiecie |adnej rzeczy, kt�ra by pozostawaBa zawsze w tym samym stanie, i |e, co si mnie tyczy, obiecywaBem sobie rozeznanie moje coraz bardziej doskonali, a nie pogarsza, sdziBbym, i| wykraczam znacznie przeciw zdrowemu 17 rozsdkowi, gdybym pochwalajc kiedy[ jak[ rzecz, zobowizywaB si tym samym uwa|a j za dobr tak|e p�zniej, kiedy, by mo|e, przestanie tak by lub te| ja j za tak przestan uwa|a. Drug moj zasad byBo by mo|liwie najbardziej nieugitym i zdecydowanym w dziaBaniu i trzyma si mniemaD nawet najbardziej wtpliwych, skoro ju| si raz na nie zdaBem, z nie mniejsz staBo[ci ni| gdyby byBy bardzo pewne. Na[ladowa nale|y tych podr�|nych, kt�rzy zbBkawszy si w lesie, nie bBdz koBujc to w jedn to w drug stron ani tym mniej zatrzymuj si w miejscu, ale id zawsze najpro[ciej, jak zdoBaj w tym samym kierunku i nie zmieniaj go dla bBahych powod�w, jakkolwiek na pocztku mo|e sam tylko przypadek skBoniB ich do jego wyboru; tym sposobem bowiem, je[li nie zd|aj [ci[le tam, gdzie pragn dojd przynajmniej w koDcu gdzie[, gdzie prawdopodobnie czu si bd lepiej ni| w po[rodku lasu. Podobnie te|, poniewa| czynno[ci |ycia nie cierpi |adnej zwBoki, jest prawd zupeBnie pewn |e gdy nie jest w naszej mocy rozpozna mniemania najprawdziwsze, winni[my i[ za najbardziej prawdopodobnymi, a choby[my nawet nie widzieli wicej prawdopodobieDstwa w jednych ni| w drugich, powinni[my wszelako kt�re[ zdecydowanie wybra, a nastpnie, o tyle, o ile odnosz si do dziaBania, uwa|a je ju| nie za wtpliwe, ale za zupeBnie sBuszne i bezsporne, poniewa| taka jest racja, kt�ra nas skBoniBa do tej decyzji. Dziki temu zdoBaBem si odtd uwolni od |al�w i wyrzut�w drczcych zazwyczaj sumienie umysB�w sBabych i chwiejnych, kt�re bez zastanowienia chwytaj si jakiej[ rzeczy jako dobrej, aby j p�zniej osdzi jako zB. Trzeci m zasad byBo stara si zawsze przem�c raczej siebie ni| los i raczej odmieni moje pragnienia ni| porzdek [wiata, i przyzwyczai si w og�lno[ci do prze[wiadczenia, i| nie ma nic, co by byBo caBkowicie w naszej mocy, pr�cz naszej my[li. Tak te|, je[li zrobili[my odno[nie rzeczy na zewntrz nas, co tylko byBo w naszej mo|no[ci, wszystko to, co nam si nastpnie nie powiodBo, jest dla nas bezwzgldnie niemo|liwe. To jedno zdaBo mi si wystarczajce, i|bym na przyszBo[ nie pragnB niczego, czego bym nie m�gB zdoby, a tym samym, aby mnie uczyni 18 zadowolonym. Wola nasza skBania si bowiem z natury ku pragnieniu jeno tych rzeczy, kt�re nasze pojcie przedstawia w jakikolwiek spos�b jako mo|liwe; tedy pewnym jest, |e je|eli bdziemy uwa|a wszystkie dobra na zewntrz nas za jednako oddalone od naszej wBadzy, nie wicej bdziemy czuli |alu, i| nas ominBy te, kt�re zdaj si by nale|ne naszemu stanowi, gdy bdziemy ich pozbawieni bez naszej winy, ni| |aBujemy, |e nie posiadamy kr�lestwa Chin albo Meksyku. Tak to czynic, jak powiadaj z konieczno[ci cnot, nie bdziemy bardziej pragn zdrowia, bdc chorzy, lub wolno[ci, bdc w wizieniu, ni| obecnie pragniemy posiada ciaBa z materii r�wnie maBo podlegajcej zepsuciu jak diament, albo te| skrzydBa, aby lata jak ptaki. Ale przyznaj, i| trzeba dBugiego wiczenia i czsto powtarzanej medytacji, aby si przyzwyczai do patrzenia w ten spos�b na wszystkie rzeczy; i sdz, |e na tym gB�wnie polegaBa tajemnica owych dawnych filozof�w, kt�rzy zdoBali umkn si wBadzy losu i mimo cierpieD i ub�stwa wsp�Bzawodniczy co do szcz[liwo[ci z bogami8. Zajmujc si bowiem bez ustanku zwa|aniem granic, jakie zakre[liBa im natura, przekonywali sami siebie w spos�b tak doskonaBy, |e nic nie jest w ich mocy pr�cz ich my[li, |e to jedno wystarczaBo, aby ich wstrzyma od przywizywania si do jakiejkolwiek innej rzeczy. Rozporzdzali te| my[lami swymi w spos�b tak peBny, i| stanowiBo to niemaB racj, by uwa|a si za bogatszych i pot|niejszych, i wolniejszych, i szcz[liwszych ni| kt�rykolwiek z innych ludzi, kt�rzy nie majc tej filozofii, choby byli najbardziej wyr�|nieni przez natur i los, nigdy nie rozporzdzaj w ten spos�b tym, czego pragn. Wreszcie jako zamknicie tych zasad moralnych umy[liBem uczyni przegld rozmaitych zatrudnieD, jakie ludzie maj w tym |yciu, aby stara si wybra najlepsze. Nie wydajc sdu o zatrudnieniach innych, sdziBem, i| nie mog uczyni nic lepszego, jak i[ dalej w tym, kt�re podjBem, to znaczy obr�ci caBe |ycie na ksztaBcenie mego rozumu i posuwanie si, ile bd m�gB, w poznaniu prawdy, trzymajc si metody, jak sobie przepisaBem. Od czasu jak zaczBem posBugiwa si t metod do[wiadczyBem tak wielkich rado[ci, i| nie sdziBem, aby mo|na byBo 8 Kartezjusz ma na my[li filozof�w stoickich, kt�rych nauk wykorzystaB przy formuBowaniu swojej moralno[ci tymczasowej. 19 dozna w tym |yciu sBodszych ani bardziej niewinnych. Odkrywajc codziennie za jej pomoc jakie[ prawdy, kt�re mi si zdawaBy do[ wa|ne i powszechnie nieznane, odczuwaBem w duchu takie zadowolenie, i| wszystko inne byBo mi obojtne. Zreszt trzy poprzednie maksymy byBy oparte jedynie na zamiarze, jaki powziBem, aby i[ dalej w o[wiecaniu si. Skoro bowiem B�g daB ka|demu jakie[ [wiatBo, aby rozr�|nia prawd od faBszu, nie my[laBbym, i| powinienem si bodaj chwil zadowoli mniemaniami drugiego, gdybym nie byB zamierzyB u|y wBasnego sdu na zbadanie ich w odpowiednim czasie. Nie byBbym umiaB wyzby si skrupuB�w, idc za nimi, gdybym nie miaB nadziei, i| nie strac dlatego |adnej sposobno[ci znalezienia lepszych, o ile takie istniej. Nie byBbym wreszcie umiaB ograniczy moich pragnieD ani czu si zadowolonym, gdybym nie poszedB drog na kt�rej, jak mniemaBem, posiadam pewno[ nabycia wszelkiej wiedzy, do jakiej jestem zdolny, a ponadto tym samym sposobem nabycia wszystkich prawdziwych d�br, jakie byBoby kiedykolwiek w mojej mocy naby. A to tym bardziej, |e wola nasza skBania si do [cigania lub unikania jakiejkolwiek rzeczy jedynie wedle tego, czy nasze pojcie przedstawi nam j jako dobr czy jako zB. Wystarczy tedy dobrze sdzi, aby dobrze czyni, i sdzi najlepiej, jak umiemy, aby czyni te| najlepiej, jak mo|emy, to znaczy naby wszystkie cnoty, a wraz wszystkie inne dobra, jakie da si naby; i kiedy si jest pewnym, |e si to osignBo, niepodobna nie czu si szcz[liwym. Upewniwszy si w ten spos�b co do tych zasad i oddzielajc je wraz z prawdami wiary, kt�re zawsze byBy na pierwszym miejscu w moich przekonaniach, osdziBem, i| co do reszty mniemaD, mog swobodnie przystpi do uwolnienia si od nich. Ot�| spodziewaBem si lepiej z tym upora, obcujc z ludzmi, ni| pozostajc dBu|ej zamknity w komorze, gdzie poczBem wszystkie te my[li: zima tedy jeszcze niezupeBnie dobiegBa koDca, gdy ja ju| pu[ciBem si w drog. I przez caBe nastpne dziewi lat czyniBem nie co innego, tylko wdrowaBem tu i tam po [wiecie, starajc si by raczej widzem ni| aktorem we wszystkich komediach, jakie si na nim odgrywa. Rozwa|ajc za[ w ka|dym przedmiocie szczeg�lnie to, co mogBoby go uczyni podejrzanym i da nam sposobno[ do omyBki, wykorzeniaBem 20 r�wnocze[nie z mego umysBu wszystkie bBdy, jakie mogBy si weD wprz�dy w[lizn. Nie i|bym w tym na[ladowaB sceptyk�w, kt�rzy wtpi aby wtpi, i chc si wydawa niezdecydowani; przeciwnie bowiem, caBy m�j zamiar zmierzaB jeno ku temu, aby naby pewno[ci i aby odrzuci ruchom ziemi i piasek celem znalezienia skaBy lub gliny. UdawaBo mi si to, jak sdz, do[ dobrze, ile |e starajc si odkry faBszywo[ lub niepewno[ twierdzeD, jakie rozpatrywaBem, nie za pomoc sBabych przypuszczeD, ale za pomoc jasnych i pewnych rozumowaD, nie spotykaBem [r�d nich tak wtpliwego, z kt�rego bym nie wycignB jakiej[ do[ pewnej konkluzji, choby tej wBa[nie, i| nie zawiera ono nic pewnego. I jako, burzc stare domostwo, zachowuje si zazwyczaj gruzy, aby si nimi posBu|y do zbudowania nowego, tak niweczc wszystkie mniemania, kt�re osdziBem jako nieugruntowane, czyniBem rozmaite spostrze|enia i nabywaBem mnogich do[wiadczeD, kt�re posBu|yBy mi p�zniej do zbudowania pewniejszych. Co wicej, wiczyBem si wci| w metodzie, jak sobie przepisaBem; poza tym bowiem, i| staraBem si na og�l prowadzi wszystkie moje my[li wedle jej reguB, zachowywaBem sobie, od czasu do czasu, kilka godzin, kt�re obracaBem w szczeg�lno[ci na stosowaniu jej do zagadnieD matematycznych lub nawet tak|e niekt�rych innych, kt�re mogBem niejako upodobni do matematycznych przez odBczanie ich od zasad wszystkich nauk, kt�re mi si nie zdawaBy do[ pewne, tak jak uczyniBem, co ujrzycie, z wieloma zagadnieniami wyBo|onymi w tym|e tomie. I tak, nie |yjc na poz�r w inny spos�b ni| ci, kt�rzy nie majc innego zadania, tylko pdzi |ycie lube, a niewinne, staraj si odr�|ni przyjemno[ci od wystpk�w, i kt�rzy, aby si cieszy, nie nudzc si, swoim wolnym czasem, za|ywaj wszystkich godziwych rozrywek, nie ustawaBem w moim zamiarze i powikszaBem stale znajomo[ci prawdy, by mo|e bardziej, ni| gdybym byB jeno czytaB ksi|ki lub obcowaB z uczonymi. UpBynBo jednak dziewi lat, zanim powziBem jakie[ postanowienie odno[nie zagadnieD, jakie zazwyczaj s przedmiotem dysput midzy uczonymi, i zanim zaczBem szuka podstaw jakiej[ filozofii, pewniejszej ni| owa pospolita. PrzykBad wielu wybornych umysB�w, kt�re majc przede mn ten zamiar, nie 21 zyskaBy w nim, o ile mi si zdaje, powodzenia, sprawiaB, i| wy-obra|aBem sobie w tym ogromne trudno[ci. Nie byBbym mo|e jeszcze dBugo o[mieliB si podj tego zadania, gdyby nie doszBo mych uszu, i| niekt�rzy ju| puszczaj w obieg pogBoski, |em dokonaB mego dzieBa. Nie umiaBbym powiedzie, na czym gruntowali to mniemanie. Je|eli przyczyniBem si w czym do niego przez moje odezwania, to zapewne tym raczej, i| przyznawaBem si nieco szczerzej do tego, czego nie wiedziaBem, ni| zwykli czyni ludzie co[kolwiek obyci z naukami, a by mo|e tak|e raczej tym, i| ukazywaBem racje, jakie miaBem, aby wtpi o wielu rzeczach, kt�re inni uwa|ali za pewne, ni| tym, |ebym si cheBpiB jakkolwiek wiedz. Bdc jednak do[ uczciwy, aby nie chcie, by mnie brano za co innego, ni| jestem, pomy[laBem, i| trzeba, abym si staraB wszelkimi sposobami sta godnym reputacji, jak mnie obdarzano. Oto mija wBa[nie osiem lat, jak pragnienie to kazaBo mi si oddali od wszystkich miejsc, gdzie m�gBbym mie znajomych, i usun si tu, do kraju, gdzie dBugie trwanie wojny ustanowiBo takie porzdki, i| zdawaBoby si, |e wojska tu utrzymywane sBu| jeno ku temu, aby mo|na byBo z wikszym bezpieczeDstwem kosztowa sBodyczy pokoju, i gdzie po-[r�d caBej rzeszy ludzi wielce czynnych i bardziej dbaBych o wBasne sprawy ni| ciekawych spraw cudzych, majc wszystkie wygody, jakie znajduj si w miastach najbardziej uczszczanych, mogBem |y r�wnie samotny i oddalony od [wiata, co na najbardziej odludnej pustyni. CZZ CZWARTA Nie wiem, czy powinienem wam opowiada o pierwszych moich rozmy[laniach; s one bowiem tak metafizyczne i tak nowe, i| nie wszystkim bd mo|e do smaku; jednak|e, i|by mo|na byBo osdzi, czy podstawy, jakie obraBem, s do[ mocne, czuj si do pewnego stopnia zniewolony m�wi o nich. Od dawna zauwa|yBem, |e co si tyczy obyczaj�w, nale|y niekiedy i[ za mniemaniami, o kt�rych si wie, |e s bardzo niepewne, tak jak gdyby byBy niewtpliwe, jak powiedziaBem to powy|ej; ale poniewa| w�wczas pragnBem po[wici si jeno 22 poszukiwaniu prawdy, sdziBem, i| trzeba mi pocz sobie wrcz przeciwnie i odrzuci, jako bezwarunkowo faBszywe, wszystko to, w czym m�gBbym powzi najmniejsz wtpliwo[, aby si przekona, czy nie zostanie potem w moich przekonaniach co[, co by byBo zupeBnie niewtpliwe. Tak z przyczyny, i| zmysBy nasze zwodz nas niekiedy, przyjBem, |e |adna rzecz nie jest taka, jak one nam przedstawiaj. Poniewa| za[ istniej ludzie, kt�rzy si myl w rozumowaniu nawet odno[nie najprostszych przedmiot�w geometrii i wycigaj z nich mylne wnioski, pomy[lawszy przy tym, i| ja jestem podlegBy bBdom r�wnie jak ka|dy inny, odrzuciBem jako bBdne wszystkie racje, kt�re wziBem poprzednio za dowody. Wreszcie uwa|ajc, |e wszystkie te same my[li, jakie mamy na jawie, mog nam przychodzi w�wczas, kiedy [pimy, za si w�wczas |adna z nich nie jest prawdziwa, postanowiBem zaBo|y, i| wszystko, co kiedykolwiek dotarBo do mego umysBu, nie bardziej jest prawdziwe nizli zBudzenia senne. Ale zaraz potem zwr�ciBem uwag, i| podczas gdy upieram si przypuszcza, |e wszystko jest faBszywe, koniecznym jest, abym ja, kt�ry to my[l, byB czym[; i spostrzegBszy, i| ta prawda: my[l, wic jestem, jest tak mocna i pewna, |e wszystkie najskrajniejsze przypuszczenia sceptyk�w nie zdolne s jej obali, osdziBem, i| mog j przyj bez skrupuBu za pierwsz zasad filozofii, kt�rej szukaBem. Nastpnie, rozpatrujc z uwag czym jestem, spostrzegBem, i| o ile mog sobie przedstawi, |e nie mam ciaBa i |e nie ma |adnego [wiata ani miejsca, gdzie bym byB, nie mog sobie jednakowo| przedstawi, jakobym nie istniaB wcale. Przeciwnie, z tego| wBa[nie, i| zamierzaBem wtpi o prawdzie innych rzeczy, wynikaBo bardzo jasno i pewnie, |e istniej; natomiast, gdybym tylko przestaB my[le, choby nawet wszystka reszta tego, co sobie wyobraziBem, byBa prawd, nie miaBbym |adnej przyczyny mniema, i| istniej. PoznaBem std, |e jestem substancj kt�rej caB istot czyli natur jest jeno my[lenie, i kt�ra, aby istnie, nie potrzebuje |adnego miejsca, ani nie zale|y od |adnej rzeczy materialnej; tak, i| owo ja, to znaczy dusza, przez kt�r jestem tym, czym jestem, jest caBkowicie odrbna od ciaBa, a nawet jest 23 Batwiejsza do poznania ni| ono, i |e gdyby nawet ono nie istniaBo, byBaby i tak wszystkim, czym jest. Po czym rozwa|yBem w og�lno[ci, czego potrzeba, aby twierdzenie jakie[ byBo prawdziwe i pewne; skoro bowiem znalazBem twierdzenie, o kt�rym wiedziaBem, |e jest pewne, sdziBem, i| powinienem r�wnie| wiedzie, na czym polega ta pewno[. I stwierdziwszy, i| w owym: my[l, wic jestem "nie ma nic, co by mnie upewniaBo, i| m�wi prawd, pr�cz tego, i| widz bardzo jasno, |e aby my[le, trzeba istnie, osdziBem, i| mog przyj za og�ln reguB, |e wszelkie rzeczy, kt�re pojmujemy bardzo jasno i bardzo wyraznie, s prawdziwe: zachodzi jeno niejaka trudno[ w tym, aby stwierdzi nale|ycie, kt�re to rzeczy pojmujemy wyraznie. Zastanawiajc si nastpnie nad tym, i| wtpi, i |e tym samym istota moja nie jest zupeBnie doskonaBa, widziaBem bowiem jasno, i| zna jest wiksz doskonaBo[ci ni| wtpi, powziBem my[l, aby dochodzi, skd nauczyBem si my[le o czym[ bardziej doskonaBym ni| ja sam, i rozeznaBem z caB oczywisto[ci i| musiaBem si nauczy tego od jakiej[ istoty, kt�ra jest rzeczywi[cie bardziej ode mnie doskonaBa. Co si tyczy my[li moich o wielu innych rzeczach na zewntrz mnie, jak o niebie, o ziemi, o [wietle, cieple i tysicu innych, nie byBem w takim kBopocie, aby wiedzie, skd pochodz. Nie widzc bowiem w nich nic, co by je miaBo czyni w mym mniemaniu wy|szymi nade mnie, mogBem sdzi, i| je|eli s prawdziwe, s dziedzin zale|n od mojej natury, od tego, co posiada ona doskonaBego; je|eli nieprawdziwe, wziBem je snadz z nico[ci, to znaczy znalazBy si we mnie na skutek tego, co posiadam uBomnego. Ale inna byBa sprawa z pojciem istoty bardziej doskonaBej ni| moja; to bowiem, abym je czerpaB z nico[ci, byBo rzecz oczywi[cie niemo|liw. Ze za[ my[l, aby co[ doskonaBego mogBo by nastpstwem czego[ mniej doskonaBego i byBo dziedzin odeD zale|n jest r�wnie odpychajca jak to, aby co[ mogBo powsta z niczego, nie mogBem r�wnie| wysnu tego pojcia z samego siebie: tak i| pozostawaBo tylko, |e pomie[ciBa j we mnie istota rzeczywi[cie bardziej ode mnie doskonaBa, a nawet posiadajca sama w sobie wszystkie doskonaBo[ci, o kt�rych mog mie jakie[ pojcie, to znaczy, 24 aby si wyrazi w jednym sBowie, kt�ra jest Bogiem. Do tego dodaBem, i| poniewa| znam doskonaBo[ci, kt�rych mi zbywa, nie jestem jedyn istot jaka istnieje (posBu| si tu, je[li pozwolicie, swobodnie terminami SzkoBy), ale |e musi koniecznie istnie jeszcze jaka[ inna, bardziej doskonaBa, od kt�rej jestem zale|ny i od kt�rej nabyBem wszystko, co posiadam. Gdybym bowiem byB sam i niezale|ny od czego bdz innego, tak i| z siebie samego posiadaBbym t odrobin, poprzez kt�r uczestnicz w doskonaBej istocie, z t sam racj m�gBbym posiada z siebie caB reszt, kt�rej braku mam [wiadomo[, i przeto by samemu nieskoDczonym, wiecznym, niezmiennym, wszystkowiedzcym, wszechmogcym i mie wreszcie wszystkie doskonaBo[ci, kt�re mogBem dostrzec w Bogu. Wedle powy|szego rozumowania bowiem, aby pozna natur Boga na tyle, na ile moja natura jest do tego zdolna, trzeba mi byBo jedynie rozwa|y w zwizku z ka|d rzecz kt�rej jak[ ide znajdowaBem w sobie, czy jest doskonaBo[ci posiada j czy nie. ByBem przy tym pewien, |e ka|da z tych, kt�re znamionuj jak[ niedoskonaBo[, nie znajdzie si w nim, ale |e wszystkie inne tam bd. Tak widziaBem, i| wtpienie, niestaBo[, smutek i podobne rzeczy nie mog w nim by, zwa|ywszy, |e ja sam wielce byBbym rad, bdc od nich wolny. Poza tym jeszcze miaBem idee wielu rzeczy postrzegalnych zmysBami i cielesnych; chobym bowiem przypu[ciB, |e [ni i |e wszystko, co widz lub wyobra|am sobie, jest faBszywe, nie mogBem wszelako zaprzeczy, |e idee te znajduj si istotnie w mojej my[li. Poniewa| rozpoznaBem jednak w sobie bardzo jasno, |e natura my[lca r�|na jest od cielesnej, a zwa|ywszy, |e wszelka zBo|ono[ [wiadczy o zale|no[ci, zale|no[ za[ jest oczywistym brakiem, osdziBem, i| nie mogBoby to by doskonaBo[ci w Bogu, gdyby byB zBo|ony z tych dw�ch natur, i |e co za tym idzie, nie jest on z nich zBo|ony; je|eli natomiast istniej w [wiecie jakie[ ciaBa lub te| jakie[ umysBy, lub inne istoty niezupeBnie doskonaBe, istnienie ich musi zale|e od jego potgi w ten spos�b, i| nie mog trwa bez niego ani chwili. ChciaBem szuka nastpnie innych prawd. ObraBem sobie przedmiot badaD geometr�w, kt�ry pojmowaBem jako ciaBo cigBe czy te| przestrzeD nieskoDczenie rozcignit na dBugo[, szeroko[ i wysoko[ lub w gBb, podzieln na r�|ne cz[ci, kt�re mog 25 mie rozmaite ksztaBty i wielko[ci i by poruszane lub przenoszone we wszelaki spos�b, to wszystko bowiem zakBadaj geometrzy w swoim przedmiocie. PrzebiegBem kilka z ich najprostszych dowod�w i spostrzegBem, |e ta niezBomna pewno[, jak [wiat im przypisuje, oparta jest na tym, i| pojmuje si je wyraznie i zgodnie z reguB kt�r dopiero co wymieniBem, zwr�ciBem r�wnie| uwag, |e nie ma w tych dowodach nic, co by mnie upewniaBo o istnieniu ich przedmiotu. Biorc bowiem na przykBad tr�jkt, widziaBem dobrze, i| jego trzy kty musz by r�wne dw�m ktom prostym, ale nie dostrzegaBem jeszcze niczego, co by mnie upewniaBo, i| istnieje na [wiecie jaki[ tr�jkt; podczas gdy wracajc do rozpatrywania mego pojcia doskonaBej istoty, znajdowaBem, i| istnienie jej jest w niej zawarte w ten sam spos�b, w jaki zawarte jest w istnieniu tr�jkta to, i| trzy jego kty r�wne s dw�m prostym, lub w istnieniu kuli, |e wszystkie jej cz[ci jednako s oddalone od [rodka, lub mo|e jeszcze z wiksz oczywisto[ci. Std te| wynika, i| to, |e jest, czyli istnieje B�g, kt�ry jest t istot tak doskonaB jest co najmniej r�wnie pewne, jak mo|e by pewny jakikolwiek dow�d geometryczny. To natomiast, |e wielu ludzi |yje w prze[wiadczeniu, i| trudno go jest pozna, a r�wnie|, |e trudno pozna, czym jest ich dusza, pochodzi std, |e nie wznosz nigdy umysBu ponad rzeczy postrzegalne i tak s przyzwyczajeni nie rozwa|a niczego, jak jedynie wyobra|ajc to sobie, kt�ry to spos�b my[lenia odpowiedni jest dla rzeczy materialnych, i| wszystko, co si nie da wyobrazi, wydaje im si nie do pojcia. Przejawia si to jasno w tym, |e nawet filozofowie gBosz za pewnik w swoich szkoBach, i| nie ma nic w umy[le, co by nie byBo pierwotnie w zmysBach9, a wszak pewne jest, |e idee Boga ani duszy nigdy si w nich nie znajdowaBy. Zdaje mi si te|, |e ci, kt�rzy chc posBugiwa si wyobrazni aby zrozumie te idee, czyni tak samo, jak gdyby chcieli si posBu|y oczami, aby sBysze dzwiki lub czu zapachy: a przecie| zachodzi jeszcze ta r�|nica, |e zmysB wzroku upewnia nas, nie mniej ni| zmysB powonienia lub sBuchu, o prawdziwo[ci tych przedmiot�w, podczas 9 Kartezjusz polemizuje tutaj z doktryn empiryzmu, zgodnie z kt�rym wszelka wiedza pochodzi z do[wiadczenia, i przedstawia swoj koncepcj idei wrodzonych (ideae innatae). 26 gdy ani wyobraznia, ani zmysBy nie zdoBaByby nas nigdy upewni o |adnej rzeczy, o ile by umysB nie wdaB si w to. Wreszcie, je|eli istniej jeszcze ludzie, kt�rzy na podstawie racji, jakie przytoczyBem, nie byliby dostatecznie przekonani o istnieniu Boga i wBasnej duszy, pragn, aby wiedzieli, i| wszystkie inne rzeczy, co do kt�rych czuj si mo|e bardziej upewnieni, jak to, |e maj ciaBo i |e istniej gwiazdy i ziemia, i podobne rzeczy, s mniej pewne; jakkolwiek bowiem mamy pewno[ moraln tych rzeczy tak wielk, i| wydaje si, |e nie chcc by szaleDcem, nie mo|na o nich wtpi, wszelako, kiedy chodzi o pewno[ metafizyczn nie mo|na zaprzeczy, nie chcc r�wnie| popa[ w niedorzeczno[, i| aby nie by zupeBnie pewnym w tej mierze, wystarczy zastanowi si, |e mo|na w ten sam spos�b wyobrazi sobie we [nie, |e si ma inne ciaBo i widzi si inne gwiazdy i inn ziemi bez tego, by to miaBo naprawd istnie. Skd bowiem wiemy, |e raczej te my[li, kt�re przychodz we [nie, s faBszywe, a nie tamte inne, zwa|ywszy, i| czsto s nie mniej |ywe i wyrazne? I niechaj najt|sze umysBy badaj t spraw, ile si im podoba, nie sdz, i|by mogBy da jakkolwiek racj wystarczajc aby usun t wtpliwo[, je[li nie zaBo| z g�ry istnienia Boga. Po pierwsze bowiem samo to wBa[nie, co wprz�d wziBem za reguB, mianowicie, |e rzeczy, kt�re pojmujemy bardzo jasno i bardzo wyraznie, s wszystkie prawdziwe, pewne jest jedynie z tej przyczyny, |e B�g jest, czyli istnieje, |e jest istot doskonaB i |e wszystko, co jest w nas, pochodzi z niego. Std wynika, i| nasze pojcia lub idee, jako rzeczy rzeczywiste i pochodzce z Boga, we wszystkim, w czym s jasne i wyrazne, musz by prawdziwe. Tak, i| je|eli mamy do[ czsto my[li zawierajce faBsz, mog to by jedynie takie, kt�re maj w sobie co[ mtnego i ciemnego, w tym bowiem uczestnicz w nico[ci, to znaczy s w nas tak mtne jedynie dlatego, i| nie jeste[my zupeBnie doskonali. R�wnie byBoby oczywi[cie nie do przyjcia zdanie, |e faBsz lub niedoskonaBo[ jako taka pochodzi z Boga, jak to, i| prawda lub doskonaBo[ mo|e pochodzi z nico[ci. Ale gdyby[my nie wiedzieli, |e wszystko, co w nas jest rzeczywistego i prawdziwego, pochodzi z istoty doskonaBej i nieskoDczonej, w�wczas, choby nawet my[li nasze byBy najbardziej jasne i wyrazne, 27 nie mieliby[my |adnej racji, kt�ra by nas upewniaBa, i| posiadaj one doskonaBo[ rzeczy prawdziwych. Gdy poznanie Boga i duszy utwierdziBo nas w pewno[ci tej reguBy, Batwo pozna, i| majaki, jakie roimy we [nie, nie powinny w nas zgoBa budzi wtpliwo[ci co do prawdziwo[ci my[li naszych na jawie. Gdyby si bowiem zdarzyBo nawet komu[ [picemu, |e miaBby jak[ my[l bardzo wyrazn na przykBad gdyby geometra wynalazB jaki nowy dow�d, okoliczno[ snu nie przeszkadzaBaby prawdziwo[ci tej my[li. Co za[ do najpospolitszego omamu sn�w, kt�ry polega na tym, i| przedstawiaj nam one rozmaite przedmioty w ten sam spos�b, jak to czyni nasze zmysBy zewntrzne, nie znaczy, aby[my mieli z tego powodu wtpi o prawdziwo[ci takich idei, mog nas one bowiem zwodzi do[ czsto, choby[my nie spali, jak to si dzieje, gdy ci, co maj |�Btaczk, widz wszystko w kolorze |�Btym, lub gdy gwiazdy czy inne ciaBa bardzo oddalone wydaj si nam o wiele mniejsze, ni| s. Ostatecznie bowiem, czy na jawie, czy we [nie, nie powinni[my nigdy da si przekona niczemu poza oczywisto[ci naszego rozumu. Uwa|cie, i| m�wi o naszym rozumie, a nie o wyobrazni ani o zmysBach. Z tego, |e widzimy sBoDce bardzo jasno, nie powinni[my sdzi, |e jest ono tej wielko[ci, jakiej je widzimy. Aatwo te| mo|emy sobie bardzo wyraznie przedstawi gBow lwa osadzon na ciele kozy, z czego nie nale|y wyciga wniosku, i| istnieje na [wiecie chimera. Rozum bowiem nie powiada nam bynajmniej, i| to, co widzimy lub wyobra|amy sobie, jest tym samym prawdziwe, ale powiada, i| wszystkie nasze my[li lub pojcia s z pewno[ci w jaki[ spos�b ugruntowane w prawdzie; nie byBoby bowiem mo|liwe, aby B�g, kt�ry jest doskonaBy i wszystek prawdziwy, wBo|yB je w nas. Co do tego za[, |e nasze rozumowania nie s nigdy tak oczywiste ani tak zupeBne podczas snu jak na jawie, jakkolwiek niekiedy wyobra|enia nasze s w�wczas r�wnie albo bardziej |ywe i wyrazne, rozum powiada nam, i| wobec tego, |e my[li nasze nie mog by wszystkie prawdziwe, poniewa| nie jeste[my zupeBnie doskonali, to, co jest w nich prawdziwe, musi niechybnie znajdowa si raczej w tych, kt�re mamy na jawie, ni| w tych, kt�re mamy we [nie. 28 CZZ PITA ByBbym bardzo rad przej[ i ukaza tutaj caBy BaDcuch innych prawd, kt�re wyprowadziBem z tych pierwszych; ale poniewa| w tym celu trzeba by mi m�wi o wielu zagadnieniach bdcych przedmiotem sporu midzy uczonymi, z kt�rymi nie pragn wej[ w zwad, sdz, i| lepiej bdzie, abym tego poniechaB i wymieniB je jeno og�lnie, mdrszym pozostawiajc sd, czy bdzie u|yteczne, aby publiczno[ o nich bardziej szczeg�Bowo powiadomi. TrwaBem zawsze mocno w powzitym postanowieniu, aby nie przyjmowa |adnej innej zasady pr�cz tej, jak si tylko co posBu|yBem dla dowiedzenia istnienia Boga i duszy, i nie uznawa za prawdziw |adnej rzeczy, kt�ra mi si nie bdzie zdawa bardziej jasna i pewna, ni| poprzednio wydawaBy mi si dowody geometr�w. Mimo to [miem powiedzie, i| nie tylko znalazBem spos�b zadowolenia si w kr�tkim czasie odno[nie wszystkich gB�wnych zagadnieD podejmowanych zazwyczaj przez filozofi, ale tak|e dostrzegBem pewne prawa, kt�re B�g ustanowiB w przyrodzie i o kt�rych takie wraziB w nasz dusz pojcia, i| zastanowiwszy si nad tym dostatecznie, nie mo|emy wtpi, |e wszystko, co istnieje i dzieje si na [wiecie, stosuje si do nich. Nastpnie, rozwa|ajc kolejne nastpstwo tych praw, odkryBem, jak sdz, wiele prawd bardziej u|ytecznych i wa|nych ni| wszystko, czego nauczyBem si wprz�dy lub nawet czego spodziewaBem si nauczy. Wobec tego jednak, i| w osobnym traktacie, kt�rego pewne wzgldy nie pozwalaj mi ogBosi, staraBem si wytBumaczy gB�wne spo[r�d nich, nie umiaBbym ich lepiej da pozna, jak wymieniajc tu w kr�tko[ci, co ten traktat zawiera. MiaBem zamiar zamkn w nim wszystko, co, jak mi si wydawaBo, wiedziaBem, zanim zaczBem o tym pisa, o naturze rzeczy materialnych. Ale tak samo jak malarze, nie mogc jednako dobrze przedstawi na pBaskim obrazie wszystkich rozmaitych powierzchni bryBy, wybieraj jedn z gB�wnych, kt�r obracaj ku [wiatBu, z innych za[, pozostawiajc je w cieniu, ukazuj tyle tylko, ile mo|na widzie, patrzc na t jedn 29 tak ja, lkajc si, i| nie zdoBam pomie[ci w mojej rozprawie wszystkiego, co zawieraBy moje my[li, podjBem jedynie obszerny wykBad tego wszystkiego, co dotyczyBo pojmowania przeze mnie [wiatBa. Dodajc nastpnie przy tej sposobno[ci co[ o sBoDcu i o gwiazdach staBych, poniewa| od nich pochodzi [wiatBo niemal caBkowicie; o niebie, z racji |e je przenosi; o planetach, kometach, ziemi, poniewa| je odbijaj; a w szczeg�lno[ci o wszystkich ciaBach, kt�re s na ziemi, z tej przyczyny, i| s albo barwne, albo przezroczyste, albo [wiecce; wreszcie o czBowieku, poniewa| jest jego widzem. R�wnie|, aby umie[ci wszystkie te sprawy nieco w cieniu i m�c powiedzie swobodniej, co o nich sdz, nie bdc zmuszonym ani dzieli, ani odpiera mniemaD przyjtych midzy uczonymi, postanowiBem zostawi caBy nasz [wiat ich dysputom i m�wi jedynie o tym, co zdarzyBoby si w nowym [wiecie, gdyby B�g stworzyB teraz gdzie[ w urojonych przestrzeniach dosy materii, aby si taki zBo|yB, i gdyby nadaB ruch r�|norodny i bezBadny rozmaitym cz[ciom tej materii w ten spos�b, i|by z niej utworzyB chaos r�wnie mtny, jak to tylko poeci zdoBaj wymy[li, i gdyby p�zniej u|yczyB tylko naturze zwyczajnej swej pomocy i pozwoliB jej dziaBa wedle praw, jakie ustanowiB. Po pierwsze tedy opisywaBem t materi i postaraBem si j przedstawi w ten spos�b, i| nie ma nic w [wiecie, jak mi si zdaje, bardziej jasnego i zrozumiaBego, wyjwszy to, co powiedziaBem tu wprz�dy o Bogu i duszy. PrzyjBem bowiem r�wnie| umy[lnie, |e nie ma w niej |adnej z tych form lub wBa[ciwo[ci, o kt�re spieraj si w szkoBach, ani w og�lno[ci |adnej rzeczy, kt�rej znajomo[ nie byBaby naszym duszom tak przyrodzona, i|by nie byBo mo|na nawet udawa, |e jej nie znamy. Co wicej, pokazaBem, jakie to bd prawa natury; i nie opierajc mojego rozumowania na |adnej innej zasadzie, tylko na nieskoDczonych doskonaBo[ciach Boga, postaraBem si przedstawi wszystkie te prawa, co do kt�rych mo|na by mie jak[ wtpliwo[, i pokaza, i| s one takie, |e gdyby nawet B�g stworzyB wicej [wiat�w, nie m�gBby istnie |aden, gdzie by te prawa nie byBy wypeBniane. Potem pokazaBem, jak to najwiksza cz[ materii tego chaosu bdzie musiaBa, w nastpstwie tych praw, rozmie[ci si i uBo|y w okre[lony spos�b, kt�ry j czyni podobn naszemu niebu; i jak r�wnocze[nie niekt�re jej cz[ci 30 bd musiaBy utworzy ziemi, inne planety i komety, inne za[ jeszcze sBoDce i gwiazdy staBe. I tu, rozwodzc si w przedmiocie [wiatBa, wytBumaczyBem obszernie, jakie bdzie to, kt�re bdzie musiaBo znajdowa si w sBoDcu i w gwiazdach, i w jaki spos�b bdzie ono stamtd w cigu chwili przebywa niezmierzone przestrzenie nieba, i jak odbija si od planet i komet ku ziemi. DodaBem te| wiele rzeczy tyczcych substancji, poBo|enia, ruch�w i wszelkich rozmaitych wBa[ciwo[ci tego nieba i tych gwiazd; tak i|, jak sdz, powiedziaBem dosy, aby pokaza, i| w[r�d rzeczy naszego [wiata nie daje si zauwa|y nic, co by nie musiaBo lub przynajmniej nie mogBo pojawi si caBkowicie podobne w[r�d rzeczy [wiata, kt�ry opisaBem. Std przeszedBem do szczeg�Bowego omawiania ziemi: jak to -- gdybym nawet umy[lnie zaBo|yB, i| B�g nie nadaB |adnej ci|ko[ci materii, z kt�rej si ona bdzie skBada - wszystkie jej cz[ci d|y bd, mimo to, [ci[le do jej [rodka; jak to, wobec tego, i| na jej powierzchni znajduje si woda i powietrze, rozmieszczenie nieba i gwiazd, zwBaszcza ksi|yca, bdzie musiaBo powodowa na niej przypByw i odpByw podobny we wszystkich swych okoliczno[ciach do tego, jaki daje si zauwa|y w naszych morzach, a pr�cz tego pewien prd zar�wno wody, jak powietrza od wschodu ku zachodowi, taki, jaki widzimy te| midzy zwrotnikami. PowiedziaBem, jak to g�ry, morza, zr�dBa i rzeki bd w naturalny spos�b tam si ksztaBtowa i metale tworzy tam pokBady, i ro[liny rosn na poBach, i w og�le jak bd mogBy zawizywa si tam wszystkie ciaBa, kt�re nazywamy mieszanymi lub zBo|onymi. Midzy innymi za[ rzeczami, jako i| poza gwiazdami nie znam nic na [wiecie, co by dawaBo [wiatBo, jak tylko ogieD, doBo|yBem staraD, aby wytBumaczy bardzo jasno wszystko, co nale|y do jego natury; jak powstaje, czym si zasila, jak to posiada niekiedy tylko ciepBo bez [wiatBa, niekiedy za[ jeno [wiatBo bez ciepBa, jak mo|e wprowadza rozmaite barwy w rozmaite ciaBa, i r�|ne inne wBa[ciwo[ci; jak topi jedne, a utwardza inne; jak mo|e je strawi niemal wszystkie czy te| obr�ci w popi�B albo dym; i jak to wreszcie z tych popioB�w, sam moc swego dziaBania, tworzy szkBo, to bowiem przeobra|enie popioB�w w szkBo osobliw mi sprawiBo przyjemno[ 31 opisywa, jako i| wydaBo mi si bardziej godne podziwu ni| jakiekolwiek inne zachodzce w naturze. Nie chciaBem wszelako wnosi ze wszystkich tych rzeczy, |e nasz [wiat powstaB w spos�b, jaki przedstawiBem, o wiele bowiem prawdopodobniejsze jest, |e od samego pocztku B�g uczyniB go takim, jakim miaB by, ale to pewna - i jest to mniemanie powszechnie przyjte w[r�d teolog�w - |e dziaBanie, kt�rym B�g go obecnie utrzymuje, jest to samo wBa[nie, moc kt�rego go stworzyB. Gdyby wic nawet z pocztku daB mu tylko form chaosu, o ile by tylko, ustaliwszy prawa natury, u|yczyB jej swej pomocy do dziaBania takiego, jakie jej jest zwyczajne, mo|na mniema, nie ujmujc niczego cudowi stworzenia, |e przez to samo wszystkie rzeczy, kt�re s czysto materialne, mogByby byBy z czasem sta si takimi, jakimi widzimy je obecnie. Natura za[ ich o wiele Batwiejsza jest do pojcia, kiedy si je oglda powolnie rodzce si w ten spos�b, ni| kiedy si je rozwa|a jako caBkowicie ukoDczone. Od opisu ciaB nieo|ywionych i ro[lin przeszedBem do opisu zwierzt, a w szczeg�lno[ci ludzi. Ale poniewa| nie miaBem jeszcze o nich dosy wiedzy, aby je omawia w tym samym porzdku co reszt, to znaczy dowodzc skutk�w przez przyczyny i ukazujc, z jakiego to nasienia i w jaki spos�b natura winna je utworzy, zadowoliBem si przypuszczeniem, i| B�g uksztaBtowaB ciaBo czBowieka zupeBnie podobne do ciaBa kt�regokolwiek z nas, tak co do zewntrznej postaci jego czBonk�w, jak co do wewntrznego Badu jego narzd�w, tworzc go wyBcznie z tej materii, kt�r wprz�dy opisaBem, i nie kBadc weD z pocztku |adnej rozumnej duszy ani te| niczego innego, co by miaBo peBni w nim rol duszy ro[linnej lub zmysBowej, jak tylko jeden z owych ogni bez [wiatBa, obja[nionych ju| poprzednio przeze mnie, kt�ry roznieciB w jego sercu. Ognie za[ owe pojmowaBem jako takie same co do natury jak ten, kt�ry rozgrzewa siano, kiedy si je schowa w zamkniciu, zanim wyschnie, lub kt�ry burzy mBode wina pozostawione w kadzi na wytBoczynach. Rozwa|ajc bowiem dziaBania, kt�re mog w nastpstwie tego dokonywa si w tym ciele, znajdowaBem [ci[le wszystkie te, jakie mog dokonywa si w nas, bez tego 32 aby[my o nich my[leli, ani te|, co wynika z poprzedniego, aby przyczyniaBa si do nich nasza dusza, to znaczy ta cz[ odr�|niajca si od ciaBa, o kt�rej powiedziano powy|ej, i| istot jej jest jeno my[le. DziaBania te za[ s wszystkie te same i w nich to, rzec mo|na, bezrozumne zwierzta podobne s do nas. Dlatego te| nie mogBem znalez w[r�d tych dziaBaD kt�regokolwiek z tych, kt�re, jako zale|ne od my[lenia, stanowi to jedyne, co nam jako ludziom wyBcznie przynale|y; odnalazBem je natomiast wszystkie p�zniej, skorom przyjB, |e B�g stworzyB dusz rozumn i |e j zBczyB z tym ciaBem w pewien spos�b, kt�ry opisaBem. Ale, i|by mo|na byBo zobaczy, w jaki spos�b potraktowaBem ten przedmiot, pragn poda tu wytBumaczenie ruchu serca i ttnic, kt�re to dziaBanie, jako pierwsze i najpowszechniejsze z zauwa|onych u zwierzt, Batwo da podstaw do osdu, co nale|y my[le o wszystkich innych, i|by za[ Batwiej byBo zrozumie to, co powiem w tym przedmiocie, chciaBbym, aby ci, kt�rzy nie s obznajmieni z anatomi, postarali si przed przeczytaniem niniejszych sB�w, by rozcito przy nich serce jakiego[ wielkiego zwierzcia majcego pBuca, jest bowiem we wszystkim do[ podobne do serca czBowieka, i aby kazali sobie pokaza dwie komory, czyli jamy, kt�re si w nim znajduj. Najpierw t, kt�ra jest po jego prawej stronie i kt�rej odpowiadaj dwie rury bardzo szerokie, a mianowicie: |yBa czcza, bdca gB�wnym zbiornikiem krwi i jak gdyby pniem drzewa, kt�rego wszystkie inne |yBy ciaBa s gaBziami, i |yBa ttnicza, niewBa[ciwie tak nazwana, w istocie bowiem jest to ttnica, biorca pocztek w sercu, kt�ra dzieli si, wyszedBszy zeD, na liczne rozgaBzienia, rozchodzce si wszdzie po pBucach. Nastpnie komor bdc po jego lewej stronie, kt�rej odpowiadaj tak samo dwie rury, r�wnie albo jeszcze bardziej szerokie ni| poprzednie; mianowicie: ttnica |ylna, kt�r niewBa[ciwie tak nazwano, jest to bowiem nie co innego jak |yBa, kt�ra bie|y z pBuc, gdzie jest podzielona na liczne rozgaBzienia splecione z rozgaBzieniami |yBy ttniczej, jak r�wnie| przewodu, kt�ry si zwie tchawic kt�rym to wchodzi wdychane powietrze; oraz wielka ttnica, kt�ra wychodzc z serca, rozsyBa swe rozgaBzienia po caBym ciele. ChciaBbym tak|e, aby im dokBadnie pokazano jedena[cie maBych bBonek, kt�re, niby tyle| maBych 33 drzwiczek, otwieraj i zamykaj cztery otwory znajdujce si w tych dw�ch komorach, a mianowicie: trzy przy wej[ciu do |yBy czczej, gdzie s tak rozmieszczone, i| nie mog zgoBa przeszkodzi, aby krew, jak ona zawiera, nie pBynBa do prawej komory serca, zapobiegaj natomiast caBkowicie, aby z niej wyszBa trzy przy wej[ciu do |yBy ttniczej, umieszczone wrcz odwrotnie, kt�re pozwalaj krwi, bdcej w tej komorze, przechodzi do pBuc, natomiast krwi, bdcej w pBucach, nie pozwalaj wr�ci do serca; podobnie te| dwie inne u wej[cia do ttnicy |ylnej, kt�re krwi z pBuc pozwalaj pByn do lewej komory serca, ale nie dopuszczaj do jej powrotu; i trzy u wej[cia do wielkiej arterii, kt�re pozwalaj krwi wyj[ z serca, ale nie pozwalaj jej tam wr�ci. I nie potrzeba szuka innej racji ilo[ci tych bBonek, jak tylko, |e otw�r ttnicy |ylnej, bdc owalny z racji miejsca, gdzie si znajduje, mo|e by Batwo zamknity dwiema, podczas gdy inne otwory, bdc okrgBe, lepiej mog by zamknite trzema bBonkami. Co wicej, chciaBbym, aby im zwr�cono uwag, i| wielka ttnica i |yBa ttnicza s o wiele twardszej i mocniejszej budowy ni| ttnica |ylna i |yBa czcza, i |e te dwie ostatnie rozszerzaj si przed wej[ciem do serca i tworz niby dwa worki nazwane przedsionkami serca, utworzone z podobnego jak ono rodzaju ciaBa; i |e zawsze panuje wiksze ciepBo wewntrz serca ni| w jakimkolwiek innym miejscu ciaBa, jak wreszcie i to, i| ciepBo to zdolne jest sprawi, |e je|eli jaka[ kropla krwi dostanie si do kom�r serca, w�wczas pcznieje ona szybko i rozszerza si, jak to czyni wszystkie pByny, kiedy si je wpuszcza po trochu do bardzo rozgrzanego naczynia. Po tym wszystkim bowiem, aby wytBumaczy ruch serca, wystarczy mi powiedzie, i| kiedy komory jego nie s wypeBnione krwi, pBynie ona z konieczno[ci z |yBy czczej do prawej i z ttnicy |ylnej do lewej komory, ile |e oba te naczynia s zawsze peBne krwi i |e ich otwory, kt�re prowadz do serca, nie mog w�wczas ulec zatkaniu. Natomiast gdy tylko znajd si t drog w sercu dwie porcje krwi, po jednej w ka|dej z jego kom�r, porcje te, kt�re musz by bardzo du|e, poniewa| otwory, kt�rymi wchodz, s bardzo szerokie, a naczynia, z kt�rych wypBywaj bardzo peBne krwi, rozrzedzaj si i rozszerzaj z przyczyny ciepBa, na 34 kt�re tam napotykaj; kt�rym to sposobem, wzdymajc caBe serce, popychaj i zamykaj pi maBych drzwiczek u wej[cia naczyD, skd wypBynBy, nie dopuszczajc w ten spos�b, aby wpBynBo wicej krwi do serca. Rozrzedzajc si w dalszym cigu coraz wicej, porcje krwi popychaj i otwieraj sze[ innych maBych drzwiczek znajdujcych si u wej[cia dw�ch innych naczyD, kt�rymi wychodz wzdymajc tym sposobem niemal w tej samej chwili co serce wszystkie rozgaBzienia |yBy ttniczej i wielkiej ttnicy. Serce natychmiast potem wklsa, jak to czyni r�wnie| i owe ttnice, poniewa| krew, kt�ra weszBa do nich, ozibiBa si tam; za[ ich sze[ drzwiczek zn�w si zamyka, owe za[ pi |yBy czczej i ttnicy |ylnej ponownie si otwiera, przepuszczajc dwie dalsze porcje krwi, kt�re znowu wzdymaj serce i ttnice tak samo jak poprzednie. {e za[ krew, kt�ra tak oto wchodzi do serca, przechodzi przez owe dwie torebki zwane jego przedsionkami, std ruch ich przeciwny jest do jego ruchu i kiedy serce si wzdyma, one wklsaj. Zreszt i|by ci, kt�rzy nie znaj siBy dowod�w matematycznych i nie s przyzwyczajeni odr�|nia racji prawdziwych od prawdopodobnych, nie brali si lekkomy[lnie do przeczenia bez zbadania, chc ich uprzedzi, |e ten ruch, kt�ry tylko co wytBumaczyBem, jest r�wnie koniecznym nastpstwem samego rozmieszczenia organ�w, kt�re mo|na naocznie oglda w sercu, i ciepBa, kt�re mo|na wyczu palcami, i natury krwi, kt�r mo|na pozna przez do[wiadczenie, jak ruch zegara wynika z siBy, poBo|enia i ksztaBtu jego ci|ark�w i k�Bek. Je[li kto zapyta, w jaki spos�b krew z |yB nie wyczerpuje si wcale, pBync tak ustawicznie do serca, i w jaki spos�b ttnice nie s ni przepeBnione, skoro wszystka ta, kt�ra przechodzi przez serce, udaje si do nich, wystarczy mi odpowiedzie to tylko, co ju| napisaB pewien lekarz angielski, kt�remu nale|y si pochwaBa, i| ruszyB t spraw z miejsca i jako pierwszy pouczyB, i| istniej na koDcach ttnic liczne dr�|ki, kt�rdy krew, jak ttnice otrzymuj z serca, dostaje si do drobnych rozgaBzieD |yB, kt�rymi znowu| udaje si do serca, tak i| bieg jej jest nie czym innym, tylko ustawicznym kr|eniem. Dowodzi on tego bardzo trafnie za pomoc zwyczajnego do[wiadczenia chirurg�w, kt�rzy przewizawszy niezbyt silnie rami 35 ponad miejscem, w kt�rym otwieraj |yB, sprawiaj, i| krew wypBywa bardziej obficie, ni| gdyby nie podwizano ramienia; byBoby za[ przeciwnie, gdyby podwizali poni|ej, pomidzy rk a otworem, albo te| gdyby podwizali bardzo mocno powy|ej: jasne jest bowiem, i| przewizka [rednio [ci[nita, nie pozwalajc, aby krew, kt�ra ju| jest w ramieniu, wr�ciBa |yBami do serca, nie przeszkadza jednak, aby dopBywaBa wci| nowa ttnicami, z tej przyczyny, i| s one poBo|one gBbiej ni| |yBy i |e ich [ciany, jako twardsze, mniej Batwo dadz si ucisn, jak r�wnie|, i| krew, kt�ra pBynie z serca, z wiksz siB d|y, aby dosta si ku rce, ani|eli powraca stamtd ku sercu przez |yBy; a poniewa| ta krew wypBywa z ramienia przez otw�r zrobiony w jednej z |yB, musz by koniecznie jakie[ przej[cia poni|ej przewizki, to znaczy ku koDczynie ramienia, kt�rymi mo|e ona przypBywa z ttnic. Dowodzi on r�wnie| bardzo dobrze tego, co powiada o kr|eniu krwi, za pomoc pewnych maBych bBonek, kt�re s tak ustawione w r�|nych miejscach wzdBu| |yB, i| nie pozwalaj krwi przedostawa si od [rodka ciaBa ku kraDcom, ale tylko powraca od kraDc�w ku sercu. Co wicej, wykazuje do[wiadczeniem, |e wszystka krew, jaka jest w ciele, mo|e zeD wyj[ w bardzo kr�tkim czasie przez jedn ttnic, skoro ta jest przecita, nawet gdyby byBa ciasno podwizana, bardzo bliska serca i przecita midzy nim a przewizk tak i| nie ma |adnej mo|liwo[ci przypuszcza, i|by krew wypBywajca miaBa pochodzi skdind. Wiele jest jednak innych jeszcze rzeczy, kt�re [wiadcz, |e prawdziwa przyczyna tego ruchu krwi jest taka, jak m�wi: jako to, po pierwsze r�|nica, jak widzi si pomidzy krwi wypBywajc z |yB, a t, kt�ra wychodzi z ttnic, mo|e pochodzi jeno std, i| rozrzedziwszy si i niejako przedestylowawszy, przechodzc przez serce, jest l|ejsza, bardziej |ywa, cieplejsza bezpo[rednio po wyj[ciu zeD, to znaczy bdc w ttnicach, ni| nieco wprz�dy, zanim wpBynie do serca, to znaczy bdc w |yBach. Pilnie baczc, spostrze|emy, i| ta r�|nica objawia si wyraznie jedynie w pobli|u serca, nie tak za[ w miejscach najbardziej od niego oddalonych. Nastpnie, twardo[ bBon, z jakich |yBa ttnicza i wielka ttnica s zbudowane, wskazuje dostatecznie, i| krew uderza o nie z wiksz siB ni| o |yBy. A dlaczego lewa komora 36 serca i wielka ttnica byByby bardziej pojemne i szerokie ni| prawa komora i |yBa ttnicza, je[li nie dlatego, i| krew ttnicy |ylnej, kt�ra po przej[ciu przez serce byBa jedynie w pBucach, jest l|ejsza i rozrzedza si silniej i Batwiej ni| ta, kt�ra wypBywa bezpo[rednio z |yBy czczej? I co mog odgadn lekarze, macajc puls, je|eli nie wiedz |e wedle tego, jak krew odmienia sw natur, mo|e pod wpBywem ciepBa zawartego w sercu rozrzedzi si w mniejszym lub wikszym stopniu i mniej lub wicej szybko ni| wprz�dy? A je[li si zwa|y, w jaki spos�b to ciepBo udziela si innym czBonkom, czy| nie trzeba przyzna, i| dzieje si to za pomoc krwi, kt�ra przechodzc przez serce, ogrzewa si w nim i rozlewa stamtd po caBym ciele? Std pochodzi, |e je[li si odcignie krew z jakiej[ okolicy, odejmuje si jej r�wnocze[nie ciepBo; i gdyby nawet serce byBo r�wnie gorce jak roz|arzone |elazo, nie wystarczyBoby, aby ogrza, jak to czyni, rce i nogi, gdyby nie zasilaBo ich ustawicznie now krwi. Std te| poznaje si, i| prawdziwym zastosowaniem oddychania jest dostarcza obficie [wie|ego powietrza do pBuc, i|by krew, kt�ra przypBywa z prawej komory serca, gdzie ulegBa rozrzedzeniu i jakby przemianie w par, zag[ciBa si i znowu| zamieniBa w krew, zanim powr�ci do komory lewej; bez czego nie mogBaby sBu|y jako po|ywienie dla ognia, kt�ry tam jest. Co si potwierdza, poniewa| widzimy, |e zwierzta, kt�re nie maj pBuc, maj w sercu tylko jedn komor, i |e dzieci, kt�re dop�ki s zamknite w |ywocie matki, nie mog posBugiwa si pBucami, maj otw�r, przez kt�ry pBynie krew z |yBy czczej do lewej komory serca, i przew�d, kt�rym przypBywa ona z |yBy ttniczej do wielkiej ttnicy, nie przechodzc przez pBuco. A dalej, trawienie jako| odbywaBoby si w |oBdku, gdyby serce nie posyBaBo przez ttnice ciepBa, a wraz z nim pewnych najbardziej pBynnych cz[ci krwi, kt�re pomagaj rozpu[ci misa, jakie tam wprowadzono? A czynno[, kt�ra zmienia tre[ sam tych mis w krew, czy| nie jest Batwa do zrozumienia, je[li zwa|ymy, i| krew destyluje si, przechodzc w k�Bko przez serce, wicej mo|e ni| sto i dwie[cie razy w ka|dym dniu? I czeg�| trzeba jeszcze innego, aby wytBumaczy od|ywianie i wytwarzanie rozmaitych sok�w |ywotnych, zawartych w ciele, poza wskazaniem, i| siBa, z jak krew, rozrzedzajc 37 si, przechodzi od serca ku zakoDczeniom ttnic, sprawia, i| niekt�re jej czstki zatrzymuj si midzy cz[ciami czBonk�w, w kt�rych si znajduj i zajmuj tam miejsce czstek, kt�re wypieraj stamtd, i |e wedle poBo|enia lub ksztaBtu, lub szczupBo[ci por�w, jakie napotykaj raczej te, a nie inne udaj si do okre[lonego miejsca? Dzieje si to tak samo, jak rozmaite sita, co ka|dy m�gB widzie, rozmaicie podziurkowane, sBu| do oddzielania rozmaitych ziarn od siebie. A wreszcie, co jest najbardziej godne uwagi w tym wszystkim, to powstawanie tchnieD |ywotnych, kt�re s niby wiatr bardzo lekki lub raczej niby pBomieD bardzo czysty i bardzo |ywy, kt�ry podnoszc si ustawicznie w wielkiej obfito[ci od serca do m�zgu, udaje si stamtd nerwami do mi[ni i daje ruch wszystkim czBonkom. Nie trzeba sobie przy tym wyobra|a innej przyczyny, kt�ra sprawia, i| te czstki krwi, kt�re jako najbardziej ruchliwe i przenikliwe, najsposobniejsze s do tworzenia tych tchnieD, udaj si raczej do m�zgu ni| do innego miejsca, jak t tylko, i| ttnice, kt�re tam prowadz. id z serca w linii najprostszej ze wszystkich, i |e wedle praw mechaniki, kt�re s te same co prawa natury, kiedy wiksza ilo[ ciaB d|y razem do poruszania si w t sam stron, gdzie nie ma do[ miejsca dla wszystkich, tak jak cz[ci krwi d|ce z lewej komory serca do m�zgu, najsBabsze i najmniej ruchliwe z konieczno[ci nie s dopuszczone przez silniejsze, kt�re tym sposobem udaj si tam same. WytBumaczyBem do[ szczeg�Bowo wszystkie te rzeczy w traktacie, kt�ry wprz�dy miaBem zamiar ogBosi. WykazaBem w nim dalej, jaka musi by budowa nerw�w i mi[ni ciaBa ludzkiego na to, by zawarte w nich tchnienia |ywotne miaBy siB porusza jego czBonki tak, i| jak widzimy, gBowa w chwil jeszcze po uciciu porusza si i ksa ziemi, mimo i| nie posiada ju| |ycia. Dalej, jakie zmiany musz zachodzi w m�zgu, aby spowodowa czuwanie, sen i senne marzenia; wjaki spos�b [wiatBo, dzwiki, zapachy, smaki, ciepBo i wszystkie inne wBasno[ci zewntrznych przedmiot�w mog odciska w nim rozmaite idee za po[rednictwem zmysB�w; w jaki spos�b gB�d, pragnienie i inne uczucia wewntrzne mog r�wnie| przesyBa tam wBasne idee. WykazaBem, co w m�zgu musi by uwa|ane za o[rodek wsp�lny, kt�ry je przyjmuje, co za pami, kt�ra je przechowuje, a co za wyobrazni, kt�ra mo|e je 38 rozmaicie odmienia i tworzy z nich nowe idee; i tym samym sposobem, obdzielajc tchnieniami |ywotnymi mi[nie, mo|e porusza czBonki tego ciaBa w rozmaite sposoby i na tyle w zwizku z przedmiotami nastrczajcymi si jego zmysBom i uczuciami wewntrznymi, kt�re si w tym ciele mieszcz na ile nasze wBasne czBonki mog si porusza nie kierowane przez wol. Nie wyda si to zgoBa dziwne tym, kt�rzy wiedzc, ile rozmaitych automat�w, czyli poruszajcych si maszyn, przemy[lno[ ludzka umie wykona u|ywajc niewielu jeno cz[ci w por�wnaniu do wielkiej ilo[ci ko[ci, mi[ni, nerw�w, ttnic, |yB i wszystkich innych skBadnik�w, jakie s w ciele ka|dego zwierzcia, uwa|a bd to ciaBo za maszyn, kt�ra, jako uczyniona rkami Boga, jest bez por�wnania lepiej obmy[lona i zawiera w sobie ruchy bardziej godne podziwienia ni| jakakolwiek stworzona przez czBowieka. ZatrzymaBem si te| tu umy[lnie dla wykazania, |e gdyby istniaBy takie maszyny, kt�re by miaBy narzdy i zewntrzn posta maBpy lub innego jakiego bezrozumnego zwierzcia, nie mieliby[my sposobu rozpozna, |e nie s one we wszystkim tej samej natury co owe zwierzta; podczas gdyby istniaBy maszyny, podobne do naszych ciaB i na[ladujce nasze uczynki na tyle, ile byBoby to w zasadzie samej mo|liwe, mieliby[my zawsze dwa bardzo pewne sposoby rozpoznania, |e jeszcze dziki temu nie byByby one prawdziwymi ludzmi. Pierwszy ten, i| nigdy nie mogByby u|ywa sB�w ani innych znak�w, skBadajc je w spos�b, jak my czynimy dla oznajmienia innych naszych my[li. Mo|na bowiem poj, i|by maszyna tak byBa zrobiona, |e wymawia jakie[ sBowa, a nawet wymawia ich kilka w zwizku z dziaBaniami fizycznymi powodujcymi pewne zmiany w jej przyrzdach: jak to, kiedy si j dotknie w jakim[ miejscu, aby spytaBa, czego sobie od niej |yczymy; w innym, aby krzyczaBa, |e j boli, i tym podobne; ale niemo|liwe jest, aby skBadaBa rozmaicie sBowa, odpowiadajc do sensu na wszystko, co si powie w jej obecno[ci, jak to ludzie bodaj najbardziej tpi mog czyni. Drugi spos�b jest ten: choby nawet maszyny takie czyniBy wiele rzeczy r�wnie dobrze lub mo|e lepiej ni| kt�rykolwiek z nas, nie robiByby niezawodnie wielu innych, i przez to mo|na by odkry, i| nie dziaBaj dziki [wiadomo[ci, lecz jedynie dziki rozmieszczeniu swoich przyrzd�w. 39 Podczas bowiem gdy rozum jest to instrument wszechstronny, kt�ry mo|e sBu|y we wszelkiego rodzaju przypadkach, te przyrzdy potrzebuj pewnego szczeg�lnego ustawienia dla ka|dej poszczeg�lnej czynno[ci; skd pochodzi, |e zasadniczo niemo|liwe jest, aby w maszynie byBa dostateczna ich rozmaito[, by mogBy j wprawi w dziaBanie we wszystkich okoliczno[ciach |ycia w taki sam spos�b, w jaki nasz rozum powoduje nasze dziaBanie. Ot�| za pomoc tych samych dwu [rodk�w mo|na r�wnie| pozna r�|nic, jaka jest midzy ludzmi a zwierztami. Jest to rzecz nader godna uwagi, |e nie ma ludzi tak tpych i gBupich, nie wyjmujc nawet szaleDc�w, i|by nie byli zdolni zebra razem rozmaitych sB�w i uBo|y z nich zdaD zdolnych uczyni zrozumiaB ich my[l; przeciwnie za[, nie ma |adnego innego zwierzcia, choby byBo najdoskonalsze i najbogaciej obdarzone, kt�re by dokazaBo tego samego. A nie dzieje si to dlatego, i|by im brakowaBo narzd�w. Widzimy bowiem, i| sroki i papugi mog wymawia sBowa tak jak i my, a wszelako nie mog m�wi jak my, to znaczy, objawiajc, i| my[l to, co m�wi. Gdy tymczasem ludzie, kt�rzy bdc z urodzenia gBusi i niemi, pozbawieni s tyle| albo wicej co bydlta narzd�w sBu|cych innym do m�wienia, zazwyczaj wymy[laj sami z siebie jakie[ znaki i z ich pomoc porozumiewaj si z osobami, kt�re przebywajc czsto w ich towarzystwie, mj mo|no[ wyuczenia si tego jzyka. To [wiadczy nie tylko, i| zwierzta maj mniej rozumu ni| ludzie, ale |e nie maj go wcale, widzimy bowiem, i| potrzeba go bardzo maBo, aby umie m�wi. {e za[ midzy zwierztami jednego gatunku zauwa|amy nier�wno[ci r�wnie dobrze jak midzy ludzmi i jedne Batwiejsze s do uBo|enia ni| inne, tym bardziej byBoby nie do wiary, aby maBpa lub papuga, kt�ra by byBa najdoskonalsza w swoim gatunku, nie umiaBa dor�wna w rozumie najbardziej tpemu dziecku lub bodaj dziecku majcemu m�zg zmcony, gdyby nie byBa ich dusza natury zgoBa innej ni| nasza. A nie nale|y miesza mowy z naturalnymi poruszeniami, kt�re wyra|aj wewntrzne uczucia i kt�re maszyna mo|e na[ladowa r�wnie dobrze jak zwierz; ani te| my[le, jak niekt�rzy staro|ytni, i| bydlta m�wi tylko my nie rozumiemy ich jzyka. Gdyby to byBo prawd skoro maj wiele narzd�w, kt�re maj 40 odniesienie do naszych, mogByby r�wnie dobrze da si zrozumie nam jak sobie podobnym. Rzecz r�wnie| bardzo godn uwagi jest to, |e mimo i| wiele zwierzt objawia wiksz od nas przemy[lno[ w niekt�rych dziaBaniach, widzimy, i| te same w wielu innych dziaBaniach nie objawiaj jej wcale. To zatem, co robi od nas lepiej, nie dowodzi, |e maj rozum, wedBug tego bowiem szacujc, miaByby go wicej ni| kt�rykolwiek z nas i poczynaByby sobie lepiej w ka|dej innej rzeczy; ale raczej, |e go nie maj i |e to natura w nich dziaBa wedle ukBadu ich narzd�w, podobnie, jak to widzimy, jak zegar, kt�ry skBada si jeno z k�Bek i spr|yn, mo|e liczy godziny i mierzy czas bardziej dokBadnie ni| my z caB nasz roztropno[ci. OpisaBem nastpnie dusz obdarzon rozumem i wykazaBem, |e nie mo|e ona w |aden spos�b wyBoni si z siB materii, jak to si ma z innymi rzeczami, o kt�rych m�wiBem, ale |e musiaBa by stworzona umy[lnie, i jako to nie wystarcza, aby ta dusza byBa pomieszczona w ciele ludzkim, niby pilot w okrcie, chyba |e jedynie po to, aby porusza jego czBonki; ale trzeba, aby byBa z nim [ci[le zBczona i zespolona, i|by mogBa mie ponadto uczucia i pragnienia podobne naszym i w ten spos�b tworzy prawdziwego czBowieka. W tym miejscu zreszt rozwiodBem si nieco nad przedmiotem duszy, poniewa| jest on jednym z najwa|niejszych. Po bBdzie bowiem tych, kt�rzy przecz istnieniu Boga, kt�ry to bBd, jak sdz, dostatecznie odparBem powy|ej, nie masz omyBki, kt�ra by bardziej oddalaBa sBabe umysBy z prostej drogi cnoty, jak wyobra|enie, |e dusza zwierzt jest tej samej natury co nasza i |e tym samym nie mamy niczego obawia si ani spodziewa si po koDcu |ycia, nie inaczej ni| muchy i mr�wki. Gdy tymczasem wiedzc, jak bardzo si one od siebie r�|ni, rozumiemy o wiele lepiej racje, kt�re dowodz |e dusza nasza jest natury zupeBnie niezale|nej od ciaBa, a tym samym nie podlega wraz z nim [mierci; nastpnie za[, tym wicej, |e nie widzimy innych przyczyn, kt�re by j mogBy unicestwi, w naturalny spos�b skBaniamy si do wycignicia std wniosku, |e jest nie[miertelna. CZZ SZ�STA 41 UpBynBy ot�| trzy lata, jak doszedBem do koDca traktatu zawierajcego wszystkie te rzeczy i zaczBem go przeglda, aby odda w rce drukarza, kiedy dowiedziaBem si, |e osoby, kt�rym daj posBuch i kt�rych powaga nie mniejszy ma wpByw na moje uczynki ni| wBasny m�j rozum na moje my[li, potpiBy pewien pogld w materii fizyki, ogBoszony nieco wcze[niej przez kogo[ innego. Nie chc powiedzie, abym podzielaB ten pogld; nie zauwa|yBem w nim wszelako przed ocenzurowaniem przez nie nic, co bym m�gB uwa|a za szkodliwe dla religii i paDstwa ani te|, tym samym, co by mi przeszkodziBo ogBosi je, gdyby rozum byB mnie do nich doprowadziB. To obudziBo we mnie obaw, i|by i midzy moimi pogldami nie znalazB si taki, w kt�rym pobBdziBem mimo wielkiej troskliwo[ci, z jak zawsze strzeg si przyjmowa do mych przekonaD nowe pogldy, co do kt�rych nie miaBbym bardzo pewnych dowod�w, i nie pisa nic takiego, co by si mogBo obr�ci na czyj szkod. To wystarczyBo, aby mnie odwr�ci od zamiaru ich ogBoszenia, mimo bowiem, i| racje, dla kt�rych powziBem wprz�dy ten zamiar, byBy bardzo mocne, usposobienie moje, dziki kt�remu nienawidziBem rzemiosBa ukBadacza ksi|ek, nastrczyBo mi natychmiast wiele innych jako wym�wki. A racje te, z jednej i z drugiej strony, s takie, i| nie tylko ja jestem w pewien spos�b zainteresowany w ich wypowiedzeniu, ale i publiczno[ w ich poznaniu. Nigdy nie przywizywaBem zbyt wielkiej wagi do tego, co powstaBo w moim umy[le. Dop�ki z metody, jak si posBuguj, nie zebraBem innych owoc�w pr�cz tego, |e rozwizaBem kilka zagadnieD nale|cych do nauk spekulatywnych i |e staraBem si miarkowa moje obyczaje wedle zasad, jakie mi wskazaBa, nie czuBem si obowizany cokolwiek o tym pisa. Co si tyczy bowiem obyczaj�w, ka|dy tak ma obfito[ o tym wBasnych poj, i| mogBoby si snadnie znalez tylu reformator�w, ile gB�w, gdyby byBo dozwolone komu innemu ni| tym, kt�rych B�g ustanowiB za zwierzchnik�w nad swoimi ludami lub te| kt�rym udzieliB do[ Baski i zapaBu, aby byli prorokami, zmienia w nich cokolwiek. Mimo i| moje pomysBy podobaBy mi si bardzo, sdziBem, |e inni maj swoje, kt�re im si podobaj mo|e jeszcze wicej. Ale, 42 skoro nabyBem nieco og�lnych wiadomo[ci tyczcych fizyki i skoro, zaczynajc do[wiadcza ich w rozmaitych poszczeg�lnych zagadnieniach, zauwa|yBem, dokd mog one doprowadzi i jak bardzo r�|ni si od zasad, kt�rymi a| dotd si posBugiwano, sdziBem, i| nie godzi mi si trzyma ich w ukryciu, nie grzeszc ci|ko przeciw prawu, kt�re nam nakazuje przysparza powszechnego dobra w tym stopniu, wjakim znajduje si ono w nas. Zasady te bowiem ukazaBy mi, i| jest rzecz mo|liw doj[ do wiadomo[ci wielce u|ytecznych dla naszego |ycia; i |e zamiast tej filozofii spekulatywnej, kt�rej ucz w szkoBach, mo|na znalez filozofi praktyczn, przy pomocy kt�rej, znajc siB i dziaBanie ognia, wody, powietrza. gwiazd, niebios i wszystkich innych ciaB, kt�re nas otaczaj, r�wnie dokBadnie, jak znamy rozmaite warsztaty rzemie[lnicze, bdziemy mogli podobnie zastosowa ciaBa te do cel�w, do kt�rych si nadaj, i w ten spos�b sta si panami i posiadaczami przyrody. Co jest po|dane nie tylko ze wzgldu na wynalezienie nieskoDczonej ilo[ci umiejtno[ci, kt�re by sprawiaBy, i| korzysta by mo|na byBo bez trudu z owoc�w ziemi i wszystkich udogodnieD na niej bdcych, ale gB�wnie te| ze wzgldu na zachowanie zdrowia, kt�re jest bez wtpienia pierwszym dobrem i podstaw wszystkich innych d�br tego |ycia. Nawet bowiem umysB zale|y tak silnie od temperamentu i ukBadu narzd�w ciaBa, |e je[li mo|liwe jest znalez i jaki[ spos�b, kt�ry by uczyniB og�B ludzi bardziej mdrym i zmy[lnym ni| dotd, sdz, i| to w medycynie nale|y go szuka. Prawda, i| ta, kt�ra obecnie jest praktykowana, maBo zawiera rzeczy, kt�rych po|ytek byBby r�wnie wybitny, ale nie majc zamiaru uwBacza jej, pewien jestem, i| nie ma nikogo, nawet z tych, kt�rzy czyni sobie z niej rzemiosBo, kto by nie przyznaB, |e wszystko, co z niej wiemy, jest prawie niczym w por�wnaniu do tego, co pozostaje do poznania, i |e mogliby[my si uwolni od niezliczonej mnogo[ci chor�b tak ciaBa jak ducha, a nawet mo|e zgrzybiaBo[ci, gdyby[my mieli dostateczn znajomo[ ich przyczyn oraz wszystkich [rodk�w zaradczych, jakimi nas natura obdarzyBa. Ot�|, majc zamiar obr�ci caBe moje |ycie na szukanie tak u|ytecznej wiedzy i znalazBszy drog, na kt�rej wydaje mi si, i| znajdzie si j niechybnie -- chyba |e na przeszkodzie stanie kr�tko[ |ycia albo niedostatek do[wiadczeD - 43 osdziBem, i| nie ma lepszego [rodka przeciw tym dw�m przeszkodom, jak dokBadnie zaznajomi publiczno[ z t odrobin, kt�r znalazBem, i skBoni wybitne umysBy, aby staraBy si i[ jeszcze dalej, przyczyniajc si, ka|dy wedle swej skBonno[ci i mocy, do do[wiadczeD, jakie nale|aBoby uczyni, i obwieszczajc te| publiczno[ci wszystko, co poznaj, aby[my w ten spos�b, ostatni z kolei zaczynajc tam, gdzie poprzedni skoDczyli, i zespalajc tak |ywoty i prace wielu, zaszli wszyscy razem wiele dalej, ni|by to ka|dy pojedynczo zdoBaB uczyni. Zauwa|yBem r�wnie|, odno[nie do do[wiadczeD, i| s one tym bardziej potrzebne, im bardziej si jest posunitym w wiedzy. Na pocztek bowiem lepiej jest posBugiwa si tylko tymi, kt�re same z siebie nastrczaj si naszym zmysBom, a kt�rych nie mogliby[my nie pozna, byleby[my bodaj troch si zastanowili, ni| szuka bardziej rzadkich i wicej wymagajcych badaD. Racja tego jest ta, i| owe rzadsze myl czsto, kiedy si nie zna jeszcze co najpospolitszych przyczyn, i |e okoliczno[ci, od kt�rych zale| s zawsze prawie tak szczeg�lne i tak drobne, i| bardzo trudno jest je zauwa|y. Porzdek, jaki zachowaBem, byB taki: najpierw staraBem si znalez w og�lno[ci zasady lub pierwsze przyczyny wszystkiego, co jest albo mo|e by w [wiecie, biorc w tym celu pod rozwag tylko samego Boga, kt�ry go stworzyB, i wysnuwajc owe zasady jedynie z pewnych zarodk�w prawd, kt�re w spos�b naturalny znajduj si w naszych duszach. Nastpnie rozwa|yBem, jakie s pierwsze i najpospolitsze skutki, kt�re mo|na wywie[ z tych przyczyn; i zdaje mi si, |e t drog znalazBem niebiosa, gwiazdy, ziemi, a r�wnie| na ziemi wod, powietrze, ogieD, mineraBy i niekt�re inne takie rzeczy, kt�re s ze wszystkich najpospolitsze i najprostsze, a tym samym najBatwiejsze do poznania. Nastpnie, skoro chciaBem zej[ do rzeczy bardziej szczeg�Bowych, nasunBa si ich taka rozmaito[, |e nie sdziBem, aby byBo mo|liwe dla umysBu ludzkiego odr�|ni formy lub gatunki ciaB, jakie s na ziemi, od nieskoDczonej ilo[ci innych, jakie mogByby na niej by, gdyby byBo wol Boga je tam pomie[ci, ani, tym samym, zastosowa je do naszego u|ytku, inaczej ni| wychodzc naprzeciw przyczyn za pomoc skutk�w i posBugujc si wieloma szczeg�Bowymi do[wiadczeniami. W nastpstwie czego, 44 przechodzc umysBem wszystkie przedmioty, kt�re kiedykolwiek nastrczaBy si moim zmysBom, [miem powiedzie, i| nie zauwa|yBem w[r�d nich |adnej rzeczy, kt�rej bym nie m�gB do[ Batwo wytBumaczy za pomoc moich zasad. Ale musz r�wnie| wyzna, |e potga natury jest tak wielka i rozlegBa, te za[ zasady s tak proste i og�lne, |e nie widz |adnego poszczeg�lnego zjawiska, o kt�rym bym z g�ry nie wiedziaB, |e mo|e by z nich wywiedzione na kilka rozmaitych sposob�w, jak r�wnie|, |e najwiksz trudno[ sprawia mi zazwyczaj znalez, na kt�ry ze sposob�w zale|y ono od tych zasad. Na to ju| nie znam innego [rodka, jak znowu| szuka jakich[ do[wiadczeD, kt�rych wynik nie byBby taki sam niezale|nie od tego, czy w taki, czy w inny spos�b mieli[my go wytBumaczy. I doszedBem do tego, i| widz, o ile mi si zdaje, dosy dobrze, jakiej sztuki trzeba za|y, aby dokona wikszo[ci do[wiadczeD potrzebnych w tym celu: ale widz tak|e, i| s one takie i w tak wielkiej liczbie, i| ani moje rce, ani moje dochody, choby nawet byBy tysickrotne w stosunku do tego, co mam, nie zdoBaByby wszystkim nastarczy. Wedle tego te|, czy bd miaB na przyszBo[ mo|no[ dokonania ich wicej lub mniej, posun te| mniej albo wicej moj znajomo[ przyrody. ObiecywaBem sobie ogBosi to za pomoc traktatu, jaki napisaBem, i wykaza tak jasno po|ytek, jaki og�B mo|e std odnie[, i| zobowizaBem wszystkich tych, kt�rzy pragn powszechnego dobra ludzi, to znaczy wszystkich cnotliwych naprawd, a nie jedynie przez udany poz�r albo dla oczu [wiata, i|by mi udzielali do[wiadczeD, jakich ju| dokonali, jak r�wnie| dopomogli w przeprowadzeniu tych, jakie pozostaj do uczynienia. Ale od tego czasu nasunBy mi si inne racje, kt�re kazaBy mi zmieni mniemanie. OsdziBem, |e powinienem w istocie w dalszym cigu spisywa wszystkie rzeczy, kt�re, wedle mego uznania, posiadaj pewn wag, w miar jak odkryj ich prawdziwo[, i |e nale|y mi dokona tego z tak| sam staranno[ci jak gdybym je chciaB drukowa, tak dlatego, aby mie tym wicej sposobno[ci dobrego rozpatrzenia ich - jako bez wtpienia bardziej z bliska przyglda si czBowiek temu, co ma zamiar ukaza drugim, ni| temu, co si robi jeno dla samego siebie, a czsto rzeczy, kt�re zdaBy mi si prawdziwe w�wczas, kiedy zaczBem je rozwa|a, wydaBy 45 mi si faBszywe, kiedy pr�bowaBem przenie[ je na papier - jak aby nie straci |adnej sposobno[ci przyniesienia korzy[ci og�Bowi, je[li zdolny jestem do tego i je[li me pisma maj jak[ warto[, aby ci, kt�rzy dostan je do rk po mej [mierci, mogli zu|y je wedle tego, jak im si wyda najwBa[ciwsze. UznaBem jednak, i| nie powinienem zgodzi si na ogBoszenie ich za mego |ycia, a to, i|by ani spory i sprzeciwy, do kt�rych by daBy mo|e pow�d, ani nawet reputacja, jak by mi mogBy zdoby, nie daBy mi |adnej sposobno[ci stracenia czasu, kt�ry mam zamiar obr�ci na szukanie wiedzy. Mimo bowiem i| niewtpliwie ka|dy czBowiek jest obowizany przysparza dobra innym w tym stopniu, w jakim znajduje si ono w nim, i nie posiada wBa[ciwie |adnej warto[ci ten, kto nie jest dla nikogo po|yteczny, prawd jest r�wnie| wszelako, i| nasze starania powinny si rozcign na dBu|ej ni| na czas obecny. Dobrze jest poniecha rzeczy, kt�re przyniosByby mo|e jak[ korzy[ |yjcym, skoro dzieje si to w zamiarze dokonania innych dzieB, kt�re przynios wicej korzy[ci naszym wnukom. Pragn, aby wiedziano, |e ta odrobina, kt�r poznaBem a| dotd, jest prawie niczym w por�wnaniu do tego, czego nie wiem, ale co mam nadziej pozna. Z ludzmi, kt�rzy odkrywaj pomaBu prawd w naukach, jest tak samo, jak z tymi, kt�rzy, zaczynajc si bogaci, mniej doznaj trudu w czynieniu wielkich nabytk�w ni| poprzednio, bdc biedniejsi, doznawali w maBych, lub te| mo|na ich por�wna do wodz�w armii, kt�rych siBy zwykBy rosn w miar zwycistw i kt�rzy wicej potrzebuj wysiBku, aby si utrzyma po przegranej bitwie, ni| aby po wygranej zdobywa nowe miasta i prowincje. Jest to bowiem w istocie jakoby staczanie bitew sili si przezwyci|y wszystkie trudno[ci i omyBki, kt�re nie pozwalaj nam doj[ do poznania prawdy; za si przegraniem bitwy jest powzi faBszywe mniemanie odno[ne do jakiej[ materii nieco og�lniejszej i wa|nej; trzeba p�zniej wiele wicej zrczno[ci, aby wr�ci do stanu, w jakim si byBo wprz�dy, ni| do czynienia wielkich postp�w, kiedy si ma ju| zasady dobrze ugruntowane. Co do mnie, je[li wprz�d znalazBem jakowe[ prawdy w naukach (a mam nadziej, i| rzeczy zawarte w tym tomie pozwol osdzi, i| znalazBem ich nieco), mog powiedzie, i| s one jeno nastpstwem i zale| od kilku gB�wnych 46 trudno[ci, jakie przezwyci|yBem i kt�re licz za tyle| bitew, w kt�rych szcz[cie byBo po mojej stronie. A nawet nie zawaham si powiedzie, i| jak mniemam, potrzeba mi nie wicej, tylko wygra dwie lub trzy podobne, aby caBkowicie upora si z moim zamiarem; i |e wiek m�j nie jest tak posunity, abym w zwykBym porzdku natury nie m�gB rozporzdza dostateczn liczb lat do tego celu. Ale sdz, i| o tyle| wicej nale|y mi oszczdza czasu, jaki mi zostaje, im wicej mam nadziei, |e zdoBam go dobrze u|y; miaBbym za[ z pewno[ci wiele sposobno[ci stracenia go, gdybym ogBosiB fundamenty mojej fizyki. Mimo bowiem i| prawie wszystkie s tak oczywiste, |e wystarczy jeno posBysze je, aby w nie uwierzy, i |e nie ma w[r�d nich |adnego, na kt�ry bym nie m�gB da dowod�w, wszelako z tej przyczyny, i| niepodobna jest, aby byBy zgodne ze wszystkimi rozmaitymi mniemaniami innych ludzi, przewiduj, i| byBbym si czsto rozpraszaB z winy rozmaitych sprzeciw�w, kt�re by wywoBaBy. Mo|na powiedzie, i| te sprzeciwy byByby u|yteczne tak przez to, i|by mi ujawniBy moje bBdy, jak te|, i| gdybym objawiB co[ dobrego, inni dziki temu Bacniej by to poznali, oraz jako |e wielu mo|e wicej widzie ni| jeden, zaczynajc od razu posBugiwa si mymi zasadami, dopomogliby mi swoimi pomysBami. Uznaj, |e niezmiernie Batwo mog si myli, i nie dowierzam prawie nigdy pierwszym my[lom, jakie mi przychodz; do[wiadczenie wszelako, jakie mam co do zarzut�w, kt�re mo|e mi kto[ czyni, nie pozwaBa mi si spodziewa z nich |adnego po|ytku. Do[wiadczyBem bowiem ju| czsto sd�w zar�wno przyjaci�B, jak i ludzi obojtnych, a nawet niekt�rych takich, o kt�rych wiedziaBem, |e przez zBo[liwo[ i zawi[ staraliby si do[ pilnie odkry to, co |yczliwo[ zasBaniaBaby moim przyjacioBom, ale rzadko zdarzyBo si, aby mi zarzucano jak[ rzecz, kt�rej bym zgoBa nie byB przewidziaB, chyba i| byBa bardzo odlegBa od mego przedmiotu: tak i| nigdy niemal nie spotkaBem |adnego cenzora moich opinii, kt�ry by mi si nie wydaB albo mniej surowy, albo mniej sprawiedliwy ni| ja sam. I nie zauwa|yBem r�wnie|, aby za pomoc dysput, tak jak praktykuje si je w szkoBach, odkryto jak[ prawd, kt�rej by wprz�dy nie znano; podczas bowiem gdy ka|dy stara si zwyci|y, przeciwnicy 47 wysilaj si o wiele wicej w tym, aby uwydatni prawdopodobieDstwo swojej tezy, ni| aby zwa|y racj jednej i drugiej strony. To, i| kto[ byB dBugo dobrym adwokatem, nie czyni go w mych oczach p�zniej lepszym sdzi. Co do po|ytku, jaki inni znalezliby w poznaniu moich my[li, nie m�gBby on r�wnie| by bardzo znaczny, gdy| nie doprowadziBem ich jeszcze tak daleko, aby zanim si je zastosuje w praktyce, nie byBo potrzeba dorzuci do nich wiele rzeczy. I my[l, |e mog powiedzie bez pr�|no[ci, i| je[li jest kto[ zdolny tego dokona, to byBbym nim raczej ja ni| kto inny. Nie, i|by nie mogBo by na [wiecie wiele umysB�w niepor�wnanie t|szych od mojego, ale |e niepodobna jest tak dobrze poj jak[ rzecz i przyswoi j sobie, kiedy si j poznaBo od kogo[ drugiego, ni| kiedy si j wynalazBo samemu. Jest to w tej materii tak prawdziwe, i| mimo |e nieraz tBumaczyBem moje mniemania osobom bardzo bystrego umysBu, i kt�re, podczas gdy m�wiBem do nich, zdawaBy si rozumie je bardzo wyraznie, wszelako, kiedy powtarzaBy moje my[li, zauwa|yBem, i| prawie zawsze przeksztaBciBy je w taki spos�b, i| nie mogBem ich ju| uzna za swoje. W tych okoliczno[ciach rad prosz tu naszych wnuk�w, aby nie wierzyli nigdy w rzeczy, o kt�rych im powiedz |e pochodz ode mnie, o ile ja ich sam nie podaBem do wiadomo[ci. Nie dziwi si zgoBa niedorzeczno[ciom, jakie przypisuje si wszystkim owym dawnym filozofom, kt�rych pism nie posiadamy, ani te| nie sdz z tego, i|by ich my[li byBy w istocie bardzo niedorzeczne, zwa|ywszy, i| byBy to najt|sze umysBy swoich czas�w, ale tylko, i| zle nam je powt�rzono. Tak to te| widzimy, i| prawie nigdy si nie zdarzyBo, aby kt�ry z ich wyznawc�w przewy|szyB ich samych; i pewien jestem, i| najzagorzalsi z tych, kt�rzy id teraz za Arystotelesem, uwa|aliby si za szcz[liwych, gdyby mieli tyle znajomo[ci natury, ile on miaB, nawet pod warunkiem, |e nigdy nie bd mieli wicej. S oni jak bluszcz, kt�ry nie sili si pi wy|ej ni| drzewo, kt�re go podtrzymuje, a nawet czsto zstpuje z powrotem, skoro doszedB a| do szczytu. Zdaje mi si bowiem tak samo, i| raczej schodz na d�B, to znaczy staj si poniekd mniej uczonymi, ni| gdyby si wstrzymali od badaD, tacy ludzie, kt�rzy, niezadowoleni poznaniem wszystkiego, co jest w spos�b zrozumiaBy 48 wytBumaczone w ich autorze, chc pr�cz tego znalez w nim rozwizanie wielu trudno[ci, o kt�rych on nie m�wi nic i o kt�rych mo|e nigdy nie my[laB. Jest to spos�b filozofowania nader wygodny dla tych, kt�rzy maj umysBy bardzo mierne; niejasno[ bowiem rozr�|nieD i zasad, jakimi si posBuguj jest przyczyn i| mog m�wi o wszystkich rzeczach r�wnie [miaBo, co gdyby je wiedzieli, i podtrzymywa wszystko to, co m�wi przeciw najbardziej lotnym i zrcznym, bez mo|no[ci i|by ich samych mo|na byBo przekona. Zdaj mi si podobni do [lepego, kt�ry aby potyka si skutecznie z kim[, kto widzi, [cignBby go do gBbi piwnicy bardzo ciemnej, i mog powiedzie, |e ci maj interes w tym, abym si powstrzymaB od ogBoszenia zasad filozofii, kt�r si posBuguj, bowiem - poniewa| zasady te s bardzo proste i oczywiste - ogBaszajc je, uczyniBem poniekd to samo, co gdybym otworzyB okno i wpu[ciB [wiatBo do tej piwnicy, do kt�rej zeszli, aby si potyka. Ale nawet najlepsze umysBy nie maj przyczyny pragn poznania ich; je[li bowiem chc umie rozprawia o wszelkiej rzeczy i naby reputacji uczonych, Batwiej to osign, zadowalajc si prawdopodobieDstwem, kt�re mo|na znalez we wszelakiej materii bez wielkiego trudu, ni| szukajc prawdy, kt�ra odsBania si jeno pomaBu w niekt�rych rzeczach i kt�ra, kiedy przychodzi rozprawia o innych, zmusza do szczerego wyznania, |e si ich nie poznaBo. Je|eli wol [wiadomo[ czstki prawdy od pr�|no[ci uchodzenia za takich, co wiedz wszystko, jako i| bez wtpienia pierwsze jest o wiele wy|sze, i je|eli chc i[ za zamiarem podobnym mojemu, starczy im zupeBnie to, co ju| powiedziaBem w tej rozprawie; je[li bowiem zdolni s zaj[ dalej, ni| ja zaszedBem, tym bardziej bd zdolni znalez sami wszystko to, co ja sdz, i| znalazBem. Poniewa| zawsze rozpatrywaBem rzeczy jeno po porzdku, pewne jest, |e to, co mi zostaBo jeszcze do odkrycia, jest z natury swojej trudniejsze i bardziej ukryte ni| to, co mogBem znalez a| dotd; mieliby tedy jedynie mniejsz przyjemno[ dowiedzie si tego ode mnie ni| przez samych siebie: nie liczc, i| przyzwyczajenie, jakiego nabd, szukajc zrazu rzeczy Batwych i przechodzc pomaBu i stopniowo do innych trudniejszych, posBu|y im wicej, ni|by zdoBaBy uczyni wszystkie moje nauki. Co do mnie, pewien jestem, i| gdyby mnie uczono od 49 mBodu wszystkich prawd, kt�rych p�zniej staraBem si dowie[, i gdybym nie miaB |adnego trudu w nauczeniu si ich, nie poznaBbym mo|e nigdy |adnych innych, a przynajmniej nigdy nie nabyBbym przyzwyczajenia i Batwo[ci, jakie, o ile mi si zdaje, posiadBem w znjdowaniu wci| nowych, w miar jak przykBadam si do ich szukania. SBowem, je|eli istnieje na [wiecie jakie dzieBo, kt�rego nie mo|e nikt inny r�wnie dobrze dokoDczy jak ten, kt�ry je rozpoczB, to to, nad kt�rym ja pracuj. Prawda, i|, co si tyczy do[wiadczeD, jakie mogByby tu posBu|y, sam jeden czBowiek nie m�gBby nastarczy, aby je wszystkie wykona: ale nie m�gBby te| z po|ytkiem u|y tu innych rk jak wBasne, chyba jeno rkodzielnik�w lub takich Budzi, kt�rych m�gBby opBaci i kt�rym nadzieja zysku, a jest to [rodek wielce skuteczny, kazaBaby dokBadnie wypeBni wszystko, co by im przepisaB. Co do ochotnik�w, kt�rzy przez ciekawo[ lub pragnienie pouczenia si ofiarowaliby si mo|e z pomoc, to poza tym, i| zazwyczaj mocniejsi s w obietnicach ni| w dziaBaniu i |e czyni jedynie pikne zapowiedzi, z kt�rych |adna si nie sprawdza, chcieliby niechybnie, aby im odpBaca za pomoc wytBumaczenia pewnych zagadnieD lub co najmniej przez pochlebstwa i bezu|yteczne rozmowy, kt�re by kosztowaBy go wicej czasu, ni|by straciB na owe do[wiadczenia. Za[ co do do[wiadczeD, kt�rych inni ju| dokonali, gdyby nawet chcieli mu ich udzieli, a czego ci, kt�rzy nazywaj je sekretami, nie uczyniliby nigdy, zBo|yBo si na nie przewa|nie tyle okoliczno[ci lub domieszek zgoBa zbytecznych, i| wielce byBoby mu trudno odszuka w nich prawd. Nie m�wic o tym, |e znalazBby prawie wszystkie tak zle wytBumaczone lub nawet tak faBszywe, a to z tej przyczyny, i| ci, kt�rzy je czynili, silili si okaza je zgodnymi ze swoimi zasadami, |e gdyby nawet niekt�re z nich mogBy zda mu si na co, niewarte byByby jednak czasu, jaki musiaBby zu|y na ich przebieranie. Tak, i| gdyby byB na [wiecie kto[, o kim by si wiedziaBo na pewno, i| jest zdolny do znalezienia rzeczy bodaj najwikszych i mo|liwie najbardziej u|ytecznych og�Bowi, i gdyby dla tej przyczyny ludzie silili si wszelkimi [rodkami dopom�c mu do speBnienia zamiar�w, nie widz zbytnio, aby mogli uczyni co[ wicej, tylko przyczyni si do koszt�w do[wiadczeD, jakie bd potrzebne, a poza 50 tym czuwa, aby niczyje natrctwo nie mciBo spokoju badacza. Ale poza tym, i| nie mniemam tak wysoko o sobie, aby chcie przyrzeka co[ nadzwyczajnego, ani te| nie karmi si my[lami tak czczymi, aby wyobrazi sobie, |e publiczno[ winna si bardzo zaprzta mymi zamiarami, nie mam r�wnie| duszy tak nikczemnej, abym chciaB przyjmowa od kogokolwiek w [wiecie jak[ Bask, o kt�rej mo|na by pomy[le, i| na ni nie zasBu|yBem. Wszystkie te rozwa|ania razem wzite staBy si przed trzema laty przyczyn, i| nie chciaBem ogBosi traktatu, jaki miaBem w rkach, a nawet powziBem postanowienie nie ogBasza za |ycia |adnego innego tyczcego og�lnych zasad, z kt�rego mo|na by wyrozumie fundamenta mojej fizyki. Ale powstaBy p�zniej dwie inne racje, kt�re skBoniBy mnie, aby pomie[ci tu kilka poszczeg�lnych szkic�w i aby zda publiczno[ci nieco sprawy z moich czyn�w i zamiar�w. Pierwsz jest, i| gdybym tego zaniedbaB, te osoby, kt�re wiedziaBy, |e miaBem wprz�d zamiar ogBosi drukiem niekt�re pisma, mogByby sobie wyobrazi, |e przyczyny, dla kt�rych wstrzymuj si od tego, bardziej dziaBaj na moj niekorzy[, ni|eli to jest w istocie. Mimo i| nie miBuj nadmiernie sBawy lub nawet, je[li [miem si tak wyrazi, nienawidz jej o tyle, o ile uwa|am j za zgubn dla spokoju, kt�ry ceni ponad wszystko, nigdy jednakowo| nie siliBem si ukrywa moich uczynk�w jak zbrodni ani te| nie stosowaBem szczeg�lnych ostro|no[ci, aby pozosta nieznanym; tak dlatego, i| mniemaBbym, |e chybiam samemu sobie, jak i dlatego, i| da-loby mi to rodzaj niepokoju, kt�ry by znowu| sprzeciwiaB si doskonalej r�wnowadze ducha, kt�rej szukam. Skoro tedy, pozostajc obojtnym, nie zabiegajc ani o sBaw, ani o to, by pozosta nieznanym, nie mogBem przeszkodzi, abym nie nabyB pewnego rodzaju rozgBosu, my[laBem, i| godzi mi si robi, co w mej mocy, dla oszczdzenia sobie bodaj zBej sBawy. Drug racj kt�ra skBoniBa mnie do napisania tej rozprawy, byBo to, i| widzc, jak z ka|dym dniem ulega op�znieniu m�j zamiar zdobycia wiedzy, a to z przyczyny nieskoDczonej mnogo[ci do[wiadczeD, kt�rych mi potrzeba, a kt�rych niemo|liwym mi jest dokona bez obcej pomocy, mimo |e nie pochlebiam sobie, by publiczno[ bardzo wielki miaBa wzi udziaB w moich sprawach, nie chc wszelako 51 tak|e sprzeniewierzy si samemu sobie, dajc pow�d tym, kt�rzy mnie prze|yj aby mi mieli wyrzuca kiedy[, i| mogBem byB zostawi wiele rzeczy znacznie lepszych, ni| zostawiBem, gdybym nie byB zanadto zaniedbaB pouczenia ich, w czym mogliby przyczyni si do moich zamierzeD. Pomy[laBem te|, |e Batwo mi bdzie wybra niekt�re przedmioty, kt�re nie podpadajc zbytnio sporom i zarzutom ani te| nie zmuszajc mnie do wyjawienia moich zasad wicej, nizli pragn, pozwoliByby jednak ukaza do[ jasno, co jestem zdolny osign w naukach. Nie umiaBbym rozstrzygn, czy mi si to powiodBo; nie chc te| uprzedza niczyjego sdu, m�wic sam o swoich pracach; ale bd bardzo rad, aby je zbadano. Aby da po temu tym wicej sposobno[ci, prosz wszystkich, kt�rzy bd mieli do uczynienia jakie[ zarzuty, aby pofatygowali si przesBa je memu ksigarzowi, przez kt�rego powiadomiony, bd si staraB bezzwBocznie przesBa moj odpowiedz. W ten spos�b czytelnicy, widzc razem jedno i drugie, tym snadniej bd mogli osdzi o prawdzie. Nie przyrzekam zreszt dawa dBugich odpowiedzi, lecz tylko wyzna moje bBdy bardzo szczerze, je[li je uznam; lub te|, je[li nie zdoBam si ich dopatrze, powiedzie po prostu to, co bd uwa|aB za wskazane dla obrony rzeczy, kt�re napisaBem, nie doBczajc do wyja[nienia |adnego nowego przedmiotu, aby nie plta si bez koDca z jednego w drugi. Je|eli niekt�re rzeczy z tych, o kt�rych m�wiBem na pocztku Dioptryki i Zjawisk atmosfery, ra| zrazu z przyczyny, i| nazywam je przypuszczeniami i nie zdradzam ochoty udowodnienia ich, niechaj czytelnik ma cierpliwo[ przeczyta wszystko z uwag a mam nadziej, i| zdoBam go zadowoli. Zdaje mi si, i| racje wywodz si z siebie w taki spos�b, i| tak jak ostatnie dowiedzione s przez pierwsze, kt�re s ich przyczynami, pierwsze wzajem przez ostatnie, kt�re s ich skutkami. I nie nale|y wyobra|a sobie, i| popeBniam w tym bBd, kt�ry logicy zowi bBdnym koBem. Poniewa| bowiem do[wiadczenie stwierdza wiele z tych skutk�w z zupeBn pewno[ci przyczyny, z kt�rych je wywodz, sBu| nie tyle, aby ich dowie[, co aby je wyja[ni; przeciwnie raczej, one to czerpi w nich sw�j dow�d. A nazwaBem je przypuszczeniami jedynie dlatego, aby wiedziano, i| mniemam, |e 52 mog je wywie[ z tych pierwszych prawd, jakie powy|ej wytBumaczyBem, ale |e wolaBem tego jednak umy[lnie nie uczyni, nie chcc, aby pewne umysBy, kt�re wyobra|aj sobie, i| poznaj w jednym dniu to, co inny przemy[laB w dwudziestu Batach, skoro tylko powiedziaB im o tym dwa lub trzy sBowa, i kt�re, im bardziej s bystre i |ywe, tym bardziej skBonne s do omyBek i tym mniej zdolne do prawdy, nie mogBy std wzi okazji budowania jakiej niedorzecznej filozofii na tym, co bd uwa|a za moje zasady, i aby mnie nie przypisywano za to winy. Co do mniemaD, kt�re s zupeBnie moje wBasne, nie usprawiedliwiam ich jako nowych, ile |e je[li kto zbada ich racj, pewien jestem, |e zdadz mu si proste i zgodne ze zdrowym rozumem, i| uznaje za mniej nadzwyczajne i mniej dziwne ni| jakiekolwiek inne, kt�re by mo|na mie w tych samych przedmiotach. Nie chlubi si te|, i|bym byB pierwszym tw�rc kt�regokolwiek, ale |e nie przyjBem ich nigdy ani dlatego, i| powiedziaB je kto[ drugi, ani te|, i| nie powiedziaB, ale jedynie dlatego, |e rozum mnie o nich przekonaB. A je|eli rkodzielnicy nie bd mogli natychmiast wykona wynalazku, kt�ry jest wytBumaczony w Dioptryce, nie sdz, i|by mo|na powiedzie przez to, i| jest zBy; bowiem jako |e trzeba wiele zrczno[ci i wdro|enia, aby tak wykona i narzdzi maszyny, kt�re opisaBem, by nie brakBo w nich |adnej okoliczno[ci, nie mniej dziwiBbym si, gdyby si to powiodBo od pierwszego razu, ni| gdyby kto[ zdoBaB w jednym dniu nauczy si wybornie gra na lutni przez to samo, i| daBoby mu si wiern tabulatur. A je[li pisz po francusku, jzykiem mego kraju, raczej ni| po Bacinie, kt�ry jest jzykiem moich nauczycieli, to dlatego, i| mam nadziej, |e ci, kt�rzy posBuguj si tylko swoim naturalnym i niezmconym rozumem, lepiej zdoBaj osdzi moje mniemania ni| ci, kt�rzy wierz jeno staro|ytnym ksigom; co do tych za[, kt�rzy Bcz zdrowy rozum z nauk a tych jedynie |ycz sobie za sdzi�w, nie bd oni, jestem pewny, tak uprzedzeni na korzy[ Baciny, aby wzbraniali si wyrozumie moich racji dlatego, |e je wyra|am w pospolitym jzyku. Zreszt, nie chc tu m�wi szczeg�Bowo o postpach, jakie mam nadziej uczyni na przyszBo[ w naukach, ani te| wiza si wobec publiczno[ci |adnym 53 przyrzeczeniem, kt�rego dopeBnienia nie byBbym pewien. Powiem jedynie, i| postanowiBem obraca czas, jaki mi pozostaB do |ycia, wyBcznie na to, aby stara si naby pewn znajomo[ przyrody, z kt�rej by mo|na byBo wycign dla sztuki lekarskiej reguBy bardziej pewne ni| te, jakie posiadano dotd. SkBonno[ moja odsuwa mnie tak bardzo od wszelakiego rodzaju innych zamiar�w, tych zwBaszcza, kt�re mogByby by jednym u|yteczne, szkodzc jedynie drugim, i| gdyby jakie[ okoliczno[ci zmusiBy mnie chwyci si takich zatrudnieD, nie sdz, i|bym byB zdolny uprawia je z powodzeniem. Wiem dobrze, o[wiadczam to na tym miejscu, |e to nie posBu|y, aby mnie uczyni znacznym w [wiecie, ale nie mam te| |adnej chci nim by; bd si zawsze uwa|aB za bardziej obowizanego tym, dziki kt�rych Basce bd m�gB korzysta bez przeszk�d z mego wolnego czasu, ni| byBbym tym, kt�rzy by mi ofiarowali najbardziej zaszczytne w [wiecie urzdy. 54 55

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kartezjusz Rozprawa o Metodzie
kartezjusz rozprawa o metodzie
Kartezjusz rozprawa o metodzie
Notatki na temat Rozprawy o metodzie Kartezjusza
Kartezjusz Rozprawa o metodzie
kartezjusz rozprawa o metodzie
DESCARTES (Kartezjusz) ROZPRAWA O METODZIE
DESCARTES (Kartezjusz) ROZPRAWA O METODZIE
Kartezjusz Rozprawa o metodzie, K Popper Filozofia prorocza i bunt przeciw rozumowi
Kartezjusz Rozprawa o metodzie

więcej podobnych podstron