ZARYS TEORII PRZEK�ADU ZAGADNIENIA WYBRANE Opracowa�a Teresa Micewicz Skrypt do u�ytku student�w Wy�szego Studium J�zyk�w Obcych Wydzia�u Filologii Obcych Uniwersytetu Warszawskiego Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1971 SPIS RZECZY Wst�p. Wprowadzenie w zagadnienie przek�adu . . . 5 R o z d z i a � I Pozycja t�umacza w spo�ecze�stwie. Rzut oka na histori� t�umaczenia. Sylwetki pierwszych znanych t�umaczy . . . . . . . . . . . . . . . . 12 R o z d z i a � II Przedfilologiczne i filologiczne teorie t�umaczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 R o z d z i a � III Dowolno�� i wierno�� w przek�adach tekst�w literackich i sakralnych w okresie poprzedzaj�cym rozw�j j�zykoznawstwa . . . . . . . . . . 40 R o z d z i a � IV Naukowa definicja t�umaczenia. Przek�ad jako zagadnienie j�zykoznawstwa . . . . . . . . . 50 R o z d z i a � V Pogl�dy J.G.Catforda czyli j�zykoznawcza teoria t�umaczenia w oparciu o j�zykoznawstwo brytyjskie . . . . . . . . . . . . . . . 61 R o z d z i a � VI Pogl�dy E.A.Nidy czo�owego reprezentanta j�zykoznawczej teorii przek�adu w USA . . . . . 74 R o z d z i a � VII Znaczenie w uj�ciu lingwistycznym. Znak i desygnat. Znaczenie formalne i kontekstowa. Znaczenie emotywne . . . . . . . . . . . . . . . 85 R o z d z i a � VIII 0 obiektywizmie i subiektywizmie wiedzy o rzeczywisto�ci na zasadzie zdeterminowania poznania przez konstrukcje j�zykowe. Teoria Sapira i Whoffa . . . . . . . . . . .96 R o z d z i a � IX Przek�adalno��, por�wnywalno�� i nieprzek�adalno��. . . . . . . . . .. . . . . .105 R o z d z i a � X Odbicie kultury w j�zyku. T�o historyczne, realia i zagadnienia ich przek�adalno�ci. Idiomatyka. Interferencja . . . . . . . . . 117 R o z d z i a � XI J�zyk �cis�y i j�zyk potoczny. Nabywanie umiej�tno�ci mowy. B��d w t�umaczeniu . . . . . . . . . . . . . . . .129 R o z d z i a � XII Nauka o przek�adzie w ramach teorii komunikacji. Redundancja w j�zyku. Wbudowanie informacji w tekst przek�adu . . . . . . . 136 R o z d z i a � XIII Metodyka nauczania przek�adu. Uwagi z warsztatu t�umacza. T�umaczenie pragmatyczne . . . . . . . . . 147 R o z d z i a � XIV Analiza wzorowego przek�adu. Wyszukiwanie ekwiwalencji dla struktur nie istniej�cych w polszczy�nie na przyk�adzie t�umaczenia polskiego Graham Green'a "The Quiet American". . . . . . . . . . .158 R o z d z i a � XV T�umaczenia maszynowe . . . . . . . . . . . . .170 Indeks terminologii j�zykoznawczej . . . . . . . . 178 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 W S T � P 0. Bez t�umaczy trudno sobie wyobrazi� dzisiejszy �wiat. Szybko nast�puj�ce zmiany i rozw�j techniki dokona�y zbli�enia mi�dzy narodami. Nie wchodz�c w to czy s� to zbli�enia przyjacielskie czy konkurencyjne, faktem jest, �e �yjemy w �wiecie blok�w mi�dzynarodowych. Ponadto dzi�ki �rodkom masowego przekazu, prasie, radiu i telewizji s�owo mo�e w ci�gu paru chwil opasa� glob ziemski. Do tej wymiany my�li i osi�gni�� konieczni s� t�umacze i to nie tylko jak dawniej t�umacze dzie� literackich, ale zapotrzebowanie spo�eczne jest r�wnie wielkie, a mo�e wi�ksze ni� t�umaczy tekst�w naukowych i technicznych, politycznych i innych pozaartystycznych. Dlatego coraz wi�cej uwagi po�wi�ca si� zagadnieniu t�umaczenia, a co za tym idzie - teorii przek�adu i nauczaniu przek�adu. Przy uniwersytetach powstaj� szko�y t�umaczy. w Genewie, Wiedniu, Moskwie, Waszyngtonie, Lipsku i Warszawie zacz�to szkoli� t�umaczy w apos�b masowy i naukowy. Posiadanie kadry wykwalifikowanych t�umaczy jest obecnie potrzebne w ka�dym kraju ze wzgl�d�w gospodarczych, politycznych i kulturalnych. Na skutek tych potrzeb wykrystalizowa�o si� zainteresowanie j�zykoznawc�w teori� przek�adu czemu sprzyja� rozw�j j�zykoznawstwa strukturalnego, zar�wno praskiego jak ameryka�skiego. 6 0.1. T�umaczenie jest dzia�alno�ci� dokonywan� w obr�bie j�zyka, a �ci�lej dw�ch j�zyk�w. Jest jedn� z form kontaktu j�zykowego, gdzie dwa j�zyki, a �ci�lej dwa teksty w dw�ch r�nych j�zykach naturalnych s� ze sob� w relacji transpozycji ekwiwalentnej. Bez tej ostatniej, tzn. bez zamierzonej /i uzyskanej w tek�cie przek�adu/ r�wnowa�no�ci dw�ch tekst�w, nazwijmy je A i B w j�zykach L1 i L2 /tj. orygina�u i przek�adu/ nie mo�e by� mowy o t�umaczeniu, a tylko o parafrazie, czy kompilacji, czy zapo�yczeniu lub pos�ugiwaniu si� tekstem A. Oczywistym i nadrz�dnym celem ka�dego przek�adu jest uzyskanie maksymalnej ekwiwalencji tekstu przek�adu z tekstem orygina�u. W olbrzymiej wi�kszo�ci przypadk�w nie udaje si� osi�gn�� ekwiwalencji ca�kowitej, przyczyny tego faktu b�d� om�wione w dalszych rozdzia�ach niniejszego skryptu. Tutaj wystarczy wykaza�, �e tym lepszy jest przek�ad, im wy�szy jest stopie� ekwiwalencji wobec orygina�u. Graficznie mo�emy przedstawi� ekwiwalencj� jako: A /L1/ : : B /L2/ Nie mo�emy natomiast postawi� znaku r�wnania mi�dzy tymi dwoma tekstami A L 1 nier�wne B L2 gdy� s� one wzgl�dem siebie tylko proporcjonalne, tzn. w przybli�eniu realizuj� postulat r�wnowa�no�ci. Jak zobaczymy p�niej, r�wnowa�no�� obejmuje niekt�re tylko cechy j�zyka, ca�a strona foniczna i graficzna, s wi�c substancja j�zykowa nie ma �adnej odpowiednio�ci w tek�cie przek�adu. Strona formalna, tj. gramatyka i leksyk . 7 ma jedynie cz�ciow� ekwiwalencj�, gdy� bardzo wcze�nie zauwa�ono, �e t�umaczenia s�owo w s�owo nie s� najlepszym przekazem komunikatu orygina�u. T�umaczenie ma wiele definicji, podali�my jedn� z nich, b�dziemy w nast�pnych rozdzia�ach zajmowali si� teori� t�umacze� w rozwoju historycznym i napotkamy r�ne definicje i r�ne wymagania stawiane przek�adom i t�umaczom. 0.2. B.G.Morgan zebra� bibliografi� prac o t�umaczeniach: A Critical Bibliography of Works on Translation w zbiorze "On Translation", wyd. Harvard Uniwereity Press, Cambridge, Mass, 1959. Jeszcze pe�niejsza jest bibliografia prac o przek�adzie w ksi��ce E.A.Nidy Toward a Science of Translating, Brill, 1964. Liczy ona ponad 4000 pozycji. Ponadto w wydawnictwie encyklopedycznym Bibliographie Linguistique wydawanym w Utrechcie jest` sta�a rubryka 't�umaczenia' oraz 't�umaczenia maszynowe' sygnalizuj�ca na bie��co wszystkie prace w tej dziedzinie. W Polsce mamy szkic bibliograficzny Piotra Grzegorczyka w zbiorze "0 sztuce t�umaczenia'' wydanym pod redakcj� K.Rusinka w Ossolineum, w 1955 r. Ktokolwiek chce si� zaj�� naukowo teori� przek�adu winien zaznajomi� si� z takimi dzie�ami, jak wspomniana powy�ej praca E.A.Nidy, ponadto z angielskich pozycji J.C.Catforda "A Linguistic Theory of Translation", z francuskich Georges Mounin "Lee Problemes theoriques d.e la traduction", z polskich w pierwszym rz�dzie O.Wojtasiewicza, "Wst�p do teorii t�umaczenia". Wszystkie wy�ej wymienione pozycje, z wyj�tkiem ostatniej, s� czysto j�zykoznawczym uj�ciem zagadnienia i nie kwestionuj� mo�liwo�ci dokonania adekwatnego 8 przek�adu z jednego j�zyka na drugi. Roman Jakobson uj�� to lapidarnie: "cokolwiek da si� powiedzie� w jednym j�zyku, da si� r�wnie� powiedzie� w drugim". Jest to spojrzenie j�zykoznawcy, kt�ry g��wn� funkcj� j�zyka upatruje w funkcji komunikatywnej. Literaci i pisarze znacznie pesymistyczniej zapatrywali si� na t�umaczenia, np. Hilary Belloc pisa�, �e to daremny trud. Tym niemniej sam si� szeroko zajmowa� dzia�alno�ci� przek�adow� i czyni� to z powodzeniem. Podobnie wyrazi� si� w XIV w. Dante, a w XVII Cervantes. Pisarze, a wymieni�am nazwiska, kt�re wesz�y do Panteonu literatury �wiatowej, tak odmiennie oceniali mo�liwo�ci t�umaczenia w por�wnaniu z j�zykoznawcami, gdy� stawiali niemo�liwy postulat. Chcieli by tekst przek�adu by� adekwatny w 100 procentach wobec tekstu orygina�u, by by� absolutn� transpozycj� zar�wno formalnie jak znaczeniowo: Oczywi�cie ten postulat, tj. absolutnej wierno�ci wobec formy i tre�ci orygina�u, nigdy nie mo�e by� spe�niony, jak to zobaczymy w nast�pnych rozdzia�ach. V ka�dym j�zyku mamy jemu w�a�ciwe warto�ci i struktury, jemu w�a�ciw� sk�adni� oraz skojarzenia leksykalne i emotywne, zrozumia�e ca�kowicie tylko w obr�bie danej kultury i danego obszaru j�zykowego /native speaker/. Nie przekre�la to w zadym wypadku mo�liwo�ci poprawnych t�umacze�, zar�wno literackich, jak naukowych, kt�re innymi �rodkami wyrazu oddadz� komunikat pierwotny z maksymaln�, mo�liw� do osi�gni�cia adekwatno�ci�; aczkolwiek zawsze b�dzie ona tylko cz�ciowa, a nie 100%. 0.3. Czy wobec tego istnieje nieprzek�adalno��? Osobi�cie widz� dwie dziedziny nieprzek�adalne, pierwsza 9 to poezja, druga to fragmenty tekstu �ci�le zwi�zane z kultur� danego obszaru j�zykowego. W t�umaczeniu pierwszej, tj. poezji, na j�zyk obcy mamy do czynienia z powt�rn� tw�rczo�ci� poetyck�, kt�r� w j�zyku niemieckim s�usznie nazwano Nachdichtung. Jest to tworzenie nowego utworu poetyckiego na wz�r pierwowzoru. Mianem pe�nowarto�ciowej tw�rczo�ci w obr�bie Nachdichtung mo�na okre�li� taki utw�r jak Tawimowskie t�umaczenie wiersza Puszkina: "Burja mgloju niebo krojet", czy Mickiewiczowskie t�umaczenia Goethego. Natomiast wyra�enia nieprzet�umaczalne, zebrane w poka�nej ilo�ci w ksi��ce O.Wojtasiewicza, dotycz� takich jednostek leksykalnych jak: monet /dolar zostaje w ka�dym j�zyku dolarem, a rubel rublem/, ta�c�w ludowych, stroj�w dawnych epok, militarii itp. Nie s� to jednak zespo�y wyraz�w b�d�ce w pospolitym i cz�stym u�yciu, poza oczywi�cie systemem monetarnym, gdzie zastosowanie transferu leksykalnego i stosowanie nazwy obcej w przek�adzie jest ca�kowicie zrozumia�e. Przek�adalno�ci i nieprzekladalno�ci po�wi�cimy osobny rozdzia�. 0,4. Je�eli na proces t�umaczenia spojrzymy jako na nauk� lingwistyczn�, to mie�ci si� on w obr�bie szerszego dzia�u nauki o komunikacji. Dawniej teoretycy przek�adu interesowali si� t�umaczeniem ko�cowym, tj. wynikiem procesu przek�adowego, by�a to dziedzina literatury. Nauka o t�umaczeniu jest nauk� j�zykoznawcz� z zakresu j�zykoznawstwa stosowanego. T�umaczenie jest niezb�dne wtedy, gdy nadawca i odbiorca nie maj� tego samego j�zyka. Proces t�umaczenia mo�emy przedstawi� graficznie. 10 T = tekst orygina�u t = tekst przek�adu Ow = Odbiorca wt�rny /t�umacz/ Nw - Nadawca wt�rny /tlumacz/ Warunki powstawania procesu tlumaczenia, T�umaczenie jest procesem pracy nad tekstem oryginalu, w wyniku kt�rego powstaje tekst przekladu /TT------ t/. T : : t jest funkcjonalnie ekwiwalentne. Odbiorc� wt�rnym jest w tym procesie t�umacz, gdy� nie dla niego by� tekst orygina�u pisany, jest on r�wnocze�nie nadawc� wt�rnym, gdy� nie jest autorem orygina�u a jedynie wt�rnego komunikatu. Teksty T : . t s� wtedy funkcjonalnie ekwiwalentne, gdy� mo�na ich u�ywa� wymiennie. 0.5. Na zako�czenie przytocz� w�oskie znane powiedzenie traduttore, traditore, czyli t�umacz - zdrajca, w znaczeniu fa�szerz. Obieraj�c sobie zaw�d t�umacza, maj�c przed oczami jako cel u�atwienie porozumienia mi�dzy lud�mi, musimy w ci�gu dalszych rozwa�a� zar�wno teoretycznych jak praktycznych zada� k�am przekonaniu, �e t�umacz jest z konieczno�ci fa�szerzem. Musimy, jak m�wi nasz wieszcz, zabiega� o to, "by j�zyk gi�tki wyrazi� wszystko co pomy�li g�owa", czy te� co podsuwa tekst orygina�u. 11 Drog� do tego jest, poza studiami obcych j�zyk�w, nawyk czytania i to zar�wno w obcym jak i w�asnym j�zyku. Zw�aszcza j�zyk rodzimy student�w domaga si�, by by� karmiony pi�kn� i jasn� polszczyzn� na co dzie�. Bo usilne automatyzowanie struktur obcoj�zycznych przez lektur�, �wiczenia audytoryjne, laboratoria j�zykowe daje interferencj� obcej struktury r�wnie� w polszczyzn�. A prasa te� nie zawsze daje najlepsze wzory. R o z d z i a � I POZYCJA T�UMACZA W SPO�ECZE�STWIE. RZUT OKA NA HISTORI� T�UMACZENIA POCZ�WSZY OD STARO�YTNO�CI. SYLWETKI PIERWSZYCH T�UMACZY � 1.0. W uwagach wst�pnych m�wili�my, �e t�umacz trudni si� zawodowo zbli�eniem mi�dzy narodami, �e posiadanie kadry wykwalifikowanych t�umaczy jest konieczno�ci� dla kraju, zar�wno z powod�w gospodarczych jak i kulturalnych. Wymiana my�li, wymiana idei naukowych i osi�gni�� technicznych, tak osza�amiaj�cych w XX wieku, wymagaj� natychmiastowego rozprzestrzenienia w �wiecie, kt�ry dzi�ki �rodkom masowego przekazu stal si� ma�y. Powiedzieli�my sobie r�wnie�, �e t�umacz jest w tej dzia�alno�ci niezast�piony i pe�ni zaszczytn� rol� cz�owieka, kt�ry przyczynia si� do porozumienia mi�dzynarodowego. Nawiasem m�wi�c, ranga t�umacza powinna rosn�� odwrotnie proporcjonalnie do tego, jaki jest zasi�g terytorialny jego ojczystego j�zyka. Obszar polszczyzny jest tak niewielki w skali �wiatowej, �e ka�dy kulturalny i wykszta�cony Polak zmuszony jest w wielkim stopniu do korzystania w pracy zawodowej z literatury obcoj�zycznej, lub do pos�ugiwania si�, j�zykami obcymi w mowie. W konsekwencji Polak korzysta i jest uzale�niony od pracy t�umacza, bo nawet w�r�d pracownik�w nauki rzadko kto korzysta jedynie z obcych orygina��w, obywaj�c si� bez t�umacze�. 13 � 1.1. W niniejszym rozdziale b�dziemy si� zajmowa� teori� przek�adu zar�wno w rozwoju historycznym, jak i obecnym stanem nauki o przek�adzie. Teoria przek�adu nie jest podr�cznikiem dla t�umaczy, zadaniem jej jest opis procesu t�umaczenia i skierowanie my�li na problemy, kt�re napotyka t�umacz w swej dzia�alno�ci przek�adowej. � 1.2. Rozpocz�� wypada od ustalenia terminologii, gdy� tytu� "teoria przek�adu" jest tylko z pozoru jednoznaczny. Mo�emy m�wi� o pogl�dach t�umaczy bardzo odleg�ych, gdy� fakty t�umaczenia z jednego j�zyka na drugi si�gaj� staro�ytno�ci nawet. przed laty�skiej i greckiej hegemonii kulturalnej. W tym wypadku trudno u�ywa� terminu teoria, gdy� teoria zak�ada system wyabstrahowany i �wiadomy. Tym niemniej t�umacze mieli swoje pogl�dy i dawali im nieraz pisemny wyraz. Natomiast naukowa teoria przek�adu jako usystematyzowany zbi�r zasad metodologicznych zmierzaj�cych do transpozycji tekstu jednego j�zyka na inny j�zyk, powstawa�a powoli w zwi�zku z rozwojem filologii, kt�ra jak wiemy - w epoce renesansu wyodr�bnia si� spo�r�d nauk filozoficznych. Najbli�sza nam czasowo jest j�zykoznawcza teoria przek�adu, o kt�rej m�wili�my w rozdziale wst�pnym, �e jest niedawno wy�onion� odr�bn� dyscyplin� naukow� w ramach j�zykoznawstwa stosowanego. Jak ka�da teoria, najpierw nieusystematyzowana i nie maj�ca pretensji do naukowo�ci, tak i teoria przek�adu wyros�a  praktyki. Pierwotni t�umacze, niejednokrotnie opatrywali swoje prace komentarzami lub uwagami wyja�niaj�cymi w�asn� wersj� przek�adu, nie kusz�c si� o stworzenie systemu. Zbieraj�c powy�sze uwagi mo�emy je usystematyzowa� i nazwa� przedfilologicznymi teoriami 14 t�umaczenia. Dopiero z rozwojem filologii, jak powiedzieli�my powy�ej, i przyj�ciem praktyki krytycznej edycji tekstu pierwotnego autora, r�wnie� t�umacze i teoretycy przek�adu, zaczynaj nabiera� szacunku i to bardzo powoli, do tego co by�my dzi� nazwali prawem w�asno�ci autorskiej. Copyright jest zdobycz� XX w. i na razie dotyczy tylko tekst�w drukowanych i ich edycji, bo panuje zupe�na dowolno�� w inscenizacjach i ekranizacjach tych samych tekst�w i nikt nie odpowiada za ich zniekszta�cenia i przerabianie. Gdy cofniemy si� par� wiek�w wstecz podobna dowolno�� w odniesieniu do czerpania z cudzych tekst�w by�a powszechna r�wnie� w druku i to przede wszystkim w t�umaczeniach. Postulaty wierno�ci przek�adu wobec tekstu pierwotnego autora nale�� do rzadko�ci, nawet je�li by�y s�ownie formu�owane, jak to czyni� Etienne Dolet "La Maniere de Bien Traduire", Lyon 1540, czy Aleksander F.Tytler, "Essay on the Principles of Translation", Edynburg 1790. Dzie�ami ich zajmiemy si� w nast�pnym rozdziale. G�osicieli swobodnego obchodzenia si� z orygina�ami by�o znacznie wi�cej, do nich nale�y renesansowy poeta i prozaik Joachim du Bellay we Francji. Surowy John Dryden jest zwolennikiem lu�nej parafrazy, " cala plejada polskich t�umaczy zar�wno z�otego wieku literatury polskiej jak i O�wiecenia s� zwolennikami lu�nej. parafrazy, jak Bohomolec, Dmochowski, Adam Kazimierz Czartoryski. Wracaj�c do poprzedniego toku naszych rozwa�a� powiedzieli�my, �e rozw�j nowoczesnej filologii wni�s� do teorii t�umaczenia poj�cie wierno�ci i dociekliwie bada� stosunek s�ownej do tre�ci przek�adu. Z wyodr�bnieniem j�zykoznawstwa w ostatnim pi��dziesi�cioleciu w osobn� dyscyplin� naukow� o znacznym 15 stopniu �cis�o�ci, opieraj�c� si� o fizyk� /akustyka/ oraz matematyk� /statystyka/, powsta�a j�zyk oznacza teoria przek�adu, kt�ra opisuje mechanik� dzia�ania j�zyka i przenoszenia struktur jednego j�zyka w ekwiwalentne struktury obcoj�zyczne. Zupe�nie odr�bny problem w ramach j�zykoznawczej teorii przek�adu stanowi� t�umaczenia maszynowe, polegaj�ce na zakodowaniu sformalizowanych struktur jednego j�zyka i zaprogramowanym t�umaczeniu ca�ej struktury na obcy j�zyk przez maszyn�, tj. komputer. � 1.3. E t y m o 1 o g i a. Polski wyraz 't�umacz' tak jak niemiecki Dolmetscher, wywodzi si� od s�owa talami, kt�re oznacza m�wi�cego. Rzymianie nazywali t�umacza interpres, kt�ry to termin przechowa� si� w wersji interprete /fr./ i interpreter /ang./. Pierwotni t�umacze, jak widzimy z etymologii tych wyraz�w, byli t�umaczami mowy, co jest zrozumiale, gdy� szeroki odbiorca, jak by�my dzi� powiedzieli - by� analfabet�. Zbyt �atwo za-pominamy, �e nawet w Europie powszechna znajomo�� pisania, datuje si� dopiero od XIX w., czyli od nieca�ego stulecia. A publiczno�� czytaj�ca i pisz�ca w Europie przez d�ugie lata pos�ugiwa�a si� przy pisaniu, zw�aszcza dziel powa�nych, �acin�. To te� dopiero wiek XVIII przynosi zwrot w warstwie o�wieconej, do u�ywania w ' pi�mie j�zyka narodowego. I w�wczas jeszcze, co w takich warunkach zrozumia�e, trzymano si� stylu i sk�adni wzorowanej na gramatyce �aci�skiej - gdy� by�a to jedyna gramatyka, kt�rej uczono w szko�ach. J�zyki klasyczne uwa�ano za j�zyki wzorce, do kt�rych nale�y upodobnia� i nagina� j�zyk pospolity. Oczywi�cie mowa nie odzwierciedla�a w tej mierze wzor�w �aci�skich, gdy� w mowie nie u�ywa si� skomplikowanych form syntaktycznych z ich zjawiskami hipotaksy i parataksy. � 1.3.1. Wracaj�c do etymologii stwierdza, �e w j�zyku francuskim przed RVI w. u�ywano wyrazu "truchement", a nie dzisiejszego "traducteur", w Anglii za� w XIV w. m�wiono "translateur" i tym terminem z dodatkiem !'grand" okre�lano Chaucera. W polszczy�nie zar�wno czynno�� t�umaczenia, jak i efekt ko�cowy otrzyma�y w drugim j�zyku, nazywamy t�umaczeniem. Przy tym u�ywamy wymiennie dw�ch termin�w: t � u m a c z e n i e i p r z e k � a d, oraz m�wimy "przet�umaczy�" lub "prze�o�y�" na j�zyk obcy, czy te� z obcego j�zyka. W�a�ciwie s�uszniej jest m�wi� o t�umaczeniu na drugi j�zyk /L2/, nazywaj�c j�zyk orygina�u j�zykiem pierwszym /L1/. A wi�c przet�umaczy� znaczy przetransponowa� tekst ustny lub pisemny z L1 na L2. Zachowujemy tu symbol L przyj�ty w literaturze dla j�zyka /language, langue/. � 1.3.2. Si�gnijmy do definicji s�ownikowych. s�ownik Lindego daje nast�puj�ce definicje: /-/ t�umaczenie: przek�adanie, przek�ad, prewod; /-/ t�umaczy� . z j�zyka na j�zyk przek�ada�; /-/ przek�ad . z j�zyka na j�zyk przet�umaczenie. W s�owniku warszawskim Kar�owicza widniej� nast�puj�ce has�a: /-/ t�umaczenie: czynno��, t�umaczy� ksi�gi z francuskiego j�zyka, t�umaczenie �cis�e, dowolne. /-/ przek�ady . przek�ad pisma, prze�o�enie z jednego j�zyka na drugi. Przek�ad staranny, dok�adny, dos�owny, poprawny. 17 Mimochodem warto zaznaczy�, �e s�ownik ortograficzny Jod�owskiego i Taszyckiego /wyd. 1967/ notuje tylko jedn� form� graficzn� wyrazu t�umaczy�, pomijaj�c form� "t�omaczy�", wobec tego t� ostatni� b�dziemy uwa�a� za form� archaiczn�. Wprawdzie s�ownik nie jest wzorcem i norm� dla mowy, a tylko jej graficzn� rejestracj�, tym niemniej przy pos�ugiwaniu si� terminologi� naukow� nale�y d��y� do jej maksymalnego ujednolicenia. S�ownik terminologii j�zykoznawczej /Z.Go��b, A.Heinz, K.Pola�skl/ podaje jedynie has�o "maszynowe t�umaczenie", /ang./ machine translation, automatic translation, /fr./ traduction automatique, /niem./ automatische Ubersetzung, /ros./ maszynnyj pierewod! T�umaczenie nie maszynowe nie figuruje jako has�o j�zykoznawcze w powy�szym s�owniku, co jest niew�tpliwie brakiem, zw�aszcza, �e w literaturze naukowej na ten temat powsta� jeszcze jeden termin, na razie nie przyswojony polszczy�nie, mianowicie /ang./ "human translation", dla odr�nienia t�umaczenia dokonywanego przez cz�owieka od t�umaczenia maszynowego. Angielskie "translation" tak jak /fr./ "traduction" i /niem./ Uebersetzung jest zacie�nione znaczeniowo jedynie do t�umaczenia pisemnego. Dla t�umacze� ustnych, czy to symultanicznych czy konsekutywnych, istnieje termin /ang./ interpretation, /fr./interpretation, /niem./ dolmetschen. Powstaje pokusa dla polskiego teoretyka przek�adu, by r�wnie� przyswoi� polszczy�nie to wygodne rozr�nienie i zachowa� dla t�umacze� pisemnych termin "t�umaczenie" a dla ustnych t�umacze� pos�ugiwa� si� terminem "przek�ad". Ale w�wczas rodzi si� trudno�� ze znalezieniem jednoznacznego terminu dla ludzi trudni�cych si� t�umaczeniami i osobnego terminu dla trudni�cych si� przek�adami. T�umacz jest wyrazem ustabilizowanym w polszczy�nie; je�li w literaturze przedmiotu zacie�nimy ten termin do t�umacza tekst�w pisanych, w�wczas trzeba uku� nowy termin odpowiadaj�cy /ang./ interpreter czy /niem./ Dolmetscher. . Istnieje wprawdzie w j�zyku polskim wyraz interpretator, ale ma on inne znaczenie leksykalne. Oznacza kogo�, kto komentuje i wyja�nia. Utworzenie wyrazu "przek�adacz" nie by�oby szcz�liwe, gdy� nie jest to termin zgrabny, to te� przyj�o si� m�wi� na zjazdach i kongresach o "t�umaczu tekstowym'� dla t�umacza pisma oraz o "t�umaczu kabinowym" dla przek�adaj�cego mow�. Praktyka ta, przyj�ta w�r�d polskich t�umaczy nie jest najszcz�liwsza, gdy� nie jest �cis�a z punktu widzenia j�zykoznawstwa, nazywanie tekstem jedynie tekstu pisanego. Tekst dla j�zykoznawcy jest prymarnie tekstem mowy. S�ownik "Concise English Dict". /wyd. V/ podaje nast�puj�c� definicj�: Interpreter : one whose office is to translate orally in their presence the words of persons speakig different LL. I.arouesa obja�nia: interprete : personae qui rend les mots d'une langue par les mots d'une autre langue. Nazwy szk�l t�umaczy, takich jak genewskiej L'Ecole des Interpretes czy lipskiej Dolmetscher Schule, wskazuj� jednoznacznie, �e szkol� t�umaczy kabinowych; takiej precyzji nie uzyska�y w polskiej nazwie "Szko�a t�umaczy ". � 1.4 H i s t o r i a . Zanim zajmiemy si� teoriami przek�adu w dalszych rozdzia�ach, przyjrzyjmy si� pokr�tce historii przek�adu. T�umaczenie jest bardzo dawno znan� czynno�ci�, znan� tzn. praktykowan�. Nie by�o wi�kszo�ci nauk wsp�czesnych, nie wykszta�ci�a si� filologia jako odr�bna ga��� nauki, nie by�o j�zykoznawstwa, a istnia�y t�umaczenia, wobec tego istnieli r�wnie� t�umacze. Wiemy, �e ju� kodeks Hammurabiego by� t�umaczony z j�zyka babilo�skiego oko�o 2100 r. przed n.e. A Septuaginta zawdzi�cza sw� nazw� nawp� legendarnemu zespo�owi 70 �yd�w aleksandryjskich, kt�rych dzie�em by� przek�ad Biblii na j�zyk grecki. Otwieraj�c Studium Przekladowe Pen-Clubu l2.III.1953� w auli UW, Jan Parandowski, prezes Pen-Clubu, powiedzia�: "Za t�umaczem stoi prastara i czcigodna tradycja, od Septuaginty wyrusza �w wspania�y orszak t�umaczy Biblii, id�cy przez wieki i narody, ze �w. Hieronimem na czele, autorem Wulgaty". A my dopowiemy sobie: i Lutrem, kt�ry t�umacz�c Bibli� na j�zyk niemiecki w XVI w. da� podwaliny pod Hochdeutsch, czyli j�zyk wykszta�conej elity. W tym samym szeregu kroczy w Anglii Tyndale i Covendale, kt�rzy id�c w tej dziedzinie za has�ami Odrodzenia i Reformacji, daj� j�zyk narodowy Biblii angielskiej; podobnie post�powali t�umacze Biblii kr�la Jakuba /1611 r./, tzw. wersji autoryzowanej /authorised version/ ,kt�ra wesz�a jako skarb do literatury angielskiej. Nie spos�b jest zrozumie� ogromnej ilo�ci aluzji poezji i literatury angielskiej, je�li si� jej nie zna. Rozpocz�li�my od zbioru Hammurabiego i od Biblii, by ukaza�, jak daleko si�gaj�c� tradycj� mo�e si� poszczyci� zaw�d t�umacza. W zasi�gu naszej kultury, tzn. kultury wyros�ej z basenu morza �r�dziemnego, za ojca t�umaczy dziel literackich nale�y uzna� Liwiusza Androniucusa, kt�ry prze�o�y� Odysej� z greki na �acin� oko�o 130 roku przed n.e., staj�c si� jednocze�nie ojcem literatury rzymskiej. I ju� w tym odleg�y wypadku napotykamy zjawisko, kt�re towarzyszy niemal wsz�dzie powstaj�cej literaturze narodowej a mianowicie na fakt, �e pocz�tki literatury by�y prawie zawsze t�umaczeniami, zar�wno tekst�w sakralnych jak literatury pi�knej. 1 J.Parandowski, Wst�p do dzie�a zbiorowego,0 sztuce t�umaczenia pod red, K. Rusinka, Zak�ad Narodowy im.Ossoli�skich, Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1955. Z bogatego skarbca dawnych kultur i wiek�w, czerpa� pierwotny odwa�ny t�umacz narodowy i przesadza� na w�asn� gleb�, oddawa� w�asnym, nie ukszta�towanym cz�sto j�zykiem, obc� my�l i rytm - ci�gnie dalej prezes PenClubu. Pionierskiej tej pracy zawdzi�czamy wi�cej ni� si� na co dzie� pami�ta. Przez d�ugie wieki, zwane �rednimi, skarbce literatury greckiej i my�li filozoficznej greckiej by�y dost�pne Europie jedynie za po�rednictwem rzymskich t�umaczy. Bez winy z ich strony, nie by�y to t�umaczenia wierne, przeciwnie roi�y si� od potkni��. Tym niemniej sta�y si� milowymi s�upami dla o�wiecenia Europy'� . M�wili�my za Parandowskim o Liwiuszu Andronikusie, jako pierwszym t�umaczu literackim. Historia nie zanotowa�a jego dziej�w, inaczej jest z autorem dostojnej Wulgaty, �w. Hieronimem w IV w. n.e. Po�rednio swym odleg�ym wp�ywem dotyka on literatury polskiej; z jego Wulgaty dokona� Wujek polskiego przek�adu Pisma �w. Niestety nie mia� Wujek tej iskry talentu co Luter, to te� w kszta�towaniu si� pisanej polszczyzny przek�ad jego nie odegra� takiej roli jak przek�ad niemiecki Lutra. Maj� te� t�umacze swego m�czennika: jest nim Etienne Dolet /1509-1546/ z Orleanu. Nie mniej bogata posta�, typowo renesansowa. On to wprowadzi� do j�zyka francuskiego s�owa "traduction" i "traducteur", u�yte po raz pierwszy przez Roberta Etienne w 1959 r. Edmond Cary, znany t�umacz i wyk�adowca genewskiej szko�y t�umaczy, pisze o nim, �e to najwi�kszy francuski teoretyk przek�adu. W czasach, w kt�rych �y�, a s� to czasy reformacji, t�umaczenia sta�y si� spraw� religijn� i polityczn�. Przek�adami i t�umaczeniami interesowa�a si� i Sorbona i kr�l. W 1540 r. Dolet publikuje - jak si� to w�wczas nazywa�o - traktat: "I.a Maniere de Beau traduire d'une langue en autre". Jest to kr�tki artyku�, m�wi�c dzisiejszym j�zykiem, znajduj�cy si� obecnie w Bibliotece Narodowej w Pary�u. Nie b�dziemy tutaj wylicza� postulat�w autora, pozostawiaj�c je do przysz�ego rozdzia�u. Zanotujemy jedynie niezwykle dzieje cz�owieka, kt�ry odkrywszy jako 17-letni m�odzieniec �acin�, zakocha� si� w Italii i w staro�ytno�ci. �y� 37 lat, pisa�, t�umaczy�, wydawa�, korespondowa� z Erazmem i zadar� z niejednym. Cieszy� si� dobr� i z�� s�aw�. Dosta� si� do wi�zienia, gdzie na skutek oskar�e� cenzor�w o niewierne t�umaczenie Platona, kwestionuj�ce nie�miertelno�� duszy, zosta� spalony na stosie w 1546 r. Edmond Cary w ksi��ce "Les grands traducteur francais" tak ko�czy jego biografi�: Entienne Dolet sp�on�� na stosie za zdanie w�o�one w usta Sokratesa". La mort ne peut rien sur toi car tu n'es pas si pret a deceder, et quand tu seras decede, elle n'y pourra rien aussi, attendu que tu ne sera plus rien du tout" /-/. De la statue qui lui fut erigee, il ne reste depuia la guerre qu'un socle vide, comme pour illustrer les mots qui l'on mene su bucher. Mais le sens profond de la phrase se verifie avec eclat, avec ou sans statue, Etienne Dolet a acquis l'immortalite. Wracaj�c do historii t�umaczenia trudno jest ustali� dat�, kiedy mo�emy m�wi� sensu stricto o przek�adach, a nie o przer�bkach, adaptacjach, parafrazach i czerpaniu z cudzych dzie�, niejednokrotnie bez podawania nazwisk sutor�w. To co tu m�wimy odnosi si� do tekst�w literackich i naukowych, czyli do pi�miennictwa �wieckiego, gdy� je�li chodzi o teksty sakralne, od.pierwszej chwili obowi�zywa�a tu �cis�o�� i rygorystyczna wierno�� wobec orygina�u. Dlatego pierwszymi t�umaczeniami, w pelnym znaczeniu tego s�owa, s� t�umaczenia biblijne. Natomiast praktyka t�umaczy w odniesieniu do literatury pi�knej by�a rabunkowa, aczkolwiek dzie�o wt�rne, je�li t�umacz by� artyst�, mog�o by� utworem artystycznym przewy�szaj�cym pierwowz�r, jak to mia�o miejsce z Szekspirem, niefrasobliwie czerpi�cym w�tki z dziel wsp�lczesnych mu, lub te� niezbyt odleg�ych dramatopis�w jak Green. Nazwiska tych ostatnich pami�tamy tylko dlatego, �e wyni�s� je na Parnas wielki Stratfordczyk. Cofaj�c si� wstecz w literatur� pi�kn� przed Szekspira mo�emy powiedzie�, �e wieki �rednie nie ceni�y pozycji t�umacza gdy� ludzie wykszta�ceni czytali po �acinie. Tym niemniej pozycje en vogue, jak "Consolationes" Boecjusza, mia�y swych g�o�nych t�umaczy, mamy angielskie t�umaczenie tego dzie�a, dokonane przez kr�la Artura. Za jego czas�w terminy angielskie translate, oznacza�y zar�wno t�umaczenie jak kompilowanie. Flora Amos Roes w swej pracy przytacza wypowiedzi �redniowiecznych t�umaczy, s� to przedfilologiczne teorie prze- k�adu i dotycz� przek�ad�w poezji. "�mier� nic ci nie zrobi, bo jeszcze nie umierasz a gdy umrzesz, te� nic ci nie zrobi, gdy� nie b�dziesz w�wczas istnia�". /-/ Z pomnika, kt�ry mu wystawiono, nic nie zosta�o poza nagim postumentem, jakby dla ilustracji s��w o nico�ci, kt�re go doprowadzi�y na stos. Ale g��boki sens tych s��w sprawdza si�, gdy� posiadaj�c pomnik, czy te� b�d�c go pozbawionym, Etienne Dolet sta� si� nie�miertelny. Jak wiemy poj�cie t�umacza nie by�o w�wczas terminem precyzyjnym, m�wili�my uprzednio, �e Chaucer by� przez swych wsp�czesnych nazwany grand translateur. Publiczno�� czytaj�ca, jak by�my dzisiaj powiedzieli, nie w�ada�a biegle j�zykiem angielskim /w dwa wieki po naje�dzie Norman�w/, jej j�zyk "had no savour before a clerk"2. Ludzie pi�ra nie pos�ugiwali si� w pi�mie ma�o jeszcze scalon� angielszczyzn�. Romanse �redniowiecznej Europy opiewa�y po francusku czyny Aleksandra Macedo�skiego czy kr�la Artura, lub wojn� troja�sk�. By�y to kompilacje na poly ba�niowe, traktowane jako fakty historyczne. Nale�y sobie uprzytomni�, �e t�umacz �redniowieczny przeklada� z manuskrypt�w, kt�re by�y niedoskona�e, gdy� zar�wno trudno czytelne jak i r�ni�ce si� mi�dzy sob� na skutek wariant�w wprowadzonych przez kopist�w. Okres El�bieta�ski cechuje rozkwit humanizmu; greka i �acina s� znane w tym czaeie nawet kobietom, np. korespondencj� c�rek Tomasza More z ojcem by�a prowadzona po �acinie. Jednak w tym czasie /XVI w./ zapotrzebowanie kulturalne i polityczne na t�umaczenie na j�zyk 1 Flora Amos Ross, Early Theories of Translation, Nowy York, Columbia Univ., Press, 1920. 2 "Nie by� mi�y dla uszu wykszta�conego cz�owieka". 24 angielski wzrasta. J�zykiem nauki jest wci�� �acina i d�ugie jeszcze lata nikt nie o�mieli�by si� pisa� innym j�zykiem rozprawy naukowej /vide Kopernik, Newton/. W RVI w. obserwujemy to samo zjawisko w ca�ej Europie, mianowicie t�umacze skar�� si� na ub�stwo j�zyka rodzinnego. Tak uskar�a si� angielski t�umacz Erazma /Richard Tawerman/, tak skar�� si� polscy pisarze z�otego wieku naszej literatury. Zapewne nie chodzi im o "s�abo��" struktury, gdy� w j�zyku m�wionym trudno�ci im ona nie sprawia�a, lecz o brak �rodk�w wyrazu w niewyspecjalizowanym jeszcze j�zyku w odniesieniu do poj�� abstrakcyjnych. Przyjrzy si� bli�ej t�umaczom z�otego wieku w Polsce przy omawianiu przek�ad�w Biblii na j�zyki narodowe. Dzi� wiemy, �e przek�adalno�� i ni nie dotycz� wewn�trznej budowy j�zyka, lecz idiomatyki i wszystkiego tego, co jest rzeczywisto�ci� pozaj�zykow�, odbit� w j�zyku powsta�ym w obr�bie innej kultury. A wi�c dotycz� struktury powierzchniowej j�zyka i w znacznej mierze zale�� od czynnik�w zewn�trznoj�zykowych. Nie zmienia to w niczym faktu, �e t�umacz musi przede wszystkim doskonale rozumie� tekst orygina�u, a je�li poszczeg�lnych wyraz�w nie rozumie, musi pyta� s�ownik�w i autorytet�w, by nie pope�nia� ra��cych b��d�w /jak w powie�ciach kryminalnych t�umaczonych w Expresie Wieczornym: ,�za�o�y�a zudwestk�"; ciekawe, co ma czytelnik pod tym rozumie�/. W RVI w. przy rozszerzaniu si� zakresu u�ycia j�zyk�w narodowych, dostrzegamy wzbogacenie zasobu j�zyko "Sou wester" jest to kapelusz marynarski o op�ywowych liniach ze stosunkowo szerokim rondem zwisajcym na plecy, po kt�rym ma sp�ywa� woda, 25 wego tych ostatnich przez wprowadzanie przez t�umaczy w obieg nowych s��w. W pierwszym rz�dzie s� to wyrazy obce, wzi�te z realii biblijnych, ale r�wnie� nast�puje renesans form archaicznych, Przyk�adowo zacytuj� podr� do Indii Zachodnich i Wschodnich Edena; wydawca tej ksi��ki /XPI w./ �wczesny Anglik, odczu� jako obce wtr�ty nast�puje wyrazy: dominatore, ponderous, dictionaries, portentous, antique, despicable, solicitate, homocide, destruetive, prodigious, s�owa, kt�re raczej kojarzyliby�my z najazdem Norman�w. Dalszy t�umacz angielski nazwiskiem Floris, przek�adaj�c w 1603 r. esej Montaignea, pisa� w przedmowie, �e u�y� celowo szeregu _ s��w pochodzenia francuskiego, bo j�zyk angielski ma do�� si�y by je sobie przyswoi�. Oto niekt�re z nich: conscientious, endear, tarnish, comport, efface, facilitate, amusing, debauching, effort, emotion. Zn�w sk�onni byliby�my uwa�a�, �e s� to s�owa, kt�re wesz�y do angielszczyzny z najazdem Norman�w w %I w. Rozdzia� ten nie porusza teorii przek�adu, to znaczy nie podaje �adnych usystematyzowanych pogl�d�w poszczeg�lnych autor�w o sztuce i praktyce t�umaczenia. Obejmuje on okres przed powstaniem filologii jako nauki, na d�ugo przedtem zanim etyka pisarska wytworzy�a poj�cie copyrightu i plagiatu. To te� granica mi�dzy przek�adem, parafraz�, na�ladownictwem i zwyk�ym okradaniem cudzych tekst�w by�a p�ynna. Mi�dzy innymi G�rnicki wydaj�c swojego "Dworzanina" parafrazuje bez podania �r�d�a utw�r W�ocha Castiglione "Il Corteziano". Z tego rzutu oka na wczesn� histori� przek�ad�w i ' pierwszych t�umaczy mo�na - podsumowuj�c - stwierdzi�, �e praca ich by�a pionierska i niedoceniana. Pionierska zar�wno w rzemio�le przekladowym, jak i w wysi�ku ukszta�towania �rodk�w wyrazu. Niedoceniana zar�wno z braku zrozumienia potrzeby, jak i ludzkiej nieufno�ci wobec poliglot�w, ludzi zafascynowanych j�zykiem i pi�knem niedost�pnym dla innych. Te czasy min�y bezpowrotnie. Dzi� ranga t�umacza i potrzeby pracy przek�adowej s� zrozumia�e w szerokich kr�gach spo�ecze�stwa. Aby warsztat przysz�ych t�umaczy nie przynosi� im wstydu i by zapobiec panoszeniu si� kulawych t�umacze�, gdzie "dame d'honneur" staje si� "pann� z honorem", a "choir boy" - "ch�opcem z ch�ru", zajmiemy si� od przysz�ego rozdzia�u teorii przek�adu. "Dame d'honneur" oznacza dam� do towarzystwa a "choir boy" to ministrant. i F L R o z d z i a I II PRZEDFILOLOGICZNE I FILOLOGICZNE TEORIE T�UNIAC ZTIA � 2.0. Wraz z wynalezieniem druku w ko�cu XV w. rozpoczyna si� era cywilizacji pisanej. Przedtem manuskrypty by�y nieliczne i niezwykle kosztowne to te� kszta�cenie sz�o przez s�owo. I jest rzecz� do dyskusji, czy nasza cywilizacja zyska�a, czy str�ci�a przez fakt, �e s�owo od czas�w Odrodzenia jest w sta�ym regresie. Liczy si� pismo, kultur� zachowuje si� w pi�mie, a nie w ustnym przekazie, uczy si� z ksi��ek, a wi�c. z pisma. Gdyby dzi� powiedzie� na wyk�adzie: "prosz� nie zapisywa� i uwa�a�, uchwyci� tok my�li i zapami�ta�" - powsta� by od razu sprzeciw. Zapami�tanie s�owa m�wionego jest dla cz�owieka XX w. rzecze niezwykle trudn�, tak dalece przesta� wierzy� swemu uchu i pami�ci, a nauczy� si� drog� wzrokow� wch�ania� ca�y zas�b wiadomo�ci. Wprawdzie radio i kino i XX w. zn�w podnios�y rang� s�owa m�wionego, a teatr czyni� to zawsze, ale pozostaje faktem, �e przekaz kultury idzie przez pismo. � 2.1. Wymienili�my jako jednego z pierwszych teoretyk�w przek�adu Etienne Dolet i zaznajomili�my si� z jego smutnym losem. Oto jakie zasady g�osi� w wydanej przez siebie w Lyonie publikacji: Za Maniere de Beau Traduire. . 28 1. T�umacz powinien doskonale rozumie� autora i zagadnienie, kt�re t�umaczy. To jest punkt wyj�cia dowodz�cy bystrej inteligencji. Ktokolwiek pisa� o t�umaczeniu, domaga� si� znajomo�ci j�zyka. Ale znacznie mniej by�o takich, kt�rzy uwa�ali za rzecz najwa�niejsz� znajomo�� zagadnienia, kt�re jest omawiane w oryginale. Dolet uwa�a znajomo�� przedmiotu opiewanego za prymarne w stosunku do znajomo�ci form j�zykowych. Jest to niezwykle wa�ne twierdzenie, zw�aszcza w odniesieniu do t�umacze� technicznych i naukowych. Znajomo�� przedmiotu, jak wskazuje praktyka, daje dobr� wersj� przek�adu. Prace z dziedziny chemii powinien t�umaczy� chemik, a z metalurgii - metalurg. 2. Co do znajomo�ci j�zyka obcego, Dolet nie wchodzi w rozwa�ania, kt�ry j�zyk ma t�umacz zna� lepiej: czy /j�zyk orygina�u/ czy L2 /j�zyk przek�adu/. Pisze, �e ma zna� oba j�zyki doskonale. Jako dygresj� nale�y tu powiedzie�, �e w ci�gu d�ugich lat pracy przek�adowej, ka�dy t�umacz robi si� specjalist� w pewnych dziedzinach i nale�y d��y� do tego, by si� swojej dziedziny trzyma�, jak r�wnie� j�zyka na kt�ry si� t�umaczy. Nasze niepokoj�ce do�wiadczenia dziwol�g�w j�zykowych we wlanym j�zyku zmuszaj� teoretyk�w do zwr�cenia uwagi na fakt, �e interferencja j�zykowa dzia�a w dw�ch kierunkach: albo przenosz�c rodzime struktury na obce, albo obce na rodzime. 3. Trzecia zasada E. Dolet poleca nie stosowa� w przek�adzie t�umaczenia s�owo w s�owo, lecz t�umaczy� sens. Ilustruje sw�j wyw�d przek�adem poezji gdzie pozwala zmienia� cale wiersze. Dzi�, jak powiedzieli�my we wst�pie, uwa�amy t�umaczenie wierszy za wt�rna; tw�rczo��, Nachdichtung, tym niemniej oryginaln� ca�ko - 29 wicie w stronie formalnej, kt�r� z trudem tylko by nazwa� t�umaczeniem. 4. Czwarta zasada E.Dolet jest niezwykle ciekawa, gdy� zestawia m�ode j�zyki /jak m�wi barbarzy�skie/ z wielkimi j�zykami klasycznymi. Pami�tajmy, �e w�wczas t�umaczono na og� wszystko z j�zyk�w klasycznych, kt�re mia�y nies�ychany presti�. Ot� Dolet postuluje, by bogactwo leksykalne klasycznych j�zyk�w zast�powa� prostymi wyrazami u�ywanymi przez wszystkich "le langage commun". By�o to wymierzone przeciw ogromnej ilo�ci neologizm�w �aci�skich i greckich panosz�cych si� bez potrzeby w epoce Renesansu, gdy� to uchodzi�o za naukowo��. Tylko niekt�re z nich dochowa�y si� we wsp�czesnej francuszczy�nie. Dzi� podobne kalki id� z Ameryki i panosz� si� w �wiecie, gdy� stamt�d przychodzi ca�y szereg technicznych wynalazk�w i usprawnie�. I m�wimy non-stop czy non-iron. U nas zjawisko to jeszcze nie stanowi gro�nego problemu, ale pomy�lmy o m�odych narodach afryka�skich czy azjatyckich, gdzie ca�a terminologia techniczna zostaje przyswojona z j�zyka obcego. Lub o Indiach, w kt�rych wci�� naj�atwiejszym �rodkiem komunikacji werbalnej jest j�zyk angielski, w�a�nie z racji wyspecjalizowania s�ownictwa w tych wszystkich naukowych dziedzinach, w kt�rych hindi, urdu czy bengalski nie wykszta�ci�y w�asnego rejestru /idiomu/, jak r�wnie� na zasadzie stanowienia lingua franca na ogromnym terytorium Indii. 5. Ostatnia z zasad E.Dolet postuluje takie zorganizowanie materia�u przek�adowego, by szczeg�y nie przyt�acza�y ca�o�ci kompozycji. By ca�o�� by�a zgrabna i elegancka. W tym celu poleca t�umaczom s�ucha� wybitnych orator�w. E.Dolet jest przedstawicielem przedfilologicznych teorii przek�adu. Po s g j nauki zajmuj�cej si� krytyczn� interpretacj� tekstu si�gaj�cej do orygina��w dzie� klasyk�w przypada na Renesans. W pi�knym dziele Iiuizingi "Koniec �redniowiecza" mo�emy wy�ledzi� w�r�d korespondencji Erazma z Rotterdamu usi�owania, by dotrze� do �r�de�, do orygina�u klasyk�w. Dzi� nale�y przypomnie�, �e by�o to w�wczas nieraz ryzykowne dla wydawcy,� gdy� dotyczy�o nie tylko dzie� filozof�w greckich i poet�w znanych dotychczas z przekazu �aci�skiego, ale rozci�ga�o si� r�wnie� na teksty sakralne. Si�ganie do �r�de� poga�skich w celu e m e n d a c j i tekst�w Biblii by�o poczytywane niemal za �wi�tokradztwo. Co� z tej mentalno�ci, kt�ra zabrania�a medykom kraja� trupy ze wzgl�du na szacunek nale�y cia�u ludzkiemu. Tym niemniej oczarowanych klasyk� fanatyk�w, bo do takich niew�tpliwie nale�a� Dolet, nie powstrzymywa�y zakazy Sorborny. � 2.2. Spo�r�d plejady renesansowych t�umaczy wybierzmy jeszcze jednego Francuza Jacques Amyot /15131593/, kt�ry b�d�c preceptorem dzieci kr�lewskich i kapelanem kr�lestwa otrzyma� polecenie przet�umaczenia "�ywot�w s�awnych m��w" Plutarcha. "Vies paralleles" sta�y si� ksi��k� podziwian� i czytan� przez pokolenia. Dzi�ki Amyot, Plutarch prze�ywa� drugi okres s�awy' w j Europie, mo�e g�o�niejszy ani�eli w Cheronei w 125 r. przed n.e., gdzie �y� i tworzy�. Wiemy, �e czyta� j� m�ody Bonaparte �e moda na j�zyk francuski rozprzestrzeniaj�ca si� w XVIII w. w Europie /ku niezadowoleniu Mickiewiczowskiego Podkomorzego/, zanios�a �ywoty ; S�awnych M��w do Polski, gdzie sta�y si� obowi�zkow� lektur� w szko�ach m�odych rycerzy i szlachcic�w, jako wzory godne na�ladowania. Wracaj�c do t�umaczenia Amyot'a, poprzedzi� on je rozwa�aniami teoretycznymi, w kt�rych domaga si�, by nie tylko stara� si� o wierno�� zda�, ale r�wnie� upodobni� si� do autora orygina�u. "Gdy� zachowa� jedynie sens zda� by�o by to jak gdyby robi�c kopi� portretu zachowa� podobie�stwo twarzy, ale odmieni� cz�onki osoby portretowanej i zrobi� grubasa z kogo� delikatnego lub odwrotnie". Postulaty Amyot'a, ze wszech miar s�uszne, nie ustrzeg�y go od licznych usterek rzeczowych, kt�rych cz�onek Akademii Francuskiej Meziriac �yj�cy w sto lat po Amyocie wyliczy� dwa tysi�ce. P�niejsi teoretycy tlumacze: ukuli zwrot "Les belles infideles" dla t�umacze� pi�knych ale nie �cislych. Zwrot ten utrwalil si� nie tylko we francuszczy�nie, dzi� jeszcze czytaj�c sprawozdania z seminarium t�umaczy w 1963 r. w Uniwersytecie Warszawskim spotykamy prelegent�w g�osz�cych, �e t�umaczenie jest jak kobieta, albo wierna i brzydka, albo pi�kna i niewierna. Tak to przek�ady okre�lane jako "Les belles infideles" z okresu kr�la-s�o�ce, przetrwa�y w �wiadomo�ci t�umaczy do dzi�. Pozwol� sobie broni� Amyot'a przed drobiazgow� krytyk� akademik�w francuskich. Jaki cel przy�wieca� jego t�umaczeniu? �ci�le pragmatyczny. Chcia� da� pi�kn� i buduj�c� lektur� publice francuskiej, napisan� j�zykiem czytelnym, j�zykiem popularnym. Natomiast krytyka pochodzi z Francji Ludwika XVI o wiek p�niej, ze �rodowiska Akademii Francuskiej, a wi�c �rodowiska puryst�w j�zykowych i naukowc�w ��daj�cych �cis�o�ci. Zgoda, �e Amyot pope�nia b��dy rzeczowe, �e nie zna nazw wiatr�w greckich, �e myli rangi b�stw mitologicznych. Ale dokona� wielkiej rzeczy, bo da� czytaj�cej publiczno�ci "bestseller". Chwalimy go nie za usterki, a za wdzi�k i lekko��, za popularyzacj� �ywot�w Plutarcha, za ich przeniesienie na grunt francuski i szeroko-europejski. Warsztat t�umacza w tym wypadku nie sta� na wysoko�ci zadania, je�li mierzymy kryteriami p�niejszymi, tj. wymaga� filologicznych, ale by� pionierem i by� artyst� jako t�umacz z greckiego i w tym trzeba mu odda� nale�ny ho�d. Ponadto ubra� swe t�umaczenia w tak jasny j�zyk, �e stal si� na d�ugie lata niedo�cig�ym wzorem dla t�umaczy. Edmond Cary nazywa go "figure en chef pour toute la traduction fransise"1. � 2.3. Podobnie jak na Zachodzie i w Polsce w XVI w. szerokim nurtem rozwija si� propaganda j�zyka narodowego, jak w�wczas m�wiono pospolitego. Jak wiemy Stanis�aw Orzechowski, pisarz polityczny, podj�� trud pisania po polsku "0 rzeczach, kt�re polskim j�zykiem nigdy /.../ przedtem w Polszcze traktowane nie byly"2. Ogromne ilo�ci przek�ad�w pojawiaj�ce si� w epoce Renesansu podejmowane przez wybitych pisarzy rodz� uwagi o pracy t�umacza. Otwiera je wat� Anonima do traktatu Parkowicza3. Formu�uje on zasad� dobrego przek�adu, by nie t�umaczy� s�owo przez s�owo, lecz szuka� w�a�ciwego odpowiednika dla nazwania danej rzeczy w j�zyku, na kt�ry si� przek�ada. Polszczyzna w XVI w. wypiera�a �acin� zar�wno z dokument�w, jak i na sejmikach, oraz niemczyzn� w s�dow 1"Czo�owym reprezentantem t�umaczy francuskich". 2 M.R.Mayenowa, Walka o j�zyk w �yciu i literaturze staropolskiej, PIW, Warszawa 1955. 3 Wst�p - Anonim do Jakuba Parkowicza, Traktat o ortografii polskiej, 1440 r. Rkps Bibl Jag. 1961 /odpis sprzed 1486 r./. Przek�ad J.�o�, J�zyk Polski, 1913. 33 nictwie miejskim. Ksi��� Albrecht Pruski skupia w Kr�lewcu /1540-1560/ �ywy o�rodek literacki i wydawniczy polski, gdy� polszczyzna dawa�a mu wp�yw na sprawy polskie. Staje si� ona broni� w rozpowszechnianiu teorii reformacji przez protestant�w i arian, dlatego spotyka si� z wrog� postaw� duchowie�stwa. Piotr Skarga dedykuj�c swe "�ywoty �wi�tych" Annie Jagiellonce powiada: "... czytaj�e to i u�ywaj ku zdrowiu twemu zbawiennemu, a o go�e si� Pismo nie ku�,... zw�aszcza na polskie wy�o�one"1. Przek�adami Pisma �w� zajmiemy si� w osobnym rozdziale, gdy� zar�wno historycznie jak i teoretycznie stanowi� one odr�bny dzia� w teorii przek�adu, poniewa� do przek�adu tekst�w sakralnych stosowano inne kryteria. Ale tu ju� widzimy, �e by�y to sprawy w�wczas gor�ce i roznami�tniaj�ce. Przegl�daj�c bibliografi� dawnych t�umaczy polskich widzimy, �e wzorem swych poprzednik�w na Zachodzie, zamieszczali przedmowy w swych przek�adach, w kt�rych wypowiadali w�asne teorie t�umaczenia. Wypowiedzi poszczeg�lnych autor�w streszczam wed�ug pracy Teresy Tatarkiewicz, "0 polskich teoretykach przek�ad�w w XTIIII w. i na prze�omie XIX w / "Przegl�d Humanistyczny" nr 4, 1959 s. 71-89/� � 2.3.1. "Chronologicznie wiek XVIII otwiera Franciszek Bohomolec /1720-1784/, kt�ry prze�o�y� Goldsmitha "Diariusz wikarego" oraz szereg innych utwor�w. Bohomolec ukaza� sw� teori� przek�adu w "Rozmowie o j�zyku polskim", napisanej po �acinie, a przet�umaczonej na polski przez jego ucznia. Tam te�' g�osi: "�e nie 1 Drukarnia Radziwi�lowska, 1579 r., wyd. 2 z 1583� Bibl. Nar. XII w. 457/II. na slowo a na rzecz w t�umaczeniu ogl�da� si� nale�y". Z kolei Kajetan W�gierski /1735-1787/ w przedmowie do przek�adu "Pigmaliona" Rousaeau pisze, �e stara� si� by� r�wnym Roueseau i "�ywo�� my�li i moc wyraz�w odda� jak najwierniej". Franciszek Xawery Dmochowski, wielki wielbiciel literatury klasycznej, prze�o�y� Iliad�, 9 ksi�g Eneidy, dwie Ody Horacego, "S�d Ostateczny" Younga i aczkolwiek zar�cza, �e "ani od my�li, ani od porz�dku orygina�u si� nie oddala�", polszczy swobodnie nazwiska antycznych bohater�w i do poematu Younga wstawia strofy o wodzach i przewagach wojennych Polak�w. Tematem wci�� powtarzaj�cym si� w rozwa�aniach nad przek�adem jest postulat wierno�ci, jak widzimy - swoi�cie rozumianej. W po�owie XVIII w. nast�pi� du�y prze�om w stanie kultury umys�owej Polski. Utalentowani i mniej utalentowani wzi�li si� do przyswajania Polsce literatury obcoj�zycznej. Polsk� zala�y romanse francuskie drugorz�dnej warto�ci, co spotka�o si� z krytyk� powa�nych pisarzy. Pisze o tym J.U. Niemcewicz /1757-1841/ we wst�pie do t�umaczenia "Ma�gorzaty z Walencji", kr�lowej Nawarry" R�y de Caumonty de la Force /Warszawa 1781/, "Przekona jestem, �e w liczbie romans�w kt�rymi �wiat jest obecnie zarzucony daleko wi�cej jest takich, co umys� mog� ob��ka�". ��da, by t�umaczenie by�o wierne i ca�kowite, bez upi�ksze�, przer�bek i skr�t�w. Zach�ca r�wnie� do �mia�o�ci w t�umaczeniu i pos�ugiwania si� nowymi wyrazami tam, gdzie si� napotyka w oryginale na niecodzienny wyraz. Dwukrotnie wypowiada si� na temat przek�adu Adam Kazimierz Czartoryski, s�ynny m�� stanu. Jak wielu wybitnych ludzi swej epoki, nie b�d�c z zawodu pisarzem, interesowa� si� sztukami pi�knymi, teatrem, literatur�. W przedmowie do swej komedii "Kawa" pisze: "t�umaczy� literalnie jest to wokabularz spisywa�, t�umaczy� mylnie, jest to my�l przeistoczy�, pisa� dobrze - jest to my�le� dobrze, czu� dobrze i dobrze wyra�a� - jest czy� wspolem dowcip i smak..." R�wnie� drugi "statysta", Stanis�aw Staszic, przy okazji przek�adu Iliady Homera /1819/ wypowiada swe uwagi o t�umaczeniach, powtarzaj�c to, co m�wili poprzednicy o potrzebie rozumienia j�zyka i my�li autora orygina�u oraz obrazu, kt�ry autor bierze "z natury" - a wi�c w naturze t�umaczowi szuka� ich trzeba". Znakomity poeta Ignacy Krasicki /1735-1801/, kt�ry sam trudni� si� przek�adem, napisa� osobny - jak by�my dzi� powiedzieli - esej "Uwagi o t�umaczeniu ksi�g", gdzie wysoko ocenia prac� t�umacza i twierdzi, �e nale�y wyprowadzi� z b��du tych, co prac� t�umaczy uwa�aj� raczej za rzemios�o ni� za tw�rcz� prac� umys�u. Stawia nast�pnie wysokie wymagania t�umaczom, uj�te w kilka punkt�w. W postulatach tych na czo�o wysuwa znajomo�� nie tylko j�zyka, lecz "historii, obyczajno�ci, praw ludu, kt�rego dzie�a s� przek�adane", a wi�c m�wi�c dzisiejszym j�zykiem - rozumie wag� znajomo�ci etnografii kraju j�zyka, z kt�rego si� przek�ada. � 2.3.2. W�r�d przytoczonych przez Tatarkiewiczow� teoretyk�w przek�ad�w w mniejszo�ci s� ci, kt�rzy nakazuj� �cis�o�� i wierno�� t�umaczenia, jak Czartoryski i Krasicki. Wi�kszo�� zezwala na swobod�, przer�bki i usuwanie zbyt trudnych reali�w. Unikam przytaczania wypowiedzi o przek�adach poezji, gdy� jest to zupe�nie odr�bne zagadnienie od t�umacze� prozy oraz j�zyka poza-artystycznego. W przek�adzie poezji na pierwszy 36 plan wybijaj� si� zagadnienia wierno�ci zar�wno s�owu jak metrum. "Niemal ka�dy pisz�cy o j�zyku lub t�umacz, pocz�wszy od XVIII w. czul si� w obowi�zku sformu�owa� w tym wzgl�dzie postulaty i uwagi, powtarzaj�c lub trawestuj�c zazwyczaj my�li wyczytane u autor�w zachodnich" - pisze Piotr Grzegorczyk. � 2.3.3. Wac�aw Borowy2 wymienia lorda Roscommona jako pierwszego z dawnych teoretyk�w t�umacze�, kt�ry domaga� si� wierno�ci /1684/. S� to wskaz�wki dla t�umaczy poezji, a lord Roecommon wyra�a je metrum. Radzi przy tym na�ladowanie autora: "najlepsz� wskaz�wk� da tu sam autor, zni�aj si�, gdy on si� zni�a, wzno� si�, gdy on si� wznosi". W ci�gu wiek�w wi�cej by�o g�os�w dewaloryzuj�cych t�umaczenia ni� obro�c�w. Dante w XIV w. pisa�: "Nic z tego, co Muzy harmonijnie po��czy�y, nie da si� przenie�� na inny j�zyk bez ca�kowitej utraty swej s�odyczy". A jednak sam Dante zajmowa� si� t�umaczeniem. Cervantes by� zdania, �e "t�umaczenie z jednego j�zyka na drugi podobne jest do patrzenia na arras flamandzki od spodu". � 3.0. W XVIII wieku w Szkocji zaj�� si� teori� t�umaczenia Aleksander Fraser Tytler3. Tytler, profesor hi 1 P.Grzegorczyk, Problematyka t�umacze�,Szkic biograficzny, 0 sztu�e t�umaczenia, Zaklad Narodowy im.Ossoli�skich, VVroc�aw-iVarszawa-Krak�w 1955, e. 463. 2 W.Borowy, Dawni tenretycy przek�adu w zbiorze: 0 sztuce t�umaczenia, Zak�ad Narodowy im. Oasoli�skich, Wroclaw-Warszawa-Krak�w 1955. 3 A.F.Tyther, Essay on the Principles of Translation ed. Everyman s, Edinburgh 1907. etorii w Edynburgu, by� sam wybitnym humanist�, znal j�zyki niemiecki i hiszpa�ski, z kt�rych przek�ada�. 1vychowary by� na literaturze staro�ytnej, by� wi�c wszechstronnie powo�any, jako erudyta i t�umacz praktyk, do wypowiadania si� na ten temat. Uwa�a� siebie za pierwszego brytyjskiego teoretyka t�umacze�, ale zapomina o t�umaczeniach �redniowiecznych i el�bieta�skich oraz przedmowach, w jakie t�umacze zaopatrywali swoje przek�ady. Zwraca na nie uwag� Flora Ross Amos. Wprawdzie do XVI w. z regu�y, a nieraz p�niej, mianem t�umaczenia obejmowano r�wnie� kompilacje i powtarzanie historii zas�yszanych z obcego j�zyka bez podawania �r�d�a, ale zdarza�y si� i t�umaczenia wierne w najdrobniejszych szczeg�ach. Pozycja t�umacza w Anglii by�a nisko ceniona tak d�ugo, dop�ki wykszta�cona publiczno�� czyta�a po �acinie i francusku. Tytler jako teoretyk t�umaczenia zajmuje wybitne miejsce, na niego powo�uj� si� wszyscy zajmuj�cy si� po nim zagadnieniem teorii przek�adu w Anglii, a dzi�ki rozprawie Wac�awa Borowego jest r�wnie� dobrze znany w Polsce. Tytler stawia nast�puj�ce postulaty t�umaczeniu: "Dobrym t�umaczeniem nazwa�bym takie, w kt�rych warto�� orygina�u jest tak dalece przeniesiona do innego j�zyka, �e odbiorca mo�e przek�ad r�wnie dok�adnie rozumie� i z podobn� si�� odczuwa�, jak czytaj�c orygina�". "I would therefore describe a good translation, to be, that, in which the merit of the original work is so completely transfused into another language, as to be as distinctly apprehended, and so strongly felt, by a native of the country to which that language2 belongs, as it is by those who, speak the language of the original work". A.F.Tytler, On the Principles of Translation, s. 9. 38 Sformu�owanie to jest na tyle precyzyjne i nowoczesne, aczkolwiek nie j�zykoznawcze, �e. podobny postulat spotykamy w definicji t�umaczenia " Wojtasiewicza w rozprawie o teorii t�umaczenia. "Operacja t�umaczenia tekstu ,,., sformu�owanego w j�zyku A, na j�zyk B, polega na sformu�owaniu tekstu , w j�zyku B, kt�ry to tekst b wywo�a�by u jego odbiorc�w skojarzenia takie same lub bardzo zbli�one do tych, kt�re u odbiorc�w wywo�ywa� tekst _a. " Zasady dobrego przek�adu sformu�owa� Tytler zwi�le, s� to: 1. Przek�ad powinien dawa� zupe�n� transkrypcj� tre�ci dzie�a oryginalnego. 2. Styl i ca�y spos�b napisania powinien w przek�adzie mie� ten sam charakter, co w oryginale. 3./Przek�ad powinien mie� swobod� oryginalnej kompozycji. Powy�sze tezy Tytler zilustrowa� wielostronnie i popar� du�� ilo�ci� szczeg�owych przyk�ad�w, kt�re Borowy zast�pi� przyk�adami z t�umacze� na j�zyk polski. Polska egzemplifikacja stanowi wielk� warto�� rozprawy Borowego. Tytler stawia� ��dania obiektywne, chcia� by, przek�ad by� adekwatny, swobodny i odpowiada� stylem i charakterem orygina�owi. Zadziwiaj�ce jest jak wiele autorytet�w literackich wypowiada�o si� negatywnie o t�umaczeniach. � 3.1. Zar�wno Tytler, jak i p�niejsi teoretycy t�umacze�, np. Cauer, Thomson2, Postgate3 stawiali postu O.Wojtasiewicz,VJst�p do teorii t�umaczenia, Zak�ad Narodowy im.Ossoli�skich, Wroclaw-Warszawa-Krak�w 1957. 2 J.A.K.Thomson, Some Thoughts on Translation, London, 1915. 3 J.P.Postgate, Translation and Translators, Theory and Practice, I,ondon 1922. 39 lat natury subiektywnej, by czytelnik prZek�adu mi�� podobne wra�enia czy reakcje, jak czytaj�cy orygina�. Sprawa skojarze� wra�e� i reakcji odbiorcy jest nie tylko subiektywna, ale zupe�nie niewymierna, zw�aszcza gdy du�y okres czasu i r�nice kultur dziel� orygina� od przek�adu. Nie mamy �adnych danych, jak reagowa�a publiczno�� sprzed kilku wiek�w, czy tysi�cleci s�uchaj�c Ajschylosa i Sofoklesa, i nie mo�emy udowodni�, �e odbiera�a te same wra�enia, co nasza publiczno�� teatralna. Je�eli t�umaczenia Szekspira kusz� artyst�w ka�dego pokolenia, to dlatego, �e ka�de po swojemu odczytuje Szekspira - a wi�c odczytuje inaczej. Przegl�daj�c kolejno t�umaczenia np. Hamleta w Polsce, mo�emy studiowa� r�nice j�zyka i smaku czytaj�cej publiczno�ci, gdy� ka�de t�umaczenie dokonywane jest dla niej, dla publiczno�ci. I to zar�wno t�umaczenia literackie jak i pozaartystyczne, kt�re tu b�dziemy nazywa� przek�adami w j�zyku komunikatywnym. E.Hamilton, Three Greek Plays, New York, 1937. I R o z d z i a � III DOWOLNO�� I WIERNO� W PRZEK�ADACH TEKST�W LITERACKICH I SAKRALNYCH W OKRESIE POPRZEDZAJ.QCYM ROZW�J JZYROZNAWSTWA � 3.0. W poprzednim rozdziale zajmowali�my si� pogl�dami wczesnych teoretyk�w t�umaczenia jak Etienne Dolet czy Aleksander F.Tytler jak r�wnie� ca�ej plejady polskich pisarzy i t�umaczy doby O�wiecenia. Przytaczali�my ich pogl�dy i teorie w odniesieniu do t�umacze� literackich, w pierwszym rz�dzie klasycznych tekst�w poet�w i filozof�w greckich i rzymskich. Stwierdzili�my, �e obce im by�o poj�cie copyrightu je�li chodzi o tw�rczo�� niesakraln�, chocia� ze wzgl�du na szacunek jakim darzono staro�ytno�� i przesadne poj�cie o doskona�o�ci gramatycznej j�zyk�w klasycznych, nacisk sk�adni �aci�skiej na j�zyki narodowe by� przemo�ny. Gdy t�umaczono l�ejsze utwory, sztuki teatralne czy romanse, czerpano - jak to widzimy na przyk�adzie cytowanym Dworzanina G�rnickiego - pe�nymi gar�ciami z obcej tw�rczo�ci, parafrazuj�c j� i zmieniaj�c pod gust �wczesnej publiczno�ci. Powoli wraz z rozwojem filologii rodzi si� troska o czysto�� i wierno�� tekstu przek�adu wobec orygina�u. Gdy chodzi o poezj� wierno�� dotyczy s�owa i metrum. T�umacze zastanawiaj� si� jak odda� jamb, a jak aleksandryny; czasem niewolniczo na�laduj� metrum - jak Matthew Arnold oddaj�cy heksametrem Iliad� po angielsku. 41 Forma w poezji uwa�ana by�a i jest za r�wnie wa�ny element jak tre��. Rozw�j teorii przek�adu literackiego idzie w kierunku ��dania od t�umacza coraz dalej posuni�tej wierno�ci. Ale postulat wierno�ci wobec formy i tre�ci wci�� miesza si� z uwagami o konieczno�ci ulepszania czy przerabiania fragment�w orygina�u, by przek�ad uczyni� naturalniejszym czy zrozumialszym dla odbiorcy. Do XIX wieku panuje du�a dowolno��, np. zmienia si� znacz�ce nazwiska i tak mamy Szekspirowskiego Spodka i Chudog�b�. Czasem zmienia si� lokalizacj� na rodzim�. � 3.1. Wszystkie te licencje by�y dozwolone jedynie w obr�bie dziel �wieckich i tw�rczo�ci pozasakralnej. Zupe�nie odr�bn� i jedyn� pozycj� w historii przek�adu zajmuje Pismo �wi�te. Jest to dzie�o, kt�re by�o i jest t�umaczone na najwi�ksz� ilo�� j�zyk�w i dlatego jest nieocenionym punktem wyj�cia dla teorii t�umaczenia. Przy tym t�umacze Biblii od pierwszej chwili strzegli niezmienno�ci tekstu sakralnego i wobec braku znajomo�ci praw rz�dz�cych strukturami r�nych j�zyk�w, postulowali bardzo daleko posuni�t� wierno�� formaln�. To te� William Fulke /1583/ w "Defense of the Sincere and True Translation of the Holy Scripture" polemizuje z pogl�dem o konieczno�ci zachowania tej samej liczby s��w w t�umaczeniu Biblii. T�umaczy Biblii zajmowa�o nieustaj�c� zagadnienie, czy to samo s�owo angielskie u�yte w t�umaczeniu powinno stale stanowi� ekwiwalent odno�nego wyrazu orygina�u. Pytanie bardzo istotne przy bogactwie leksykalnym hebrajskiego, kt�ry dla naszych cel�w "obraz" czy "wizerunek!', angielskie "image","idol", posiada 13 odpowiednik�w leksykalnych zastosowanych w Biblii. Elxgene A.Nida, prezes ameryka�skiego Towarzy 42 stwa Biblijnego i jeden z najwi�kszych autorytet�w w dziedzinie teorii przek�adu, wszelkie trudno�ci przek�adu ilustruje fragmentami przek�ad�w Biblii na r�ne j�zyki. W artykule "Principles of Translation as Exemplified by Bible Tranelation"1 pisze, �e Biblia jest dzie�em t�umaczonym od II wieku n.e. i �e doczeka�a si� t�umacze� na 1109 j�zyk�w. Cyfra ta oznacza, �e 95 narodowo�ci posiada w�asne t�umaczenie Pisma �w., dokonane w przewa�aj�cej wi�kszo�ci w XIX i XX w. Interesuj�ce s� interpretacje i zasady przek�adu wczesnych t�umacze� Biblii, w�wczas, gdy m�ode j�zyki "pospolite" w dobie renesansu usi�owa�y przyswoi� sobie to dzie�o. 0 ile w dzie�ach �wieckich t�umacz m�g� sobie pozwoli� na dowolne zmiany, czy te� wple�� w�asn� opowie�� i nikt go za to nie pot�pia�, w odniesieniu do Biblii musia� by� wierne w najdrobniejszym szczeg�le. � 3.2. W Anglii przed ukazaniem si� w 1611 r. wersji autoryzowanej Pisma �w. /autoryzacja kr�la Jakuba i ko�cio�a anglika�skiego/, istnia�y ju� t�umaczenia na angielski. Takim by�o t�umaczenie biskup�w Tyndale czy Convedale. �rodowisko katolickie postulowa�o dos�own� wierno��, protestanckie czyni�o pr�by dostosowania przek�adu do ducha j�zyka narodowego, anglikanie w wy�ej wymienionej Biblii kr�la Jakuba zaj�li stanowisko kompromisowe. W prologu do wersji autoryzowanej, b�d�cej do dzi� w u�yciu w krajach anglosaskich, Parvey podaje, �e pewne konstrukcje sk�adni �aci�skiej nale�y zmieni�. S� to ablativus absolutus, kt�ry b�d�c jasn� i zrozumia�� konstrukcj� w �acinie, jest ciemn� i niezrozumia 1 R.Bower, Un Translation, Harvard U.P. Cambridge, 1l4ass, 1959, s. 1-31. 43 �� w angielskim i nale�y j� zast�pi� zdaniem pobocznym lub te� wstawi� zaimek wzgl�dny "which" i do��czy� wyja�nienie, np. "which runneth" co oznacza: "kt�ry biegnie". Jak widzimy wersja autoryzowana by�a t�umaczona z �aciny, ale por�wnywano w trakcie pracy r�wnie� inne przek�ady oraz hebrajsk� i greck� wersj� Biblii. Tyndale i Covendale, tak jak Erazm z Rotterdamu i Luter byli ojcami filologii czy te� jej prekursorami. Byli oni nie tylko wielkiej miary erudytami, ale r�wnie� mistrzami s�owa. Tyndale zak�ada�, �e pisze by by� zrozumia�ym dla "ch�opa ci�gn�cego p�ug", a wi�c �wiadomie podk�ada� s�owa b�d�ce w powszechnym u�yciu. Jednym z nich by�o podstawienie wyrazu "love" w miejsce dawniejszego "charity ". Je�li nad t�umaczeniami Biblii zatrzymuje si� d�u�ej, to dlatego, �e da�y one impuls do szerokiej polemiki, po�rednio zahaczaj�cej o teorie t�umaczenia. 5'V cytowanej ju� przedmowie do wersji autoryzowanej Biblii angielskiej, t�umacz wyra�a pogl�d, �e mo�na u�y� kolejno r�nych wyraz�w dla oddania tej samej rzeczy, s�usznie m�wi�c, �e chodzi o oddanie sensu, a nie trzymanie si� niewolniczo tekstu orygina�u. Tym niemniej do s��w w Biblii przywi�zywano niezmierne znaczenie. Po ukazaniu si� Nowego Testamentu w przek�adzie Tyndale'a oskar�ono go, �e �le przet�umaczy� trzy wa�ne wyrazy, tj. priest, church, charity /istniej�ce w dawnych przek�adach/ i wprowadzi� na to miejsce: seniors, congregation, love. Zarzucano mu, �e zgubi� s�owo, jak church, z kt�rego zrobi� "congregation". � 3.3. Na t�umaczenie Biblii niemieckiej Lutra /1522/ posypa�y si� r�wnie� nami�tne gromy za niezachowania "litery". Luter zareagowa� na nie niezwykle ostro, nazywaj�c w swej replice glupcami nie znaj�cymi niemczyzny tych, kt�rzy mu czynili zarzut o dodanie poszczeg�lnych wyraz�w w przek�adzie, nie istniej�cych w oryginale, aby przek�ad uczyni� ja�niejszym. "Weil ich ein Deutecher bin und die deutsche Sprache kenne"1 - to by�o ostateczne kryterium Lutra. Ze wzgl�du na przoduj�ce stanowisko Lutra w Reformacji jak r�wnie� wysok� rang� j�zykow� jego t�umaczenia, liczni t�umacze wzorowali si� na przyj�tych przez niego zasadach. Luter jest jednym � teoretyk�w, kt�rzy stworzyli pewien systematyczny zesp� zasad przek�adu, zebrany w li�cie "Sendbrief vom Dolmetecher/1530/, korzysta� z nich Tyndale.W swym li�cie do t�umaczy Luter wypowiada si� na temat nast�puj�cych zagadnie� 1/ zmiana szyku, 2/ u�ycie s��w posi�kowych i-modalnych, 3/ wprowadzanie sp�jnik�w, gdy wymaga tego j�zyk przek�adu, 4/ usuwanie terminologii irackiej i hebrajskiej, 5/ t�umaczenie wyrazu przez fraz� je�li tego wymaga dobro przek�adu, 6/ zmiana metafory na zwrot niemetaforyczny i vice versa, 7/ zwracanie uwagi na dok�adno�� egzegetyczn� i r�nice tekst�w w r�nych j�zykach Nie brak�o w�wczas konserwatyst�w, kt�rych gorszy�y takie zasady t�umaczenia w odniesieniu do sakralnych tekst�w. Np. Gregory Martin dowodzi�, �e autorytet Ojc�w Ko�cio�a jest wi�kszy ni� naukowc�w-egzeget�w. Bardziej nowatorscy byli t�umacze Biblii kr�la Jakuba, 1 "Gdy� jestem Niemcem i znam j�zyk niemiecki". ( 45 t�umacz�c sens nie s�owo w s�owo, co stwierdzali w przedmowie pt. "The Translators to the Reader". Zaciekawi mo�e czytelnika, �e pierwsi emigranci do Stan�w Zjednoczonych tzw. Pilgrim Fathers nie uznawali wersji autoryzowanej z 1611 r. i nie pozwolili mie� jej na okr�cie Mayflower jako wersji zbyt nowatorskiej. /W krajach anglo-saskich kopie Biblii znajduj si� w pokojach hotelowgch i kabinach okr�towych/. Nast�pnym s�ynnym t�umaczeniem Pisma �w. w Anglii by�o t�umaczenie Johna Wesleya w 1755 r. A w 1789 r. George Campbell z Aberdeen opublikowa� dzie�o o. zasadach poprawnego przek�adu Biblii, sam t�umacz�c Nowy Testament. W t�umaczeniu swoim opar� si� na poprzednikach, od �w. Hieronima poczynaj�c, oraz opisuj�c dok�adnie w czym od poszczeg�lnych poprzednik�w si� r�ni. Dokona� krytyki wersji autoryzowanej Biblii �w. Jakuba. Zrozumia�e jest, �e pisz�c przesz�o 150 lat po powitaniu tej wersji, rozporz�dza� znacznie dok�adniejsza i krytyczniejsz� egzegez� tekst�w. Zasady Campbella w odniesieniu do przek�adu Pisma �w. ma�o odbiegaj od postulat�w Tytlera stawianych poprawnym t�umaczeniom. Wed�ug Campbella: 1/ t�umaczenie ma odzwierciedla� sens orygina�u, 2/ odzwierciedla� geniusz j�zyka orygina�u oraz styl autora, 3/ oraz da� wra�enie oryginalnej lekko�ci i naturalno�ci. Na zako�czenie opisu t�umacze� angielskich Biblii przytoczymy tzw. English Revised Version, czyli wydanie zrewidowane /1881-1885/ oraz jego wersj� ameryka�sk�, tzw. American Standard Version /1901/. Autorzy t�umacze� przyj�li z �elaznej konsekwencji zasady t�umaczenia literalnego z greckiego i hebrajskiego i dali wersj� przek�adu bardziej archaiczn� ni� Biblia kr�la Jakuba. Oto przyklad: /2 kor.3 : 10/ "For verily that which hath been made glorius hath not been made glorious in this respect, by reason of the glory that surpasseth". Komentarz jaki Nida tu daje jest, �e s�owa wprawdzie s� angielskie, ale gramatyka nie, wobec czego nie mo�na doszuka� si� sensu. Ameryka�skie Towarzystwo Biblijne, kt�rego prezesem jest prof. Nida, oraz Wycliffe Bible Translators zatrudniaj� obecnie wielu j�zykoznawc�w i zajmuj� si� opisem strukturalnym tych j�zyk�w, na kt�re si� aktualnie dokonywuje przek�adu Pisma �w. � 3.4. R�wnie� w Polsce t�umaczenia Pisma �w. dostarczy�y okazji do uwag na temat zasad t�umaczenia. W Polsce wcze�niej ni� na Zachodzie wiek XVI jest z�otym wiekiem przek�ad�w Biblii, przy tym wszystkie obozy religijne prowadzi�y walk� o jej nale�yty przek�ad. Zajmuje si� tym zagadnieniem Nadolskil. Wypowiadano si� na temat dos�ownego i bardziej literackiego przek�adu. Przy tym wszyscy przytoczeni przez Nadolskiego t�umacze, g��wnie dziel teologicznych, �al� si� nad trudem prac przek�adowych i niedoskona�o�ci� j�zyka polskiego. W Biblii Leopolity /1561/ czytamy w przeds�owiu: "trudna rzecz jest jeden j�zyk drugim j�zykiem dostatecznie wyr�n��". Z niefortunnych spolszcze� Leopolity na�miewa si� inny t�umacz Biblii, Szymon Budny /1572/. "U niego publicanus - jawnogrzesznik, faryzeusz - liczymiernik". 0 swej w�asnej pracy tak m�wi /1574 r./, cytuj� za Nadolskim: "Najdziesz /.../ w tym moim przek�adzie nie ma�o, to jest �em niekiedy nie s�owo s�owem przek�ada�, wszak�e tylko tam, gdzie�by inaczej rzecz nasza nie cier 1 B.Nadolski, Doko�a prac przek�adowych w XVI w., "Pami�tnik literacki" z. 1-2, 1943, s. 475. pia�a i to z takim obwarowaniem, �e takie przek�adanie tam�e na kraju znacz� i zaraz w�a�nie przek�adam". Ubolewania nad niedoskona�o�ci� j�zyka polskiego w latach 155-tych /Kromer/, sze��dziesi�tych /Przasnyszanin/ i siedemdziesi�tych /H.Molecki/towarzyszom wszyskim przek�adom z dziedziny teologii w XVI w. Najbardziej znany z polskich t�umaczy Pisma �w., do dzi� b�d�cego w u�yciu, jest Jakub Wujek, kt�ry w 1593r. wydaj�c Nowy Testament, sformu�owa� zasady przek�adu i dal do nich szereg ilustracji. Wobec powagi Pisma �w., radzi�, by przek�ada� "s�owo w s�owo", ale dla jasno�ci przek�adu postulowa� porz�dek wyraz�w zmienia�, "kt�ry jest �aci�skim, na taki, kt�ry Polakom zwyczajniejszy". By� te� za tym, by "stare polskie s�owa zachowa�, ale gdy to potrzebne inne dodawa�". Zabawne nieraz - jak widzieli�my - by�y te spolszczenia. Przek�ad Wujka dotrwa� do naszych czas�w, w�r�d ludzi pokolenia �redniego znaj�cych Nowy Testament najcz�ciej utrwali�y si� wersety Wujka, aczkolwiek ma�o s� dzi� zrozumia�e. Np. "dosy� ma dzie� na swej n�dzy", co w nowszym t�umaczeniu uj�to "a chaque jour suffit sa peine",czyli parafrazuj�c oznacza to "nie martw si� na zapas". Polskie przek�ady Pisma �w. staj� si� w XVI w. broni� w rozpowszechnianiu teorii Reformacji i dlatego przeciw u�yciu j�zyka rodzimego wypowiada si� duchowie�stwo, g��wnie jezuici i kardyna� Hozjusz. Natomiast ubolewania nad ub�stwem j�zyka polskiego powtarzaj� si� kolejno we wszystkich epokach. Trud bowiem t�umaczy pragn�cych wprowadzi� j�zyk polski w miejsce �aciny w dziedzinach �ycia, w kt�rych polszczyzna nie wytworzy�a dot�d �rodk�w wyrazu, by� podw�jny. Nie tylko musieli opisa� sam� rzecz, ale poniek�d stworzyli dla tego opisu idiom. 48 Ko�cz�c rozdzia� o przek�adach Pisma �w, mo�emy zreasumowa�, �e w przewa�aj�cej wi�kszo�ci by�y to t�umaczenia literalne, s�owo za s�owem, a nawet wysilaj�c(r) si�, by zachowa� oryginalne formy grama i syntaktyczne. Tendencja do literalnego przek�adu Pisma �w nie jest bynajmniej wygas�a. Nida podaje, �e w ostatnich latach wydano angielsk� wersj� konkordacji tematycznej Biblii, gdzie usilowano, stale tym samym wyrazem angielskim oddawa� wyrazy hebrajskie i greckie. Ponadto starano si� r�wnie� na�ladowa� sk�adni�. Wszystko to wynika�o z naiwno�ci poj�� o j�zyku oraz z prze�wiadczenia, �e tekst Pisma �w. b�d�c natchniony nie mo�e by� ,zmieniany : � 3.5. We wst�pie m�wili�my o s�awnym przek�adzie Pisma �w. na j�zyk �aci�ski dokonamy przez �w. Hieronima, o kt�rym z tak� atencj� wyra�a si� Parandowski. Ale b3dania krytyczne tekstu przek�adu hieronimowego ukazuj� jak s�aba by�a jego �acina. W�a�ciwie wobec po�piechu w pracy post�puje bardziej jak wydawca ni� jak t�umacz. Oto pr�bki przytoczone przez Nid� /�uk 1:37/ odpowiedni tekst grecki oddaj� fraz�: non erit imposeibile apud Deum omne verbum, co jest tlumaczeniem s�owo za s�owo z greckiego i w tym na�laduje go Wujek "bo �adne s�owo nie jest niemo�liwe u Boga". W przek�adzie Castellia cytowanym przez Campbella /1786/ czytamy "nulla res est quam Deus facere non possit" co by s�uszniej by�o po polsku "nie ma rzeczy niemo�liwych dla Boga". W przytoczonych powy�ej zwrotach mauq! do czynienia jedynie z mniej lub wi�cej zrozumia�� wersj� przek�adu. Ale mamy wypadki zmiany komunikatu w zale�no�ci od przek�adu, z kt�rych ka�dy ma swoje imprimatur. U Wujka czytamy /Jan XX, 17/: "nie dotykaj mnie", w Biblii Tysi�clecia "nie zatrzymuj mnie"; kt�ry z biblijnych t�umaczy jest - jak m�wi Nida - natchniony, bardzo trudno odgadn��. Problem teologii krzy�uje si� tu z gramatyk�. Luter przechyla� si� na stron� poprawnej i zrozumia�ej wersji gramatycznej w j�zyku przek�adu. Przyczyni� si� w swoim wieku do wyrzucenia wielu dziwol�g�w j�zykowych z Biblii. Ale prawdziwym problemem dla t�umaczy Pisma �w. jest w mniejszej mierze gramatyka j�zyka, a w wi�kszej kultura i idiomatyka wbudowana w ten j�zyk, tak bardzo odleg�a dla p�niejszego t�umacza i czytelnika. Poniewa� jest to problem nie tylko w odniesieniu do Biblii, zajmiemy si� nim w osobnym rozdziale. W odwiecznym dla t�umaczy dylemacie: a/ formy i tre�ci w przek�adzie, b/ wierno�ci i dozwolonych licencji w odniesieniu do orygina�u, teoretycy przek�ad�w Pisma �w. niemal jednog�o�nie szanowali form� i wystrzegali si� licencji niejednokrotnie a� do zniekszta�cania samej zrozumia�o�ci komunikatu. R o z d z i a � IV NAUKOWA DEFINICJA T�UMACZENIA. PRZEK�AD JAKO ZAGADNIENIE J�ZYKOZNAWSTWA. MODEL OPISU J�ZYKA W RӯNYCH SZKO�ACH LINGWISTYCZNYCH W ZASTOSOWANIU DO PRZEK�ADU � 4.0. Teoria t�umaczenia mie�ci si� w dziale j�zykoznawstwa stosowanego. Czynno�� t�umaczenia jest czynno�ci� skomplikowan�. T�umacz stara si� zjawiska j�zykowe j�zyka orygina�u, czyli tekstu orygina�u, przekaza� w formie zjawisk j�zykowych j�zyka przek�adu. Dwa teksty orygina�u i przek�adu stoj� w stosunku do siebie w zale�no�ci, kt�r� mo�emy nazwa� w obu kierunkach t�umaczeniem. Je�eli jaka� jednostka j�zykowa /tekst/ w j�zyku L1 i inna jednostka j�zykowa w j�zyku L2 stoj� wobec siebie w takim stosunku, �e mo�emy powiedzie�, i� tekst AL1 stanowi r�wnowa�nik tekstu BL2, wchodzimy w zasadnicz� dziedzin� j�zykoznawstwa por�wnawczego i rozwa�amy specjalny dzia� zwany teori� t�umaczenia. Przy tym r�wnowa�no�� dotyczy nie tylko strony formalnej obu j�zyk�w, lecz tak�e kontekstu. Zgodno�� jedynie formalna nie stanowi przek�adu, lecz jest jego karykatur�. Za przek�ad uwa�amy dwa teksty w dw�ch r�nych j�zykach, kt�re mo�liwie w ten sam spos�b uczestnicz� w tej samej sytuacji. Przy tym w relacji tej adekwatno�� obu tekst�w nie jest nigdy pe�na, lecz proporcjonalna 51 i zmierzaj�ca do maksymalnej, osi�galnej dla tekstu danego urywka. B�dziemy j� w dalszym ci�g nazywa� ekwiwalencj� ma /ma = maksymalnie adekwatna/. � 4.1. Interpretacja lingwistyczna - pisze Z.Klemensiewicz - poszerza p�aszczyzn� nale�ytej oceny trudno�ci i b��d�w przek�adu. W t�umaczeniu zachodzi zjawisko specjalne kontaktu j�zykowego dw�ch j�zyk�w o dw�ch r�nych systemach. W wyniku dzia�alno�ci przek�adowej powstaje tekst odr�bny w j�zyku przek�adu, stoj�cy wobec orygina�u w stosunku maksymalnej ekwiwalencji. Przyjrzyjmy si� procesowi samego przek�adu. W rozdziale wst�pnym umie�cili�my nast�puj�cy diagram. Opis s�owny rysunku: W linii poziomej jest podane: TL1 kreska prostok�t kreska tL2 nad prostok�tem podane: L1 : L2 pod prostok�tem podpis: proces przek�adowy koniec opisu rysunku. W �rodku tego rysunku prostok�t ilustruje proces przyk�adowy. W procesie tym dwa odr�bne systemy j�zykowe, maj�ce w�asny uk�ad sk�adni i zale�no�ci jednostek funkcjonalnych wchodz� z sob� w kontakt, by przekaza� warto�� /komunikat/ tekstu orygina�u w tek�cie przek�adu. Relacje mi�dzy poszczeg�lnymi elementami tekstu w danym j�zyku sk�adaj� si� na jego znaczenie. Ot� relacje wewn�trzj�zykowe i zewn�trznoj�zykowe oraz kontekst sytuacyjny s� w ka�dym j�zyku sui generis. S� ca�kowicie odr�bne; ka�dy j�zyk ma w�asne kategorie i relacje syntagmatyczne oraz inne elementy rzeczywisto�ci j�zykowo relewantne, tj. wbudowane w j�zyk. Np. polszczyzna rozr�nia rodzaj gramatyczny i np. czasownik "poszed�" informuje formalnie /przez sw� ko�c�wk�/, �e podmiot jest rodzaju m�skiego. 52  4.2. Najog�lniej patrz�c na model jakiegokolwiek j�zyka naturalnego, stwierdzamy istnienie p�aszczyzny substancjalnej, tj. fonicznej w mowie, a graficznej w pi�mie, oraz p�aszczyzny gramatyczno-leksykalnej. Obie one sk�adaj� si� na formaln� p�aszczyzn� j�zyka. Ponadto istnieje p�aszczyzna kontekstu wbudowanego w j�zyk i kontekstu sytuacyjnego poza-j�zykowego. Opis s�owny tabeli o nazwie Model j�zyka /M.A.K.Hallidaya i J.C.Catforda/ Pierwsza kolumna : wiersz 1: Substancja wiersz 2: fonia wiersz 3: grafika Druga kolumna: wiersz 1: Forma wiersz 2: gramatyka leksyk Trzecia kolumna: wiersz 1: Kontekst wiersz 2: semantyka W kolumnie czwartej podano tylko tekst: Sytuacja ' pozaj�zykowa Koniec opisu tabeli W j�zyku L1 p�aszczyzna foniczna /wzgl�dnie graficzna/ nie stoi w �adnym stosunku ekwiwalencji do fonii /lub grafii/ tekstu przek�adu w L2 czyli substancja j�zykowa tekstu orygina�u nie stoi w zale�no�ci do substancji j�zykowej j�zyka przek�adu. f fonia L1 nier�wna f fonii L2 tak samo grafia L1 nier�wna grafii L2 T�umacz w czasie czynno�ci przek�adkowej dokonywuje wyboru pomi�dzy kategoriami i innymi elementami w j�zyku przek�adu i wybiera te, kt�re uwa�a za r�wnowa�niki o maksymalnej adekwatno�ci w stosunku do kategorii i innych element�w j�zykowych orygina�u. Ka�da kategoria j�zykowa w jednym j�zyku ma ca�y zestaw element�w j�zykowych w drugim j�zyku, kt�ry mo�e sta� si� potencjalnie jej r�wnowa�nikiem. 53 .Przyk�adowo we�my pierwsz� z brzegu spraw� przedimk�w. J�zyki s�owia�skie, a wi�c polski i rosyjski, nie maj� tej kategorii gramatycznej jako elementu sta�ego funkcjonuj�cego w grupie nominalnej przed rzeczownikiem. J�zyk angielski, francuski i niemiecki posiadaj� dan� kategori� i przy jej pomocy specyfikuj� grup� nominaln�. T�umacz musi si� decydowa�, czy w og�le opu�ci� dany element w przek�adzie, czy te� konieczne jest znalezienie ekwiwalentu w innej kategorii. Np. zdanie: "Smoking is not the [the podkre�lone] cause, or even a [a podkre�lone] cause, of cancer of the lung". "Palenie nie jest przyczyn�, ani nawet jedn� z przyczyn raka p�uc". Poszukujemy tych r�wnowa�nik�w w skali wyraz�w, grup wyrazowych i zda�, zawsze pami�taj�c o tym, �e relacje element�w j�zykowych w j�zyku przek�adu s� inne, a wi�c i znaczenie tekstu b�dzie tylko zbli�one, a nie identyczne. Nawet zwyczajna rozmowa t�umaczona przez nas na inny j�zyk wymaga w t�umaczeniu znacznie wi�cej ni� podstawiania s��w obcego j�zyka w miejsce orygina�u. Poprawna zmiana struktur na w�a�ciwe j�zykowi przek�adu nie daje gwarancji, �e t�umaczenie b�dzie adekwatne pod wzgl�dem oddania pe�nej tre�ci orygina�u. W j�zyku najbardziej nawet codziennym, komunikatywnym par excellence, mo�e ton, esprit ca�ej wypowiedzi by� przez t�umacza zniekszta�cony. Tak a propos t�umaczenia francuskiego "Rewizora" Gogola, powiedzia� cytowany ju� tu Edmond Cary, �e przet�umaczono s�owa, a nie przet�umaczono sztuki. � 4.3. Przyj�li�my na pocz�tku, we wst�pnym rozdziale, robocz� definicj� t�umaczenia; nale�y j� teraz uzupe�ni� teori� budowy j�zyka. Ta skr�towa definicja - m�wi�a o t�umaczeniach pisemnych, 54 obecnie powiemy z wi�kszym stopniem precyzji, �e chodzi o: zast�pienie fragmentu tekstu w j�zyku L o warto�ci /A/ przez r�wnowa�ny tekst w j�zyku L2 o warto�ci /A/ . Te dwa teksty maj� sta� wobec siebie w stosunku maksymalnej adekwatno�ci, innymi s�owami - maj� by� funkcjonalnie ekwiwalentne. Za warto�� uwa�amy w poj�ciu de Saussure'a znaczenie. Opis s�owny rysunku: w ramce podane: L1/A/ : L2/A'/ odst�p /ma/ koniec opisu s�ownego Teoria t�umaczenia formu�owana przez j�zykoznawc�w wprowadzi� winna opis lingwistyczny do relacji, jaka zachodzi w wyniku procesu t�umaczenia pomi�dzy tekstem orygina�u i przek�adu. Proces ten, jak powiedzieli�my, polega na znalezieniu r�wnowa�nik�w o maksymalnej adekwatno�ci dla poszczeg�lnych element�w tekstu orygina�u. Filologiczne teorie przek�adu ��da�y wierno�ci wobec my�li autora orygina�u. Poj�cia takie, jak wierno�� oraz my�l autora s� nie do przyj�cia w terminologii lingwistycznej, na skutek zbyt ma�ej ich precyzyjno�ci. Zast�pili�my poj�cie wierno�ci poj�ciem ekwiwalencji lub spolszczaj�c r�wnowa�no�ci. Przy tym nie odwo�ujemy si� do my�li aktora, kt�rej nie znamy, a do tekstu orygina�u; ��damy ekwiwalencji przek�adu wobec orygina�u, czyli przyr�wnujemy tekst AL1 do tekstu AL2. Teorie t�umaczenia formu�owane przez j�zykoznawc�w obracaj� si� w kr�gu tych samych zagadnie�, kt�re poruszali filologowie i tlumacze-praktycy. Dotycz� one relacji tekstu przek�adu do tekstu orygina�u. Ale punkt widzenia j�zykoznawcy jest inny, j�zykoznawca r�nicuje badanie, gdy� do rozwa�a� wprowadza znajomo�� poszczeg�lnych p�aszczyzn j�zyka i bada naukowo, w jakiej mierze 55 r�wnowa�niki przyj�te dla r�nych element�w j�zyka s� funkcjonalnie ekwiwalentne. J�zykoznawca traktuje nauk� o procesie t�umaczenia jako zagadnienie mieszcz�ce si� w teorii komunikacji. Proces t�umaczenia opisany jest przez j�zykoznawc�w jako proces uk�adania i nadawania tekstu przek�adu dla wt�rnego odbiorcy, kt�rym jest czytelnik przek�adu. Np. odbiorc� wt�rnym jest Polak czytaj�cy po polsku "Sk�pca" Moliera. 4.4. J�zykoznawcza teoria t�umaczenia oparta jest o: a/ analiz� tekstu orygina�u /formaln� i semantyczn�/ i ustalenie jednostek formalnych podlegaj�cych transpozycji, b/ ocen� zawartego w tek�cie orygina�u komunikatu, c/ analiz� tekstu przek�adu i por�wnanie obu tekst�w z punktu widzenia wt�rnego komunikatu i techniki doboru r�wnowa�nik�w tekstowych. Ad a/ Rozpatrzmy te trzy etapy. Pierwszym jest analiza tekstu orygina�u. Mo�na tekst orygina�u analizowa� z r�nych punkt�w widzenia, np. analizy literackiej, ale my postaramy si� patrze� okiem j�zykoznawcy. A wi�c patrzymy na tekst j�zykowy jako zestaw element�w tekstowych, kt�ry jest konstrukcj� skomplikowan�, zwo�on� ze znacz�cych element�w gramatyczno-leksykalnych, funkcjonuj�c w systemie. Analizuj�c j�zyk stwierdzamy odr�bny system w warstwie fonicznej j�zyka, to jest w jego postaci brzmieniowej, gdzie pewne zestawy fonem�w co� znacz�, czyli komunikuj�. Uk�ady wyraz�w w ka�dym j�zyku odzwierciedlaj� ponadto system gramatyczny, kt�ry jest swoisty i niepowtarzalny dla ka�dego j�zyka. Elementy foniczne i gramatyczne ka�dego j�zyka funkcjonuj� wed�ug systemu, tj. regu� i norm w�a�ciwych dla danego 56 j�zyka. J�zykoznawstwo ameryka�skie, g��wnie strukturalizm bloomfieldowski, podobnie jak szko�a praska, nie w��czaj� w opis j�zyka my�li, stoj�c s�usznie na stanowisku, �e metodami analizy naukowej mo�emy bada� tylko stron� formaln� j�zyka, natomiast nie mo�emy bada� my�li: Ale z tego nie wynika, �e nie ma zale�no�ci mi�dzy my�l� a mow�. Mowa jest wyrazem my�li i bez mowy, jak to p�niej wyka�emy, nie mo�e istnie� my�l. My�l pozawerbalna nie istnieje, jak to wykaza�y badania afazji i innych upo�ledze� mowy. Ka�dy j�zyk ma odr�bne �rodki wyrazu, bardzo istotnie zr�nicowane, je�li s� to r�ne typologicznie j�zyki /np. chi�ski , kt�rego jednostkami s� jednosylabowe wyrazy-morfemy, nieodmienne fleksyjnie, lecz zr�nicowane tonicznie/. Dopiero gdy sobie u�wiadamiamy r�nice wewn�trzne poszczeg�lnych system�w j�zykowych, mo�emy sobie u�wiadomi� jak skomplikowan� funkcj� jest transponowanie tekstu czyli przek�ad na inny j�zyk. Dot�d m�wili�my o trudno�ciach formalnych przek�adu wynikaj�cych z wewn�trznej budowy j�zyka, z jego gramatyki. Druga trudno�� dotyczy zasadniczej funkcji j�zyka, tj. komunikatu o rzeczywisto�ci, Tekst j�zykowy komunikuje nam fragmenty rzeczywisto�ci poza-tekstowej. Ot� ka�dy j�zyk sobie w�a�ciwymi �rodkami wyrazu, tzn. w�asnym systemem fonem�w, morfem�w, sk�adni itd., komunikuje o rzeczywisto�ci i przez fakt odr�bnej budowy j�zyka i odr�bnego zestawu leksyku i grup frazeologicznych daje nam inn� wizj� tej rzeczywisto�ci, inaczej klasyfikuje rzeczywisto��. � 4.4.1. Ta zale�no�� wiedzy o �wiecie od j�zyka znalaz�a sw�j wyraz w teoriach, w kra�cowej interpretacji w teorii B.Z.Whorfa, w kt�rej zale�no�� psychiki m�wi�cego od j�zyka oraz zale�no�� typu kultury od typu j�zyka 57 s� posuni�te do granic, w kt�rych przenikanie si� dw�ch kultur - a co za tym idzie t�umaczenie -staje si� niepodobie�stwem. Mamy tu wyeksponowan� odwrotn� ni� normalnie zale�no��, tj. psychik� i kultur� spo�ecze�stwa uzale�nione od j�zyka. Badaniu tej zale�no�ci B.L.Whorf po�wi�ci� lata pracy naukowej, wywieraj�c wielki wp�yw na rozw�j idei antropologicznych w j�zykoznawstwie. Po�wi�cimy mu wi�cej miejsca w rozdziale o przek�adalno�ci i nieprzek�adalno�ci. Do sformu�owania teorii, �e �wiat my�lowy cz�owieka /a wi�c i jego postrzeganie rzeczywiato�ci/ zwi�zane jest �ci�le ze struktur� jego j�zyka, doszed� Whorf badaj�c india�skie j�zyki Aztek�w z Meksyku i plemienia Hopi z Arizony. Obj�ta wsp�lnym mianem teoria Sapira-Whorfa ma swoich adherent�w i kontynuator�w do dzi�. Jest to teoria g�osz�ca subiektywizm poznania rzeczywisto�ci uwarunkowany j�zykiem m�wi�cego. Jak powiedzieli�my, przeczy ona mo�liwo�ci przek�adalno�ci, kt�r� przyjmuje ka�dy teoretyk przek�adu /traductabilite-translatability/. Ad b/ Ocena komunikatu zawartego w tek�cie orygina�u. Bli�ej zajmiemy si� lingwistyczn� warto�ci� tekstu omawiaj�c zagadnienie znaczenia. Tutaj tylko pokr�tce przypominamy, �e ka�dy tekst komunikuje we wszystkich p�aszczyznach j�zyka, gdy� to jest zasadnicza funkcja tekstu. A wi�c znaczenie tekstu m�wionego rozk�ada si� na foni�, morfologi�, gramatyk� i leksyk oraz kontekst sytuacyjny. Wszystkie razem wy�ej wymienione znaczenia sk�adaj� si� na pe�ne znaczenie tekstu. Poza tym mo�emy m�wi� o znaczeniu aluzyjnym czy emocjonalnym zrozumia�ym jedynie dla m�wi�cych danym j�zykiem jako rodzimym /native speakers/. Wyst�puje ono w elementach leksykalnych /np. archaizmy /, jak r�wnie� w aluzjach politycznych, religijnych, aluzjach do znanych wypadk�w w danym kraju i okolicy. 58 Ad c/ Analiza tekstu przek�adu musi wobec tego i�� dwoma torami - szuka� ekwiwalencji formalnej i dynamicznej dla znaczenie emocjonalnego i sytuacyjnego. Mo�emy przy tym r�wnocze�nie analizowa� przek�ad pod k�tem techniki doboru r�wnowa�nik�w tekstowych dla formalnej i dynamicznej ekwiwalencji. � 4,5. W oparciu o te trzy czynniki: a/ analiza tekstu orygina�u, b/ ocena zawartego w nim komunikatu, c/ analiza tekstu przek�adu mo�na budowa� nauk� o t�umaczeniu i nauczaniu samej techniki procesu t�umaczenia. R�wnie� w oparciu o powy�sze czynniki mo�na ustali�, jakie kryteria prymarne przyj�� t�umacz uk�adaj�c tekst przek�adu: a. Czy zastosowa� ekwiwalencj� dynamiczn� czy formaln� dla poszczeg�lnych fragment�w tekstu? /T�umaczenie wolne lub dos�owne, �ci�le, formalne, etc./ b. Jak zorganizowa� lingwistycznie komunikat w j�zyku przek�adu? /j�zyk naturalny, swobodny, �ywy, zdania proste czy te� sk�adnia rozwini�ta/. c. Jaka jest strata lub wypaczenie komunikatu w por�wnaniu z tekstem orygina�u? /b��dy, frazy nieprzetlumaczalne, elementy lingwistyczne tekstu zubo�a�e morfologicznie i syntaktycznie/. d. Jak wbudowano w tekst przek�adu informacje niezb�dne dla wt�rnego odbiorcy? /przypisy, wyja�nienia w tek�cie, adaptacje/. Przyk�ad: To him Catholic and Tamany was the same - Thomas Merton - The Seven Storey Mountain/ - przek�ad dos�owny: Katolik i Tamany by�o dla niego tym samym, jest niezrozumia�y. Je�eli t�umacz nie chce opu�ci� elementu "�amany" w przek�adzie, ma r�ne mo�liwo�ci wyboru. 59 1/ zostawi� wyraz "Tamany" i w przypisach wyja�ni�, �e "Tamany Hill" w Nowym Yorku by� miejscem spotka� skorumpowanych kongresman�w, a wi�c "Tamany" sta�o si� symbolem przekupstwa i nieuczciwo�ci; 2/ zast�pi� wyraz "Tamany" wyrazem "�apownik" czy "oszust" /gdy� takie jest znaczenie emocjonalne wyrazu "Tamany"/. Da�oby to przek�ad: katolik i oszust by�o dla niego tym samym. Mamy tu do czynienia z jedn� z najwi�kszych trudno�ci przek�adu, a mianowicie jakimi drogami nale�y wbudowa� w tekst przek�adu niezb�dne wiadomo�ci dla wt�rnego odbiorcy, kt�rych nie ma w tek�cie orygina�u explicite, gdy� znane s� czytelnikowi orygina�u. e. Czy tekst przek�adu cechuje postulowane przez teoretyk�w t�umaczenia: wdzi�k, lekko�� i naturalno�� oryginalnej kompozycji; a m�wi�c to samo j�zykiem lingwisty, czy tekst wykazuje tendencj� do ekwiwalencji formalnej i dynamicznej. Je�eli odpowied� na punkt e wypada pozytywnie, w�wczas mo�na i nale�y postawi� dalsze pytanie: f. Jakimi �rodkami formalnymi osi�ga tekst przek�adu r�wnowa�no�� /ekwiwalencj�/ i zarazem naturalno��? g. Jak oceni� przek�ad pod wzgl�dem pragmatycznym? Zagadnieniu t�umaczenia pragmatycznego po�wi�cimy wi�cej miejsca w dalszych rozdzia�ach, tutaj jedynie sygnalizuj�c, �e chodzi o przek�ad dokonywany ze specjalnym uwzgl�dnieniem kategorii odbiorcy /dzieci, czytelnik niewykszta�cony, m�odzie�, cel upolitycznienia/ itp./. Reasumuj�c j�zykoznawcze teorie t�umac�enia, mo�emy r�wnocze�nie uzna�, �e: 60 1/ pog��biaj� one zagadnienie t�umaczenia o znajomo�� budowy j�zyka i funkcjonowania jego element�w. 2/ wyodr�bniaj� proces t�umaczenia jako osobn� nauk� w ramach j�zykoznawstwa stosowanego, mieszcz�c� si� w teorii komunikacji. 3/ daj� kryteria formalne pozwalaj�ce opracowa� technik� procesu t�umaczenia oraz zanalizowa� i oceni� gotowy przek�ad. 4/ uznaj�c "przek�adalno��" j�zyk�w powiemy, �e teorie te przyczyniaj� si� do rozwoju wymiary i porozumienia w �wiecie, jak r�wnie� implicite g�osz� realizm filozoficzny, tj. odbicie realnego �wiata przez my�l wyra�on� w j�zyku. Punkt 4, w zasadzie filozoficzny i spo�eczny, jest jednak �ci�le zwi�zany z poj�ciem przek�adalno�ci, kt�re jest zawarte explicite we wszystkich j�zykoznawczych teoriach poznania. R o z d z i a � V POGL�DY J.C.CATFORDA CZYLI J�ZYKOZNAWCZA TEORIA T�UMACZENIA W OPARCIU 0 J�ZYKOZNAWSTWO BRYTYJSKIE � 5.0. Teoria lingwistyczna reprezentatywna dla wsp�czesnego j�zykoznawstwa brytyjskiego jest dzie�em zespo�owym. W g��wnym zarysie jest to teoria zmar�ego w 1960 r.. J.R.Fortha, kt�rego kontynuatorami s� M.A.K. Halliday, Randolph Quirk, Angus McIntosh, Peter Strevens i J.C.Catford. Teoria brytyjska polega na rozdzieleniu opisu j�zyka na trzy p�aszczyzny /levels/. Za podstaw� opisu j�zyka wzi�� Halliday wzory /patterns/ mowy, kt�rych u�ywa wykszta�cony Brytyjczyk. W opisie swym pos�uguje si� Halliday czterema kategoriami gramatycznymi, kt�re s� tak abstrakcyjne, �e stanowi model opisu dla ka�dego j�zyka. Ponadto wprowadza poj�ci e skali hierarchii poszczeg�lnych jednostek gramatycznych, st�d nazwa u�ywana przez Halliday a - "gramatyka skali i kategorii" [Odsy�acz 1 i jego tekst: M.A.K. Holliday, Categories of the Theory of Grammar, "Word" vol. 17,3,1961] � 5.1. Na j�zyk w uj�ciu brytyjskim sk�adaj� si� trzy p�aszczyzny: 1. Substancja, tj. materia foniczna lub graficzna, 2. Forma, tj. struktury gramatyczne i leksyk; 3. Kontekst, tj. relacja struktur j�zyka do sytuacji, w kt�rej j�zyk dzia�a. Jest to relacja wewn�trzno-j�zykowa mi�dzy zjawiskami j�zykowymi i niej�zykowymi. Chc�c om�wi� teori� przek�adu Catforda nale�y zapozna� si� z terminologi� Halliday'a, gdy� Catford si� ni� pos�uguje. P�aszczyzna formalna tj. gramatyka i leksyk nie maj� ostrej linii przedzia�u. Kryterium odr�nienia gramatyki od leksyku jest nast�puj�ce: 1. Gramatyka stanowi system zamkni�ty, tj. zbi�r element�w o nast�puj�cych cechach: . a/ inwentarz element�w jest opisany, np. zawiera jednostki A, B, C, D; inne elementy, np. E, stoj� na zewn�trz /przyk�ad: ilo�� przypadk�w, rodzaje gramatyczne, liczba pojedyncza i mnoga s� to kategorie gramatyczne/; b/ u�ycie jednego elementu wyklucza wszystkie inne. "A" nie mo�e by� identyczne z "B" /tj. albo jest przypadek pierwszy albo drugi w tek�cie; albo liczba pojedyncza albo mnoga, itd./ c/ dodanie nowego elementu powoduje zmian� znaczenia wszystkich pozosta�ych lub przynajmniej jednego z poprzednich /np. wprowadzenie liczby podw�jnej, zmienia liczb� mnog� z 2+ na 3+/. Ad a/ i b/ W gramatyce dokonujemy wyboru spo�r�d niewielkiej liczby mo�liwo�ci nawzajem si� wykluczaj�cych jak czas tera�niejszy, przesz�y lub przysz�y, liczba pojedyncza, lub mnoga itd. Ad c/ Dodanie nowego elementu, jak zaproponowano przyk�adowo np. liczby podw�jnej do j�zyka, w kt�rego systemie istnieje tylko liczba pojedyncza i mnoga, pomniejsza /a wi�c zmienia/ znaczenie liczby mnogiej o formy podw�jne, czyli dodanie nowego elementu gramatycznego zmienia system. Tam gdzie mamy niesko�czon� ilo�� mo�liwo�ci wyboru, tam mamy do czynienia z leksykiem, czyli systemem otwartym. We wzorach /patterns/ j�zyka w ramach zamkni�tego systemu relacje s� skomplikowane, natomiast system otwarty, przy niemal niesko�czonej mo�liwo�ci wyboru jednostek leksykalnych, ma relacje mi�dzy nimi nieskomplikowane. � 5.2. Za podstawowe jednostki gramatyczne przyjmuje Holliday cztery kategorie, wysoce abstrakcyjne, stanowi�ce termin techniczny /inaczej model/ opisu; s� to: jednostka, struktura, klasa i system /unit, structure, class, syetem/. Pierwsza z podstawowych kategorii, nazwana jednostk� /unit/ stanowi odcinek j�zyka obci��ony znaczeniem poprzez wz�r /pattern/ gramatyczny. Jednostki gramatyczne tworz� hierarchi�, w d� i w g�r�, od najmniejszej do najwi�kszej i odwrotnie. Status poszczeg�lnej jednostki jest wynikiem jej funkcji w skali rangi. Dla opisu zdania angielskiego Halliday przyjmuje pi�� jednostek: ranga { zdania rozwini�te /Sentence/ zdania sk�adowe /Clause/ grupa fraza /Group/ wyraz /Word/ morfem /Morpheme/ } Ka�de zdanie rozwini�te sk�ada si� przynajmniej z jednego zdania sk�adowego, ka�de zdanie sk�adowe przynajmniej z jednej grupy, ka�da grupa przynajmniej z jednego wyrazu i ka�dy wyraz przynajmniej z jednego morfemu. � 5.2.1. S t r u k t u r a to odcinek element�w jednostkowych wyst�puj�cych obok siebie jednocze�nie i zbudowanych z wy�ej wymienionych wzor�w. Struktura jest to ta kategoria, kt�ra ustawia poszczeg�lne elementy z r�nych poziom�w skali w jedn� wypowied�. Na og� elementy ni�szej rangi funkcjonuj� w strukturze jednostek wy�szych, ka�da jednostka sk�ada si� z jednej lub wi�cej jednostek ni�szej rangi, np. wyraz z jednego morfemu, lub 1/+/. Grupa wyrazowa z jednego wyrazu lub 1 wyraz /+/. Zdanie z jednej grupy wyrazowej lub 1/+/ itd. Struktura wskazuje: a/ funkcj� zdania sk�adowego w zdaniu rozwini�tym, b/ funkcj� grupy w zdaniu sk�adowym, c/ funkcj� wyrazu w grupie, d/ i funkcj� morfemu w wyrazie. Struktura jest, tak jak jednostka, kategori� abstrakcyjn�, wyra�aj�c� relacje poszczeg�lnych element�w j�zykowych wobec siebie i ich odniesienie do rangi. Elementami struktury w randze zdania prostego /clause/ s� S /podmiot/ , P /orzeczenie/, C /dope�nienie/, A /wyra�enie przyimkowe lub adwerbialne/. Ka�de zdanie angielskie sk�ada si� z element�w S, P, C, A, to znaczy, �e ka�dy element zdania b�dzie nale�a� albo do S, albo do P. albo do C, albo do A. I tak zdanie: Jan kocha Mari� ma struktur� SPC /John loves Mary/ natomiast Jan czyta pr�dko ma struktur� SPA /John reads quickly/. A wi�c warto�ci� strukturaln� mo�e by� podmiot, czy dope�nienie, czy uszeregowanie element�w. Przy tym relacje poszczeg�lnych element�w struktury to nie to samo co ich uszeregowanie. Szyk mo�e by� odr�bnym elementem strukturalnym, jak to ma miejsce w j�zykach niefleksyjnych, np. angielskim. Kategori� struktury mo�na uchwyci� /wyodr�bni�/ we wszystkich wy�szych jednostkach gramatycznych; najmniejsza jednostka gramatyczna, morfem, nie jest strukturowana na poziomie gramatyki lecz fonologii. W j�zykoznawstwie brytyjskim, inaczej ni� w strukturalizmie ameryka�skim, nie miesza si� p�aszczyzny fonologii i gramatyki, uwa�aj�c, �e zupe�nie inaczej funkcjonuje morfem w strukturze wyrazu, ani�eli fonem w strukturze sylaby. Kategorie jednostki i struktury odnosz� si� do aspektu linearnego j�zyka. � 5.2.2. K 1 a s a. Klas� tworz� te jednostki, kt�re funkcjonuj� w ten sam spos�b w strukturze wy�szej rangi. Klasa jest zbiorem form jednej jednostki naraz, inna jednostka ma inne klasy, tj. formy, kt�re funkcjonuj� w ten sam spos�b w strukturze jednostki wy�szej. Mamy np. klasy zwane grup� nominaln�, grup� werbaln� i grup� adwerbaln�, kt�re funkcjonuj� w zdaniu jako S lub P, C lub A. SPCA s� to elementy struktury zdania, grupa nominalna, werbalna i adwerbalna s� to klasy grup. Jaka jest wzajemna relacja pomi�dzy struktur� a klas�? Podobnie jak struktura, klasa jest zwi�zana z jednostk�, klasa jest zawsze klas� danej jednostki. Jednak�e struktur� definiuje si� w odniesieniu do klas jednostki bezpo�rednio poni�ej, za� klas� zawsze w odniesieniu do struktury jednostki bezpo�rednio nadrz�dnej. Innymi s�owy, klasy s� okre�lane "od g�ry", a nie "od do�u" skali hierarchii jednostek. Klasa nie jest zbiorem element�w danej jednostki, kt�re s� podobne pod wzgl�dem w�asnej struktury. Klasy nie s� morfologiczne lecz syntaktycz ne. �ategoria klasy ustawia jednostki we wzorze np. rzeczownik, czasownik, grupa nominalna itd. Aby ukaza� mo�liwo�� wyboru w ramach klasy, txzeba possu�y� si� kategeri� s y s t e m u. � 5,2,3. S y s t e m dotyczy okre�lonej liczby mo�li,wo�ci wyboru gramatycznego /wg Halliday'a nie wi�cej jak osiem w odniesieniu do wszystkich j�zyk�w, spo�r�d kt�rych wybiera si� w ramach wzoru/. Elementami systemu b�d� w j�zykach fleksyjnych r�ne przypadki, z kt�rych tylko jeden mo�e by� u�yty w danym tek�cie. System domaga si� proporcjonalno�ci - np. je�li istnieje system, kt�ry posiada warto�� a. b. c, w�wczas wyk�adniki tego systemu a1, a2, a3 ... b1, b2, b 3�... c1, c2, c3 s� w zale�no�ci proporcjonalnej w stosunku do siehie, tj. a1 : b1 : c1 :: a1 : b2 : c2 itd. System ten odpowiada stronie twierdz�cej i pytaj�cej w randze zdania, stronie czynnej i biernej w grupie werbalnej. � 5.3. L e k s y k. Je�li chodzi o p�aszczyzn� leksyku, to r�ni si� on, jak powiedziano powy�ej, od gramatyki tym, �e w ramach leksyku wyb�r element�w nie jest konieczny, a jedynie prawdopodobny i istnieje wielka ilo�� mo�liwo�ci wyboru. Oczywi�cie samo rozr�nienie p�aszczyzn gramatyki i leksyku jest r�wnie� abstrakcj�. Pos�uguj�cy si� j�zykiem, a nie b�d�cy j�zykoznawcami, nie maj� �wiadomo�ci korzystania z dw�ch r�nych poziom�w j�zyka. W leksyku nie mamy struktur, spo�r�d kt�rych nale�y wybiera�, lecz zespo�y element�w wyst�puj�cych obok siebie. Ten sam wyraz zawiera jednocze�nie elementy gramatyczne i leksykalne. � 5.4. Dla teorii przek�adu przydatne jest poj�cie przesuni�cia skali rangi /shantung/ /rankshift/, kt�re stanowi cz�� integraln� brytyjskiej teorii lingwistycznej Firth'a i Halliday'a a. Pozwala ono w analizie gramatycznej tekstu porusza� si� w d� i w g�r� skali. � 5.5. W oparciu o opis j�zyka szko�y brytyjskiej J.C.Catford zbudowa� j�zykoznawcz� teori� t�umaczenia. Praca Catforda ma 14 rozdzia��w; rozpoczyna si� przedstawieniem teorii budowy j�zyka Halliday'a, ukazanym bardzo schematycznie. Dalej autor porusza szereg spraw teoretycznych, zajmuj�c si� zagadnieniami praktycznymi w�wczas, gdy przewiduje trudno�ci w t�umaczeniu wobec r�nic system�w mi�dzy dwoma j�zykami. Catford podaje nast�puj�c� definicj� t�umaczenia: zast�pienie materia�u j�zykowego w jednym j�zyku /SL/ /Source Language/ przez r�wnowa�ny materia� tekstowy w innym j�zyku /TL/ /Target Language/. 5.6. Dalej Catford rozr�nia t�umaczenia: a/ ca�kowite b/ ograniczone Ad a/ T�umaczenie ca�kowite oznacza takie t�umaczenie, w kt�rym gramatyka i leksyk orygina�u s� zast�pione przez r�wnowa�niki gramatyczno-leksykalne j�zyka przek�adu, a grafologia SL jest zast�piona grafologi� TL, nie b�d�c� odpowiednikiem tej�e w TL. Ad b/ T�umaczenie ograniczone oznacza t�umaczenie materia�u tekstowego orygina�u przez r�wnowa�ny materia� tekstowy j�zyka przek�adu, ale tylko w jednej p�aszczy�nie. Przyk�adem t�umaczenia ograniczonego by�oby podstawienie tylko fonologii obcego j�zyka, bez zmiany gramatyki i leksyku. Robi� to - pisze Catford - arty�ci na scenie, gdy na�laduj� wymow� cudzoziemca. Rozwa�ania o t�umaczeniu ograniczonym tylko do leksyku lub do gramatyki s� czysto teoretyczne, ale pomagaj� rozr�ni�, w jakich p�aszczyznach j�zykowych poszukuje si� r�wnowa�nik�w w procesie t�umaczenia: Catford przyjmuje obiegowe poj�cia, jak: a/ t�umaczenie wolne, b/ t�umaczenie literalne, c/ t�umaczenie dos�owne. Rozr�nienie te odpowiadaj� mniej wi�cej opisywanym w poprzednim rozdziale j�zykoznawczym p�aszczyznom j�zyka. Dla ilustracji tych trzech rodzaj�w przek�adu Catford pos�uguje si� idiomatycznym zdaniem angielskim: "It's raining cats and dogs". Przek�ad polski: ad a/ leje jak z cebra ad b/ pada kotami i psami ad c/ jest padaj�cy koty psy. Przek�ad francuski: ad a/ il pleut a verse /t�um. wolne/ ad b/ il pleut des chats et des chiens. ad c/ il est pleuvant chats et chiens. Jedynie tlumaczenie tzw. popularnie "wolne" jest poprawne. Pozosta�e dwa przyk�ady s� t�umaczeniem formalnym ograniczonym: w b/ do zakresu grupy wyrazowej, w c/ do zakresu jedynie wyraz�w. � 5.7. Dalej Catford wyja�nia, co jest r�wnowa�nikiem materia�u tekstowego mi�dzy j�zykiem orygina�u i przek�adu. Mo�emy wyr�ni� r�wnowa�niki: a/ tekstowe b/ formalne. R�wnowa�nikiem tekstowym nazwiemy ka�dy fragment tekstu przekladu, kt�ry zast�pi - w spos�b wy�ej opisany fragment tekstu orygina�u. R�wnowa�nikiem formalnym nazwiemy jak�kolwiek jednostk� j�zykow� przek�adu /klas�, struktur� czy poszczeg�lny element struktury/, kt�ra pe�ni funkcj� zgodn� z t�, jak� pe�ni podobna jednostka w oryginale. Zast�pienie s�owa s�owem, grupy - grup�, zdania prostego zdaniem prostym daje zgodno�� formaln�. Przy tym podobie�stwo mo�e by� z�udne, gdy� ka�dy j�zyk jest systemem odr�bnym. Zgodno�� formalna kategorii gramatycznych miedzy j�zykami jest abstrakcj�. Mamy w j�zyku angielskim, francuskim i polskim kategorie: "sentence" - wypowied� sko�czona, "clause" - zdanie sk�adowe, grup�, wyraz i morfem. Ale relacje zachodz�ce miedzy poszczeg�lnymi kategoriami uk�adaj� si� w tych j�zykach odmiennie. Rozpatrzenie du�ego materia�u j�zykowego pod k�tem funkcjonowania poszczeg�lnych element�w w strukturze wy�szej i stwierdzenie, �e funkcjonuj� one w dw�ch j�zykach w spos�b podobny, da�oby prawo m�wienia o zgodno�ci formalnej obu j�zyk�w w odniesieniu do rozpatrywanego fragmentu. 0 r�wnowa�nikach tekstowych w t�umaczeniu mo�emy m�wi� w�wczas, gdy sprawdzimy przez substytucj�, �e zmiana tekstu w oryginale powoduje ka�dorazowo zmiany w przek�adzie. Tak dochodzimy do zdefiniowania r�wnowa�nika tekstowego: jest to ta partia tekstu przek�adu, kt�ra zmienia si� za ka�dym razem, gdy zmienia si� odpowiednia partia orygina�u. Sprawdzianem ostatecznym w poszukiwaniu r�wnowa�nik�w tekstowych jest substytucja ustalana przez t�umacza czy inn� osob� wladaj�c� z peln� bieg�o�ci, j�zykami orygina�u i przekladu. Catford daje przyk�ad poszukiwania r�wnowa�nika �j�zykowego rosyjskiego dla tekstu angielskiego. J�zyk rosyjski nie posiada w swym systemie przedim�w. Dla naszych cel�w mo�emy - bez szkody dla przeprowadzonej argumentacji - poslu�y� si� w powy�szej ilustracji przek�adem polskim. 1/ tekst angielski: "The woman came out the house" Przek�ad polski /ma/ Kobieta wysz�a z domu. 2/ tekst angielski: "A woman came out of the house". Przek�ad polski /ma/ Z domu wysz�a kobieta.1 Zmian3 angielskiego przedimka okre�lonego "the" na nieokre�lony "a" sprowadza si� w polskim do przestawienia szyku w strukturze zdania. mo�emy w�wczas wyprowadzi� r�wnowa�nik tekstowy dla powy�szego t�umaczenia: Angielsk.'s "the" w grupie nominalnej, wyst�puj�ce przy podmiocie, ma w t�umaczeniu na polski nast�puj�cy r�wnowa�nik w szyku zdania o strukturze: podmiot S, orzeczenie P, przydawka A. SPA. Angielskie "a" w grupie nominalnej, wyst�puj�ce przy podmiocie ma w t�umaczeniu na polski r�wnowa�nik w odwrotnym szyku poszczeg�lnych element�w SPA ' ang. "the" w /ngr/ przy /S/ - pol. SPA ang. "a" w /ngr/ przy /S/ - pol. SPA Przy tym Catford czyni dalsze rozr�nienie, je�eli w jakim� j�zyku nie ma r�wnowa�nika dla poszczeg�lnego elementu j�zykowego, tak jak na przyk�ad ma to miejsce z przedimkami w j�zyku polskim i rosyjskim, w�wczas nale�y m�wi�, �e r�wnowa�nikiem angielskiego przedimka jest w tych j�zykach "nil". Ale mo�e by� tak, �e w sys 1Przyk�ad ten sprawdzono w grupach t�umaczy /w 965 r./, daj�c do przet�umaczenia na polski powy�sze zdania angielskie. Wszyscy t�umacze /20 os�b/ wprowadzili zmian� szyku w TL jako ekwiwalent r�nicy przedimk�w w SL. temie j�zyka, na kt�ry dokonuje si� przek�adu, istnieje dany element j�zykowy, tylko w aktualnym tek�cie nie jest wymagany przy t�umaczeniu, w�wczas m�wimy, �e r�wnowa�nik jest zerowy. przyk�ad: ang. . My father was a doctor. franc. . Mon pere etait docteur /ma/ pol. . M�j ojciec by� doktorem. W opisie przedimka w j�zyku angielskim i francuskim powiemy, �e dla tych j�zyk�w wprowadzi� mo�na termin r�wnowa�nika "zero". Ca�y proces t�umaczenia mo�emy, w �wietle powy�szego, sprowadzi� do poszukiwania r�wnowa�nik�w tekstowych. Poszczeg�lnymi etapami poszukiwania r�wnowa�nika w procesie t�umaczenia s�: a/ selekcja najprawdopodobniejszego r�wnowa�nika tekstowego dla ka�dej kategorii i elementu j�zykowego, b/ modyfikacja wybranego elementu wed�ug kryteri�w formalnych jednostki wy�szej rangi w j�zyku przek�adu, co ��cznie da nam r�wnowa�nik poszukiwany przez nas, czyli o maksymalnej adekwatno�ci. � 5.8. Je�eli jaki� element wyst�puje w tek�cie orygina�u np. 85 razy i jest zast�piony przez jeden i ten sam r�wnowa�nik w tek�cie przek�adu mo�emy wyrazi� ten stosunek liczbowo: J�zyk orygina�u : SL - element X wyst�pil 85 razy w T J�zyk przek�adu : TL - element C wyst�pil 85 razy w T Procentowo SLX = TL x 100%, je�li ustalimy prawdopodobie�stwo w skali 1 - 0, gdzie l oznacza calkowit� pewno��, a 0 calkowit� niemo�liwo��, w�wczas mamy SLX = TL x, 1 , tzn. S L X przyjmuje r�wnowa�nik /ma/ TLx z najwy�szym stopniem prawdopodobie�stvra 1. Oznacza to, �e jakikolwiek fragment X w j�zyku orygina�u /SL/ b�dzie zawsze fragmentem x w j�zyku przek�adu /TL/. Ten najwa�szy etopie� prawdopodobie�stwa - "jeden do jednego" w przekladzie mog� mie� jedynie fragmenty tekstu o terminologii fachowej nauk �cis�ych. Nie oznacza to, �e ca�y tekst naukowy w��cznie z gramatyk� i niefachowym leksykiem, r�wnie� osi�gnie ten wysoki stopie� prawdopodobie�stwa dla r�wnowa�nego tekstu przek�adu. Rejestr naukowy j�zyka ma pewne swoiste konwencje, /np. w j�zyku angielskim cz�stsze atosowanie strony biernej/, kt�re ulatwiaj� proces tlumaczenia, gdy s� opisane. Im bardziej jaki� rejestr ma charakter j�zyka ograniczonego, tym �atwiejsza jest selekcja r�wnowa�nik�w przy procesie tlumaczenia. Teksty literackie stoj� na ostatnim miejscu w skali doboru r�wnowa�nik�w o maksymalnym atopniu prawodpodobie�stwa. Przy t�umaczeniach typu literackiego, kt�re nie s� tematem tej pracy, t�umacz musi niejednokrotnie szuka� odpowiednika w jednostce wy�szej ni� zdanie, np. w ca�ym par�grafie. Elementy cz�sto wyst�puj�ce w oryginale z rzadka tylko s� w 100 r�wnowa�one tym samym elementem w j�zyku przek�adu. Je�li podzielimy liczb� ka�dego r�wnowa�nika w tlumaczeniu przez peln� liczb� tego samego elementu w oryginale, oirrzymamy stopie� prawdopodohie�stwa poszczeg�lnych r�wnowa�nik�w. Uzyskanie procentowego stopnia prawodpodobie�stwa dla niekt�rych r�wnowa�nik�w w dw�ch j�zykach, zebra.nego z odpowiednio dobranego materialu j�zyk�w orygina�u i przekladu, pozwoli na wyprowadzenie regu�y dla tlumaczenia tego elementu z najwy�szym stopniem prawdopodobie�stwa. Regu�� tlumaczenia nazwiemy wydobycie warto�ci prawdopodobie�stwa dla poszczeg�lnych r�wnowa�nik�w j�zykowych w dw�ch j�zykach, tak jak to zosta�o zilustrowane na przykladzie zda�: "The woman went out of the house" i "A woman went out of the house" - "Kobieta wysz�a z domu" oraz "Z domu wyszla kobieta". R o z d z i a � VI POGl�DY E.A.NIDY, CZO�OWEGO REPREZENTANTA J�ZYKOZNAWCZEJ TEORII PRZEK�ADU W USA � 6.0. Pumktem wyj�cia do teorii przek�adu dla Etzgene A.Nidy jest opis historii t�umacze�, nast�pnie wej�cie w meritum zagadnienia, tj. konflikty w teorii t�umaczenia. Pogldy swe sformu�owa� w ksi��ce Toward a Science of Translating /1964/. W definicji tlumaczenia przytacza pogl�dy Romana Jakobaona, b�d�ce najog�lniejszym, a zarazem j�zykoznaczym uj�ciem zagadnienia. Jakobson rozr�nia mianowicie trzy typy tlumaczenia: 1/ t�umaczenie infraj�zykowe = t�umaczenie znaku j�zykowego na inny znak j�zykowy w obr�bie tego samego j�zyka, 2/ tlumaczenie interj�zykowe = t�umaczenie znaku zykowego na inny znak j�zykowy w j�zyku L 3/ t�umaczenie intersemiotyczne = t�umaczenie z ednego systemu znak�w na inny system znak�w, np. alfabet Morsea. Tylko /2/ interj�zykowe tlumaczenie jest tym, kt�rym si� tu zajmujemy. � 6.1. Podstawowymi konfliktami czy te� punktami spornymi w teorii przekladu s� zagadnienia t�umaczenia: 1/ literalnego lub wolnego, 75 2/ formalnego lub zawarto�ci znaczeniowej tekstu. Ad 1/ W d��eniach do literalnej wierno�ci formu�owano zdania ca�kowicie absurdalne /g��wnie przy t�umaczeniach tekst�w sakralnych/. Ju� Tytler wy�miewa� potkni�cia wynik�e z doslownego tlumaczenia poezji.Doslowno�� t�umaczenia na poziomie wyrazu daje niezamierzone efekty komiczne, jak to widzieli�my przytaczaj�c przyk�ad Catforda "its raining cats and dogs". Dzi� zdajemy sobie spraw�, �e nawet tam, gdzie d��y si� do literalnego przek�adu /tj. w tekstach specjalistycznych/ trzeba szuka� ekwiwalencji nie na poziomie wyrazu, a w randze o stopie� wy�szej, tj. na poziomie grupy wyrazowej lub nawet zdania prostego. Najtrudniej by�o prze�ama� opory w odniesieniu do literalnego t�umaczenia tekst�w sakralnych, a przede wszystkim Biblii. Aczkolwiek wielcy t�umacze nalegali by tradycja ko�cielna ust�pi�a �ywemu j�zykowi. Tak pisa� . Wilham Fulke /1583/, tak stwierdza przedmowa autor�w do autoryzowanej Biblii kr�la Jakuba /1611/, ale konserwatyzm w tej dziedzinie by� trwa�y i jak m�wili�my pielgrzymi emigruj�cy na statku Mayflower do Ameryki nie pozwolili zabra� z sob� nowej w�wczas autoryzowanej Biblii kr�la Jakuba, jako zbyt nowatorskiej i przez to zapewne gorsz�cej ich uszy. Ad 2/ T�umaczenie formalne lub tre�ciowe. Dlaczego istnieje przeciwstawienie mi�dzy formalnym znaczeniem znaku j�zykowego a pe�nym znaczeniem wyrazu lub innego fragmentu tekstu, kt�ry przecie� w ca�o�ci sk�ada si� ze znak�w j�zykowych? Dlatego, �e znaczenie opiera si� o siatk� zale�no�ci zewn�trznoj�zykowej tj. element�w tekstu oraz wewn�trznoj�zykowej, tj. relacj� do desygnatu: H.Hall uwa�a, �e siatka zale�no�ci t wyra�a pe�ne znaczenie, Paw�ow uwa�a znaczenie za relacj� bod�ca i reakcji. Logicy dziel� znaczenie na: 1/ semantyczne, 2/ syntaktyczne, 3/ pragmatyczne. Ad 1/ Znaczenie semantyczne = relacja znaku do desygnatu przez segmentacj� tekstu i wsp�lne cechy desygnatu, Ad 2/ znaczenie syntaktyczne = badania stosunku znaku do znaku, czyli struktury j�zyka, Ad 3/ znaczenie pragmatyczne = badanie znaku w odniesieniu do sluchacza. Jest to rozpatrywanie, co z komunikatu doszlo do s�uchacza. � 6.2. Wed�ug R.Jakobsona znaczenie dotyczy symbolu /znaku j�zykowego/, a nie desygnatu i tojest j�zykoznawcze stanowisko. Dla j�zykoznawcy istnieje 6 cech symbolu werbalnego /znaku jgzykowego/. Znaczenie jest: 1/ arbitralne - niezale�ne od desygnatu, 2/ zad:aniem znaku j�zykowego jest sklasyfikowanie klasy desygnatu, 3/ dowolne /wolno�� i konwencjonalno�� znaku j�zykowego/, 4/ klasyfikuje do�wiadczenie ludzkie przez znacz�ce symbole j�zykowe, 5/ komunikuje, czyli j�zyk stanowi �rodek komunikacji, 6/ j�zyk /znak j�zykowy/ funkcjonuje w dw�ch p�aszczyznach, opisuje rzeczywisto�� i opisuje sam j�zyk. Ad. 1. Arbitralno�� poznajemy najlepiej przez opozy cje znacz�ce, kt�re ukladaj� si� inaczej w ka�dym systemie j�zykowym. VP p�aszczy�nie fonologii polskiej 77 mamy r�nice minimalne s/�/�z/z/�/�, 1 2 3 4 5 6 a w angielskiej a/Sz/i/r9'/z. 1 2 3 4 5 W relacjach mi�dzy znakiem a desygnatem w j�zyku angielskim wa�ne jest j�zykowo czy przedmiot jest o�ywiony czy nieo�ywiony, co nie jest uj�te na polszczy�nie w kategorie gramatyczne. Natomiast w j�zyku polskim mamy gramatyczny rodzaj /ten, ta, to/ dla nieo�ywionych rzeczownik�w, co jest dystynkcj� nieznan� w j�zyku angielskim. Ad 2. Symhol werbalny klasyfikuje klasy desygnat�w na poszczeg�lne desygnaty, wyj�tek stanovri� imiona w�asne. Ad 3. Symbole s� konwencjonalne, rozszerzaj� swe zna�zenie lub zw�aj�. Ad 4. Do�wiadczenie ludzkie jest inaczej sklasyfikowane w ka�dym j�zyku, inna jest segmentacja rzeczywisto�ci, z czego nie-j�zykoznawcy nie zdaj� sobie sprawy. Ponadto ten sam wyraz w r�nym kontek�cie znaczy co irmego; np. pasja szewska, pasja naukowa. "Pasja wed�ug �w. Mateusza" Bacha. Ad 5. Komunikacja w spo�ecze�stwie mo�liwa jest dzi�ki j�zykowi. Rozr�niamy dwie linie przebiegania komunikatu, od N /nadawcy/ do 0 /odbiorcy/ oraz sprz�enie zwrotne od 0 do N. N /nadawca/ mo�e by� prawodawc�, dziermikarzem, autorem, profesorem, a 0 tylko sluchaczem. Ale w spolecze�stwie nowoczesnym odbiorca z koleu wypowiada si� na temat otrzyma.rych kamunikat�w /praw, wyk�addw, artyku��w etc./. Ad 6. Symbole werbalne s� dwawarstwowe, opisuj� rzeezyv:iato�� i meta-jgzyk, czyli sam j�zyk. Przy tym dla t�umaczy organizacja struktur j�zykowych w poszczeg�lnych j�zykach stanowi trudno�� prymarn�, twierdzi Nida. Z praktyki osobistej przekladu i czytania przek�adu raczej sklaniam si� do'przypisywania wi�kszej trudno�ci r�nicom kultury i zjawisk pozaj�zykowych w t�umaczeniu. � 6.3. Zar�wno Catford jak Nida wprowadzaj� poj�cie ekwiwalencji jako zasadnicze w tlumaczeniu. Ot� po wyliczeniu powy�ej sze�ciu cech symbolu werbalnego widzi jak dalece eymbole te s� r�ne w ka�dym j�zyku. Stanowi� ons trudno�ci formalne przekladu, gdy t�umacz szuka ekwiwalentnego znaku j�zykowego w innym j�zyku /L2/. Istniej� ponadto trudno�ci dalsze, zewn�trzno-tekstowe, np. 1/ typ komunikatu 2/ za�o�enia autora oryginalu 3/ osobowo�� odbiorcy. Teksty r�ni� si� formalnie i zawarto�ci�. Inny jest komunikat poezji czy literatury, a inny zaga.dnieh eksportu. Tutaj Nida postuluje by tlumaczy� jedynie to, co odpowiada t�umaczowi tematyk� i z czym jest on obznajmioay, gdy� tylko w�wczas tlumaczy si� bezb��dnie. � 6.3.1. Do poj�cia ekwiwalencji Nida wprowadza rozr�nienie ekwiwalencji forma.lnej i dynamicznej. Catford dzieli� ekwiwalencj� na formaln� i tekstow�. Poniewa� r�wnowa�no�� formalna r�wnie� dotyczy tekstu, zatrzymamy w dalszym ci�gu terminologi� Nidy. Przy ekwiwalencji formalnej t�umacz szuka odpowiednio�ci formy w obu systemach j�zykowych, a wi�c np. zdanie warunkowe w L1 transponuje zdani�m warunkowym w L2, imiesl�w w L1 oddaja imies�owem w L2. Tego typu przek�ad prowadzi wprawdzie do doslowno�ci formalnej obejmuj�cej budow� zda�, ale bynajmniej nie zaspakaja wymog�w maksymalnej dok�adno�ci, kt�rej znamieniem jest transpozycja mo�liwie jak najpelniejsza komunikatu, tj. naturalno�� j�zyka przek�adu przy r�wnoczesnym zachowaniu tonu, esprit tekstu oryginalu. "Przeciwstawieniem ekwiwalencji formalnej jest dynamiczna ekwiwalencja oparta na zasadzie ekwiwalentnego efektu, przy kt�rym stosunek mi�dzy odbiorc� a przet�umaczorym komunikatem powinien by� w zasadzie taki sam, jaki istnia� mi�dzy odbiorc� a komunikatem oryginalnym. Mo�naby zatem powiedzie�, �e o ile ekwiwalentno�� formalna zmierza do osi�gni�cia identyczno�ci "slownikowej" to ekwiwalentno�� dynamiczna - do osi�gni�cia identyczno�ci sensu"1. Czy istniej� sporne zagadnienia mi�dzy ekwiwalencj� formaln� a dynamiczn�? Oczywi�cie, �e tak. W kulturach sobie odleg�ych r�nice semantyczne wyrazu s� nieraz zaskakuj�ce, np. siedliskiem uczu� mo�e by� nie serce, a w�troba. Istniej� wyrazy nios�ce za sob� ca�y baga� uczuciowy, kt�rych formalna transpozycja nie oddaje tre�ci emocjonalnej czyli znaczenia emotywnego. I nie chodzi tu o obsceny, lecz o wyrazy b�d�ce w potocznym u�yciu, np. "nigger", "szkop", "�yd�ak" s� nieprzetlumaczalne w swej tre�ci emocjonalnej. W odniesieniu do kategorii gramatycznych Nida postuluje poniechanie tlumaczenia formalnego na korzy�� znaczenia kontekstualnego. Przykladowo przytoczymy scen� w s�dzie angielskim, gdzie do s�dziego zwraca si� Your-Grace, a maksymalnie adekwatny tego przeklad polski b�dzie: "Wysoki S�dzie", gdy� tak zwracay si� w Polsce do s�dziego w czasie rozprawy. 1 Cytat z niepublikowanej pracy doktorskiej Barbary Kielar, Zagadnienia tlumaczenia polskich termin�w prawno-ustrojowych na j�zyk angielski w aspekcie anglisty, Uniwers tet Warszawski 1969. � 6.3.2. Typy odpowiednio�ci i r�nic: Formalna ekwiwalentno�� Dynamiczna ekwiwalentno�� fonologia Formalna + morfologia wbudowanie w komunikacji informacji dodatkowej sk�adnia leksyk W t�umaczeniach tekstowych fonologia nie jest plaszczyzn� wl�czon� w transpozycj�, chyba �e dotyczy zjawisk stylistycznych, np. aliteracji czy zbitek sp�lg�oskowych zamierzonych. R�wnie� p�aszczyzna grafologiczna nie podlega ekwiwalentnej transpozycji cho� czasem i ona mo�e by� zamierzona. Np. w czasie wojny Niemcy na sklepach �ydowskich pisali Jude /�yd/, maksymalnie zbli�aj�c grafemy tego s�owa do ksztaltu liter hebrajskich. Przy omawianiu r�nic poszczeg�lnych p�aszczyzn gramatycznych w dw�ch j�zykach nale�y na wst�pie powiedzie�, �e ka�dy j�zyk jest systemem swoistym w uk�adzie element�w znacz�cych i �e z�udzeniem jest przypuszeza�, �e znajdziemy odbicie zale�no�ci i zwi�zk�w L1 w L2. J�zyki wywodz�ce si� z tego samego pnia �udz� jedynie podobie�stwem leksyku i skladni. Tlumaczenie o formalnej ekwiwalencji jest skierowane na gramatyk�, tj. by rzeczownik przek�ada� rzeczownikiem, a czasownik - czasownikiem, zdanie wzgl�dne - zdaniem wzgl�dnym itp. Ponadto jest zorientowane. na podobie�stwo leksyku. T�umaczenie dynamiczne jest zorientowane na odbiorc�, aczkolwiek w pelni ekwiwalentne w odniesieniu do komunikatu, ale przede wszystkim �atwo czytelne i naturalne. Z kolei mo�emy zapyta�, co to zns,czy naturalne, gdy� jest to termin, kt�rym pos�uguj� si� wszyscy teoretycy przek�adu od Tytlera po Nid�. Nida precyzuje, �e pod na.turalno�ci� przekladu rozumie ekwiwalencj� id�c� przez foni� i tre�� wewn�trznotekstow� do kontekstu i konsytuacji zewn�trznotekstowej. Najwi�ksz� r�nic� formaln� mi�dzy j�zykami stanowi� odr�bne kategorie gramatyczne. W j�zyku polskim ja;k m�wili�my - ple� jest elementem wbudowanym w j�zyk gramatycznie. Tlumacz musi wiedzie�, gdy ma przed sob� tekst "the friends have left" czy ma tlumaczy� "przyjaciele wyszli" czy "przyjaci�lki wysz�y". Tekst angielski nie dostarcza mu wiadomo�ci o p�ci podmiotu, gdy� w j�zyku angielskim nie ietnieje rodzaj gramatyczny. To te� t�umacz zdany jest w tym wypadku na kontekst. Je�li chodzi o leksyk, mamy trzy mo�liwo�ci transpozycji elementu leksykalnego: a/ albo r�wnoma�nym elementem leksykalnym w L2, np. river, riviere, der Fluss, rieka, b/ albo funkcjonalnie ekwiwalentnym elementem, ale innym leksykalnie, np. zw�j perganimowy - ksi��ka, c/ leksemy nieprzetlumaczalne przez transfer morfemu czy leksemu:synagoga, serafini, ruble. Idiomatyka jest na og� zrozumiala jedynie w obr�bie kultury, w kt�rej powsta�a, w tym wypadku tlumaczenie dos�owne jest b��dnym przekladem. Nida cytuje przeklad doslowny z Biblii "synowie gromu", kt�rym scharakteryzowano Jana i jego brata - tymczasem �wcze�nie w Palestynie, w j�zyku aramejskim, znaczylo to '�ludzie gwaltowni". Tradycyjnie okre�lan� "dok�adno��" czy "wierno��" w przek�adzie Nida zast�pi� ekwiwalencj� dynamiczn� polegaj�c� na zrozumieniu pierwotnej inteneji sutora i na doborze w j�zyku przekladu �rodk�w formalnych wiod�cych do jej zakomunikomania w j�zyku przek�adu /L2/. T�umaczenie oparte na zasadzie ekwiwalentno�ci dynamicznej, jak powiedzieli�my, nastawione jest na odbiorc� i do przekazania mu rzeczywisto�ci tekstu orygina�u we wzorcach kulturowych jemu zrozumia�ych. Wci�� nale�y pami�ta�, �e w t�umaczeniu chodzi �tale o maksymaln� adekwatno��, nawet gdy transponujemy wzorce kulturowe na bli�sze odbiorcy, jak to mia.�o mi�jsce z "synami gromu!' przet�umaczonymi w ramach wi�kszej poprawno�ci, czyli dynamicznej ekwiwaleneji jako "ludzie gwa�towni��. Mo�emy tutaj zastanowi� si� wraz z Nid�,jak przet�umaczy� "ca�uj� was poca�unkiem pokoju", skoro to by�a formu�a ko�cowa w staro�ytno�ci laty�skiej i zbie�na w naszej kulturze ze zwrotem "przesy�am wiele serdeczno�ci". Mo�e jednak w tym wypadku lepiej zostawi� �w �'poca�unek pokoju", a nie wprowadza� novroczesnych zako�czea list�w w rodzaju �'agrez mes amities, mes sentiments". ' Tylko pozornie ekwiwalencja formalna jest metod� prostack�, a dynamiczna. rozs�dn� i logicznie si� narzucaj�c�. Ju� z przyk�adu �'poca�unku pokoju" widzimy, �e realia wymagaj� niezwykle wnikliwej, ka�dorazowej analizy, aby w ich przek�adzie i przeniesieniu w inn� kultur� nie posun�� si� zbyt daleko. Ko�cz�c wywody Nidy powiemy wraz z nim, �e znacznie �aturiej jest okre�li� czego nale�y unika� w dobrym tlumaczeniu, ani�eli na czym jego dobro� polega. 6.4. Kryteria oceny mo�emy przyj�� r�ne i ju� o nich raz m�wili�my. Dobre t�umaczenie wed�ug Nidy jest takie, kt�re: 1/ jest komunikatywne, nie sprawia trudno�ci w czytaniu, 2/ jest obiektywne, tj. przekazuje intencj� i komunikat autora, 3/ zwraca si� do odbiorcy i stara si� o przekaz kultury L1 /j�zyka orygina�u/ w zrozumia�ych elementach dla kultury L2 /j�zyka przekladu/. Reasumuj�c postulaty Nidy widzimy, �e przesuwa on zagadnienie ekwiwalencji z p�aszczyzrny formalnej /to jest postuluj�cej adekwatno�� element�w tekstowych/na pl�szczyzn� kontekstow� i konsytuacyjn� i postuluje dynamiczn� ekwiwalencj�, kt�ra nie jest niczym iruym jak komunikatem w j�zyku przek�adu /L2/ zrozumialym dla odbiorcy. W owej cytowanej tu wielokrotnie pracy /Toward a Science of Translating/ Nida rozpatruje przeklad jako komunikat, kt�ry z konieczno�ci zawsze jest zniekszta�ceniem /przez obci�cia lub dodatki/ komunikatu pierwotnego. Dla ilustracji obci�� podamy tu przyklad asocjacji, jakie nasuwaj� si� czytelnikowi, gdy czyta w swym j�zyku rodzimym. Mamy dwa typy asocjacji paradygmatyczne /termin Hienslera/ i syntagmatyczne.Asocjacje paradygmatyczne, inaczej skojarzenia,z jakimkolwiek wyrazem wypowiedzi, pozostaj� w �wiadomo�ci. De Saussure da� jako przyk�ad wyraz enseignement - nauczanie, kt�ry podsuwa nam formy pokrewne jak: uczy� naucza�; uczy�em, ucz�cy, pouczenie, nauczyciel, ponadto sugeruje wyrazy formalnie r�ne, ale zbli�one znaczeniem jak belfer, mentor, a na koniec daje r�wnie� skojarzenia nie zbli�one formalnie lub znaczeniem ale b�d�ce w jakiej� relacji do nauczania,np. klasa, szko�a, Zwi�zek Nauczycielstwa Polskiego. Ot� te relacje nieobecne "in absentia" jak je nazywa F.P.Dineenl, s� okrojone w t�umaczeniu przez sam ' Francis P.Dineen, Introduction to General Linguistic, Holt, Rinehart, New York 1967, s.205. T 84 fakt zmiany j�zyka, co za tym idzie - r�wnie� zmiany relacji w odmiennym systemie j�zykowym. Relacje syntagmatyczwe w odr�nieniu od paradygmatyc2nych s� obecne, jest to sukcesja element�w j�zykowych w syntagmie zar�wno w p�aszczy�nie brzmieniowej /fonicznej/ j�zyka, jak i gramatycznej. Naj�atwiej obserwujemy relacje syntagmatyczne w pe�nej wypowiedzi w zdaniu, przy tym w j�zykach fleksyjnych s� one zaznaczone formalnie r�norodno�ci� fleksji. W t�umaczeniu szukamy ekwiwalencji dla tekstu SL w jego p�aszczy�nie gramatyczno-leksykalnej i t� transponujemy w przek�adzie, ale relacje, kt�re opisali�my powy�ej, kt�re stanowi� pe�ne znaczenie tekstu pierwotnego czyli orygina�u, nie mog� podlega� transpozycji. J�zyk jest compositum form znacz�cych i relacyjnych wyrazu /lub innej jednostki j�zykowej/ i ka�dy j�zyk jest sui generis w swych formach relacyjnych wewn�trzj�zykowych i relacjach paradygmatycznych. Nida, gdy m�wi� o zniekszta�ceniu komunikatu w przek�adzie, ilustrowa� graficznie sw�j wyw�d zmieniaj�c kszta�t wt�rnego komunikatu. SL = j�zyk oryginalu K = komunikat pierwotny K1=komunikat wt�rny TL - j�zyk przek�adu R o z d z i a � VII ZNACZENIE W UJCIU LINGWISTYCZN7tM.. ZNAK I DESYGNAT. ZNACZENIE FORMALNE I KONTEKSTOWE.ZNACZENIE EMOTYWNE � 7s0. W poprzednim rozdziale wyliczyli�my sze�� cech symbolu werbalnego zwanego inaczej znakiem j�zykowym. A mianowicie okre�lili�my, �e jest on arbitralny, spo�eczny, dowolny czyli konwencjonalny, okre�laj�cy rzeczywisto�� /denotatum/, komunikatywny i dwuwarto�ciowy. Gdy badamy j�zyk zajmujemy si� nim nie jako rzeczywisto�ci� abstrakcyjn�, b�d�c� w�asno�ci� okre�lonej spo�eczno�ci j�zykowej, ale analizujmy konkretne tek sty danego j�zyka, b�d� to pisane, b�d� teksty mowy. Zajmuj�c si� teori� przek�adu musimy bli�ej opisa� znaczenie tekstu, czyli to co nak�ada si� na funkcj� komunikatywn� fragmentu tekstu. � 7.1. M�wili�my w poprzednich rozdzia�ach, �e znaczenie jest to siatka zale�no�ci wewn�trz-tekstowych tj. element�w wewn�trznoj�zykowych oraz kontekstowych i sytuacyjnych. I dalej by�a mowa, �e dla pe�nej ekwiwalencji dw�ch tekst�w w dw�ch r�nych j�zykach elementy zewn�trznoj�zykowe s� wa�niejsze dla osi�gni�cia maksymalnej adekwatno�ci. Innymi s�owami oznacza to, �e znaczenie.wyrazu jest uzale�nione prymarnie od kontekstu i sytuacji, co �atwo stwierdzi� nawet w obiegowych s�owach np. przy wyrazie mowa: 1/ przedmowa, 2/ mowa przychodzi mu � trudem, 3/ etraci� zdolno�� m�wienia i sta� si� niemow�, 4/ "z�by wybi�a mi kula Brytan�w i mowa moja sta�a ei� �wiszcz�ca", 5/ "Nie w smak posz�a podkomorzemu Ma�ka mowa", 6/ j�zyk a mowa /fakt spo�eczny i indywidualny/, 7/ mowa trawa, eh mowa. � 7.2. Znak j�zykowy to znak konwencjonalny, opieraj�cy swe znaczenie na zwyczaju spolecznym i zrozumia�y tylko dla danego �rodowiska j�zykowego. Pomi�dzy elementem tekstu T a elementami rzeczywisto�ci R zachodzi zwi�zek korelacji /T/R/ gdzie jest T, tam r�wnie� istnieje desygnat rzeczywieto�ci R. � 7.2.1. Tradycyjne j�zykoznawstwo przyjmowa�o potoczne u�ycie e�owa znak i znaczenie. J�zykoznawstwo ! nowoczesne /XXw./ u�ywa wyrazu znak tylk� dla elementu j�zyka maj�cego zwi�zek konwencjonalny z elementem rze' czywisto�ci. Znak j�zykowy komunikuje, to znaczy przekazuje wiadomo�ci przez sam j�zyk. Jest to inny rodzaj j informacji ani�eli przekazywanie wiadomo�ci drog� nie' konwencjonaln�- np. woda przy. 100� zamieni�a si� w par�, widok pary podnosz�cej pokrywk� czajnika informuje w spos�b pozakonwencjonalny /nie na zasadzie umowno�ci/, �e woda wrze, czyli osi�gn�a 100�C. Tylko j�zyk komunikuje w spos�b konwencjonalny. Przy badaniu j�zyka, kt�re si�ga zamierzch�ych czas�w, np. j w Indiach / Panini. III w. p.n.e./, w Grecji w V w.p.n.e. ju� stawiano zagadnienie konwencjonalno�ci tekstu. Rozwi�za� je Ferdynand de Saussure, nie szukaj�c genezy j�zyka, jak to robili staro�ytni, wywodz�c go czy to z mowy spo�ecznej, czy wr�cz przeciwnie z samej natury ludzkiej. De Saussure u�y� s�owa "arbitraire" /arbitralry, umowny/ dla ukazania zwi�zku mi�dzy tekstem a desygnatem. Ka�dy element tekstu odpowiada jakiemu� elementowi rzeczywisto�ci pozatekstowej. Jednorazowy odcinek tekstu wypowiedziany przez r�nych ludzi ma r�ne cechy, ale tylko r�ne cechy indywidualne, a nie spo�eczne. Cechy spo�eczne, tj. norma spo�eczna, nie zmieniaj� si� w zale�no�ci od g�osu m�wcy, wykszta�cenia. czy p�ci, aczkolwiek wszystkie te cechy stanowi� dodatkow� informacj� w obr�bie tekstu, ale nie na zasadzie zwi�zku konwencjonalnego z rzeczywisto�ci�. F.de Saussure wyodr�bniaj�c w tek�cie "signifiant" /znaczywa/ oraz "signifie" /znaczenie/, skierowa� j�zykoznawstwo na drog� nauki �cis�ej, oderwanej od psychologizmu badaj�cego w j�zyku my�l, a poszukuj�cej cech wsp�lnych komunikatywnych po stronie tekstu i komunikatywnych po stronie desygnatu. Znao2enie jest to tre�� komunikowana przez elementy tekstowe. Tre�� jest to zesp� zjawisk /cech, element�w/ pozatekstowych, komunikowany przez element tekstowy. Do tej pory m�wili�my o podstawowej funkcji tekstu, tj. komunikatywnej, na zasadzie zwi�zku konwencjonalnego z elementami rzeczywisto�ci /desygnatami/. � 7.3. Rozr�niali�my znaczenie formalne tekstu wynikaj�ce z siatki zale�no�ci gramatycznych oraz znaczenie leksykalne, podawane w s�ownikach. Przy tym nawet obiegowe wyrazy maj� w s�owniku wiele znacze� gdy� pe�ne znaczenie wyrazu jest uwarunkowane kontekstem, jak to ukazali�my na przyk�adzie wyrazu "mowa". Przegl�daj�c has�a s�ownikowe zauwa�amy, �e staraj� si� one w jakiej� mierze odnotowa� wszystkie znaczenia wyrazu, tj. lingwistyczne, przez adnotacje cz�ci mowy /np. rzeczownik, rodzaj m�ski/; znaczenie leksykalne w zale�no�ci od kontekstu, dlatego ka�dy wyraz ma kilka znacze� s�ownikowych, oraz znaczenie emotywne - przez odno�niki "archaizm'�, �'wulgarne'� /obsceny/. To ostatnie znaczenie wyrazu, czyli emocjonalne, bli�ej nie nadaj�ce si� sformalizowa�, jest nie tylko spraw� rejestru. M�wi� danym j�zykiem s� niebywale wyczuleni na emotywne warto�ci wyrazu, kt�re s� trudne do zdefiniowania, gdy� dotycz� relacji wyrazu do kontekstu kulturowego. Przy tym sprawy te r�ni� si� w odczuciu poszczeg�lnych rozm�wc�w oraz w obr�bie r�nych pokole�, tak, �e nie spos�b �ci�le zdefiniowa� '�odczucia�� m�wcy w odniesieniu do nich i sklasyfikowa� jednoznacznie. � 7.3.1. Znaczenie leksykalne na og� da si� sformu�owa�, czyni si� to wprowadzaj�c poj�cie pola. semantycznego, czyli zakresu leksykalnego danego wyrazu. W teorii przek�adu wszystkie rodzaje znaczenia stanowi� potencjaln� trudno�� dla t�umacza. Znaczenie ,j�zykowe /lingwistyczne/, przez odmienny uk�ad formalny element�w, stwarza trudno�� transpozycji tekstu. Znaczenie leksykalne, przy wprowadzeniu teorii pola semantycznego wyrazu, nie pokrywa si� jednoznacznie w obr�bie pola mi�dzy elementem leksykalnym 'v j�zyku orygina�u i przek�adu. Rozpatrzmy to na przyk�adzie czasownika angielskiego "to control" i polskiego odpowiednika "kontrolowa�". Jedynie cz�� znaczenia pokrywa si� w obu j�zykach, co �atwo uwidoczni� graficznie. Ponadto wyraz angielski znaczy "regulow��", np. �'a policeman controls the traffic", lub '�mie� wl�dz� n�d czym�, w��da�" np."the child controls its limbs", dziecko wlada swymi czlonkami /pos�uguje si� nimi �wiadomie/, w zdaniu "he doesn't control his emotions", "control" znaczy "panowa� nad czym�" - /on nie panuje nad swymi uczuciami/. 'Widzimy, �e zasi�g pola semantycznego wyrazu "control" jest wi�kszy ni� polskiego "kowtrolowa�!' gdy� mo�e znaczy� r�wnie� �'w�ada�", "panowa�'�, "regulowa混. Trzy wymienione znaczenia lingwistyczne, tj. formalne, leksykalne i emotywne maj� inny punkt odniesienia: 1/ znaczenie formalne dotyczy relacji wewn�trztekstowych, 2/ znaczenie leksykalne - relacji do desygnatu, 3/ znaczenie smotywne - relacji do s�uchacza. 0 znaczeniu formalnym tyle powiedzieli�my w poprzednich rozdzia�ach, �e nie b�dziemy si� tu powtarza�. 7.3.2. Zajmiemy si� bli�ej zn�.czeniem leksykalnym. R�ne s� sposoby opisu znaczenia leksykalnego. Slowniki obszerniejsze �aznaczaj� przeciwie�stwa, np. "pyszny" kto� kto stawia siebie wy�ej od innych, wynosi si�;przeciwie�stwo - �'pokorny�'. R�wnie cz�sto opisem znaczenia leksykalnego jest podanie listy wyraz�w o tre�ci zbli�o�ej. Np. pyszny "pr�ny", "dumny,�, "przem�drzaly�'. Elementy leksykalne nie s� strukturowane na poziomie leksyku; nie wyst�puj� jako element konieczny - tak jak elementy gramatyczne, z kt�rych wyb�r jednego poci�ga. za sob� konsekwencje strukturalne ca�ej fazy. Np. liczba pojedyncza, rodzaju m�skiego rzeczownika determinuje u�ycie czasownika w liezbie pojedynczej, z ko�c�wk� m�sko w 3 osobie, oraz odpowiedniego, zgodnego w rodzaju i liczbie przymiotnika, tj. ch�opiec - szed� /nie sz�a/, chlopiec maly /nie mali/ itp. Elementy leksykalne nie tworz� zbioru zamkni�tego, jak gramatyczne, uklad ich tworzy zespoly wyst�puj�ce cz�ciej obok siebie, i tak przy elemencie leksykalnym "rodzina", raczej napotykamy takie wyrazy jak "ojciec", "matka", "syn", "c�rka", "�ona", "m��", a przy wyrazie np. "komunikacja" - napotykamy raczej zestaw leksykalny typu "kana� komunikacyjny", "nadawca", odbiorca, komunikat, szumy, bity, informacja". Jeszcze inny rodzaj analizy element�w leksykalnych ni� podzial na zagadnienia stanowi opis w zale�no�ci od stopnia uog�lnienia i hierarchii. Np. wyraz animal - zwierz�, mo�na podzieli� na "rozumne" - "nierozumne" cz�owiek - pies, kot, ko� itp. I tak mamy Arystotelesowskie rozr�nienie animal rationale i animal irrationale. Klasyfikacja element�w leksykalnych mo�e by� r�na, ka�dy j�zyk inaczej grupuje zeatawy tych element�w, w zale�no�ci od do�wiadczenia swego �rodowiska j�zykowego. Tak zwane j�zyki prymitywne /w rzeczywisto�ci wiemy, �e takie nie istniej�/; kt�rymi pos�uguj� si� ludy o ni�szym stopniu cywilizacji, maj� na og� znacznie bogatsze zestawienie element�w leksykalnych jednostkowych dla wla�ciwych im sfer dzialania, tj. my�listwa, rybo��wetwa, rolnictwa, zakres�w pokrewie�stwa. J�zyki starych narod�w, o wielowiecznej kulturze my�lowej i pisarskiej maj� wykszta�cone liczniejsze poj�cia abstrakcyjne i �rodki wyrazu dla przekazu pisemnego w ka�dej dziedzinie. W niekt�rych j�zykach szczep�w prymitywnych afryka�skich oznacza si� osobnymi wyrazami pokrewie�stwa a� do 5 stopnia, co jest odbiciem silnej wi�zi rodowej i rodzinnej. Podczas gdy we wsp�czesnej rodzinie europejskiej termin rodzina obejmuje na og� pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia pokrewie�stwa 1/ ojciec - matka dziadek - babka 2/ c�rka, syn 3/ wnuk, wnuczka W por�wnaniu z j�zykiem angielskim, francuskim i niemieckim, polszczyzna ma rozbudowan� terminologi� zwi�zk�w pokrewie�stwa, posiadaj�c rozr�nienia macierzystych krewnych /ciotka, wuj/ i ojcowskich /stryj, stryjenka/. Ponadto obejmuje osobnymi terminami ich potomstwo - siostrzeniec, siostrzenica, bratanek, bratanica, ku�yn, kuzynka, brat cioteczrLy, stryjeczny itd. Odczuwamy jako archaiczne s�owo "�wiekra" dla te�ciowej, ale bynajmniej nie jest ono niezrozumia�e, czego nie da si� ju� powiedzie� o "�wieku" czy "dziewierzu" jako synonimach te�cia i zi�cia. Zamykaj�c opis znaczenia leksykalnego wyrazu, powtarzaiqy, �e technika tego opisu da si� sprowadzi� do trojakiego post�powania: a/ przez kontrastowanie klas element�w leksykalnych. /designatum - Ch.Morrig Sigm. Language and Behavior/ b/ przez sporz�dzenie listy wyraz�w zbli�onych /denotatum: Ch.Morris op. cit./ c/ przez definiowanie cech charakterystycznych /significatum - Ch.rdorris op. cit./. 1szystkie trzy techniki post�povrania nie wliczaj� kontekstu jako elementu znacz�cego, co uczynili�my na pocz�tku, przytaczaj�c przyklady r�nych zastosowa� wyrazu "mowa". � 7.4. A teraz, na przyk�adzie r�nych odpowiednik�w s�owa "ojciec", rozpatrzymy stosunek denotatum do significatum. "Ojciec", "tata", "papo", "stary", "rodzic", wszystkie te wyrazy maj� ten sam desygnat, ale czy wszystkie maj� te same cechy charakterystyczne? Oczywi�cie, poniewa� element desygnowany jest ten sam, wi�c cechy charakterystyczne s� te same, r�nica le�y w emotywnym znaczeniu tych wyraz�w dla odbiorcy. Tu dochodzimy do definiowania znaczenia emotywnego. Analiza znaczenia emotywnego jest jeszcze trudniejsza i mniej precyzyjna ni� znaczenia leksykalnego. Jak powiedziano powy�ej, nie ma ono obiektyvvnego zakresu. Musimy ucieka� si� do kulturowego czy �rodowiskowego odczucia i analizowa� odbi�r pewnych form wyrazowych przez �rodowisko danego j�zyka. S� to psychiczne i psychologiczne reakcje na pewien element leksykalny. Aby zobiektywizowa� dane odczucia emotywne mo�na sporz�dza�: a/ listy wyraz�w wed�ug pewnej skali od dobrych do zlych, przyjemnych do nieprzyjemnych, radosnych do bolesnych. Np. lista wyraz�w wyst�puj�cych z poj�ciem wojna, b/ innym sposobem analizy emotycznego znaczenia jest badanie zmiany znaczenia w zale�no�ci od kontekstu. Wspomnieli�my o pasji tw�rczej, pasji seksualnej, pasji �ycia, pasji wg �w. Mateusza. � 7.5. Nale�y dokladnie rozr�ni� znaczenie emotywne od znaczenia leksykalnego. Rozr�nienia tego nie mo�na dokona� w zale�no�ci od kontrastu /dychotomia/ /pyszny - pokorny/, ani w zale�no�ci od podobie�stwa i etymologii wyraz�w. Aby zanalizowa� znaczenie emotyczne wyrazu musimy ustali� wymierno�� na skali - poczynaj�c od znaczenia neutralnego i potem ustawiaj�c ilo�� punkt�w, np. 5 czy 10, w r�nych kierunkach, np. zgrubienia, zdrobnienia, przyjemne, przykre, przyj�te - niecenzuralne, potoczne - wulgarne, przyzwoite - nieprzy- zwoite. Mo�emy sobie wyobrazi� taki ci�g na okre�lenie potomka: NAUKOWE POTOCZNE WULGARNE PIESZCZOT NEUTRALNE NIECENZURA Potomek meski Syn Dziecko dzidzius Male�stwo Noworodek Bastard B�kart pomiot + + + + + + + + + + + + Ponadto nale�y dokladnie uzmys�owi� sobie, �e znaczenia emocjonalne s� r�ne dla ka�dego j�zyka. Mimo wzmo�onej komunikatywno�ci mi�dzy n�rodami, r�nice s� tu wi�ksze ni� gdzie indziej. W zasi�gu kultury europejskiej nie m�wi si� glo�no o funkcja.ch prokreacji czy defekalizacji, u�ywaj�c na te sprawy eufemizm�w lub zwrot�w naukowych, mimo, �e wezyscy znaj� wyrazy potoczne na ten temat. U�ycie ich glo�no jest gorsz�ce i nie przyj�te; takie tabu nie istnieje w�r�d licznych szczep�w murzy�skich, w kt�rych nie m�wi si� glo�no /zwlaszcza wobec obcych/ o sprawach swego kultu religijnego i b�stw. Natomiast nie ma zakazu u�ywania pewnych nazw cia�a, czy m�wienia o cielesnych funkcjach. Wymieniono tu celowo jaskrawe r�nice. Mniej jaskrawe r�nice stanowi� wyrazy obci��one dodatkowym znaczeniem emocjonalnym, takie jak Nigger czy fellow-traveller w USA, a �yd lub rewolucjonista w Polsce. Ten ostatni wyraz ma dodatnie emotywne skojarzenia w polszczy�nie, /stanowi�c niemal synonim patryjoty/, natomiast kojarzy si� cz�sto z anarchi� dla Anglika czy Francuza. Cz�sto zamierzone ef ekty stylistyczne uzyskuje si� l�cz�c wyrazy o r�nych zakresach emotyv:mego znaczenia, np. "kochany k�amca" /sztuka teatralna o G.B.S./, "uroczy �obuz" itp. Ale tutaj czeka pulapka na t�umacza, je�li sobie nie zdaje sprawy z zamierzonego przez sutora paradoksu. Wyliczyli�my r�ne okre�lenia, dla ojca kt�re s� w obiegu w polszczy�nie. Zestawienia frazeologiczne i leksykalne dla ka�dego z nich nale�y dobiera� w innym rejestrze j�zyka. Przy u�yciu dla ojca wyrazu "stary" raczej nie m�dzie mowy o "czcigodnym" czy "wielce szanownym", ale mo�liwe jest dla efektu komicznego mieszanie rejestr�w. Na tym pol'ega komizm j�zykowy wielu tekst�w humorystycznych, �e w miejsce oczekiwanego jednolitego rejestru, autor nieoczekiwanie wplata inny. Z wyraza.mi okre�laj�cymi osoby i stanowiska otoczone powszechnym szacunkiem jak: prezydent, kr�lowa, biskup na og�l wyst�puj� zwroty bflrdziej formalne, jak "uda� si�", "opu�ci� zebranie" itp., gdyby zamiast tego zestawi� "kr�lowa.pomkn�a do tronu" lub "biskup pogalopowa� do zakrystii" da�oby to efekt komiczny, cho� mo�e niezbyt wysokiego gatunku humoru. w zakres znaczenia leksykalnego wchodzi tzw. rozszerzone znaczenie wyrazu lub metaforyczne jego u�ycie. Wyrazy pospolite np. pies, wyst�puj� nie tylko w jednym znaczeniu zwierz�cia domowego, ale w zwi�zkach frazeologicznych i powiedzeniach metaforycznych, np.: psie �ycie: pod psem /robota/; psia krew /i ca�y zestaw przekle�stw z psem/; psioczy� na co�; psia gwiazda, psie dni czyli kaniku�a; psia wierno�� i zwroty wulgarne: pies go tr�ca� /czy mord� liza�/. M�wi�c o znaczeniu wyrazu nale�y r�wnie� bra� pod uwag� takie rozszerzone znaczenie leksykalne, gdy� takimi obrazowymi znaczeniami posluguje si� obficie zar�wno j�zyk potoczny, jak i literatura i poezja.Odwrotno�� stanowi terminologia naukowa d���ca do za.kre�lenia znaczenia wyrazu i pos�ugiwania si� nim naet�pnie jako terminem ,jednoznacznym i zdefiniowanym. Mamy w�wczas do czynienia z redukcj� znaczenia w seneie pe�nego leksykalnego znaczenia wyrazu, przy r�wnoczesnym sprecyzowanym zakresie jego u�ycia, czyli z tym co nazywamy terminem naukowym. R o z a z i a � VIII 0 OBIEKTYWIZMIE I SUBIEKTYWIZMIE WIEDZY 0 RZECZYWISTOCI NA ZASADZIE ZDETERMINOWANIA POZNANIA PRZEZ KONSTRUKCJE JFZYKOWE. TEORIA SAPIRA I WHORFA � 8.0. Zanim postawimy pytanie o obiektyrizmie i subiektywizmie poznania, zatrzymamy si� chwil� nad stosunkiem my�li do j�zyka jako zagadnieniu wst�pnym, id�c za tokiem uy�li A.Schaffa na ten tematl. Pytanie w odniesieniu do j�zyka i y�li dotyczy procesu porozumiewania si� mi�dzy lud�mi. Istniej� dwie szkoly: jedni widz� dwa odr�bne procesy w porozumiewaniu si� ludzkim, tj. najpierw my�lenie, a potem werbalizacj� my�li, inni utrzymuj�, �e jest to jeden proces. Innymi slowami mo�ey zapyta�, czy my�lenie ludzkie, kt�re zewsze jest my�leniem poj�ciowym, jest r�wnocze�nie my�leniem j�zykowym? Pytanie jest samo w sobie kontrowereyjne, gdy� "my�lenie niej�zykowe" jest zbitk� wyraz�w zawieraj�cych zasadnicz sprzeczno�� /contradictio in adiecto/. Proces my�lenia nast�puje tam, gdzie mamy do czynienia `z rozwi�zywaniem problem�w. Zwierz� ei�gaj�ce po jedzenie nie my�li, lecz dzia�a na zaeadzie impulsu. Mo�emy 1 A.Schaff, J�zyk a poznanie, PWTd, Warszawa 1964. nauczy� zwierz� r�nych sposob�w zachowywania, lecz dzieje si� to nie na zasadzie my�li i doboru �rodk�w do celu, a jedynie na zasadzie tworzenia odruch�w warunkowych. Przy stanach patologicznych uszkodzenia mowy i s�uchu /afazja, alalia/ jest rzecz� stwierdzon�, �e nie nast�puje rozw�j umys�owy. Na pytanie, czy j�zyk mo�e wyst�powa� bez my�li i vice versa, odpowied� winno ustali� do�wiadczenie, empiria, a nie wcze�niejsze za�o�enia filozoficzne o dualizmie czy te� monizmie �wiata. Do�wiadczenia psycholog�w, lingwist�w i neurolog�w, prowadzone w szeregu kraj�w, sk�aniaj� do twierdzenia, �e nie zanotowano mowy bez my�li. A.Schaff pisze: "Poniewa� j�zyk jest jedno�ci� /-/ systemu znak�w i strony znaczeniowej tych znak�w /bez kt�rej znaki przestaj� by� j�zykiem/, mowa nie mo�e istnie� bez my�li". � 8.1. Istnieje r�wnie� pytanie odwrotne: "Czy istnieje my�l pozaj�zykowa, awerbalna czy prewerbalna?" Dowody opowiadaj�ce si� za istnieniem my�li awerbalnej s� natury eubiektywnej i wynikaj� z niedoskona�o�ci introspekcji; ka�dy czlowiek my�l�cy nad jakim� zagadnieniem wie, �e czyni to w skr�tach my�lowych, nie stosuj�c skomplikowanych f'orm syntaktycznych. Zjawisko uproszczenia czy te� cz�ciowej elizji struktur gramatycznych jeat jednak mo�liwe tylko dlatego, �e msmy zautomatyzowany i zmagazynowany ca�y system zale�no�ci syntaktycznych oraz poka�ny skarbieo lekeykalny. Dokonujemy skr�t�w my�lowych na zasadzig pos�ugiwanie si� j�zykiem, a nie pomijania go. Luki i braki /' w gramatycznym my�leniu s� wi�c argumentem za powi�zaniem j�zyka i my�li, a nie st�nowi� kontrargumentu. Trzeba te� pami�ta�, �e powi�zanie znaku werbalnego z desygnatem i siatk� zale�no�ci gramatycznych przyswaja sobie dziecko mi�dzy pierwszym a czwartym rokiem �ycia, czyli tak wcze�nie, gdy nie jest w stanie introspektywnie �ledzi�, czy te� zapami�ta� na p�niej tego procesu my�lowego. � 8.2. Pytanie drugie: czy j�zyk i my�lenie s� procesem tym samym czy odr�bnym? Stanowieko monistyczne jest uproszezeniem i splyceniem zagadnienia. Sluszniej jest powiedzie�, �e jest to proces, kt�rzy tworzy ca�o��, a ni.e stanowi jedno�ci 1 wyst�puje jako proces my�lowy i j�zykuwy r�wnocze�nie. Nie znaczy to, �e w procesie my�lowym wyst�puje tylko dzia�alno�� j�zykowa. To co nazywamy "czystym" procesem my�lenia, wyst�puje zawsze w "nieczystej" szacie s�ownej. Im bardziej my�l sutora przybiera kszta�t sko�czony 1 ma si� sta� komunikatywna, tym bardziej przybiera wyko�czon� posta� s�own�. W wi�kszo�ci j�zyk�w szukano argument�w na niezale�no�� my�li od j�zyka, gdy� ta sama my�l da si� wyrazi� r�nymi j�zykami. Autor tej koncepcji, Eric Buyssens, zak�ada, �e istnieje "ta sama" ; niezale�na od j�zyka my�l, gotowa i wyra�ana w r�nych j�zykach. Czyli zak�adaj�c to, co chce udowodni�, obala warto�� ko�cow� ca�ego wywodu. Dalej ten sam autor wnosi ze zmienno�ci j�zyka, �e my�l ludzka istnieje przed zwerbalizowsniem. A.Schaff uwa�a to przekonanie za b��dne. Wiemy, �e zmiany zachodz�ce w j�zyku nie musz� by� nast�pstwem zmian w my�leniu, lecz s� wynikiern rozwoju fonetycznego, czy gramatycznego j�zyka oraz odbiciem �miennej rzeczywisto�ci pozaj�zykowej. Konkluduj�c swe wywody Schaff opowiada si� - zgodnie z rzeczywisto�ci� - za jednolito�ci� proceeu poznania �wiata. "i2y�lenie ludzkie, pisze, jest j�zykowe i wla�nie dlatego abetrakcyjne i uog�lniaj�ce. Istnieje jedno�� zyka i my�lenia, ale nie identyczno��. D�wi�kowa strona j�zyka i gramatyczna podlegaj� sutonomicznym prawom rozwoju. Wyznaj�c monizm i jednorodno�� j�zykowo-my�low� stajemy na gruncie realizmu. � 8.3. Mo�emy te� przej�� z kolei do stosunku j�zyka do rzeczywisto�ci. M�wienie jest zaweze m�wieniem o czym�. .Znak werbalny etoi w relacji do deeygnatu, kt�ry istnieje poza nim i niezale�nie od niego. Istnieje sp�r na temat, co jest pierwotne: czy j�zyk, kt�ry tworzy obrazy rzeczywieto�ci, czy rzeczywieto��, "kt�ra jest odbita w j�zyku". Ju� w wieku XVIII Humbold, j�zykoznawca niemiecki, kt�rego imieniem nazwany jeat uniwereytet w Berlinie, patrzy� na j�zyk jako na energea, jako na element tw�rczy poznawczo. Caly kierunek lingwistyczny, o kt�rym b�dziemy obecnie m�wi�, wywodzi si� z tego za�o�enia. Yeisgerber, a dalej. Sapir i Whorf uwa�ali, �e j�zyk tworzy obraz �wiata. Jeat to odwr�cenie genetycznego porz�dku �wiata, gdy� sk�d wzi�� si� j�zyk? � 8.3.1. J�zyk jest tworem apo�ecznym i hietorycznym, ukeztaltowanym przez pokolenia, na zaeadzie ich wizji �wiata. Jest przekazywany na drodze analogicznej, tj. w procesie endogenicznego przekazu przez pokolenia wat�pne nast�pnemu pokoleniu jako zdolno�� mowy. Nawiasem m�wi�c, dzieje ei� to w tak wczesnym dzieci�stwie, �e jest to w jakiej� mierze proces tajemny dla pokolenia avst�pnego i nie daj�cy si� zbada�, gdy� dokonuje si� przed �wiadomo�ci� introspektywn� jednostki przyswajaj�cej sobie j�zyk pierwszy. Tworzenie si� j�zyka, jaka tworu spo�ecznego /langue, language/ a nie jednostkowej mowy, jeat racjonalne i nie jest dowolne . Dowolnym czy te� arbitralnym nazywamy zwi�zek konwencjonalny tekstu do rzeczywisto�ci T/R o tyle, �e niczym si� nie tlumaczy fakt, �e w jednym j�zyku nazywamy budynek mieszkalny - domem, a w innym maison, building, Haus. Co to znaczy gdy m�wimy, �e symbole werbalne odbijaj� rzeczywisto��? Stoimy na gruncie rozumowsnia sprawdzonego przez do�wiadezenie, gdy wypowiadAmy takie twierdzenie. iN filozofii poznania istnieje termin "teoria odbicia". Mi�dzy zjawiskami poznania ludzkiego /zwerbalizowanego/ a rzeczywisto�ci� zachodzi stosunek analogiczny /nie identyczny/ do etosunku odbieia lustrzanego z przedmiotem odbijanym. Przy tym jest to odbicie w sensie genetycznym, tj. przyczynowo-skutkowym i przej�te przez spo�eczno�� j�zykow�. Teoria odbicia implikuje uznanie realnego �wiata materialnego i duchowego - my�lowego. Przy tym odbicie winno by� rozumiane jako obiektywne, a nie aubiektywne, czyli odwzorcowanie rzeczywisto�ci, a nie obrazu o niej w naszym umy�le. Zdanie "To drzewo jest zielone" - odnosi si� do realnej cechy desygnatu, zielono�ci drzewa, a nie subiektywnego postrzegania. To, �e Eskimosi widz� 30 gatunk�w �niegu, co jest ulubionym przykladem lingwist�w dla udowodniania zale�no�ci postrzegania od j�zyka, dowodzi, �e Eskimos zna z do�wiadczenia 30 gatunk�w �niegu, ale to nie j�zyk mu podsuwa istnienie tych gatunk�w, lecz odwrotnie. Na pytanie, czy j�zyk /L/ tworzy obraz rzeczywisto�ci /R/ odpowied� jest negatywna. Tym niemniej hipoteza o tw�rczej roli j�zyka zas�uguje na zapoznanie si�, gdy� w jakim� umiarkowanym sensie j�zyk kszta�tuje poznanie i post�powanie. Praca etnolog�w, Bronislawa Malinowskiego, a przede wszystkim Sapira i Whorfa, s� kontynuacj� stanowiska subiektywizmu poznania uzale�nionego od j�zyka. � 8.3.2. J�zyk jest zawsze j�zykiem zbiorowo�ci, jest organizatorem do�wiadczenia, kszta�tuje �wiat i rzeczywisto��. Bronis�aw Malinowski podkre�lal, �e j�zyk jest przede wszystkim dzialalno�ci� spoleczn� i �e znaczenie wypowiedzi jest uzale�nione od sytuacji, od towarzysz�cych jej okoliczno�ci. T� sam� lini� opisu przyj�� J.R. Firth, a za nim j�zykoznawstwo brytyjskie. Malinowski studiuj�c j�zyki lud�w tzw. prymitywnych na wyspach Troboackich spostrzegl, �e spo�eczno�ci tamtejsze, ich zwyczaje i sytuacje �yciowe s� calkowicie unikalne i tylko im w�a�ciwe i w tej mierze nieprzekazywalne poza w�asnym �rodowiskiem. R�wnie� j�zyk odzwierciedla ich spos�b bycia, my�lenia i dzialania, wi�c jest w jakiej� mierze nieprzetlumaczalny. W swej ksi��ce "Magia Wysp Koralowych" piszel o paradoksie, kt�ry brzmi jak truizm, �e slowa jednego j�zyka nie daj� si� przelo�y� na inny j�zyk, o ile przez tlumaczenie rozumiemy caly zas�b wyra�ei idiomatycznych, metaforycznych i obrazuj�cych sytuacj� m�wcy. Na pytanie, czy j�zyk warunkuje poznanie i w jakiej mierze je warunkuje, gapir w swoich pismach wybranych2, odpowiada, �e kultura poszczeg�lnych spoleczno�ci j�zykowych jest przenikni�ta poj�cismi i jest odbiciem po; j�� dostarczanych i podsuwanych przez j�zyk. Przy tym nale�y rozumie�, �e nie strona formalna j�zyka jest tym, co warunkuje wizj� rzeczywistosci, lecz raczej relacje do desygnatu, czyli plaszczyzny leksyku i semantyki. Sa 1 Br.Malinorvski, Coral Gardens and Their Magic t.II, G.Allen and Unwin, London 1935, s. 14. 2 D G.Mandelbaum, Selested Writings of Edward Sapir, Berkecley,Calif U.P., 1949, s. 152. pir pisze, �e j�zyk jest jakby utart� �cie�k�, przez kt�r� obserwuje si� realia, �e jest eiatk� na�o�on� na rzeczywisto��,kt�r� sam j�zyk opisuje. Dalej jeszcze ni� Sapir poszed� jego wybitny ucze�, Beniamin Lee Whorf. Studiuj�c j�zyk Indian Hopi, kt�ry inaczej ujmuje kategorie czasu i przestrzeni ni� w j�zykach indoeuropejskich, doszed� do wniosku, �e nie spos�b w tym j�zyku rozmawia� geometrii Newtona, opartej na poj�ciach czasu i przestrzeni. A wi�c Indianie Hopi, zdaniem Whorfa, widz� dzi�ki swemu j�zykowi inaczej �wiat, nie przez kategorie continuum czasowego i przestrzennego. Por�wnuj�c j�zyk Hcpi oraz standartowe kategorie gramatyczne j�zyk�w europejskich /SAE = standard Average European/ opisa� on kategorie werbalne Hopi w terminach: a/ fakt zaistnia�y, b/ fakt istniej�cy , c/ fakt nieujawniony /manifested, manifesting, unmanifested/, podczas gdy w SAE mamy kategorie: czas przesz�y, tera�niejszy i przysz�y. Aspekt prymarny czasowy dla Hopi - to intensywno�� istnienia, dla Europejczyka - to kolejno�� f akt �w. Zdolno�ci Whorfa i sugestywno�� twierdze� popartych szeregiem konkretnych przyk�ad�w z j�zyka plemienia Hopi w Arizonie i Aztek�w w Meksyku przyczyni�y si� do rozpowszechnienia pogl�du, �e �wiat my�lowy cz�owieka powi�zany jest �ci�le z jego j�zykiem. Whorf g�osi�, �e nie ma j�zyk�w prymitywnych, do czego r�wnie� dosz�o wsp�czesne j�zykoznawstwo europejskie /por�wnaj R.Quirk"0 prymitywnych j�zykach"/1. Dzi� powszechnie przyj�t� w j�zykoznawstwie tez� jest twierdzenie, �e ka�dy j�zyk w inny spos�b, ale ka�dy 1 R.Quirk, Primitiveness in Languages w zbiorze:M. J.Clarke English Studies Series, OUP, London 1966. r�wnie doskonale d�u�y jako narz�dzie komunikacji dla swej spo�eczno�ci. Ka�dy j�zyk wed�ug Whorla ma swoisty spos�b pojmowania �wiata 1 uwarunkowanie idzie od j�zyka do typu kultury - teoria ta nie zosta�a udowodniona, ale znalaz�a zwolennik�w i kontynuator�w. Ksi��ka Whorfa "J�zyk, my�l i rzeczywisto��"1 jest niezwykle ciekawa 1 urzekaj�ca. Teori� o uwarunkowaniu my�li, a co za tym idzie - kultury od typu j�zyka - obj�to wsp�ln� nazw� teoria Sapira-Whorfa, aczkolwiek podobne pogl�dy na i gruncie europejskim g�oszono od czas�w Humbolda i Weisgerbera. Do powi�zania j�zyka z my�l� w odmiennym kierunku ni� przyjmowano dawniej, a wi�c nie od my�li do j�zyka, lecz odwrotnie, doprowadzi�o Whorfa do�wiadczenie. Pocz�tkowo pracowa� on jako agent ubezpieczeniowy i spotka� si� z wypadkiem spowodowanym pr2ez robotnik�w stacji benzynowej, kt�rzy zapalili papierosy przy beczkach po benzynie, na kt�rych figurowa� napis "puste beczki" /empty barrels/. S�owo "puste" zasugerowa�o robotnikom bezpiecze�stwo, podczas gdy w rzeczywisto�ci beczki by�y r�wnie niebezpieczne - ze wzgl�du na cia�a lotne - jak gdyby by�y pe�ne 1 nast�pi� wybuch. P�niejsze do�wiadczenia antropologiczne i j�zykoznawcze doprowadzi�y Whorfa do podkre�lenia prymatu j�zyka w ogl�danym obrazie �wiata. Hipoteza Sapira-Whorfa jest dla, teoriii przek�adu o tyle wa��a, �e przyj�cie jej bezkrytyczne poci�ga za sob� stwierdzenie, .i� nie mo�na p�et�umaczy� dw�ch tekst�w na j�zyki r�ne kulturowo, poniewa� �wiaty j�zyka, my�li /kultury i poznania/ s� niejakohermetyczne. Ale 1 B.L.Whorf, I.anguage- Thought and Reality; Selected Writings, John B.Carroll, M.T.T. Cambridge z. t.I,1956. do�wiadczenie wiek�w uczy, �e ilekro� pojawiaj� ei� nowe poj�cia czy zmienione warunki, czy konkretne wynalazki, przenikaj� one do wszystkich j�zyk�w i s� rozumiane jednoznacznie. A wi�c co mo�na wyrazi� w jedrym j�zyku, mo�na wyrazi� r�wnie� w innym, aczkolwiek innymi �rodkami formalymi i innym uszeregowaniem i zgrupowaniem lekaem�w i semantem�w. Warto jednak pami�ta�, �e hipoteza SapiraWhorfa wprowadzi�a nowe poj�cie wzgl�dno�ci w relacji j�zyk - poznanie, gdy� nawet podobne do�wiadczenie empiryczne mo�e by� inaczej opisane, a przez to inaczej widziane /inny obraz �wiata/ w zale�no�c od kategorii gramatycznych. "Niewinne kategori.e gramatyczne" - pieze Sapir w Pismach wybrarych, "nabieraj� przemo�nego znaczenia koemicznego". D.G..Mandelbaum, op. cit. s. 157. '.i. f R o z d z i a � IX PRZEK�ADALNO��, PORLWNYWALNO�� I NIEPRZEK�ADALNO�� � 9.0. Zanim j�zykoznawstwo wyodr�bnilo si� jako osobna gal�� wielzy, co mia�o miejsce dopiero w XIX w., istnia�a w ramach filologii dyacyplina filologii por�wnawczej. Wiek XIIC rozszerzyl te badania o j�zykoznawstwo por�wnawc.e. Studia powy�sze w�wczas diachroniczne, da�y nam opis poszczeg�lrych rodzin j�zykowych, ta j kich jak indoeuropejskie, semickie, ugrofi�skie, sinotybefa�skie oraz opis ich historycznego rozwoju czyli zmian. Szeroko zakrojone badania linwistyczne badaj�ce j�zyki w synchronii zaj�y si� r�wnie� por�wnywalno�ci� system�w j�zykowych. Teoria i metoda takiego por�wnania znana jest jako j�zykoznawstwo komparatystyczne lub kontraetywne. Przy tym bada si� metodologicznie nie ca�y system w ! odniesinniu do odr�bnego systemu, a poszczeg�lne p�aezczyzny j�zykowe, fonologi�, gramatyk�, skladni�. W ramach jednej p�aszczyzny por�wnuje eiY poezczeg�lne zjawiska jednostkowe z funkcjonalnie ekwiwalentnymi podobnymi zjawiskami w drugim j�zyku, np. form� i. funkcj� przys��wka w L i L2, form� i funkcj� zdania wzgl�dnego w L i L . � 9.1. Teoria przekladu jest specjalnym dzie�em komparatystyki, gdy� sama czynno�� t�umaczenia jest poszukiwaniem ekwiwalencji, a wi�c zajmuje si� por�wnywalno�ci� i o ni� si� opiera. Je�li chcemy dwa j�zyki odleg�e typologicznie por�wna�, mo�emy to robi� jedynie por�wnuj�c poszczeg�lne jednostki , formalne vi ich funkcjach komunikatywnych. Jest to por�wnanie funkcjonalne.. W j�zykach typologiczne i genetyczni zbli�onych por�wnywalno�� jest mo�liwa zar�wno w odniesieniu do struktury element�w /budowa morfemu, wyrazu', grupy itd./jak I 'i' i ich funkcji syntaktycznych. Frzy tym jeet pewne, �e kategorie i struktury L1 tylko do pewnego stopnia s� podobne do kategorii i struktur L2 nawet w j�zykach genetycznie bliskich jak np. polski i roeyjski. � 9.1.1. Przyk�adowo przyjrzyjmy si� gr.upie nominal-nej polskiej i rosyjskiej. Sk�adaj� si� one obie z elementu centralnego nominalnego nie poprzedzonego przedimkiem. A wi�c w tym wypadku w strukturze grupy nominalnej, pierwsza pozycja w premodyfikacji nie jest wypelniona koniecznym elementem specyfikuj�cym grup� nominaln. Mamy po atronie L1 /polski/ i L2 / y rosyjki/ 0 /zero/, czyli sytuacj� zbie�n�. Teoretycznie mo�emy mie� nast�puj�ce mo�liwo�ci przy por�wqywsniu dw�ch struktur L1 L2 1/ - - nie wyst�pnje w TL1 ani TL2 2/ - + wy(r)t�puje tylko w L2 3/ + - wyet�puje tylko w L1 4/ 0 - nul w L1; nie wyst�puje w L2 5/ + 0 wyst�puje w L. ; nul w L2 6/ - 0 nie wyst�puje w L1; nul w L2 7/ 0 + nul w L1; wyst�puje w L2 8/ + + wystgpuje w Z1; wyst�puje w L2 9/ 0 0 nul w Z1; nul w L2 nul - dany elem(r)nt j�zykowy nie wyst�puje w L - = `` `` `` `` `` w konkretqym tek�cie L + = " " " wyst�puje w tek�cie L Przyst�puj�c do opisu kontrastywnego mueimy: 1/ opisa� dan� struktur� w L1 i L2 2/ ustali� czy istnieje por�wnywalno�� w ich funkcjach 3/ przeprowadzi� por�wnanie. � 9.2. W ksi��ce trzech autor�w bytyjskichl przeprowadzono por�wnanie przymiotnik�w osobowych dzier��wozych w j�zykach angielskim, francuskim i rosyjskim. Angielski Francuski Osoba: Czlon l.pojedyncza l. mnoga 1 :my g��wny 1+ :our grupy m�ska �e�ska 2/+/ :your nomin. Osoba 1 mon ma mes 3 m�ski: his 2int ton ta tes 3 �e�. . her 3 son sa ses 3+ . their 1+ notre nos 2 ofic, 2+ votre vos 3+ leur leurs M.A.K.Halliday, A.McIntosh, P.Strevens, The Lingu- istic Sciences and Language Teaching Longmans, London 1964, s. 114. 108 Rosyjski Cz�on g��wry hiczba pojedyncza Ziczba grupa nomin. r. m�eki r �e�ski r. nijaki mnoga Oaoba U�ycis inten- sywne sw�j swoja swojo sw�j u�ycie 1 m�j moja mojo m�j 2 int tw�j twoja twojo tw�j ekaten~ 1+ nasz nasza nasze naszi sywne 2 ofic,2+ wasz wasza wasze waszi 3 m jego 3 � jejo 3 + ich Legenda: 1 m�wca /pierwsza osoba/ 2 oeoba rozm�wcy /druga osoba/ 3 inni /trzecia osoba/ + dodatkowi rozm�wcy int. u�yci.e intymne, familiarne ofic. u�ycie oficjalne intenaywne u�ycie wliczaj�ce rozm�wc� ekstenaywne u�ycie nie wliczaj�ce rozm�wcy / / "z" 1ub "bez" jakiego� elementu A�eby okre�li� por�wnywalno�� element�w opisarch w ten epos�b, nale�y ustali�, jak powiedziano powy�ej, czy funkcjonuj� ekwiwalentnie w strukturze zdania /lub grupy/. Je�li nie mo�na w tlumaczeniu dopatrze� si� ich funkcjon�lnej ekwiwalencji nie ma potrzeby por�wnywania. � 9.2.1. Osobowe przymiotniki dzier�awcze opisane powy�ej nadaj� ei� do por�wnywania. Teraz nale�y sobie postawi� pytanie jak dalece s� one ekwiwalentne w przekiadzie. Przyjrzyjmy si� zdaniua Z1 "take out your hands of your pockets" 1 r�wnowa�nemu zdsniu polekiemu: 2 wyjmij r�ce z kieszeni". Widzimy od razu, �e przek�ad opu�cil dwa elementy przymiotnika dzier�awczego, jak r�wnie�, �e t�umaczenie jest poprawne. Gdyby chcie� zachowa� ekwiwalencj� formaln�, da�oby to zdanie: "wyjmij swoje r�ce ze swoich kieszeni", co jest zdaniem stylistycznie niezgrabrym 1 nie nale�y go u�ywa�. Opis formalny diagram�w: 1/ we wszyatkich trzech j�zykach: angielskim, francuskim i rosyjskim osobowe przymiotniki dzier�awcze wyst�puj jako kategoria gramatyczna 1 tworz zamkni�ty system; 2/ w rosyjskim i polskim przymiotnik dzier�awczy mo�e poprzedza� lub naet�powa� po wyrazie centralnym w grupie nominalnej: /np.piosenka: "m�j ko�, m�j ko�, m�j ko� polubi� siAna wo�" lub "szsta moja drobno tkana"; 3/ system rosyjaki i polski maj� formy intensywne tj. sw�j, swoja, w odr�nieniu od pozosta�ych; 4/ rosyjski i francuski wykazu� zwi�zek zgody mi�dzy rodzajami 1 liczn przymiotnik�w dzier�awnych i element�w n�minalnych. R�nice w dyetrybucji syntaktycznej: 1/ tylko w j�zyku rosyjskim istnieje dodatkowy element /sw�j/, odnoez�cy si� do znanego uczestnika dyskurau, lecz"sw�j" nie wystgpuje w grupie nominalnej a funkcji podmiotu; 2/ w rosyjskim i francuskim /lecz nie w angielskim/ jest rozr�nienie w 2 osobie liczby pojedynczej w zale�no�ci od oficjalnego lub intymnego stosunku rozm�wc�w; 3/ w rosyjskim i angielskim /lecz nie we francuakim/ istnieje rozr�nienie m�ski/�e�ski gdy zwraca si� wypowied� do osoby trzeciej; 110 4/ na koniec w angielskim, jak pokazano na przyk�adzie "take out your hfsnds of your pockets", wyst�puje zawsze przymiotnik dzier�awczy w odn�esieniu do osobistych przedmiot�w posiadania, cz�ci cia�a, ubrania. Mniej tego zaetosowania jast we fran�uskim, a zupe�nie wyj�tkowo wyst�puje w rosyjskim czy polak�m i nie jest elementem koniecznym. Gdy mdwimy o por�wnywaniu systemu fonologicznego, gramatycznego czy syntaktycznego w dw�ch r�rych j�zykach, u�ywamy terminu eystem w rozumieniu j�zykoznaw stwa brytyjskiego. To znaczy chodzi o por�wnywanie funkcji jakiej� jednostki j�zykowej w ramach zamkni�tego systemu, a nie ca�ej plaszczyzny j�zykowej, gdy� z, punktu widzenia teorii przek�adu, takie badania szczeg�owe s� cenne i uwydatniaj� r�nice system�w w poszczeg�lnych j�zykach. St�d s�uszno�� prac trudni�cych si� por�wryywaniem struktury i funkcji w zdaniu, grupy nominalnej, werbalnej czy adwerbialnej, pozycji poszczeg�lnych element�w w szyku zdania, badanie inwersji itp. Stoj�c na stanowisku realizmu przyjmujemy wraz z teoretykami przek�adu lingwistami, �e wszystko co si� da powiedzie� w jednym j�zyku da siY r�wnie� powiedzie� w innym. I slowem "wszystko" obejmujemy komunikat zawarty w tek�cie. W rozdziale o znr3,czeniu ustalili�my, �e tylko cz�ciowo tekst przekladu znaczy "to samo" co tekst oryginalu, i �e z konieczno�ci, wobec inrych k�tegorii j�zykowych w j�zyku przekladu i inrych wiadomo�ci odbiorc�w, komunikat w j�zyku przek�adu jest ekwiwalentny jedynie do pewnego stopnia. � 9,3. Zajmiemy si� teraz zagadnieniem nieprzek�adalno�ci, wci�� stoj�c na stanowisku j�zykoznawc�w, 111 a nie logist�w, tzn. nie uwa�ajc braku jakiej� kategorii j�zykowej orygina�u w j�zyku przekladu za okaz nieprzek�adalno�ci. aczniemy od transferu element�w leksykalrych. Wi�kszo�� j�zyk�w przyj�a s�owo "sputnik", "orbitowa�", zastan�wmy si� czy s� to elementy przet�umaczone czy te� nast�pil tranefer wraz z ca�ym znaczeniem. Otd� nast�pi� transfer z ograniczeniem znaczenia, gdy� jak zauwa�a Catford sputnik w j�zyku rosyjskim konotuje podr� i towarzyszy drogi, a w irmych j�zykach sta� si� terminem ednoznawcznym dla satelity ziemskiego wys�anego na orbit�. Czyli przy transferze nast�puje cz�ciowe zw�enie znaczenia oryginalnego. Czy podobnie ma si� z wyrazami rubel, szyling, dolar? Je�li chodzi o powy�sze monety, to tran�fer jest pe�ny, ale transfer polskiego "z�oty" na obcy j�zyk jest zw�ony do monety, podczas gdy w j�zyku polskim denotuje r�wnie� kruszec i kolor. Nazwy ta�c�w, cz�ci dawnych ubra�, zwyczaj�w regionaizych, s� z natury nieprzet�umaczalne. T�umacz ma dwie mo�liwo�ci - albo dokona traneferu terminu i poda obja�nienie w tek�cie /lub przypis/, albo dobierze mo�liwie �bli�oxy skwiwalent istniejcy w j�zyku przek�adu. Czyhaj� tu niew�tpliwie pu�apki na t�umacza, gdy ekwiwalent jest tylko cz�ciowo zbli�ony sens tekstu ulega ekrzywieniu. M�wimy o t�umaczu doskonalym, tzn. takim, kt�ry zna oba j�zyki jednakowo biegle i kt�ry jest tu bezradny. Vyobra�my sobie, �e ma prz t�umaczy� na j�zyk angielski tekst polski, w kt�rym wyst�puje zwrot baciar lwowski. Ma do dyspozycji w angielszczy�nie "hooligan", "cockney", "tough boy", "easy go lucky", "never do well", w ka�dym z powy�szych okre�le� jest co� z baciara, ale nie jest to baciar. 112 Z kolei mamy gry cel�w, kt�re e r�wnie� nieprzet�umaczalne i niezrozumia�e poza kultur j�zyka orygina�u. � 9.4. Dalszym cz�ciowo nieprzet�umaczalnym zjawiskiem s wszelkiego typu aluzje czy to literackie,czy obyczajowe, czy historyczne. Po pierwsze stanowi one pu�apk� dla t�umacza, gdy� mo�e on ich nie dostrzec w tek�cie orygina�u. Ale zak�adamy, �e t�umacz jest erudyt� i dostrzega pe�n� informacj� tekstu, r�wnie� aluzje, staje przed dylematem jak je przekaza�.We�my pierwsz� z brzegu spraw� np. tytu�y powie�ci Aldous Huxleya - Mueic at Night; Sommerset Maughama "Ale and Cake"; Angus Wilsona "Anglo-Saxon Attitudes" i Bruce Marehalla "All Glorious Within; s to wszystko aluzje literackie, zrozumia�e dla kulturalnego brytyjCzyka.Dwie pierwsze zaczerpni�te z Szekspira, Angus Wilson nawi�zuje do Alicji w Krainie Czar�w, a Bruce Marshall zaczerpn�� tytu� z psalmu, co przy rozpowszechnieniu Biblii w krajach anglosaskich jest og�lnie znaqym fragmentem tekstu biblijnego. Doslowne przet�umaozenie powy�szych tytu��w nie daje czytelnikowi polskiemu tych skojarze�, kt�re wyst�puj natychmiaet u wykszta�conego czytelnika angloeaekiego. T�umacz Bruce Marshallal zastosowa� w przek�adzie tytu� "Chwala c�ry kr�lewskiej", kt�ry jest cytatem z tego samego psalmu. Dotykamy tu problemu najwa�niejszego przy pracy przek�adowej i kt�ry w wigkszej mierze ni� problemy syntaktyczne, czy leksykalne stanowi trudno��, a mo�e nawet cz�ciow� nieprzek�adalno��. J� 1 J.J.Szczepa�ski, Chwa�a c�ry kr�lewskiej, PAX,Warszawa 1948. 13 zyk jest wykwitem kultury jednej epo�eczno�ci i wyraz leksykalny niesie z sob� znaczenie nie tylko denotuj�ce /denotatum czy eignificatum/ lecz r�wnie� konotuje czyli dostarcza skojarze� dla osobnika mychowanego w danej kulturze. S�owa dla m�wi�cego jgzykiem ojczyatym maj� wi�cej znacze�, ni� te zanotowane w najlepszych nawet slownikach. Wyet�puj� w r�nych konfiguracjach, m�wi�cy zna zwizki frazeologiczne, wie, �e deszcz bywa rz�eisty, a wyobra�nia bujna - i nie ma w�tpliwo�ci, �e nie utworzy atrybutu "rz�sieta wyobra�nia". Ponadto rozumie aluzje literackie czy historyczne w obr�bie swej kultury. Gdy napotka wyra�enie "ple�� kosza�ki opa�ki" - to cho� ono jeet przet�umaczalne na wszystkie inne jzyki /jako ple�� g�upetwa/, traci jednak w tym przek�adzie aluzjg do dzielka Marii Konopnickiej i uroczej poetaci naiwnego Kosza�ka-Opa�ka. � 9.5. Aluzje historyczns i eymboliczne etanowi dalsz� cz�ciowo nieprzet�umaczaln barier� do pokonania. Cytuj� zs O.Wojtaeiewiczem a Kwiat�w Polskich. Czyta�a wiersze. W owych czasach w przededniu "purpurowych eza��w", A tu� po orgii czarnych �a��b, Nauczycislem serc kobiecych By� ABIyk, bukiet "idea��w", Dzi� - zielnik, wtedy - bukiet �wie�y. B�ogoe�awiony wiek co wierzy�. Aluzja, metafora i symbolika przenikaj� sig nawzajem w'tym wierezu. 0 ile "purpurowe szaly" przez uj�cie ' O.Wojtaeiewicz, Wstqp do teorii t�umaczenia,Zaklad Narodowy im.Ossoli�ekich Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1957, s. 86 /J.Tuwim, Kwiaty polskie/. 114 ich w cudzye��w wekazuj� na metaforyczn� aluzjg - �atw� zreezt� do rozszyfrowania jako mlodopolszczyzn�, to ju� "orgia czarnych �a��b" nie jest w ten sam spos�b zaznaczona graficznie. Symbolizuje ona czasy po powstaniu styczniowym, kiedy to damy polskie przywdzia�y �alobg narodow� i ubiea�y sig w czer�. Ostatnia strofa m�wi�ca o "wieku co wierzy�", jest trudna, gdy� jako aluzja do pozytywizmu, a wi�c scientyzmu i wiary w rozum, nie dopowiada, �e chodzi o "wiar� w rozum" i tak stosuj�c skr�t my�lowy, mo�e nie by� jednoznaczna poza konteketem. Przy tym "wiek co wierzyl" je'st w jakiej� mierze okre�leniem wiary w idea�y, na co wakazuje anaforyczne zacytowanie Asnyka wraz z atrybutem - "bukiet idea��w". Ale w �wiadomo�ci Polak�w pozytywizm nie kojarzy sig z "wiar� w idealy", a raczej z wiar� w rozum i prac� organiczn� od podstaw. Poeta nic tu sam nie precyzuje i pozostawia domy�lno�ci czytelnika rozszyfrowanie eluzji 'i stawianie nalepek. Aluzje historyczne s� przeznaczone dla wykszta�conego czytelnika i nie e� zrozumiale niejednokrotnie nawet dla odbioroy pierwotnego tj. czytelnika orygina�u, dla kt�rego j�zyk orygina�u jest jgzykiem pierwszym.Odbiorca wt�rry, to jest czytel�ik przek�adu np. polski czytelnik, czytaj�cy w polskim przek�adzie powie�ci Walter Scotta nie zna fakt�w historyczqych dotycz�cych Szkocji, znanych powszechnie Brytyjczykom i aluzje do Bonnie Prince Charlie, czy bitew wojsk kr�lewskich i szkockich mog� by� dla niego niezrozumia�e. . Autor niniejszego zapyta� sluchaczy na kursie jgz. angielekiego o Bonnie Prince Charlie i uzyskal jako pierwsz� odpowied�, �e jest to trunek, co jest zgodne z prawdt, ale nazwa trunku pochodzi od pretendenta do tronu angielekiego, kr�lewicza Karola, zwanego Bonnie Prince Charlie. 115 Yrzy aluzjach historyczrych ma t�umacz do wyboru,jak zwykle, r�ne sposoby post�powania: np. wplecenie dyskretne w tekst przek�adu potrzebrych wiadomo�ci uzupe�niaj�cych mo�e by� niemo�liwe, gdy� zbyt du�o tych wiadomo�ci nie da si� dyskretnie wstawi�, w tym wypadku zaleci� nale�y notki bibliogragiczne czy to na ko�cu ksi��ki czy w przypisach. � 9.6. M e t a f o r y. Znane metafory na og� s wlasno�ci� ezeroko poj�tej kultury europejskiej i s martwe tj. nie trzeba wysi�ku by je zrozumie�, sta�y si� obiegowe jak "per�y �ez", czy "p�acz wichru". Nowe metafory zadziwiaj�ce czytelnika na szcz�cie rzadko trafiaj� si� w fachowej i naukowej literaturze, a wyet�puj� w prozie artystycznej, dla kt�rej ��damy od przek�adu kongenialno�ci zar�wno formalnej jak i poj�ciowej. � 9.7. R e a 1 i a k u 1 t u r o w e i e r u d y c y j n e. Mamy na my�li fakty z dziedziny kultury materialnej i duchowej zar�wno w obr�bie L, jak i szerzej poj�te, kt�re sprawiaj�, �e tekst zrozumialy dla wyksztalconego czytelnika oryginalu przestaje by� zrozumialy dla takiego samego czytelnika przek�adu. Tutaj t�umacz muai wci� aprawdza�, czy pozornie prosty tekst nie kryje dla niego pulapek i czy za imionami w�  �nymi, aluzjami do miejsc lub wypadk�w nie kryje si� dalsza aluzja. Parafrazuj�c Makuszy�skiego mo�na powiedzie�, �e nie wystarczy wiedzie�, �e Atylla nie byl papie�em, a Odoaker to nie pasta do z�b�w. W spra.wie realii kulturowych, hietorycznych; erudycyjnych, pierwsz� zasad� post�powania jest konsultowanie specjalist�w, s�ownik�w, zapoznawanie si� z termi 116 nologi�. Wac�aw Borowy przytacza w swym etudium przek�adowym ca�� list� potkni�� w t�umaczeniach bardzo znanych t�umaczy. B�gdy te wynik�y z nieznajomo�ci realii, gdy "dzieci z ch�ru" wyst�puj� zamiast ministrant�w, a "wie�yczka z hosti�" zamiast monstrancji. Tlumacz nie mo�e by� specjalist� w ka�dej dziedzinie, ale je�li chce by� specjalist� w swej w�asnej profesji, to jest w dziedzinie przek�adu, musi wci�� sobie nie dowierza� i wci�� pyta� i sprawdza�. Bo paradoksalnie dobra robota t�umacza polega na tym, by go nie mo�na bylo dostrzec w dziele prze�o�ozym, by tak dalece adekwatne bylo ono w stosunku do oryginalu. W.Borowy, op. cit., s. 25-39. R o z d z i a � X ODBICIE KULTURY V JFZYKU. T�O HISTORYCZNE, REALIA I ZAGADNIENIA ICH PRZEK�ADAhNO�CI. IDIOATYKA. INTERFERENCJA. � 10.0. Kultura jest jednym � tych s��w /a co za tym idzie i poj��/, kt�re nie daj� si� uj�� w kategorie formalnego opisu. Pisz�c swe dzie�o o j�zyku E.Sapir w 1920 r. m�wi "kultura tQ est jak ludzie my�l� i zachowuj� si�". Przy tym nie nale�y rozumie�, �e chod�i�o mu jedynie o werbalne zachowanie ez�owieka, lecz w zdaniu tym mie�ci�o si� pe�ne przekzywanie kultury. Jednostrca ludzka w zale�no�ci od �rodowiska j�zykowego, w kt�rym si� rodzi, poznaje w spos�b hierny od poprzedniego pokolenia wraz z j�zykiem r�wnie� wzorce kulturowe, ca�y zas�b konwencji, obci��e� historycznych i poj�ciowych - w�a�nie ca�o�� kultury swej spo�eczno�ci j�zykowej. Sapir swym sformu�owaniem po�o�y� akcent na y�lowy aspekt kultury, tj. widzenie i poznawanie �wiata w obr�bie spo�eczno�ci mniej lub wi�cej jednorodnej. Kultura jest przekazywana wraz z j�zykiem. Dzieje si� to w spos�b bierry i bezkrytyczny, bo nawet te jednost 1 "What a society doee and thinks" /E.Sapir, Language, Hartcourt Braee, New York 1939 r. 118 ki, kt�re p�niej chc przekszta�ca� czy kwestionowa� zastane wzorce, robi� to w obr�bie kultury, w kt�rej wzros�y, pos�uguj�c si� jej j�zykiem z ca�ym baga�em tre�oi jakie niesie ten j�zyk. , Poniewa� w poprzednich rozdzia�ach m�wilimy wielo1 krotnie o znaczeniu, tutaj nie b�dziey porusza� tego problemu. Zaznaczamy jedynie, �e kultur� przekazuj� w pierwazej fazie, wraz z j�zykiem, w epos�b biery pokolenia starsze, pokoleniu nast�puj�cemu, czyli rodzice dzieciom. Nast�pnie nauczyciele - uczniom, na koniec ucze� rozszerza, ju� calkowicie �wiadomie, zw�aszcza w epoce dojrzewania i studi�w, zasi�g swej riedzy o kulturze i aktywny w niej udzial. Wa�rym eleaentem w przekazywaniu kultury jest na�lai downictwo. Wraz z j�zykiem jako elementem, kt�ry wproeadza jednostk� w okre�lony typ kultury, cz�owi(r)k przyjmuje /najcz�ciej pod�wiadomie/ pewien wzorzec warto�ciowania, pocz�tkowe wprowadzanie hierarchii warto�ci jest pod�wiadome. Dzieci ucz si� go od doros�ych, aczkolwiek imitowanie samych wzor�w zachowania i j�zyka jest �wiadome. � 10.1. Elementy kulturowe mo�ey podzieli� na materialne i niematerialne. Nierzenia i sposoby zachowania si� dotycza tej drugiej kategorii, uzewn�trzniaj� si� w kontek�cie sytuacji. Kultura, jak powiedzieli�my, jest w ogromnej mierze zwi�z�na z j�zykiem, zw�aszeza w przypisywaniu warto�ci postawom specyficznym dla danej kultury. Dotyczy to kultury niematerislnej przede wszystkim, ale i kultura materialna podlega warto�ciowaniu. Przy tym, gdy m�wimy o warto�ciowaniu, nie chodzi o moralne ustalanie z�a i dobra, lecz o ocen�, co jest normalne, ergo wla�ciwe dla danego typu kultury. Takie zachowanie si� jak jedzenie rano p�atk�w owsianych lub wieczorem na kolacj� chleba z maslem, jest w pewrLych epo�ecze�atwach normalne, a wi�c jest znamieniem ich kultury. Czy kultura jest zwi�zana z kryterium geograficznym czy te� z jgzykiem, bez wzglgdu gdzie dana jednostka zamieszkuje? Zjawiska emigracji dowodz�, �e mo�liwa jest transplantacja obyczaju czyli kulturowego zachowania, poza granice terytorialne danego obszaru j�zykowego. Mo�liwe jest r�wnie� w takim wypadku, gdy emigracja nast�pi�a do kraju o wy�szej kulturze materialnej, przyjgcie nowych element�w kultury materialnej /atopy �yciowej,sposobu ubierania si�, zachowania, j�zyka i rozrywek/ a zachowanie element�w niematerialnych kulturowych swego rodzinnego kraju i dawnej skali warto�ci. I nawet w takim wypadku trudno powiedzie� ile element�w kulturowych zachowano z wyboru, a ile z nawyku, gdy� w ka�dym indywidualnym wypadku b�dzie inaczej. Jedno jest pewne, �e j�zyk i kultura s� nierozdzielne. Mo�na si� r�wnie� zastanawia� czy j�zyk poprzedza kultur�, czy te� kultura jest kolebk� dla j�zyka. Fakt�w kulturowych nie mo�na rozwa�a� w izolacji, ani w jednostce, s� to fakty spo�eczne. Przy tym j�zyk i kultura jak powiedzieli�y zaz�biaj� si�, lecz nie s� tym satqym. Z ogromnej ilo�ci mo�liwych fonemen�w, ka�dy j�zyk dokonuje wyboru d�wi�k�w i posluguje si� w swych symbolaeh werbalnych oko�o 40. Podobnie z niezliczonej ilo�ci mo�liwo�ci sposob�w �ycia i zachowa�ia, ka�de spolecze�stwo przyswoi�o sobie pewne elementy, jemu tylko w�a�ciwe. � 10.2. Antropologowie maj� opracowane ankiety pozwalaj�ce im zorientowa� si� w typie kultury przy bada niu nieznarych szczep�w.'Oto pr�yk�ad takiej ankiety : Kto pracuje - m�czyzna/kobieta, 0 czym najcz�ciej si� rozmawia, Co jest otaczane najwigksz� czci�, Kto jest panem domu, Kogo otacza suerola bohaterstwa, Jakie tematy stanowi tabu, Czy b�stwa religijne s� przyjazne czy wrogie cz�owiekowi, Jaka jest tw�rczo�� artystyczna, Jakie post�powanie jest chwalone, a jakie ganione i wy�miewane, Co si� uwa�a za uczciwe, a co za nieuczciwe, Co jest traktowane humorystycznie, Jak uklada si� wymiana d�br i us�ug, Jakie zwi�zki pokrewie�stwa s kultywowane, Jakie rozrywki i gry uprawia si� powszechnie, Jakie si� uprawia ta�ce i jak� muzyk�? Jakie s wa�ne �wi�ta i jak si� je obchodzi, Jakie s ceremonie zwiazane z narodzinami, zar�czynami, �lubami i �miexci�, W jaki epos�b przebiega zapoznawanie si� dwojga m�odych ludzi, W jaki spos�b ludzie staraj� si� zdoby� status w epo�eczno�ci, Jak leczy si� chorych, 0 co eig walczy i jakimi sposobami, Jakie s� utarte zwyczaje i praktyki przyjgte bez dyskusji przez wszystkich. � 10.3. W wypadku kontaktu jgzykowego i terytorialnego dw�ch spoleczno�ci r�noj�zykowych mo�emy obserwowa� zderzenie sig dw�ch jgzyk�w i wynikl� st�d interferencj� oraz zderzenie dw�ch kultur i ich wzajemne przenikanie si� lub odpychanie. Iruym typem przenikania sig j�zyka i kultury jest dwujgzyczno�� /bilingwializm/ jednostek ezy calych �rodowisk. Jest to szczeg�lqy typ kontaktu jgzykowego. A wigc w kontakcie jgzykowym mamy dwie mo�liwo�ci: 1/ - relacje migdzy j�zykiem i spo�eczno�cig, w ktdrsj dzia�a jako L1 /Jgzyk macierzysty/, 2/ - relacje mi�dzy jgzykiem L i inrymi j�Zykami. Co to jest jgzyk pierwszy? 1 1. Jgzyk pierwezy jest jgzykiem, kt�ry przekazujerqy dzieciom wprost, tzn, przez transmisjg endogeniczn� na drodze sukcesji. 2. Mo�liwe jest przekazywanie egzogeniczne, gdy w dzieci�stwie L2 /jgzyk wt�rny/ zast�puje jgzyk pierwszy domowy i L2 staje si� jgzykiem domowym, szkolrym, zawodowym. /Np. Walia czy Szkocja/ J�zyki�m-.pierwszym n�zwiemy t�n, kt�ry jest w u�yciu dla codziennego pos�ugiwania sig w domu i w potocznych sprawach oraz prz�kazywany dziciom, Widzimy z powy�szych definicji, �e tak zwany jgzyk ojczysty nie musi by� j�zykiem pierwszym, a raczej, �e przestaje nim by�, gdy przestaje by� �rodkiem porozumienia si� w sprawach potocznych w domu i przekazywanym w drodze sukcesji nast�pnemu pokoleniu. W przekazywaniu nast�pnemu pokoleniu jgzyka L1 lub L2 wchodz� w gr� r�ne czynniki. Wspomina o nich wyczerpj�co U.Weinreich w swym studium o kontakcie j�zykowyml. Tam gdzie j�zykoznawca m�wi o kontakcie jgzyko- 1 Uriel Weinreich, I.a.nguages in Contact, Mouton, The Hague 1966. wym, tam antropolog i socjolog m�wi� o kontakcie kultur i sytuacji. E.Haugen i U.Weinreich rozpatruj� to zjawiako jako bilingwializm. � 10.4. Przy tym rozr�niaj� drugoj�zyczno�� cz�ciow� tzw. a/ subordinate bilingualizm tj. niepe�n� bieg��� w L2' b/ coordinate bilingualizm tj. pe�n� bieg�o�� w L2. Przy okazji bilingualizmu Yeinreich omawia zagadnienie interferencji j�zykowej we wszystkich plaszczyznach tj. fonologicznej, morfologicznej, gramatycznej i leksykalnej. Rozumiej�c przez interf erencj� odst�pienie od norm jednego j�zyka, wyst�puj�ce w mowie osoby dwuj�zycznej, na skutek jej znajomo�ci j�zyka drugiego. Ale slusznie kwestionuje to stanowisko Z.Zawad�wskil uwa�aj�c, �e w�wczas mo�emy m�wi� o interferencj.i jako zjawisku spoleczrym, gdy wyst�puje ona nie w mowie jednostki, a stanowi fakt ustabilizowany spo�ecznie, w danej spo�eczno�ci j�zykowej. To znaczy odnoei si� do j�zyka, a nie mowy. 4Jeirich i Diebold stwierdzaj�, �e �r�d�em zjawiska interferencji mog� by� czynniki spoleczne, np. wi�kszy presti� jednego j�zyka. Znane s� te zjawiska z teren�w przechodz�cych przez okupacje z r�k do r�k, gdzie interferencja j�zykowa w formie zapo�ycze:i leksykalnych i struktur idzie zwykle od j�zyka o wi�kszym presti�u do j�zyka o mniejszym presti�u, a nie odwrotnie. 1 Zeon Zawadowski, Fundamential Relations in Zanguage Contact, "Biuletyn Polskiego Towarzystwa J�zykoznawczego" z. XX, 'rYroc�aw 1961. Na �l�sku zachowaly si� zwroty grzeczno�ciowe b�d�ce kalk� niemczyzny jak np. "dok�d oni id�" - akierowane do jednej osoby, starszej wiekiem czy rang�. Jest to replika niemieckiego: "Wohin gehen Sie?" Morfologiczne zapo�yczenie odnotowal Weinreich u Niemc�w zamieszkuj�cych lsk, kt�rzy do wyra��w niemieckich do�czali polskie zdrobnienie np. "kleinu�ki" /=malutki/. Ale a� to zjawiska odoeobnione, a wi�c nie dotycz� j�zyka jako faktu spo�ecznego. W spo�ecze�stwie dwuj�zycznym,jak to mia�o miejsce zar�wno na kresach wechodnich jak zachodnich Polski, kontakt j�zykowy by� wielostronny. Przede wszystkim przez ma��e�stwa, nastgpnie zabawy dzieci m�wi�cych r�nymi j�zykami w domu, przez szko�y, urz�dy, armi� i ko�ci�l, jak r�wnie� pras�. W wypadkach r�nic j�zykowych, na og� mamy r�wnie� rd�nice etniczne i kulturowe, kt�re w ramach kontaktu j�zykowego wzajemnie si� przenikaj� lub �wiadomie odcinaj�. R�nice 3�zykowe dw�ch spo�eczno�ci j�zykowych zamieszkuj�cych s�siednie terery na og� wi� si� z r�nicami innego typu, jak np. etnicznymi, religijnymi,rasowymi. Zn�w kresy polskie stanowi tu dogodry teren obserwacji. Spolecze�stwa kresdw wechodnich m�wi�ce j�zykami polekim, ukrai�skim i �ydowskim, r�wnocze�nie r�ni�y ei� obyczajem, wierzeniami, nawet sposobem ubierania si�, czy strzy�enia w�os�w /to ostatnie dotyczy spo�ec�no�ci �ydowskiej/. Przy tym o ile na kreeach wechodnich Polak by� synonimem katolika, a katolik Polaka, inaczej przedstswia.a si� sytuacja na �l�sku; gdz'ie na G�rrym �l�sku Polacy byli katolikni, a Niemcy protestantami, a na zielonym �l�sku tj. w eieszy�skim Polacy byli protestantami, a Niemcy katolikami. Je�li chvdzi o wyznanie moj�eszowe jest ono splecione nierozerwalnie z narodowo�ci� �ydowsk� i nawet do dzi� automatycznie obywatelem pa�stwa Izrael mo�e by� tylko �yd, syn �yd�wki /w Izraelu matka wciela potomka w r�d, nie ojciec/ wyznania moj�eszowego. R�nice wyznaniowe stanowi� r�wnie siln� barier�, a czaeem jeszcze eilniejsz� ni� rd�nfce j�zykowe. Kontakty j�zykowe i kulturowe oraz wzajemne ich przenikanie mo�emy obserwowad i bada� najlepiej w takich krajach jak Szwajcaria ezy Jugos�awia, to jest pa�stwach federacyjnych z r�nych grup j�zyk�wych i etnicznych. U.Weinreich opisa� zjawisko kontaktu j�zykowego retroroma�skiego i Schwyzerttitsch dw�ch wiosek w Szwajcarii. Przy tym w Szwajcarii r�nice j�zykowe i religijne nie s� zbie�ne z r�nic� obyczaju tj. stroju, sposobu jedzenia w tych regionach, integracja jest dokonana i nie obserwuje si� dominacji jednego typu kultury nad inrym lub jej r�norodno�ci w zale�no�ci od j�zyka. �r�d�em lojalno�ci w stosunku do j�zyka i obyczaju grup mniejszo�ci jgzykowych bywa patriotyzm narodowy, przywi�zania religijne, pogarda dla wroga itp. W Stanach Zjednoczonych na przestrzeni ostatniego stulecia obserwujey post�puj�c� amerykanizacj� obyczajow� oraz stopniowe zanikanie w drugim czy trzecim pokoleniu znajomo�ci j�zyka starego kraju. Aczkolwiek nie od rzeczy b�dzie wspomnie� o Polakach w Texasie, kt�rzy w miejscowo�ci Panna Ma,ria /wymawianej Panamaria/ w pi�tym pokoleniu pos�uguj� si� polszczyzn�. /Polszczyzna ta jest fonicznie nie polska, naetapi�a interferencja fonii ameryka�ekiej, czemu trudno w tych warunisach si� dziwi�. � 10. 5. Po�wi�cili�my wi�cej miejsca kontaktowi j�zyk�w i kultur, obecnie przejdziemy do nast�pnego zagadnienia, to jest t�a kulturowego w ramach jednego j�zyka, a wi�c problemu lingwistycznego i socjolingwistycznego. Problem ten jest pierwezorz�dnej wagi dla t�umaczy, gdy� zrozumienie komunikatu jgzykowego nadawcy i odbiorcy w obr�bie jednego j�zyka jest w du�ej mierze oparte o podobne do�wisdczenia i znajomo�ci kultury danej spo�eczno�ci j�zykowej. Natomiast nieporozumienia wynikaj� niejednokrotnie wdwczas, gdy te same wyra�enia leksykalne desygnuj� inne tre�ci pozaleksykalne lub dotycz� inrych realii /desygnat�w/. Podobnie jak wyrazy w dw�ch r�rych j�zykach nie maj� tego samego znaczenia ezyli ich pola semantyczne s� rd�ne, podpbnie desygnaty tj. elementy po stronie rze czywisto�ci maj� w�asny �ywot, tzn, odr�bry rozw�j, je�li chodzi o instytucje czy obyczaje czy wierzenia religijne, czy tre�ci polityczne. I jak m�wili�my, omawiaj�c pogl�dy teoretyk�w przek�adu, �e tylko z pewnym procentem prawdopodobie�stws dwa termiry leksykalne w dwdch r�rych j�zykach s� sobie przyporz�dkowane, czyli osi�gaj� makeymalny stopie� ekwiwslencji. Podobnie a nawet znacznie bardziej zmniejsza si� skala przyporz�dkowania element�w instytucjonalych. Mianem tym obejmiemy wszystkie wytwory kultury, a wi�c,wyliczone powy�ej instytucje, wierzenia, idee polityczne, teorie literackie itd. lawet w obr�bie jednego j�zyka zjawiska polisemii i eynonimii wskazuj� na zwi�zek jednego znaku j�aykowego z r�nymi desygnatami. W t�umaczeniu z jednego j�zyka na drugi trzeba sobie powiedzie�, �e tre�ci b�d�ce wytworem historycznym i politycznym danego spo�ecze�stwa s� w jakiej� mierze sui generis i niepowtarzalne, tote� chcac przekaza� warto�ci /tj. znaczenie/ komunikatu w j�zyku L musiuy dokonywa� szeregu wbudowa� w teket przek�adu /i om�wie�/ by odbiorca wtdrny tj.czytelnik przek�adu m�g� zrozumie� komunikat. Stopie� przyporz�dkowania na skali ekwiwalencji jest dla rzeczywisto�ci pozatekstowej /czyli realii/ tym ni�szy im odleglejsze typem kultur e� spo�eczno�ci j�zyka Z1 i L2.Dla naukowca kultura to nie wyrafinowanie intelektualne, y . lecz sytuacje �yciowe danej spo�eczno�ci, jak m�wili�m omawiaj�c ankiet� antropologiczn�. Ale te sytuacje �yciowe pojmujey bardzo szeroko, to znaczy jest to baga� do�wiadeze� minionych pokole�, zar�wno historycznych, jak literackich tkwi�cy w �wiadomo�ci spo�ecznej i uwidocznionej w j�zyku. W obr�bie kultury europejskiej wyroe�ej z basenu morza �r�dziemnego, pewne poj�cia. i zwroty sta�y si� wsp�lne i zrozumia�e dla wykszta�conych europejczyk�w. Powiedzenia "ko�ci s� rzucone" /alea iacta est/ czy "przekroczy� Rubikon", czy "kto nie pracuje niech nie je", s� na og� zrozumia�ymi w zasiggu kultury europejskiej. Ka�dy j�zyk ponadto odzwierciedla do�wiadczenia przesz�o�ci w�asnej spo�eczno�ci i przyswoi� sobie powiedzenia dawrych pisarzy jako obiegowe. S�dz�, �e nie trzeba ilustrowa� tego zjawiska wi�ksz� ilo�ci� przyk�ad�w, bo nawet �rednio wykszta�cony Polak rozumie co to znaczy ple�� kosza�ki opa�ki, czy zap�aci� bajo�skie sumy czy sianem si� wykr�ci�. Aluzje do literatury spotykamy masowo rozsiane w tytu�ach ksi��ek, artyku��w, w przedmowach, np. tak� aluzj� stanowi tytu� ksi��ki: "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kami�skiego. Rozwa�aj�c zagadnienie j�zyka i kultury musimy ahwil� zastanowi� si� co to jest j�zyk niekulturalny czy niechlujny czy wr�cz poni�ej standartu. Cat-Mackiewicz ubolewa�, �e po II wojnie �wiatowej nast�pi�o og�lne "schamienie" i "zanieczyszczenie" j�zyka, nie przeczuwaj�c, �e jest to odwieczny zarzut pokolenia starszego w odniesieniu do modszych generacji. Nowe, czasem efemeryczne, a czasem pozostaj�ce w j�zyku jednostki leksykalne, uwa�ane za wulgarne przez starsze pokolenia toruj� sobie drog� i utrwalaj� si�; tak sta�o si� po wojnie z wyrazami "szaber", "babka" i temu podobnymi. Istniej� i szerz� si� r�wnie� syntaktyczne nieprawid�owo�ci, przed kt�rymi i'.Kubacki przestrzega, np. r,,na zak�adzie", "na zeolnieniu". Przeciw pierwszym nie ma ani sensu, ani mo�liwo�ci wyst�pova�, bo leksyk jest t� warstw� j�zyka, ktra ulega naj�atwiej zmianom, �ycie nowych wyraz�w jest nieraz kr�tkie, znaczenie sta.rych wyraz�w zmienia si�, rozszerza i zw�a, tak w�a�nie ksztaltuje si� rozw�j s�ownictwa. Tutaj j�zykoznawca mo�e tylko obserwowa� i opisywa� zac: .dz�ce zmiary bez ustosunkowywania si� emocjonalnego do tych zmian. S�owniki etymologiczne tak w�a�nie czyni�. � 10.6. Ale inaczej przedstawia si� sprawa z gramatycznymi nieprawid�owo�ciami tj. wa�ceniem praw rz�du i zgody syntaktycznej mi�dzy poszezeg�lnymi elementami zda�. Tutaj zar�wno j�zykoznawca jak i nauczyciel musz� dawa� dyrektywy. Wprawdzie j�zykoznawstwo nie nale�y do nauk normatywrych, to znaczy nie jest rzecz� j�zykoznawcy tworzenie regu� movry, ale wy�ledziwszy prawid�owo�ci systemu j�zykowego, nale�y je g�osi�. Profesorowie Doroszewski czy Kubacki od lat wyst�puj� w obronie czysto�ci j�zyka, na kt�r� przede wszystkim t�umacze winni by� uczuleni. Panosz�ce si� zwroty takie jak np. "na zwolnieniu", "na chorobie", "na fabryce" s� niezgodne z zakresem u�ycia przyimka "na" i stanowi� fraz� gwa�c�c� syntaktycznie polszczyzn�. T�umacze z racji swegozawodu ezytaj�, u�ywaj� i obcuj� nieustaj�co z obcymi j�zykami w czasie wykony wania swego zawodu i podlegaj� nie�wiadomie wp�ywom systemu j�zykowego odr�bnego od ojczystego. Codzienne czytanie i wielogodzinne pisanie w obcym j�zyku, sil� faktu przestaje uczula� na kalki leksykalne i gramatyczne. To te� obowi�zkiem nauczyciela jest w tym wypadku warto�ciowanie i przestrzeganie przed s�abn�cym "wyczuciem j�zykowym" we w�asnym j�zyku. Potkni�cia w tej dziedzinie zdarzaly si� najwytrawniejszym tlumaezom, np. Boy przet�umaczyl "golf clubs" - "kluby do golfa" zamiast kije do golfa. VP�r�d j�zykoznawc�w jest rozpowszechnione wy�miewanie poj�cia "wyczucia j�zykowe", jako stanowiska emocjonalnego i nienaukowego. Opinie o poprawno�ci fonologicznej zy gramatycznej jednego dialektu na niekorzy�� drugiego nie maj� uzasadnienia w j�zykoznawstwie i a� natury spolecznej. Gdy pewne elementy leksykalne i syntaktyczne wchodz� jako nowe w u�ycie powszechne spo�eczno�ci j�zykowej, j�zykoznawca nie ma podstaw do oponowania, jak poNiedzieli�y.Rzecz� dydaktyka jest - poza opisem,kt�ry jest domen� j�zyka - przyj�� postaw� normatywn� polegaj�c� na wekazaniu, kt�ra forma jest najbardziej poprawna, a kt�ra uchodzi za gorsz�. Kryteria w takich przypadkach nie mog� by� subiektywne. Jedynie j�zyk warstw kulturalnych mo�e pos�u�y� jako kryterium i taki j�zyk wirmi t�umacze rozpowszechnia�. A wobec tego, �e s� z tytulu swego zawodu nara�eni na rozchwianie poprawno�ci rodzinnej struktury i pokus� tworzenia neologizm�w i propagowania kalek, jedrym z przykaza� dla tlumacza,przyj�tym dla wlasnej korzy�ci, winno by� czytane uparte i codzienne polskich klasyk�w. By d�wi�cza�y im w uezach pod�wiadomie i �wiadomie frazy Sienkiewicza,Prusa,Parandowskiego i tych wszystkich kt�rzy klarowno�� polszczyzny wznie�li na szczyty. R o z d z i a 1 XI J�ZYK �CIS�Y I J�ZYK POTOCZNY. NABYWANIE UMIEJ�TNO�CI MOWY. B��D W T�UMACZENIU � 11.0. W nauce musimy d��y� do tego by wyraz j�zykowy by� �cislym okre�leniem, a co za tym idzie by nasze wypowiedzi by�y jednoznaczne dla ka�dego zorientowanego w przedmiocie. Z punktu wid�enia j�zyka rejestr naukowy jest zubo�onym j�zykiem nie t;lko dlstego, �e jest ograniczory kwantytatywnie, lecz r�wnie� dlatego, �e zostaje obci�te znaczenie leksykalne wyrazu o warto�ci emocjonalne i tZw. znaczenie potoczne. Zachodzi pytanie kiedy wyraz codzienny i pospolity staje si� terminem naukowym. Dzieje sig to w�wczas, gdy zakres u�yoia danego wyrazu zostaje dok�adnie zdefinioway . 1. Jednym ze aposob�w tworzenia ai� terminologii naukowej jest zastosowanie istnie�cego wyrazu w �ci�le zdefiniowanym znaczeniu, czy to w dziele pisanym, czy w ustnym wyk�adzie. Sez wzgl�du na to, ezy termin ten przyjmie si� szerzej i ustabilizuje spo�ecznie tzn.etanie si� faktem j�zykowym, wyraz �ci�le zdePiniowany i u�ywany w pracy naukowej edno-jednoznscznie przekszta�ca ei� w termin naukrnvy. 2. Dalsz drog� tworzenia terminologii naukowej jeat tranefer istniej�cych termin�w w jakiej� dziedzinie z j�syka obcego. 1V ten epos�b przenikn�y ostatnio do j�zyka polskiego /i inrych/ wyrazy: eskalacja, komputery, aputnik, selenonauci i dziesi�tki innych d�i� zadomowionych wyraz�w. 3. Trzeci� drog� powstawania terminologii naukowej, czy te� nazw nowych tworzyw i zjawisk jest ukucie nowego terminu. W takim wypadku na og� czerpie si� z zasob�w �aciny lub greki, tworz�c nowe nazwy ze rdz�ni i przedrostk�w jednego lub drugiego z wymienionych j�zyk�w lub obu ��cznie. Tak poweta�y kiedy� terminy: morfologia, syntagma, afiksacja i szereg innych w ka�dej gal�zi wiedzy. Mimochodem mo�na tu wspomnie�, �e iacina i staro�ytna greka w pewnej mierze nie s� jzykami martwymi, gdy� ' s�u� wci�� do powstawania nowej terminologi.i.Aczkolwiek chcc wyra�a� si� z naukow� �cis�o�ci� j�zykoznawcy, musimy uzna� je za martwe, gdy� nie slu�� do komunikacji i do poslugiwania si� w �yciu potocznym �adnej i spo�eczno�ci j�zykowej. ha.cina jest w u�yciu w liturgii rzymskiej, jak r�wnie� jest j�zykiem oficjalnych obrad ko�cio�a katolickiego w�a�nie z racji swej niezmienno�ci. Inaczej przedstawia si� sprawa trzeciego z j�zyk�w staro�ytrych, mianowicie hebrsjskiago, kt�ry aczkolwiek pozosta� j�zykiem kultu w wyznaniu moj�eszowym, by� ju� j�zykiem martwym w I w. n.e. i zosta� z powrotem o�ywiony, gdy w r. 1948 powsta�o pa�stwo Izrael i uczyni�o ;; z hebrajskiego j�zyk pa�stwowy. W�wczas hebrajski sta� si� ponownie j�zykiem �ywym, slu��cym konkretnej spo;; leczno�ci j�zykowej i jak ka�dy j�zyk naturalny zacz�l podlega� zmianom. � 11.1. Z kolei zastan�wmy ei� co to jest j�zyk i czemu e�u�y. Jeet to wspania�y dar natury, kt�rym r�ni si� cz�owiek od zwierzgcia. Jest to narz�dzie porozumiewania ei� i dzia�ania dla spo�eczno�ci jSzykowej. Zdobywaqy jest bez trudu i trwale w dzieci�stwie w epos�b unikalqy w stosunku do wezyetkich inrch umiej�tno�ci �yciowych. Nie ma takiej umiej�tno�ci w �yciu, kt�rej uczy�o by si� w tak wczesnym dzieci�stwie, bezb��dnie i trwale na reszt� �ycis. Tylko w odnieaieniu do pierwezego j�zyka ma ei� trwa�� i bezbl�dn� sutomatyzacj�; Przy tym gdy m�wimy bezbl�dn�,may na my�li odwzorcowanie 100 mowy pokolenia poprzedniego tj. rodzic�w lub wychowawc�w. Sam wzorzec mowy mo�e by� dialektam lub gwar poni�ej standardu, ale przekaz jako taki, jest zawsze kalk� doskonal� w stosunku do wzorca. � 11.2. Dalez'uxiikaln� cech� i chcia�o by si� powiedzie� tajemnicz� tej umiej�tno�ci jest je powszechno��. Ka�de dziecko, o ile nie jest upo�ledzone umys�owo, uczy si� m�wi� i posluguje si� t umiej�tno�ci� w spoe�b doskonaly, tzn. jest zdolne porozumiewa� si� w swej spoleczno�ci j�zykowej, odbiera� komunikaty i je nadawa�. I tym razem atrybut doskonalo�ci nie jest warto�ciowaniem pi�kna j�zyka, tylko samej sprawno�ci komunikatywnej, kt�r dziecko uzyskuje okolo czwartego roku �ycia tzn. �ejest w�wczas w stanie powiedzie� wszystko co wie o otaczaj�cym je �wiecie i uczyni� to zrozumiale. VP wieku czterech lat ma ju� w pe�ni zautomatyzowane struktury foniczne i relacje gramatyczne swego j�zyka rodzimego, natomiast zas�b leksykalny ma oczywi�cie jeszcze niewielki i b�dzie go rozszerza� przez ca�e �ycie, jak r�wnie� p�niej wraz z pismem nauczy ei� poslugiwa� skomplikowanymi konstrukcjami ekladni. T� �atwo�� i bezbl�dno�� nauki i reprodukcji j�zyka ma cz�owiek tylko we wczesnym dzieci�etwie, w �dniesieniu do j�zyka pierwszego /L1/, je�li dziecko jest bilingwialne i uczy si� r�wnocze�nie dw�ch j�zyk�w, aczkolwiek automatyzuje je sobie �atwo, jako dwa j�zyki tym niemniej rzadko si� spotyka czyst� dwuj�zyczno��. Na og� ka�dy z dw�ch j�zyk�w ma swoje dziedziny, w kt�rych jest prymarnym, jeden w domu, drugi w pracy czy w szkole. � 11.2.1. Nauka dr,ugiego j�zyka podejmowana w warunkach sztucznych w ezkole, na kursach nauczania j�zyk�w obcych, itp. okoliczno�ciach przebiega w zupe�nie inry spos�b. Nawet je�li jest podj�ta dostatecznie wcze�nie, przed okresem rozwojowym dziecka, gdy narz�dy mowy s� elastyczne i dziecko jest w stanie reprodukowa� fonemy sobie obce /gdy je dos�yezy przez odpowiednie nauczanie/, jest to nauka trudna i �mudna. Nie jest to radosne przyswajanie sobie nowej eprawno�ci, w�r�d �miechu i zabawy, jak to ma miejsce w wieku dw�ch lat. s'Vielokrotnie opisywano powstawanie mowy u dzieci, gdy jako niemorvl�ta zaczynaj� kojarzy�, �e pewne dzwi�ki eprowadzaj� mam�, oraz imitowa�, zabawnie przekr�caj�c, zas�yezane wyrazy. Wcze�niej ni� dziecko samo produkuje wyrazy czy te� wlasne nazwy na mleko i inne swe potrzeby, ju� percypuje czyli rozumie zas�yszane wypowiedzi. Dzieje si� to pod koniec pierwszego roku �ycia dziecka, vrtedy ju� mo�na si� z dzieckiem porozumie�,nawet je�li ono samo nie m�wi. Zatrzymali�my si� na chwil� nad spraw� nabywania pierwszego j�zyka przez dzieck o, aby wykaza� unikalno�� oraz niepowtarzalno�� tego procesu w�r�d wszystkich inrych umiej�-tno�ci cz�ovieka. �w bezcenny dar mowy, tak �atwo przyswajany, gdy chodzi o j�zyk pierwszy, staje si� ci�ko zdobyt� umiej�tno�ci w odniesieniu do j�zyka drugiego i trzeciego nabywanego nie na drodze dziedziczenia, a nauki w wieku p�niejs�ym. � 11.3� Wr��my do pierwszego j�zyka czlowieka doroslego w swej spo�eczno�ci j�zykowej. Ot� na codzie� nie posluguje si� on sztucznd i umown� mow� nauki, lecz j�zykiem potocznym tj. bogatym, nie zredukowanym do terminologii naukowej, pe�nym tre�ci acocjacyjnych, aluzyjrych i frazeologii. Frazeologia i idiomatyka stanowi potencjalrr pu�apk� dla t�umacza, to te� nale�y je w tym miejscu om�wi�. Wyra�enia frazeologiczne Czy idiomatyczne stanowi konstrukej� s�own, kt�rej znaczenie nfe wynika z leksykalnego znaczenia poszezeg�lnych jej element�w, inrlmi s�owy jest to konstrukcja, kt�ra jako ca�o�� nie stanowi sucQy znaoze� poszczeg�lnych element�w. Np. "z ust mu p�yn�y s�owa koj�ce", lub "rzuci� okiem za siebie", w pierwszym wypadku nic mu z ust nie wyp�ywa�o,gdy� p�yn�� mo�e jedynie ciecz, a w drugim wypadku nikt nie rzt, ca�, w eensie fizycznym wlasrym okiem ale te wyra�ania metaforyczne sta�y sig utartymi zwrotami idiomatyczzrmi. Frazeologia i idiomatyka �zykasprowadzaj� si� do wla�ciwych temu j�zykowi powiedze�, cz�sto metaforycznych, aluzyjrych, zawsze barwrych. Powiedzieli�y, �e idiomatyka stanowi pu�apk� dla t�umacza,gcy� wyra�enia tego typu odbiegaj� znaczeniem od pierwszego, neutralnego /nie nacechowanego/ znaczenia poszczeg�lrych swyeh element�w. Poza tym normalne slowniki nie' notuj znaczenia zwrot�w idiomatycznych, trzeba si�ga� do apecjalistyczrych s�ownik�w lub du�ych encyklopedycznych. � 11.4. Naet�pnym tematem, kt�ry mamy om�wi� est bl�d w tlumaczeniu. Poj�cie bl�du kaztaktowako ei� w filolagii mozolnie, powsta�o dopiero w�wczas, gdy wierno�� wobec tekstu orygina�u zacz�a obowi�zywa� wydawc�, a wi�c stosunkowo niedawno. Oczywi�cie m�wiy o b��dzie w znaczeniu filologiczrym, jak o z�ym u�yciu wyrazufrazy czy zdania lub te� o b��drym odczytaniu y�li autora, wyra�onej w tek�cie orygina�u. B��d, pomy�ka, usterka, ota synonimy sownikowego hasla. B��dem w tlumaczeniu nazwiey ka�da parti� tekstu przek�adu, kt�ra nie stanowi makeymalnie ekwiwalentnej transpozycji odno�nego tekstu orygina�u. W teorii wydaje si� to proste, ale w praktycs, zw�aszeza e�li chodzi o teksty literackie, mo�e by� wiele poprawrych t�umacze�. To co nazywali�y dynamiczn� ekwiwalencj� tekstu przek�adu, mo�e by� adekwatne z mniejsz lub wi�kez� licenej�. ! Przek�ad mo�e by� formalnie wiery, ezy lekeykalnie poprawry, a zmienia� styl wypowiedzi. Bld nie le�y w�wczas w z�ej transpozycji wyraz�w, a w z�ym doborze rejestru wypowiedzi. Je�li tekst naukowy prze�o�ory jeet j�zykiem potoczrym, nast�pue zasadnicza zmiana pierwotnego komunikatu i co za tym idzie intencji sutora. B�d doboru rejestru jest cz�sto nie zamiarzoqy przez t�umacza, gdy� nie dostrzegl on rejestru wypowiedzi pierwotnej. Je�li w oryginale wypowied� jest z rejestru zamkni�tego np. j�zyka sportu, to tlumacz mo�e w og�le si� nie zorientowa�, �e przek�ad jego pozbawiory jest tego idiomu. W wyeokiej rangi t�umaczeniu J.Wo�ni.akowekiego "Spokojnego Amerykanina" Graham Greena, tlumacz nie zrozumia� zwrotu "fn a photo finish" - przek�ad "zahamowali z fantazj". Wyra�enie angielekie jest terminem z dziedziny wy�cig�w konnych, a wi�c specjalistyczym, odnosz�oym si� do przebiegania mety przez konie na wy�cigach. Polskim ekwiwalentem m�g�by by� zwrot "podjechali r�wnocze�nie" lub wyra�enie idiomatyczne polskie dotyczce koni: "�eb w �eb". /w tek�cie orygina�u nie chodzi o konie lecz o ryksiarzy, ale to jest sprawa uboczna, gdy� nie wp�ywa na znaczenie elementu przek�adanego/. Wracaj�c do zagadnienia bl�du i szukajrc najbardziej formalnej dla niego definicji, powiemy, �e jest t a transpozycja elementu tekstu oryginalu, nie wykazuj�ca w odpowiednim /r�wnowa�xym/ tek�cie przek�adu maksymalnej adekwatno�ci - cho� mo�liwe jest uzyskanie zwi�kazonej ekwiwalencji czy to formalnej, czy tre�ciowej czy stylistycznej /rejestr/. Poj�cie b��du mie�ci si� w ekwiwalencji dynamicznej, gdy� zmiana elemertu formy gramatycznej SL na w�a�ciw j�zykowi przek�adu, nie tylko nie jest b��d; lecz przeciwnie znamionuje dobry przek�ad. T gdy rzucano gromy w okresie renesansu na t�umaczy Biblii /np. na L tra/ za zmiany konstrukcji gramatyczych i dodawanie syraz�w nie istniej�cych w oryginale, poczytujc im to za b��d, by�a to jedynie nieznajomo�� praw rz�dz�aych j�zykiem i praw poprawno�ci przek�adu. Regul dla poprawnego przek�adu jest transpozycja tekstu maksymalnie ekwiwalentna oraz staranie si� o zachowanie jak najwi�kszej liczby cech relewantnych j�zykowo w TL, zar�wno w lekeyku, jak w doborze reje�tru. R o z d z i a � XII NAUKA 0 PRZEK�ADZIE W RAMACH TEORII KOMUNIKACJI. REDUNDANCJA W J�ZYKU: WBUDOWANIE INFORMACJI W TEKST PRZEK�ADU 12.0. Na tekst oryginalu mo�emy patrze� jak na komunikat zakodowaxy, kt�ry tlumacz ma odkodowa� i nastpnie nada� w j�zyku przek�adu. Pewien autor angielski m�wil, �e gdy patrzy na tekst roeyjski m�wi sobie to jest wla�ciwie napisane po angielsku, tylko zakodowane innym kodem . J�zykoznawca nie mo�e przyj�� takiego spojrzenia, gdy� dowodzi�o by .ono, �e istnieje jaki� pozaj�zykowy komunikat jednakowy dla wszystkich, a nast�pnie ubieray w szat� slown�, czyli kodowany. Powtarza si� zagadnienie postawione w rozdziale VIII, czy istnieje my�l awerbalna, tym razem okre�lana jako�komunikat przedslowry". Wiey ju�, �e i ny�l i j�zyk stanowi� jeden proces, z�o�ory i skomplikowany, to samo dotyczy komunikatu, czyli informacji zawartej w tek�cie. Nie istnieje ona w oderwaniu od tekstu, tekst j� przekazuje i to jest najwa�niejsza funkcja j�zyka, �e jest komunikatywy. � 12.1. Wracaj�c do tekstu np. rosyjskiego wiemy, �e ma on foni�, grafi�, gramatyk�, leksyk oraz kontekat 1 W.Weawer, Translation w M.T. of Languages,Chapman, London 1955. wewn�trzno i zewn�trznoj�zykowy wlasry tj. rosyjski. A wi�c komunikat rosyiski ma znaczenie tekstu rosyjskiego. Je�eli chcemy ten sam komunikat przetransponowa�, t�umacz�c go na j�zyk angielski, wiemy, �e otrzymamy tekst angielski tylko w,pewnej mierze ekwiwalentny. M�wimy stale o tlumaczu doskona�ym, kt�ry osiga maksymaln� ekwiwalentno�� obu tekst�w. SL - j�zyk orygina�u N1 = nadawca pierwotny w SL K1 - komunikat pierwotny w SL 01 - odbiorca pierwoty /czytelnik orygina�u/ C1 = t�o kulturowe w SL f Nadawca pierwotnego komunikatu /czyli tekstu orygina�u/ zar�wno jak i jego odbiorca mieszcz� si� i s� wytworem tego samego'zaplecza kulturowego C1. Kana� nadawcy i odbiorcy s� tych samych wielko�ci na rysunku, co odzwierciedla fakt, �e je�li s� oni lud�mi wykszta�conymi to w przybli�eniu to samo wiedz� o swym j�zyku, kulturze i historii. Wielko�� komunikatu K1 idealnie pasuje do kanalu odbiorezego odbiorcy, to znaczy ilo�� szum�w /zak��ce�, niezrozumia�o�ci/ jest niewielka, tekst ma ogromn redundancj�. Redundancja oznacza, �e ilo�� jednoatek informacyjnych., zwanych w nauce o komunikacji bitami, jest znacznie wi�ksza ni� to konieczne, by informacja by�a zrozumiala. Tekst j�zykowy przekazuje informacj� rozrzutnie, zar�wno foniczne, jak i syntaktyczne oraz leksykalne relacje, nios� z sob informacj�, tak, �e komunikat na i38 wet cz�ciowo zniekszta�cony na przyk�ad przez odleg�o�� nadawcy od odbiorcy, czy niewyra�ny spos�b artykulacji, jest ca�kowicie zrozumia�y; ze wzgl�du na mo�liwo�� przewidywania nast�puj�cych po sobie zestawie� fonem�w i morfem�w. Mamy tak dalece zautomatyzowane rodzime zestawienia morPoPonemiczne, �e nie zdaj�c sobie z tego sprawy, przewidujemy /tj. potocznie m�wi�c odgadujemy/, z cz�ci sygna�u werbalnego, jego calo��. Przykladem tej cecYy j�zyka, zwanej redundancja tj. bogactwem cech naddanych, mo�e by� np. rozmowa telefoniczna, kt�r� obaj rozm�wcy prowadz� bez najmniejszych trudno�ci do momentu, gdy np. padnie jakie� nazwisko. W�wczas na og�i zrozumienie komunikatu si� urywa i trzeba albo wielokrotnie powtarza� o kogo chodzi, albo nawet literowa� nazwisko. Zjawisko to tlumaczy si� nie gorszym odbiorem od strony ucha odbiorcy, gdy� warunki odbieranego komunikatu ca�y czas s� jednakowe, tylko zanikiem redundancji w odniesieniu do elementu j�zykowego nie spotykanego. Zanika przewidywanie zestawie� morfoPonemiczrych. Gdy Polakowi powierqy morfem /r�/ to nawet bez jakiegokolwiek kontekstu, dopowie sobie na zaeadzie do�wiadczenia uprzedniego /tj. znajomo�ci j�zyka/, �e prawdopodobnie chod2i o wyrazy: "r�ka", lub "r�cznik". Je�li wypowied� umieszczona jest w kontek�cie i Polak dos�yszy tylko pierwsz� sylab� /r�/! a kontekst jest: "ku , pilam sobie wczoraj frotowe r�...", to ten konteket wraz z do�wiadczeniem podsuwa ca�y brakuj�cy element: r�czniki. Natomiast, gdy s�yszy si� nazwisko, uprzednie do�wiadczenie nie podsuwa �adnej znanej kombinacji morPem�w, dlatego wraz z brakiem przewidywalno�ci, spada komunikatywno�� zaslyszanego odcinka teketu. � 12.2. Przeaidyssnie linearnie po sobie nastgpuj�cych element�w tekstu jest jedn� z cech wzmo�onej redundanaji tekstu, a wraz z tym jego komunikatywno�ci.Dotyczy to r�wnie� warstwy leksykalnej, cho� w�wezas mniej mo�e wchodzi w gr� zautomatyzowanie relacji gramatycznych i. morfofonemiczqych u s�uchacza, a bsrdziej �ledzenie my�li i powizanie wyrazu j�zykowego z desygnatem. Ida pewno zdarza�o nam si� by� na wykladzie, czy jakiej� iunej prelekcji, gdy m�wcy zabrak�o w�a�ciwego s�owa i podsuni�to mu je ze strony sudytorium. Czasem nie koniecznie nawet musimy podpowiada� m�wcy, ale s�uchajc uwa�nie jego wywod�w, wcze�niej ni� wypowie jaki� wyraz, wiemy, �e go w tym miejscu u�yje. Dzieje si� to na zasadzie przewidywalno�ci stopnia prawdopodobie�stwa u�ycia tego, a nie innego elementu leksykslnego. Przypu��my, �� m�wca m�wi o kim�: "By� on cz�owiekiem nieposzlakowanym, przez jego r�ce przechodzily setki tyei�cy pieni�dzy spo�eczr.ych, a on sam chodzi....." Co mo�e by� nast�pnym elementem w takim zdaniu? A wi�c stwierdzenie ..."... nadzwyczaj ekromnie ubrary, lub... ... w tym samym ubraniu latem i zim". Do�wiadczenie j�zykowe i �yciowe podsuwa nam jak�� fraz� dotyczgc� ubioru, bo trudno sobie wyobrazi�, by zako�czenie tego zdania brzmia�o np...."z fajk w z�bach". Z jakiejkolwiek stroqy spoglgdamy na j�zyk i analizujemy go etwierdzar skomplikowanie aystemu i zaskakuj�c� �atwo�� z jak� si� nim porozumiewamy i nim poslugujemy. � 12.3. Hojne rozrzucenie cech znacz�cych w tek�cie sprawia, �e bez trudu rozumiemy komunikat nadany w j�zyku rodziym, ale gdy do nas dochodzi komunikat w j�zyku obcym, nie odbieray tej ilo�ci zawartaj w nim informacji /cech znacz�cxch j�zykowo/, jak� odbiera m�wi�cy danym j� zykiem.Redundancja maleje im slabiej znamy L2. Sp�jrzrzmy na achemat. N = nadawca teketu pierwotnego K1 = komunikat pierwotry K2 = " wt�rrLp /przek�ad/ 02 = odbiorca wt�rny C1 = t�o kulturowe komunikatu pierwotnego obce dla wt�rnego odbiorcy tj. ezytelnika przekladu. Kszta�t komunikatu K2 zmieniony w etoaunku do K1 na ryaunku, wskazuje, �e tekat przek�adu zniekazta�cil pierwotny komunikat K1, przez fakt poslugiwania ei� innym j�zykiem. Przy tym informacja lingwistyczna mo�e by� zmniejazona, lub zwigkazona, ale zawaze uklada si� ona odmiennie, ni� w komunikacie K1. Je�li trzeba wbu- dowywa� du�e ilo�ci informacji pozalingwistycznej w tekat przek�adu, bez wzgl�du na to, czy przez dodatkowe wyja�nienia w tek�cie, czy przez odno�niki i przypisy pod tekstem, redundancja teketu maleje, m�wiy, �e szumy i zakl�cenia wzrastaj�. Zmniejazona redundancja wymaga zwi�kszenia uwagi odbiorcy, jest m�cz�ca, tekst obai��ony dodatkowymi informacjami etaje si� tekstem trudnym i mniej zrozumia�ym. Przewidywalno�� naet�puj�cych po sobie element�w w tek�cie obcoj�zycznym, b�d�cym ' dla a�uchacza L2, zmniejsza si� znacznie, co za tym idzie wysilek zrozuienia wzrasta, trzeba ilo�� bit�w mno�y�, by nastpi�o zrozumienie. R�wnie� znajomo�� pierwotnego t�a kulturowego /C1/ u odbiorcy komunikatu wt�rnego /K2/ mo�e by� znikoma, a wi�c od strory znajomo�ci desygnat�w 1 tzw. realii kulturowych nie ma odbiorca wt�rny pomocy. Przepustowo�� informacji kanalu, kt�rym p�ynie komunikat, tj. ilo�� informacji, jak w jednostce czasu mo�e kanal przesla�, obliczamy w bitach na sekund�. Dla t�umacza otwiera si� tu mo�liwo�� g�gbezego poznania mechanizmu przekazu informacji w komunikacie zawartym w tek�cie orygina�u /SZ/. Komunikat ten w uj�ciu teorii informacji daje si� wymierzy� matematycznie ilo�ci� nadanych sygnal�w /konkretnie znak�w j�zykowych/, jak r�v nie� ustali� na zasadzie rachunku prawdopodobie�stwa przypuszczaln� liczb� sygna�dw, kt�re jako znak j�zykowy docieraj� do odbiorcy w postaci jednostek informacji /ent/. Ziczba komunikat�w jesv uzale�niona matematycznie od ilo�ci sygna��w. Je�li mam,y jeden sygna�, to kontrolowaryy przekaz elektroniczry, w��czony lub wy��czor.y, daje dwie mo�liwo�ci komunikat�w /+/ i /=/. Je�li mamy dwa sygna�y, to mamy cztery mo�liwo�ci komunikacji, przy trzech sygna�ach, wzrasta do o�miu mo�liwo�ci, przy czterech sygna�ach do szeenastu itd. Dla teorii przekladu mo�emy st�d wydedukowa� nast�puj�ce przes�anki: 1. Po pierwsze nie nale�y uto�samia� informacji w znaczeniu cybernetyczym, ze znaczeniem w uj�ciu lingwistycznym. 2. Informacja cybernetyczna przekazywana w komunikacie jest wypadkow� /wynik��/ z rachunku prawdopodobie�twa, opartego o ilo�ci nadanych sygna��w, 1 przepustowo�ci kanalu. Im bardziej skomplikowany komuni,kat, tym wi�kszy musi by� kana� transmisyjry czyli, m�wi�c popularnie, rozumiemy � �atwo�ci� tylko proste komunikaty, a odkodowanie /odczytanie, zrozumienie/ niezrsyk�ego komunikatu jest nieprzewidywalne. Przypu��my, �e mamy nast�puj�ce sygnaly: A B C D E F G H przy tym p= prawdopodobie�stwo sygna��w n = liczba zderze� korzystnych, m = og�lna liczba sygnal�w. Otrzymujemy uklad 1 n 8 m p=n/m Ilo�� informacji zale�y od prawdopodobie�stwa. 3. Aby komunikacja j�zykowa nast�pi�a, znaki j�zykowe musz� mie� oko�o 50% redundancji tj. wbudowanej informacji dodatkowej /nadwy�ki/, kt�ra sprawia,.�e jeste�my tak obficie zaopatrzeni w sygnaly znacz�ce, i� jak widzieli�my z cz�ci komunikatu jeste�my ju� w stanie zrozumie� pely komunikat. Y ten spos�b relacja mi�dzy informacj� /cybernetyczn�/ a nieprzewidywalno�ci� wyr�wnuje si� ze wzgl�du na redundancj� niweluj�c� zniekszta�cenie komunikatu. J�zyki r�ni� si� stopniem redundancji element�w formaln,ych i semantycznych, ale mo�na przyj�� og�ln� liczb� 50-procentowej redundancji globalnej dla poszczeg�lnych j�zyk�w. Praktycznie bior�c stosunek informacji cybernetycznej do nieprzewidywalno�ci mo�e:qy zilustrowa� na przykladzie podanym przez E.A.Nid�. Je�li kto� ma zwyczaj E.A.Nida, Principles of Translation exemplified by Bible translatur w zbiorze: on Translation, R.Brower, Harvard UP. Cambridge tVlass. 1959. m�wid "nadzwyczajne" o wezystkim, bez wzgl�du na to czy chodzi o posi�ek, czy przem�wienie, ezy bukiet kwiat�w, w�wczas wyraz ��nadzwyczajne" nie niesie informacji,gdy� jest wysoce przewidywaly. Nida pos�uguje si� r�wnie� przyk�adem syrey fabrycznej, kt�rej d�wi�k rozlega si� codzie� w po�udnie. Przez sw� przewidywalno�� nie niesie ona informacji dodatkowej. Redundancja j�zykowa mo�e by� zilustrowana na przykladzie, innego jeszcze zdania, np. je�li may nast�puj�ce wyrazy w zdaniu: ��ci ch�opcy s�..." to po pierwszym elemencie /ci/ - ju� wiemy, �e nast�pqy element musi wyst�powa� w liczbie mnogiej /ch�opcy/, a nie pojedynczej, ponadto wieuy, �e po elemencie '�ci ch�opcy" musi wyst�powa� czasownik w liczbie mnogiej /s�/, a nie /jest/. A wi�c sygna� liczby mnogiej w formach "ch�opcy" i "s��' jest redundantny, jest zwielokrotnieniem informacji zasygnalizowanej przez form� zaimka l.mn. �'ci". Przy tym redundancja nie jest tautologi�,kt�ra jest zb�dryym powtsrzaniem tej samej ir.,.�ormacji, jak w wypadku "zeskoczy� z krzesla w d�", gdy� zeskoczy� mo�na tylko w d�. Gramatyczna redundancja rozrzucona jest obficie w j�zykach flekeyjnych, odmiennych w formfe dla ka�dego rodzaju gramatycznego. Np. w zdaniu: '�by�a to osoba dobra i powa�na" czterokrotnie jest zasygnalizowany rodzaj �e�ski przez przyrostek �'a�'. Wystarczy� by jeden sygna�, a jednak system j�zykowy podsuwa nam czterokrotnie wzmocniony sygna� rodzaju. M�wili�y ju� w tym rozdziale o kollokacjach element�w leksykalnych, kt�re s� mniej lub wi�cej przewidywalne. Ponadto w j�zyku stwierdzauy sz�reg zsutomatyzowanych powiedze�, porzekadel i przys��w, kt�re m�wi�cy danym j�zykiem znaj� od dziecka i pos�uguj� si� nieustannie, np. stereotypowe rozpocz�cie bajki, to: "Pewnego razu". Z drugiej strony w ka�dym pokoleniu pojawia si� moda na nowe wyrazy i powiedzenia, z kt�rych tylko znikoma cz�� pozostaje na trwa�e w j�zyku. Tendencja zmierzajaca do nowo�ci tworzy styl dziennikarski /m�odzia�owy sportowy/, ta sama tendencja pojawia si� na wyzszych pietrach pos�ugiwania si� j�zykiem w literaturze i poezji, gdzie s�usznie ka�dy autor d��y fo �wie�ych figur i metrafor, a nie wy�wiechtanych powiedze�. Jak powiedziano powy�ej �rednia redundancji w komunikacie j�zykowym wynosi okoxo 50%. Ale m�na zwi(c)kszy� �adunek informacji /a zmniejszy� redundancj�/ przez u�ywanie niezwyk�ej s�adni, rzadkiego s�ownictwa oraz przy opisywaniu tematu, z kt�rym audytorium nie jest obznajmione.' Je�eli popatrzymy na przek�ad, jako na komunikat, dostrze�emy w nim wszystkie wy�ej wymienione utrudnienia, gdy� na og�x rzadko udaje si(c) w tlumaczeniu unikn�� wra�enia obco�ci, dla tekstu przekxadu.Dzieje si(c) tak, gdy txumacz zbyt wiernie odtwarza skladni(c) i s�ownictwo orygina�u, w�wczas tekst przekxadu nie jest lekki i naturalr~y, redundancja maleje. Czytelnik przek�adu, kt�ry odkodowuje informacje ma do czynienia z komunikatem nie przystosowanym do swego ka,nalu odbiorcy. L1 K1 Kana� odbiorcy pierwotnego 01 Rys. 1 Z2 ( K2 Kana� odbiorcy wt�rnego 02 Rys. 2 A�0eby komunikat nie Pasuj�cy do kana�u odbiorcy przystosowa� do tego kanaxu, nale�y "przykraja�" czyli dopasowa� ten komunikat tak, aby poda� mo�liwie pe�ni informacj(c). L2 Rys. 3 Wbudowanie informacji dodatkowej powoduje obci��enie �adunku komunikatywnego, jak r�wnie� zwi�ksza obj�to komunikatu. I tak si�(c) na og�x dzieje, �e poprawne txumaozenie jest zwykle dxu�aze od wersji oryginalnej. Starali�my si�(c) wyja�ni� dlaczego stosunkowo prosty komunikat orygina�u, staje si�(c) trudny w j�zyku przek�adu. Dzieje si�(c) tak ria zasadzie podw�jnie malej�cej redundancji, zar�wno lingwistycznej jak kulturowej. Ma�o kto poza specjalistami zdaje sobie spraw(c), jak wiele informacji kulturowych zawiera ka�dy tekst j�zykowy. To co dla pierwotnego odbiorcy /s�uchacza lub czytelnika w rodzimym j�zyku/ jest spraw� normaln� i oczywist�, zwyczaje, w kt�rych si�(c) wychowa i kt�re uwa�a za naturalne, jest dla wt�rnego odbiorcy egzotyk�. Pierwotny odbiorca rozumie i odbiera pe�ny komunikat, wt�rnemu odbiorcy trzeba wyja�nia� rzeczy zawarte w tek�cie explicite czy tylko implicite. Z punktu widzenia przeci�tnego odbiorcy odkodowywanie komunikatu. jest �mudne. Aby w ��wietle teorii informacji m�c m�wi� o ekwiwalencji obu komunikat�w K1 w Z1 i K2 w Z2 trzeba wbudowywa� podw�jn� redundancja(c), zar�wno j�zykow�, jak i kulturow�. Na rysunkach 1, 2 i 3 pokazano graficznie stosunek komunikatu do kana�u odbiorcy. VP rys. 1 komunikat K1 i 146 Kanad odbiorcy s� idealnie dopasowane. W rys. 2 pokazano, �e kana� transmisyjny odbiorcy wt�rnego jest inny, a wi�c komunikat K1 nie jest do niego przystosowany. Dopiero na rys. 3 widzimy dopasowany komunikat K2 do kana�u odbiorcy wt�rnego, ale ka�dy komunikatu zosta� zmieniony na skutek dopasowywania go. Wbudowywanie �adunku komunikatywnego dla wt�rnego odbiorcy dokonywuje si�(c) zar�wno w p�aszczy�nie formalnej jak semantycznej. Formalne cechy dotycz� fonii lub grafii s�owotw�rstwa i sk�adni. Semantyczne dotycz� leksyku i tematu. Rozdzia� po�wi�cony znaczeniu zajmowania si(c) szerzej ekwiwalencj� tych poszczeg�lnych p�aszczyzn, to te� tutaj wystarczy jeden czy dwa przyk�ady. Tendencja germa�ska do ��czenia w jeden wyraz tasiemcowych rzeczownik�w jest formalnie nie przet�umaczalna na j�zyki s�owia�skie. Pami�tne z okresu okupacji szyldy Seuchensperrgebiet /zamkni(c)ty obszar zaka�ony/ ezy Kriegswinterhilfswarkcentrale /centrala o�rodka wojennej pomocy zimowej/ s~ ilustracjami tej tendencji. Zdolno�� odkodowywania komunikatu jest r�na u r�nyoh odbiorc�w. Zale�y od wykszta�cenia, wieku, specjalizacji to te� bardzo trudne jest wymierzenie �adunku komunikatywnego. Ten sam komunikat jest inaczej odbierany przez r�nych odbiorc�w', co nie zwalnia t�umacza od rzetelnego wysi�ku, by maksymalnie dopasowa� sw�j komunikat do kana�u odbiorcy, przez d��enie do zwi�kszenia redundancji swej wersji przek�adu. R o z d z i a � XIII METODYKA NAUCZANIA PRZER�ADU. UWAGI Z WARSZTATU T�UMACZA. T�UMACZENIE PRAGMATYCZNE � 13.0. Istnieje przekonanie, �e t�umaczem cz�owiek si� rodzi, to znaczy, �e jest to raczej talent darmo dany, ani�eli umiej�tno�� zdobywania w pocie czo�a i na zasadzie przyswojenia sobie techniki t�umaczenia. Na pewno jest szczypta prawdy w tym twierdzeniu, gdy� trzeba mie� specjalne uzdolnienia by by� dobrym t�umaczem, tak jak trzeba mie� muzykalne ucho, by by� muzykiem. Ale tak w jednym, jak i w drugim wypadku, trzeba po�wi�ci� lata pracy, by przyswoi� sobie technik� tej umiej�tno�ci, kt�rej kolene etapy mo�na prze�i.edzi� i ich si� nauczy�. Z do�wiadeze� szk� t�umaczy w �wiecie wiemy, �e specjalizaca i nauczanie wirmy i�� w dwuch kierunkacht 1 - j�zykowym 2 - zagadnie� specjalistycznych. Ad 1. Trudno by� dobrym t�umaczem w wi�kszej ilo�ci j�zyk�w, na og� jest si� specjali'st� w jednym j�zyku i w j.ednym kierunku, albu z j�zyka X, albo na j�zyk X. Przy tym je�li chodzi o t�umaczy kabinowych to do�wiadezenie wykazuje, �e �atwiej jest tlumaczy� na obcy j�zyk ni� z obcego j�zyka na rodzimy. Trudno�� t�umacze 148 nia na obcy j�zyk jest pokonywaniem jednej tylko przeszkody, mianowicie j�zykowej, gdy� je�li chodzi o meritum zagadnieri dyskutowarych, to po zapoznaniu si� z teI matyk� zjazdu ezy debaty, na og� rozumie si� we w�aenym j�zyku, z duCg precyzj�, o co chodzi. Nawet je�li ' poszczeg�lne terminy b�d4 dla t�umacza obce, to ponie wa� umieszczone sg w kontek�cie polekim, nale�y przyj��, �e tlumacz b�dzie w stanie om�wi�, ezy obej�� ten niezrozumia�y termin tak, �e ca�o�� przek�adu nie b�dzie mylna. Inaczej rzecz si� ma, gdy t�umaczy na j�zyk polski 1 mimo, �e zapoznal si� z problematyk� zjazdu ezy debaty, us�yszy nieznany sobie termin, umieszczony w kontek�cie, kt�ry mu nic nie m�wi. Bardzo w�wczas trudno wybrn�� tak z sytuacji, by nie znieksztalci� komunikatu w przek�adzie na j�zyk rodziqy. I Je�li chodzi o przeklad pisemny, to r�wnie� wskazana i jest epecjalizacja jednokierunkowa, aczkolwiek przy nauczaniu przek�adu, kt�re zawsze obejmuje oba kierunki I , z obcego j�zyka i na j�zyk obcy specjalizacja ta polega na wyodr�bnieniu i odseparowaniu przek�adu na obcy I j�zyk i przek�adu z obeego j�zyka, jako osobnyeh �wi cze�, gdy� odmienna technik� stosuje si� w obu wypadi i kac h. Ad 2. Zagadnienie specjalizacji pozaj�zykowej. Poza znajomo�ci� j�zyk�w tlumacz musi zna� w jakiej� mierze I dziedzin�, z kt�r� si� styka w swej dzia�alno�ci prze; k�adowej. Oczywi�cie nie mo�na eobie wyobrazi�, �e sta' nie ei� specjalist� we wezystkich najr�norodniejszych i dziedzinach, z kt�rymi si� styka zawodowo. Tym niemniej musi by� obeznany z terminologi stosowan� powszechnie I w obr�bie zagadnienia, kt�re w darym momencie ma na warsztacie, jak r�wnie� zna� realia epoki 1 kultury j�zyka 149 swego przekladu, by m�c dostrzec aluze i wydoby� pe�ni� warto�ci oryginalu, o kt�rej tylokrotnie m�wili�my w naezych rozwa�aniach. Wydaje si� niezb�dne w kursie kszta�cenia t�umaczy zapoznanie ich z elementami prawa mi�dzynarodowego, z przedmiotami handlu zagranicznego i morskiego, z instytucami mi�dzynarodowymi, teori i metodyk� przek�adu i elementami podetawowymi ekonomii, socjologii, historii i geografii. Wszystko to w jakich� rozs�dnych rozmiarach, to jest takiah, kt�re dawa�yby im rozeznanie w podstawowych problemach z tych dziedzin. � 13.2. Obecnie przejdzierqy �ci�le do tematu bie�� cego rozdzia�u to jest techniki przek�adu. Bez wzgl�du ' na d�ugo�� tekstu oryginalu, t�umacz muei najpierw prze czyta� ca�o��, aby zorientowa� si� w proalematyce i i stylu wypowiedzi. � 13.2.1. Ju� przy pierwszym czytaniu mo�e zaznaczy� o��wkiem miejaca, ktdre wydaj� mu si� niejasne i b�d� wymaga�y poslu�enia si� s�ownikiem czy encyklopedi�. Je�eli przek�ad dokonywany jest na j�zyk rodzimy, mo�na stosows� technik� 'prze�amywania paragrafu" tj. obj�cie znaczenia ca�ego paragrafu i nast�pnie bez �ledzenia sk�adni orygina�u, wypowiedzenie ewobodne, atoeunkowo niezale�ne od leksyku oryginalnego, tre�ci ca�ego ust�pu w j�zyku L2. Jedn� z wi�gszych trudno�ci dla tlumaczcych na j�zyk polski est oderwanie si� od przemo�nego nacisku orygina�u, dlatego proponujemy, by nie ba� si� odej�� w leksyku od tekstu L1 i wynajdywa� prymarny w�tek ca�ego ust�pu. Dopiero, jak si� wyiuska- j I lo podstawowy w�tek, mo�na go rozbuciowywa� �ledz�c ory gina�. Mo�naby tu poslu�y� si� terminologi� gramatyki transformacyno-generatywne i powiedzie�, �e zacsynamy 150 przek�ad paragrafu od ze�cia do bazy i dopiero po wy� �owieniu ci�gu terminalnego i przetransponowaniu go n h2, obwijamy wgtek dodatkowymi informacjami. � 13.2.2. Rozbudowywsnie zda� wymaga syntaktycznej : stylistycznej organizacji tekstu przekladu. Wydawa� si mo�e, �e organizacja syntaktyczna tekstu przek�adu, gd; si� tkumaczy na j�zyk rodziuy est niejako automatycz� na. Ale i tu nale�y bacznie uwa�a�, czy si� nie zmien: �o czasu lub liczby pierwotnego zdania, bo tych katego� rii nie wolno zmienia�, a zadziwiaj�ao cz�sto s� on mylone przy testowaniu t�umaczenia, co znamionuje nied� ba�y warsztat przysz�ego t�umacza zawodowego. Transpozycja syntaktyczna nie wym�ga, jak m�wili�m; w rozdziale o znaczeni, zachowania formalrych element� tj. przek�adania zdania wzgl�dnego - zdaniem wzgl�dny wyra�enia adwerbialnego - podobnym wya�eniem adwer bialnym. Przy nauce przek�adu nale�y. uczula� na prze niesienie uwagi ze zgodno�ci syntaktycznej na wymog stylistyczne j�zyka przek�adu. � 13:2.3. Polszczyzna wsp�czesna nie lubi rozbudo wanej hypotaksy, to jest d�ugich zdafi rozwini�tych pi�trz�cesi konstrukcje podrz�dne. Trzeba umie� ci� paragraf i ze zda� pi�trowych robi� dwa, lub nawet cza sem trzy zdania, tak by komunikat odznaczal sig nstu ralno�ci w j�zyku przek�adu. Odwrotnie nale�y post�powa� przy przek�adzie z j�zy ka polskiego na j�zyk obcy; zaleca si� w�wazae jak na dok�adniejsze trzymanie sig tekstu i modelowanie komu nikatu w warstwie lekayku i sk�adni, by mo�liwie ade kwatnie "przylega�" do orygina�u. Dla orientacji przytoczymy dwa zdania nonsensowne ale zachowujce sygnaly syntaktyczne w�a�ciwe polszczy�nie i angielszczy�nie, by ukaza� �e istniej niezale�ne od siebie warstwy gramatyki i leksyku. A. Ata Kuwaka buda moj� tee�. B. Colourlese green ideas sleep furiously. Zdanie A ma jeden element leksykalny polski /moj�/ oraz struktur� zdania polskiego SPC /podmiot, orzeczenie,dopelnienie/. Przy tym element S jest wype�niony wyra�eniem nominalnym, poprzedzonym elementami modyfikuj�cymi. /H=N=Kuwaka; M=a e at8/. Jako P /orzeczenie/ wyst�puje grupa werbalna V. /V= v = buda/. Jako C /dope�nienie/ wyst�puje grupa nominalna w bierniku, wraz z modyfikuj�cym j� zaimkiem dzier�awczym /H= N bier.=tec�/ N!= =D = zaim.dz.= moj�/. 0 ile w warstwie leksyku matqy tylko jeden (r)lement spo�ecznie przyj�ty w j�zyku polskim /mojt/, w warstwie syntaktycnej mamy ca�kowicie poprawn� struktur� zdania polekiego z zachowaniem fleksji i szyku poszezeg�lrych element�w. Drugi przykiad stanowi zdanie wyj�te z Syntactic Structuresl sk�adaj�ce si� ze epolecznie przyj�tych element�w lekaykalnych /colourless, green, ideas, sleep,furiously/, kt�re razem d8j� zdanie nonsensowne o poprawnej atrukturze zdania angielskiego SPA. SPA S=MH M= 8= colourless, green H=N= id888 /pl/ P=V past= ran A= adv= furiously 1 N.Chomeki, Syntactic Structures, "Janua Linguarum", Mouton The Hagne , 1965, s. 15. r R�nica mi�dzy zdaniami A i B polega na tym, �e zdanie o etrukturze polskiej ma elementy leksykaln nonsensowne, natomiast zdanie o strukturze angielskiej, ma elementy leksykalne ustabilizowane w j�zyku, jak r�wnie� struktur� zdania angielekiego, jest jednak r�wnie� nonaensowne, gdy� zestawienie element�w lekeykalnych jest nieoczekiwane, a mianowicie, w t�umaczeniu polskim "bezbarwne, zielone idee ;spaly w�ciekle". Zdania powy�sze maj ukaza� r�nic� migdzy poszczeg�lnymi p�aszczyznami j�zyka, w tym wypadku mi�dzy gramatyk�, lekeykiem i semantyk. Przyklad polski daje poprawn� dystrybucjg syntaktyczn element�w zdania, o fleksji w�a�ciwej dla polszczyzny, tak, �e wyra�nie zasygnalizowana jeet p�aszczyzna gramatyki' oraz klaey poczczeg�lnyeh element�w zdania przez poprawn� fleksj�. 'jMorfemy ewobodne w przyk�adzie polskim nie desygnuj� �adnego elementu pozaj�zykowego /ata, Kuwaka, buda� teca/ z wyj�tkiem, jak powiedziano powy�ej morfemu "moj�'�. 13.3. Wypada zastanowi� si� w jakiej p�aszczy�nie dokonywuje ei� dzialal�o�� przekladowa. Jak powiedziano w d:v�ch pierwszych rozdzia�ach t�umaczenie jest operacj� dotycz�c struktury powierzchniowej w jej plaszezy�nie grsmatyczno-leksykalnej. Frzy tym jednostk� bezpo�rednio podlegajc� przek�adowi jest najcz�ciej grupa wyrazowa /fraza/, to jest jednostka wy�sza od wyrazu, funkcjonujca w strukturze zdania. Ale mo�e si� zdarzy�, �e fraza jest zrozumiala dopiero po siggnigciu do struktury gl�bi, co ma miejece z reguly wobec zjawisk polisemii i synonimii oraz wyra�e� wieloznacznych i jak nieraz cytowany przyk�ad "zaproszenie pisarza'! /od zale�y czy chodzi o genetivus obiecti czy subiecti tzn. ezy piearz zaprasza czy pisarz jest zaproszony /. Analogicznym przykladem angielskim b�dzie "time flies", w tym wypadku mamy wieloznaczno��, kt�r zn�w kontekst pozwala uchyli�. /czy chodzi o "uciekaj�cy czas" czy te� o "okresowe muchy"/. Gdyby�my jednak si�gngli do etruktury bazy, to drzewa derywacyjne obu tych fraz, identycznych w powierzchni bylyby r�ne. Transpozycja tekstu orygina�u przeorganizowana w struktury w�a�aiwe dla j�zyka przek�adu jest drug� czynno�ci, po uprzednim zapoznaniu ei� z ca�ym tekstem. � 13.3.1. Konsultacja s�ownik�w, tesaurus�w i encyklopedii, a w miar� mo�liwo�ci epecjalist�w z dziedzi- ny z kt�rej si� przek�ada jest krokiem nast�pnym. T�umacz nigdy nie powinien by� zadowolony ze swego dzie�a. Nawet je�li t�umaczenie mu "le�y", a m�wi�c powa�niej je�li stanowi dla niego dzie�o bliskie tem�tycznie i stylowo, w kt�rym nie widzi wielkich trudno�ci, pozornie niewinny tekst zawsze mo�e kry� pu�apk�. W czasie festiwalu film�w brytyjakich w Warszawie w 1970 prze-t�umaczono zdanie "there are only pupils of the middle upper classes in public schools" na ca�kowicie nie adekwatne polakie zdanie: "w szko�ach publicznych s uczniowie w klasach �rednich i wy�szych". Poprawna transpozycja tekstu angielskiego winna da� zdanie p�lekie: "Jedynie dzieci klas zamo�nych /wy�szych/ ucz�szczajg do elitarnych szk� prywatnych zwanych publiczqymi". � 13.3.2. Jednym z najwa�niejazych etap�w w pracy przekladowej jest od�o�enie na pewien okres gotowej wersji przekladu, aby zapomnie� jak by� sformulowany syntaktycznie orygina�, naet�pnie po tygodniu lub wi�cej ei�gni�cie po w�asny przek�ad i odczytnnie go g�o�no, je�li przek�ad jest w j�zyku rodzimym. Wtedy wy�a- puje si� interferencj� sk�adni obcoj�zycznej i nast�puje bardzo wa�ny moment korekty etylistycznej, a cz�sto i gramatycznej w�asnego przekladu. 13.3.3� ast�pnym etapem jest sporz4dzenie maszynopisu oraz po przeczytaniu go, poproszenie o adjustacj� tekstu /w miar� mo�liwo�ci/ innego tlumacza, kt�ry nie znaj�c oryginalu w najmniejszej mierze nie b�dzie podlegal interfereacji obcoj�zycznej. Dotyczy to zar�wno przek�ad�w na j�zyk polski, jak i na obcy j�zyk. Niejednokrotnie zdarza si�, �e kolega t�umacz u�ci�li terminologi� lub wylapie miejsca niejasne czy niezr�cz-� ne sformulowania przek�adu. � 13.3.4. Ostateczna redakcja wersi przek�adu, tzn. przejrzenie ca�o�ci pod k4tem stylu i rejestru mo�e mie� miejsce dopiero teraz. Jak m�wili�my uprzednio ka�da wypowied� k�nkretna /tekst/ jest umieszczona w jakim� r(r)estrze j�zykowym. 0 ile dialekty j�zyka r�ni� si� w zale�no�ci od osoby m�wicego, to je�li chodzi o rejestr ta sama osoba u�ywa r�rych rejestr�w w zale�no�ci od sytuacji. Tekst pisary mo�e r�wnie� zawiera� r�ne rejestry wypowiedzi. Je�li mamy do czynienia z tekstem naukowym, na og� jeet on pisany w jedrym rejestrze j�zyka nauki, a nawet czasem w specyficzr,ym dla danej specalno�ci, jak �cis�y j�zyk logiki, matematyki, prawa. Natomiast tekety literackie czy inne, w kt�rych wyst�puje narracja przepleciona dialogiem mo�e zawiera� wypowiedzi z r�nych reestr�w, bardzie formalne ezy te� zbli�one do potocznego j�zyka m�wionego. Przy ostatecznej redakci przek�adu trzeba zwr�ci� uwag� na rejeetr j�zyka wybrany przez autora �wiadomie, ' jak r�wnie� na jego osobisty styl. � 13.3.5. llast�pnym etapem pracy t�umacza jest przejrzenie ca�o�ci przek�adu pod k�tem znak�w przestankowych, skr�t�w /nie dopuszczalnych w formalnym tek�cie pisarym/, symboli, kt�re latwo poryli� oraz numeracji stron. Zaleca si� sporzdzenie indeksu rzeczowego oraz symboli, je�li eat ich wi�ksza ilo��, indeksu imion w�asrych oraz szczeg�lowe sprawdzenie przypis�w, kt�re lubi si� gubi� lub odnajdowa� w niewla�ciwym miejscu. Przytaczamy tu og�lnie znane sprawy dla t�umaczy, tym niemniej de necessis nunquam satie. Je�li w tek�cie orygina�u s� oytaty obcoj�zyczne /nie w j�zyku SL/ nale�y je pozostawi� niezmienione, aczkolwiek zaleca si� przet�umaczenie ich w przypisie na dole etrony. IQie t�umaczymy tytu��w gazet, tak �e "The Times" pozoetaje Timesem /przedimek opuszczamy/, ale "Le &Ionde" figuruje jako "Le Monde" w przekladzie. Przy tym w miar� mo�liwo�ci nale�y unika� polskie fleksji dla obcych nazw czy imion w�asnych,lepiej brzmi zwrot: "Ze Monde" podaje, ani�eli ... donosz w "Le �dondzie". Razwieka i nazwy obcoj�zyczne, kt�re zosta�y dawno sRolszczone i ustabilizowa�y ai� w j�zyku /np. Moguncja, Ratyzbona, Szopen, Kartezjusz, iVersal/ piszemy w tej wersji, natomiast nie spolszczamy innych. 13.4. Co ma robi� tlumacz, kt�ry napotyka w oryginale usterki rzeczowe, �le przedstawione realia, b��dy historyczne, zwroty polskie lub nazwiska ur�gaj�ce polazczy�nie. Musi si� ako� �wiadomie rrobec nich ustoeunkowa�, jesli wprorradza popravrk�, zaznaczy� j� a przypisach, je�li pozostawia dzieol�g czy b��d rzeczowy, r�wnie� da� odno�nik wyja�niaj�cy takie poat�powanie. Y poczytnej kei�ce ameryka�ekiej "The Cardinal" J.Robinsona wyst�pu� ch�opi polsoy pracujqcy e polu, kt�rzy na widok ksi�dza wolajri "Bo�ek pomo�ek", trudno pozostawi� tak znieksztalcone "szcz�� Bo�e". � 13.5. T � u m a c z e n i e p r s g m a t y c zn e. Niejadnokrotnie t�umacz dokonywuje przek�adu z y�l� o pewnego typu odbiorcy. Takie wyra�ne ukierunkowanie przek�adu nazywamy tlumaczeniem pragmatycznym. W j�zykoznawstwie spotykamy r�wnie� termin znaczenie pragmstyczne teketu, na oznaczenie znaczenia jako relacji odbiorcy do tekstu. Przy tym nie chodzi tu o emocjonaly odbi�r /gdy� mamy termin znaczenie emocjonalne tek stu/, ale o odbi�r uwarunkowany poziomem wieku i wyksztalceniem odbiorcy. Termin "t�umaczenie pragmatyczne" przyj�� si� dla przek�sdu, jak powiedzieli�my, zorientowanego na okre�lonego odbiorc�. Jest to zamierzone przykrawanie komunikatu dla przewidzianego odbiorcy. Przek�ad jakiegokolwiek teketu dla niewykezta�conego odbiorcy wymaga przykrajania i zorganizowania ca�o�ci  y�l�, by byl komunikatywy dla tego odbiorcy. Panoez�cy si� tzw. j�zyk urz�dowy, nie zrozumia�y nawet dla wykazta�conego odbiorcy wymaga ju� w momencie nadawania /formu�owania/ tekstu orygina�u nastawienia pragmatycznego. Chodzi o to, aby teket nie trac�c precyzji, by� jednak zgodny z norm� poprawno�ci stylu i naturalno�ci j�zyka, "by j�zyk gi�tki wyrazi� wazyetko, co pomy�li g�owa", Ale by to wyrazil jasno, przejrzy�cie i naturalnie, polszczyzn� pi�kn� i poprawn�. Na zako�.czenie tego r�zdzia�u trzeba powiedzie� par� sl�w o kulcie mowy ojczystej. Szacunek dla j�zyka ojczystego objawia si� r�norako. Francuzi utworzyli Academie Francaise, kt�rej gl�wqym celem ietnienia jest wydawanie slownika j�zyka francuskiego, a co zs tym idzie zapis i etrze2enie najwi�kszego narodowego ekarbu, jakim jeet wlasny j�zyk. Anglicy nigdy w swej historii nie utworzyli instytucji kontroluj�cej poprawno�ci j�zyka, natomiast najezerzej i najg��biej jak dot�d opisali formalnie sw�j j�zyk, stosuj�c r�ne modele opieu, zar�wno dotyczy to angielazczyzny brytyjskiej jak ameryka�skiej. Polezczyzna nie jest opisana w spos�b nowoczesry,ale istnieje i opar�a si� d�ugim latom �wiadomej eksterminacji w okresie rozbiorowym. Czy wpajamy mlodzie�y kult mowy ojczystej jako elementu wychowania patriotycznego na to nich sobie odpowiedz� wychowawcy, jak r�wnie� wszyecy pos�uguj�cy si� slowem polskim zawodowo. R o z d z i a � XIV ANALIZA WZOROWEGO PRZEK�ADU. WYSZUKIWANIE EKWIWAZENCJI DhA STRUKTUR NIE ISTNIEJCYCH W POLSZCZY�NIE NA PRZYK�ADZIE T^UMACZENIA KSI.�KI GRAHAM GREENEA "THE QUIET AMERICAN" W T�U^IACZENIU JACKA WO'LNIAKOWSKIE'GO � '14.0. 'N rozdziale po�wi�corym historii przekladu zaznaczono, �e wklad polskich t�umaczy w sformu�owanie teorii nie odbiega warto�ci� od wk�adu inr,ych kraj�w. Podobnie jak na Zachodzie, gdy j�zyk polski doszed� do g�osu i zacz�� wypiera� �acin� z dokument�w urz�dowych i niemczyzn� z sdownictwa miejskiego, zacz�l �y� w�asym �yciem, jako j�zyk literatury. Od wieku XVI datuj� si� liczne polskie tlumaczenia Pisma �w., o kt�rych by�a mowa w III rozdziale. Znacznie p�niej przysz�a kolej na liczne tlumaczenia romans�w francuskich, kt�re zalewaly hixrop� XVIII wieku. Wiek XIX stawia t�umaczowi wysokie wymagania nauki i artyzmu. Sledz�c histori� przek�ad�w natrafiamy na nazwiska t�umaczy o slawie europejskiej, kt�rzy trxdnili si� t�umaczeniem, aczkolwiek pozy�ja t�umacza nie by�a wysoko ceniona, a trud pracy cz�sto okazywal si� daremry, tak dalece przek�ad obni�a� warto�� orygina�u. Dzialo si� tak w du�ej mierze dlatego, �e spolszczano arcydzie�a poezji, a t�umaczenie kongenialne poezji jest rzadko�ci�. � 14.1. Na czo�o polskich t�umaczy wybija si� Tadeuez �ele�ski-Boy zar�wno ilo�ci� prze�o�onych dzie�,jak i wyj�tkow� ich rang�. Biblioteka Boya obejmuje kilkadziesi�t tom�w przek�ad�w z literatury francuskiej, kt�re odznaczaj� si� maksymaln� adekwatno�ci� zar�wno stylu, jak i formalnych warto�ci tekstu. Boyowi jako t�umaczowi po�wi�ci� wnikliwe studium Wac�aw Borowy1.Przyznaje on tlumaczeniom Boya najwy�sz� rang� pisarstwa, tym niemniej nawet'u Boya dopatrzy� si� pewnych usterek, potwierdzaj�cych wielokr(r)tnie na tym miejscu powtarzan prawdg, �e lumacz nie mo�e sobie dowierza�, gdy� interferencja obcego jgzyka jest przemo�na.U Boya kije do golfa przekszta�ci�y ei� w "kluby do golfa" na zasadzie takiej wla�nie interferencji. � 14.2. Wychodz�c z za�o�e� teoretycznych jednego z czo�owych lingwist�w wsp�czesnych Romana Jakobsona, i i kt�ry dowodzi, �e wszelkie do�wiadczenie �yciowe mo�e by� opisane w ka�dym j�zyku, przyjrzyjmy si� bli�ej pewnemu wzorowemu tlumaczeniu, jakim jest przek�ad Jacka Wo�niakowskiego ksi��ki Graham Greenea "The Quiet American". Akcja powie�ci rozgrywa sig w yietnamie i autor wprowadza pewne ezczeg�y tamtejszych realii, jako cou leur local. T�umacz w wereji polskiej zachowa� niekt�re , z nich w oryginalnym brzmieniu. Tak np. nazwa dania wietnamskiego "pastis" pozostaje niezmieniona. Drugin przyk�ad dotyczy ��dki chifskiej zwanej sampan. Zachowanie pewnej egzotyki w slownictwie w odniesieniu do 1 W.Borowy, Boy jako t�umacz, w zbiorze: 0 sztuce t�umaczenia, Zaklad Narodowy im. Oesoli�skich, Wroa�awWarszawa-Krak�w, 1955. . powie�ci rozgrywaj�cej si� w Wietnamie jeat calkowicie dopuazczalne, a �e t�umacz jest w tym wypadku oszcz�dny, czytelnik nie ma powodu oponowa�. Zachowa� r�wnie� wyra�enia "aniper" i "bazooka". T:x ju� nasuwaj� si� pewne w�tpliwo�ci, gdy� nie a� to a�owa potocznie znane polskiemu czytelnikowi. Odpowiednikiem "sniper" bgdzie poleki "go�gbiarz" z czas�w wojny, to jest ukryty etrzelec. Co do zdania "frontow� �cian� znis.zczyla bazooka", domaga sig ono jakiego� przypiau, gdy� nie wywo�uje �adnego obrazu u polskiego czytelnika. Ponadto zachowanie ortografii angielskiej, zniekazta�ca r�wnie� fonologi� wyrazu dla Polaka /bazuka jeafi mal� armatk�/. � 14.3. Element kulturowy prawie nieprzet�umaczalny atanowi okre�lenie apojrzenia Pylea "with hia campue gaze", co w przek�adzie oddano: "spojrzenie nawyk�e do przeatrzeni campusu". Frazy tej nie da si� przetransponowa� na j�zyk obcy ani leksykalnis, ani umownie, tak, by w pe�ni odda� warto�� semantyczn� orygina�u. Campus jest to nazwa obszaru zajmowanego przez budynki uniwersyteckie w Stanach Zjednoczorych. "Campus gaze" nie oznacza w tym wypadku "szerokiej przeatrzeni campusur' lecz raczej "spojrzenie zadumane", ma to by� spojrzenie na �wiat troch� naiwne, jakie maj� studenci zatopieni w dyskusjach i problemach, kt�re nazywamy akademickimi. Mo�na by powiedzie� "na po�y naiwny, na po�y zaciekawiony wzrok". Wszystkie te prop�zycje s� wolnym t�umaczeniem, tym niemniej troakliwie poszukuj�cym dynamicznej ekwiwslencji wobec orygina�u. Dalszym drobnym potkni�ciem ei� jest omawiany ju� w rozdziale XI zwrot "photo-finiah drive", przet�umaczony jako "zahamowanie z fa,ntazj�". Tutaj tlumacz nie dastrzegl technicznego terminu odnosz�cego si� do wy �cig�w kormych, a raczej do momentu, gdy konie podehodz� do mety "�eb w �eb" i dopiero na zasadzie fotografii tego momentu mo�na ustali� piersze�stwol. Te niewielkie usterlsl nie za�miewaj� kongenialno�ci ca�ego tlumaczenia. Dla ilustacji przytoczymy szereg przyklad�w dotycz�cych dw�ch zagadnie� stanowi�cych niejednokrotnie pu�apk� dla t�umaczy z j�zyka angielskiego. Pierwazym jest przek�ad tzw. pyta� rozl�cznych,/question-tags/, drugim idiom�w i zwrot�w frazeologicznych. � 14.4. Pytania roz��czne na ko�cu zdania s� t� cech� angielszczyzny, kt�ra nie ma ekwiwalentu formalnego w polszczy�nie. Francuskie "�est ce pae", niemieckie "nicht wahr", hiszpa�skie "no es verdad?" czy polskie "prawda-nieprawda�" nie stanowi� w najmniejszej mierze odpov iednika angielskich zwrot�w tego tygu, kt�rych istnieje ponad 340 kombinacji i maj� w�asn� struktur� formaln�. Anglik w ka'�dej rozmowie potocznej stosuje pytania roz��czne, kt�re nadaj� temu rejestrowi wypowiedzi charakter naturalrLy. Stosowane s� r�wnie� jako pytania retoryczne i wobec ich mnogo�ci stanowi� urozmaicenie stylistyczne i semantyczne, czyli daj� odwrotny efekt od powtarzania "prawda" czy "nieprawda" na ko�cu zdania. Zdania twierdz�ce angielskie maj� pytania roz��czne negatywne, zdania przecz�ce stosuj� pytania w negacji. Przy tym s� one zr�nicowane intonacj�, w oczekiwaniu na przytakni�cie stosuje si� intonacj� opadaj�c�, a w wypadku niepewno�ci - intonacj� wznosz�c� si�. 1 Przyklady te i nast�pne zaczerpni�te z pracy dyplomowej /nie publikowanej/ Barbary Sroczy�skie:l.Aspecte of Translation, przedstawionej w Wy�szym Studium J�zyk�w Obcych Uniw. Warszawskiego w 1969 r. She 1s a beatlful glrl,isnt she j /pewno��/ She 1s a beatlful glrl, lsnshe? /nlepewno��/ Przed t�umaczem stoi bardzo trudne zadanie wobec mnogo�ci i zr�nloowanla tego elementu w j�zyku angielsklm oraz jego braku w polszczy�nie. W "Spokojnym Amerykanin1e"1 t�umacz okaza� pomys�owo�� i umiar przy przekladzle pyta� roz�acznych. Zastosowa� par� razy stereotyp "prawda" ale w miejacach brzmiqcych zupelnle naturaln1e np. That� quite a mistake,isnt 1t? /s. 220/ To jednak spora po.my�ka, prawda? /s. 197/ Znacznie clekawsze jest �ledzenle jak t�umacz modelowa� ( przek�ad w tych mlejscach, gdzie unlka� stereotypu I. " rawda" w s ch sformulowanlach: 1. You are not a man, are you? to remaln alone for very long /e. 151/. la.Nie nale�ysz - przyznaj - do tych; kt�rzy potraf1q d�u�szy czas by� saml /s. 140/. 2. Its llke an enormous fair, isn it? /s. 56/. 2a. To wyglda jak ogromne targowlsko - zauwa�y�em /s. 59/. W obu podanych wy�ej przykladach t�umacz wprowadzi� dodatkowy element leksykalny, by odda� znaczenie semantyczne zdania zako�czonego pytanlem roz�qcznym. /2a=zauwa�y�em/, /1a=przyznaj/. Przy tym zastosowal zmlan� szyku 1 ek�adnl /wprowadzenle zdania wzgl�dnego w 5a/ oraz nada� charakter zapytania ca�ej wypowledzi formaln1e twierdz�cej /5a/. 1 G.Greene, The Qulet American, wyd. W1111am Helnemann, Landon 1955, /Spokojny Amerykanin, t�. J.Vo�nlakowskl, Pax, Warszawa 1966/. 3. He did not talk, did he? /s. 31/ 3a. Przecie� si� nie wygada� ? /s. 38/ 4. I dont suppose ehe even ueae a lmife and fork , doae she? /s. 152/ 4a. Pewno nie u�ywa nawet widelca i no�a? /a. 141/ W przykladach 3a i 4a uzyskano ekwiwalencj� przy pomocy zsmiany ca�ego zdania na pytajdce. Z tych kilku przyk�ad�w widz-imy, �e pytania roz��czne wymagaj� znalezienia odpowiednika formalnego w spos�b, kt�ry nazywamy dynamicznym, gdy� polega na ei�ganiu do innych sygnal�w formalrych w przekladzie. Wo�niakoweki znalaz� trzy ekwiwalenty /poza prawda-nieprawda/: 1� - wprowadzenie dodatkowego wyrazu, 2� - zmian� szyku zdania, 3. - nadanie ca�emu zdaniu formy pytaj�cej. osi�gn� przy tym po�dazy efekt /maksymalne/ ekwiwalencji i naturalno�ci ssej wypowiedzi. � 14.5. I d i o m y i f r a z e o 1 o g i a. Poeiedzieli�my o idiomach i frazeologii, �e stanowi� drug� pu�apk� dla t�umacza. Jak r�wnie� m�wili�y; �e za wyra�enie idiomatyozne uwa�a si� tak� wypowied�, w kt�rej znaczenie ca�o�ci nie pokryvra si� ze znaczeniem poszczeg�lrych element�w lekeykalnych. Dlatego zwroty tego typu musi tlumacz przede wszystkim dostrzec /bo mo�liwe jest, �e ich nie dostrze�e/, a nastgpnie znale�� dla nich ekwiwalent w miarg mo�no�ci w zwrocie idiomatyczrym jzyka przekladu. Ilustracj� nie dostrze�enia idiomu jest przek�ad przedwojenny Sagi rodu Forsyth�w, w kt�rym zwrot "born with a silver spoon in his mouth" przetkumaczono "urodzony ze srebrn �y�k� w buzi" - co jest dos�ownym t�umaczeniem, ale ma:qy ekwiwalenty polski zwrot - "w czep cu urodzony". W doskona�ym tlumaczeniu Ulysesa /James Joycea/ na j�zyk polski, kt�re rozeszlo si� natychmiast po ukazaniu ai�, mamy r�wnie� otkni�cie tego typu, a mianowicie: "noga mu zasn�a" zamiast - '��cierp�a". Jak powiedzieli�my znaczenie idiomu wynika z konteketu, a nie jest sum� znacze� poszczeg�lrych jego element�w. Nie mo�na zmieni� poszczeg�lnych element�w ani leksykalnie,.ani ich struktury gramatycznej, gdy� cs�a wypowied� staje si� niezrozumia�a. Niemieckie powiedzenie idiomatyczne "Ich habe Schwein gehabt" - 'znaczy �'mia�.em szcz�cie" /a nie �wini�/. Ot� bardzo grzeczny m�ody cz�owiek ucz�cy si� niemieekiego, zamiast "�wini", wstawi� w to miejsce "prosi�". Wypowied� jego, pomy~ �lana jako grzeczniejsza "Ich habe Ferkel gehabt" - wywo�ala rado�� ca�ego towarzystwa. Znaczenie wyra�enia idiomatycznego, z chwil� gdy si� raz ustabilizuje jest niezmienne. Nie mo�na w przekladzie post�powa� w ten spos�b, by da� wariant t�umaczenia dos�ownego i przypuszcza�, �e przez obja�nienia nastpi w�a�ciwe skojarzenie. Obci�cie idiomatyki, czasem konieczne, gdy nie istnieje odpowiednik w j�zyku przek�adu jest zawsze po��czone ze zubo�eniem tekstu przek�adu. W j�zyku angielskim idiomatyka jest zupe�nie szczegdlnie rozbudowana przez istnienie specjalnej kategorii ezasownik�w zwanych "phrasal verbs". Jak ich nazwa wskazuje tworz� one fraz�, sk�adaj�c� si� z czasownika i elementu partytuty przys��wkowej, kt�re l�cznie maj� odmienne znaczenie od podstawowego znz.czenia ezasownika, kt�ry zawieraj�. Na przyklad czasownik "give" ma prymarne znaczenie "dawa�", natomiast "give in�' = poddawa� si�, "give up" = odrzuci�, porzuci�, pozostawi�. Niezwyk�e bogactwo wariant�w z tej dziedziny stwarza niema�e trudno�ci przy przek�adzie. Graham Greene nie prze�adowal swej' powie�ci idiomatyk�, inni autorzy znacznie w�cej jej stosowali, np. Dickens. Jednak napotykamy j� w partiach dialogowanych "Spokojnego Amerykanina". Podzieli� je mo�na na trzy grupy. W pierwezej znajduj� si� takie, kt�re maj� swe odpowiedniki w polskim zwrocie frazeologicznym. � 14.6. 5. I think I ought to put all my cards on the table. 5a. Powinienem chyba po�o�y� wszystkie karty na at�l. P wrot ten jest znany w wielu j�zykach i tak jak ezereg innych porzekade� i przys��w etanovi universalium i bogactwo kultury og�lnoludzkiej. Dalsz� podgrup� stanowi� takie zwroty idiomatyczne, kt�re nie maj� identycznego leksykalnie odpowiednika w polszczy�nie, ale daj� si� zast�pi� podobnym semantycznie /znaczeniowo/ zwrotem polskim, r�wnie� stanowi�cym ustabilizowany frazes. 6. I can tell you my heart was in my mouth /s. 75/ 6a. "Musz� si� przyzna�.. mia�em dusz� na ramieniu" /s. 75/. 7. You say hope with such a long face /s. 154/. 7a. "M�wisz "nadzieja" z nosem na kwint�" /s. 147/. 8. Do you want everybody to be made in the same mould /s. 122/. 8a. "Czy chcesz, �eby wszyscy byli na jedno kopyto" /s. 115/. 9. We used to speak of sterling qualities /s. 176/. 9a. "M�wimy nieraz o zlotym sercu" /s. 176/. 10. One f or the road /s. 98/. 10a. "Strzemiennego" /s. 93/. Ostatni przyk�ad aczkolwiek dok�adnie�odnosi si� do tej samej sytuacji, ma w j�zyku polskim zabarwienie dawno�ci, kt�rego nie ma oryginal. Cytowane dotychczas przyklady nie nastr�czaj� specjalnych trudno�ci, gdy� jak widzieli�my, albo istniej� ich odpowiedniki leksykalne, albo semantyczne w j�zyku polskim. W przyk�adach drugiej kategorii, gdy zast�pujemy obcy idiom, innym ekwiwalentnym idiomem rodzimym, trudno�� polega na doborze podobnego rejeetru wypomi.edzi, bez si�gania po nazbyt literackich, czy nazbyt podw�rzowych edycji. � 14.6. Trzeci zestaw.wyra�e� idiomatycznych, to takie, kt�re nie maj� �adnego ustabilizowanego odpowiednika, b�d�cego zwrotem idiomatycznym w j�zyku przekladu. Oczywi�cie jest to grupa najtrudniejsza dla tlumacza. Oto przek�ady Wo�niakowskiego mieszcz�ce si� r tej grupie idiom�w, kt�re nadaj� wysok� rang� t�umaczowi. 11. It even occured to me that he had been pullin my leg /s. 87/. 11a. Przychodzi�o mi nawet do glowy, �e Pyle mnie nabra� /s. 83/. Tlumacz mia� liczne mo�liwo�ci frazeologiczne w polskim, stanowi�ce ekwiwalent angielskiego "pulling somebodys leg". Ietniej� m�odzie�owe powiedzenia "nabi� o butelk�", czy "zrobi� z kogo� balona" czy go "wykiwa�", ale �adne z nich nie mie�ci si� w rejestrze literackim, Ietnieje r�wnie� literacki i zadomowione dawno w pol� ezczy�nie "wystrychn�� kogo� na dudka", ale trzeba prz; zna�, �e "nabra�" jest w tym wypadku najlepszym ekwiwa� lentem, bo zar�wno idiomatycznym jak i dyskretnym. Ni uda�o si� natomiset odda� idiomatyczno�ci zwrotu 12. This was a bread-and-butter letter /s. 155/. 12a. .. byl to typowy list z podzi�kowsniami /s. 143/� Z kolei dwa nast�pne przyk�ady przedstawiaj� mo�e najtrudniejsze okazy do adekwatnego Frzet�umaczenia i tu r�wnie� tlumacz wyszed� obronn� r�k�: 13. Search me /s. 57/. 13a. �ebym to ja wiedzial /s. 59/. Ten idiom nie jest pospolity i nie ma swojego odpowiednika w �adnym frazeologicznym zwrocie polskim. Tlumacz oddal go polskim kollokwializmem tj. pospolitym �wrotem j�zyka m�wionego dobrze transponuj�cym semantyczne znaczenie orygina�u. Podobnie rzecz si� ma w wypadku: 14. I wanted to get my bearing /s. 57/� 14a. Chcialem si� zorientowa� /s. 59/. 'N "Spokojnym Amerykaninie" mamy ponadto wiele innych pospolitych powiedzonek, z gatunku kollokwializm�w czy n wet z pogranicza slangu. s. 241/. I cant talk to these Froggiea / 15a. Nie mog� gada� z parlefra.xsami /s .216/. 16. I dont like Limies /s. 241/ 16a. Nie lubi� Anglik�w /s. 215/. W obu powy�szych przyk�adach mamy w oryginale popularne i troch� zko�liwe nazwy obcokrajowc�w, w pierwszym wypadku dotycz�ce Francuz�w, w drugim Anglik�w. Dla "Froggies" mo�na by�o znale�� bli�szy ekwiwalent ni� "parlefransy", a mianowicie "�abojady". Niew�tpliwie "Froggies" /frog=�aba/ to aluzja do francu�kiego obyczaju jedzenia �abich udek. Natomiast dla Anglik�w polezczyzna nie wytworzy�a �adnej �artobliwej czy z�o�liwej nazwy, to te� chyba s�usznie t�uma.cz jej nie uku�.Limies jest ekr�tem od limejuicers, nazw� t� dawano na morzach po`�udniorych marynarzom brytyjskim, kt�rych ze wzgl�du na mo�liwo�� chorowania na szkorbut pojono w marynarce 168 sokami owocowymi. P�niej nazw� t� obj�to wezystkich Brytyjczyk�w. W s�owniku Concise Oxford Dict. "limies" jest odnotowane jako slang. Mo�na by�o ewentualnie powiedzie� "wyspiarze" czy "Albio�czycy", ale by� by to r�wnie� zubo�aj�cy ekwiwa_lent. Naet�pne przyk�ady s� ilustracj� dynamizmu i polotu w przekladzie: 17. The Frogs cantt take Scotch /s. 37/. 17a. Slaba gl�wka u parlefrans�w /s. 42/. 18. I dont catch on, Tom. Slow Joe-thats me. A1ways was, Always be. 18a. Nie kapuj� Tom.Ze mn� zawsze tak, powolutku a� do skutku. Greene pisze ca�e pa#tie ksi��ki stylem dziennikarakim lub te� w spos�b zamierzony na�laduj�c potoczny j�zyk mowy. T�umacz niejednokrotnie w warstwie leksykalnej odchodzi daleko od orygina�u, ale czyni to w celu nadania przekladowi wi�kszej ekwiwalencji przez oddanie tonu i esprit calej .ypowiedzi. 19. At graat danger to himself. That boys got guts. I dont care a damn about his guts. There are other parts of his'body that are more a propos /e. 191/. 19a. Sam przy tym karku nadstawial. To dzielny ch�opak. Co mnie obchodzi jego kark. Chwilowo bardziej aktualne s� inne cz�ci cia�a /s. 173/. 20. You fellows cartainly do keep your ears to the ground /s. 198/. 20a. Wy z prasy to ju� umiecie nastawia� uszu /s. 174/. W przyk�adzie 20 mamy w oryginale dziesi�� element�w leksykalnych, z kt�rych tylko dwa zachowane s� w przek�adzie /you=wy oraz ears=uszy/. Wszystkie inne odbie- ga� od oryginalu, jednak znaczenie semantyczne zostaje wydobyte i zwrot idiomatyczny zachoway. D�uga jest lista t�umaczy polskich, kt�rzy sw� prac� zadaj� klam z�o�liwemu stvrierdzeniu Sir John Denhama, kt�ry sam byl tlumaczem: "Such is our pride, our folly, or our fate That few, but such as cannot write, translate:' "To nasza chluba, szale�stwo, czy te� los, stwierdzamy z rozpacz� �e wla�nie ci spomi�dzy nas, co �ie pisz� - t�umacz�". R o z d z i a � XV T�UMACZENIA MASZYNOWE D�enie do zmechanizowania procesu tlumaczenia i zast�pienia �mudnej pracy t�umacza przez maszyn�-komputer jest stosunkowo niedawne. Pierwsze pr�by datuj� si� z lat trzydziestych i byly podejmowane niemal r�wnocze�nie w ZSRR i w USA. Wojna przerwa�a te pr�by, ale po wojnie w 1946 r. A.D.Booth dyrektor laboratorium elektronicznego w Birkbeck College w Londynie wesp� z Warren Weaverem, tw�rc� teorii komunikacji, rozpoczynaj� prac� nad elownikiem zmechanizowarym. Warren Weaver b�d�cy w�wczas vice-przewodnicz�cym Fundacji Rockefellera zapocz�tkowuje badania nad mo�liwo�ci� t�umacze� maszynowych, kt�re w dalszym ci�gu niniejszego rozdzia�u b�dziey nazywa� w skr�cie MT. Badania nad MT prowadzone s� r�wnocze�nie w kilku uniwersytEtach w USA jak Princeton, MIT, uniwersytet w Waszyngtonie. Wok� Weavera gromadz� si� elektronicy i j�zykoznawcy /m. i. Y.Bar-Hllel, V.Yngve/ i w 1951 r. ukazuje si� pierwszy artykul na temat przem�adu maszy1 nowego . W tym samym roku w ZSRR ukazuj� si� prace D.Panowa, A.Ljapunowa i I.Muchina opisuj�ce piewsze do�wiadcze 1 Proposals for Syntax Patterns, w: s.l. the Mechanical resolution of German Modern Language Forum t.36, nr 3-4, 171 nia z MT. Na 7 Mi�dzynarodowym Kongresie J�zykoznawc�w w 1952 r. zagadnierie ��T weszlo na forum obrad.Od 1954r. zaczyna wychodzi� w USA pismo Mechanical Translation i w tym saqym roku G.Oettinger obroni� w Harwardzie pierwsz� dysertacj� doktorsk� na temat MT. Niemal r�wnocze�nie powataj� w Moekiewskim Instytucie Dokumentacji Technicznej ekipy robocze z Panowem na czele, oraz ekipa angielska w Cambridge, kierowana przez, Hargaret b5asterman, znana jako Cambridge ha.nguage Research Unit. Na temat MT zaczynaj� si� wypowiada� zwolennicy j�zykoznawstwa matematycznego oraz kongresy cybernetyki. W 1958 r. ukazuje si� w ZSRR ksi��ka Panowa Awtomaticzeskij Pierewod, a w pi�mie Voprosy Jazikoznanija pojawia si� sta�a rubryka po�wi�cona MT. Kolejno zagadnieniami MT zaczynaj� si� interesowa� poszczeg�lne kraje i tematyka robi si� modna, zjawia si� w formie popis�w spektakularnych na ekranach TV oraz na kongresach w celu zwr�cenia uwagi szerszego spolecze�stwa na korzy�ci jakie mo�e da� wykorzystanie MT. Tak na przyk�ad w 1960 roku na Sympozjum o TM w Zos Angeles zaprezentowano maszyn�, kt�ra t�umaczy�a artykuly "Prawdy" na j�zyk angielski z pr�dko�ci� 1800 sl�w na minut�. Maszyna komputer konstrukcji I.B.b2, miala magazyn 400 000 rdzeni wyraz�w rosyjskich wraz z afiksami i by�a zdolna do takich operacji jak zmia�a szyku i dodawanie koniecznych element�w. � 15.1. Dotychczasowe badania wykazaly, �e TM jest op�acalne w wypadku przek�adu przynajmniej w ramach trzech j�zyk�w oraz, �e nie nadaje si� do t�umacze� literatury i przek�ad�w artystycznych. Wobec zapotrzebowania na masowe t�umaczenia literatury naukowej z dziedzin technicznych, gdzie s�ownictwo jest ograniczo 172 ne w wielu krajach powstaj� o�rodki ^obocze THI finansowane przez bud�ety pa�stwowe. O�rodki te grupuj� elektronik�w i j�zykoznawc�w, gdy� zaprogramowanie wkladu do maszyny wymaga analizy lingwistycznej zar�wno SL jak TL. Do takiej analizy nadaje si� szczeg�lnie model analizy reprezentowany przez gramatyk� ge�eratywno-transformacyjn�, kt�rej geneza zwi�zana jest w pewnej mierze z przekCadem maszynowym. Jasnym jest, �e wk�adem do maszyny nie s� wyrazy w ich postaci leksykalnej lecz struktury syntaktycze i relacje gramatyczne w postaci konstrukcii matematyczrych o czym powiemy dalej. Nawet sluszniej byloby nie m�wi� w tym wypadku o t�umaczeniu lecz o przekodowaniu symboli numerycznych znakowych Sl w ekwiwalentne symbole w TZ. � 15.2. Nale�y sobie dobrze u�wiadomi�, �e maszyna nie dokonuje operacji tlumaczenia lecz jedynie transkrypcji uprzednio zakodowanych symboli w inry system symboli. TM jest modelem komunikacji opartym o zakodowany model j�zykowy. J�zykoznawcy zapo�yczyli terminologi� Weavera i analizuj�c tekst m�wi� o wbuaowanej w tekst informacji, jak to czynili�my w poprzednich rozdzia�ach, oraz o jej zniekszta�ceniu w procesie t�umaczenia /Nida/. Podobn� terminologi� posluguje si� Roman Jakobson, gdy m�wi o konieczno�ci wbudowania dodatkoNej infcrmacji przy t�umaczeniu z j�zyka angielskiego na rosyjski i jako przyk�ad podaje zdanie "I hired a worker". Angielski wyraz "worker nie zaanacza czy odnosi si� do m�czyzny czy do kobiety, natomiast w rosyjskim musimy wiedzie� czy chodzi tu o kobiet� czy o �czyzn� by ten teket przetlumaczy� poprawnie. � 15.3. Model komunikacji zastosowany przez I.A.Ri-chardsa w 1953 r. przedetawia si� nast�puj�col �r�d�o " "   przeznaczenie szumy S - selekcja 0 - odbiorca Z - zakodowanie D = dekodowanie T - transmisja Od = odczytanie TM w fazie pocz�tkowej by�o domen� in�ynier�w i matematyk�w malo obznajmionych z jzykoznawstwem. Z chwil� gdy zaintereaowalo ono lingwist�w, rozpocz�li oni prac� w dw�ch kierunkach, badaj�c struktury formalne i uniwersalia j�zykowe /sytuacje/. Praca ta mia�a za cel etworzenie inwentarza dla jednych i drugich daj�cego si� zaprogramowa� dla TM. ?oza problemami technicznymi TM dostarcza r�wnie� szeregu problem�w j�zykowych,dla przyk�adu jednym z nich jest wielo�� znacze� leksykalqych poszczeg�lnych hase�. Np. wyraz "gravie" ma znaczenie prymarne I� "ci�ki" , ten ekwiwalent mo�na stosowa� powiedzmy w 80 tekst�w. W dalezym znaczeniu 2� "gravie" znaczy "trudny", a w trzecim znaczeniu 3� - "ci�arna". � 15.4. Y zwi�zku z dalszymi pracami nad TM rozwijaja si studia kontrastywne dla wszystkich p�aszczyznj�zyka, fcnologii, gramatyki, skladni i stylistyki i komparatystyka obejmuje nie tylko dwa j�zyki 1 I.A.Richards, Toward a Theory of Translation,Univ. � Press. Chicago 1953, s. 241-262. SZ i TL, ale wychodzc od jednego SL ustala si� r�wnowa�niki.dla kilku TL. Badania te pogl�biaj� wiedz� o strukturze j�zyk�w, co obeonie zgodnie stwierdzaj� j�zykoznawcy we wezyetkich o�rodkach TM. Przyst�puj�c do omawiania operacji przekladu maszynowego nale�y zapozna� si� z dwoma terminami u�ywanymi w tej dzialalno�ci. Pierwszy to alorytm, drugi to proFram. S� to terminy zaczerpni�te z matematyki, ale im nadano lingwietyczne znaczenie. Algorytm lingwistyczny jest to zestaw regul analizujcych jak�� struktur� j�zykow�, oczywi�cie jest to rozszerzoryy zskres znaczenis wyrazu algcrytm. W w�szym znaczeniu nazw t� obejmuje sig analiz� jednej struktury morf ologicznej lub syntaktycznej. � 15.5. P r o g r a m. Algorytmu nie nale�y yli� z programem. 0 ile sporz�dzenie algorytmu j�zykowego jest prac& lingwisty, program konstruuj mechanicy tj. in�ynierowie, elektronicy, cybernetycy, kt�rzy dane algorytmu j�zykowego przekszta�caj na j�zyk maszyry. Wk�ad do maszyny nie jest algorytmem :jzykowym lecz programem tego� algorytmu tj. zaprogramowanymi operacjami dla maszyry, mo�emy m�wi� o inetrukcjach dla maszyny. J�zyk naturalny, w kt�rym jest opisany jaki� problem podlega primo sformalizowaniu w j�zyk eymboli, a secundo zostaje wyra�ony jzykiem maszyny czyli zaprogramoway jako wk�ad do komputera. Wk�ad do maszyny, kt�ry mo�ey nazwa� algorytmem matematycznym jest symbolem j�zyka naturalnego wyra�onym w postaci kodu numerycznego binarnego. Operacje maszyny elektronowej s� b�yskawiczne, np. Gilbert W.King zaprogramowa� wk�ad 30 milion�w znak�w binarnych dla slownika angielskiego. Odkodowanie dowolnego has�a z tego s�ownika trwa zaledwie 20 milisekund. Jak powiedzieli�my mamy dwie kolejne operacje, najpierw analiz� j�zyka naturalnego np. polskiego. Musi on _ by� podday jednorodnej analizie lingveistycznej i sformalizowany w eymbole odpowiadaj�ce poszczeg�lnym atrukturom wypowiedzi = algorytm j�zykowy. Nast�pna operacja to przekszta�cenie otrzymanych darych na j�zyk maszyny. Nie b�dziemy si� wg��bia� w poszczeg�lne etapy analizy lingwistycznej, ale zasygnalizujemy dla przyk�adu pierwsz� z brzegu trudno��. Dane lingwiatyczne dotycz�ce transformacji i regu� gramatycznych musz� by� z konieczno�ci syntetyczne. Informacje dostarczane maezynie musz� si� odroei� do wi�kszych ca�o�ci systemu np.flekeji. Mo�na wbudowa� w instrukcje maszyry rdzenie wyrazowe i ko�c�wki fleksyjne oraz typowe ich zeetawy, co dla tekst�w w j�zykach fleksyjnych jest konieczne, ale maszyna o najwi�kezej "pami�ci", jak dot�d mamy maszyny "zapami�tuj�ce" 4 miliony wyraz�w/hase�, nawet one nie mog� dokona� pe�nej analizy tekstu transponowanego,cho� zdolne s� transponowa� 10 tysi�cy wyraz�w w ci�gu sekundy. Komputery b�d�ce maszynami elektronowymi operuj� w obwodzie zamkni�tym i wszystkie dane im dostarczane muez� si� sprowadza� do wyboru z dw�ch mo�liwo�ci /taknie/. System opozycji binarxych, z kt�rych wybiera maazyna wymaga dar,ych j�zykowych /algorytm j�zykowy/ dostarczorych wed�ug eyetemu kontrast�w binarnych. Dla przyk�adu przedstawimy alfabet w typie kodu 5-bitowego, gdzie 1 b�dzie reprezentowa� �adunek dodatni, a 0 ujemr,y. 176 A 00001 E 00101 B 00010 F 00110 C 0001 1 G 00111 D 00100 H01000 Typ kod�w 5-bitowych jeet najprostszy, ietniej� ju� komputery 6-bitowych i 7-bitowych jednoetek kodu. W^wezae mo�na wbudowa� pewne informacje redundsntne wzgl�dn�e u�ytkowa� jeden z bit�w jako kontrolny dla bezb�gdnego kodowania. Zamiana liter na kod 1-0 mo�e by� dokonana w r�ny spos�b, najcz�ciej transliteracja wyst�puje w poataci perforowach etron, ale mo�e by� wyra�ona dodatnim i ujemnym ladunkiem na ta�mia elektronowej. Transkrypeja etruktury j�zykowej na j�zyk maszyny wymaga ponadto ezeregu operacji po�rednich. Np. prosty stosunkowo rozkaz j�zykowy, jak: "wybierz rzeczownik w zdaniu" - wymaga skomplikowaych dzia�a� maszynowych czyli instrukcji zaprogramowar,ych w maszyn�. Powstalo kilka epeejalrych "j�zyk�w" dla komputer�w jak Comit, Fortran, Mimic,kt�re ��cz� proces maszynowy z analiz� lingwi9tyczn�. Dalez� rzucaj�c� si� w oczy trudno�ci� jest sprawa wieloznaczno�ci, ale nie w semantycznym znaczeniu polisemii, lecz w samej formie wyrazu. Np. analiza symbolu angielskiego I mo�e by� trojaka: 1 / I = ja 2/ I = jedynka rzymska 3/ I = 9 litera alfabetu. Podobnfe odpowiedniki francuskie angielskiego przy~ imka "in" mog� by� liczne, jak, "en", a, dana, dedans, au, du, par, chez, y. W takich wypadkach S9eaver proponuje post�powanie statyetyczne tj. zbadanie korpusu wkladu SL pod k�tem r� 177 nych znacze� tych saych formalnie element�w, a nast�pnie stwierdzenie przecigtnego statystycznie znaczenia tych element�w w TL. W pierwszym slowniku maszynowym rosyjskim Belakaja podaje na 2000 hase� 500 o podw�jnym znaczeniu. � 15:5. 0 g r a n i c z e n i a . Pomimo niewiarogodnej "pami�ci" m�zg elektronowy tj. komputer jest znacznie mniej skomplikowary ni� umys� ludzki, kt�ry posiada 1014 kom�rekl. lVida m�wi por�wnawczo, �e o wielko�ci tej liczby mo�emy sobie zda� sprawg, gdy sobie wyobrazimy dziecko urodzone w 1 wieku n.e. i �yj�ce do dzi�, kt�re co minutg otrzymuje jednego dolara i jeszcze nie zgromadzi�o by biliona dolar�w. Dopiero pomno�ywszy 1 bilion przez 100 000 otrzymamy liczb� kom�rek w naszym m�zgu. A wigc najwigkszy komputer jest malutki w por�wnaniu z ludzkim m�zgiem, cho mo�e zajmowa� przestrze� 10 metr�w. Ponadto czlowiek jest my�l�cy, a maszyna nie. Cz�owiek umie sobie powiedzie� np. "tego nie wiem", lub te� "to jest ma�o wa�ne", natomiast maszyna dzi.ala w zale�no�ei od instrukcji i jej operacje sprowadzaj� sig do wyboru tak/nie, aczkolwiek szybko�ci� swych operacji bije czlowieka. Dlatego nie ma �adnej obawy, �e TM zast�pi cz�owieka t�umacza. 1 10 do potggi 14. INDEKS TERMINOLOGII J~ZYKOZNAWCZEJ Awerbalizm - poza sformu�owaniem sxowr~rm, st�d my�l awerbalna czyli nie uj(c)ta w s�owa. Drzewo derywacyjne - /drzewo bezpo�rednich skxadnik�w/ ��u�y jako jeden ze sposob�w przedstawienia znacznika frazowego zdania. por. niem. Stammbaum. Endogeniczny /przekaz/ - przekaz w drodze sukcesji genetycznej, przeciwie�stwo - egzogeniczny czyli zewn(c)trzny. Kongenialr~y /przekxad/ - pokrewr~y, podobny. Komutacja - termin u�ywamy w glossematyce Z.Hjemslewa relacja mi(c)dzy jednostk� j(c)zykow� w planie znaczenia i tre�ci, to samo w strukturalizmie amer. = substytucja. Inaczej wymiana. Leksem - element sxownikowy wsp�l�y okre�lonej grupie form gramatycznych, np. st�x, stoxu, stoxowi. fr. lexeme. Modyfikacja - gram.: uzale�nienie znaczenia elementu centralnego zdania /Head/ od element�w po nim nast(c)puj�cych /postmodyfikacja/ lub przed nim wyst(c)puj�cych /premodyfikacja/. Polisemia - wieloznaczno�� np. "j(c)zyk" ma dwa znaczenia gx�wne 1/ "organ anatomiczny" i 2/ "mowa ludzka". Prymarna funkcja - termin j(c)zykoznawstwa strukturalnego rozpatruj�cego elementy j(c)zyka jako jednostki nie tylko jako�ciowo zr��nicowane, ale r�wnie� i wzajem nie zhierarchizowane. Funkcja prymarna jest to wi(c)c funkcja podstawowa. Redundancja - lac. redundantia "nadmiar". W teorii informacji termin ten oznacza nadmiar informacji selektywnej symboli,nie wykorzystanej bezposrednio do przekazywania wiadomo�ci. Relewancja - ang. relevancy, fr. pertinence. Jedna z podstawowych zasad w j(c)zykoznawstwie strukturalnym , polegaj�ca na uwzgl(c)dnieniu w opisie systemu j(c)zykowego element�w istotnych tzn. pexni�cych bezpo�rednio.funkcje komunikatywne, w odr��nieniu od element�w nie istotnych, nie sxu��cych komunikacji. Np. w j(c)z. polskim d�wi(c)czno�� jest relewantna tylko na pocz�tku i w �rodku wyrazu natomiast~nie na ko�cu. /kura-g�ra, pies-bies. Semantem - najmniejsza jednostka znaczeniowa, odpo:~iadaj�ca morfemowi w strukturze gramatycznej i fonemuwi jako najmniejszej jednostce formy d�wi(c)kowej, zast(c)powana cz(c)sto terminem leksem. Synonim - wyraz maj�cy to samo znaczenie co inr~y wyraz/ inne wyrazy, ale r��ni�cy si(c) od niego momentem uczuciowym lub �rodowiskowym, gap. ojciec i tato. Kalka j(c)zykowa - ang. linguistic cal que, niem. Lehnue,bersetzung, zapo�yczenie od drugiego j(c)zyka wzoru semantycznego u tworzenie wg niego w matsriale rodzimym nowych formacji. . Kalka mo�e by� leksykalna /lub frazeologiczna/ - wtedy dany wyraz czy zwrot jest niejako dok�adnym txumaczeniem obcego oryginalu, np. wedxug niem. Brieftraeger utworzono pol. listonosz, fr. tuer le temps - pol. zabija� czas, albo te� grama tyczna - wtedy mamy zapo�ycz gramatycznej. por. na �l�sku "dok�d oni id�?" w odniesien jest to kalka niem. "wohin g Wyja�nienia poszczeg�lnych ha S�ownika terminologii j�zykoznaw za i K.Pola�skiego, PWN Warszaw, . BIBLIOGRAFIA 1. Borowy W., Dawni teoretycy t�umacze� w zbiorze: 0 sztuce tlumaczenis, pod red. K.Rusinka, Zak�ad Narodowy im. Oasoli�skich Wroclaw-Warszawa-Krak�w 1955. 2. Cary Fd., Theories sovietiques de la traduction vol. III, Dio 4, Babel 1957. 3. Cary Ed., La Traduction dans le Monde Moderne,Georg et Cie, Geneve 1956. 4. Cary Ed., Les Grands Traducteurs Francaie, Georg et Cie, Geneve 1963. 5. Catford J.C., A Linguistic Theory of Translation, O.U.P. London 1965. S, Catford J.C., The Teaching of English as a Foreign Language, w zbiorze: The Teaching of English,red. R.Quirk LLL. London, O.U.P., 1964. 7. Cherry C., Un Human Communication, 'Joley and Sons, New York 1957. 8. Cygan J., Struktura i system w czasowniku angielskim, J�zyki Obce w szkole z.2, 1965. 9. Cygan J., Czas i aspekt w j�zyku angielskim i polskim, J�zyki Obce w szkole z.3, 1966. 10. Dzier�anowska H., Zbi�r materia��w dla sekoi tlumaczy, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1968. 11. Erwin S. i Bower T., Translation Froblems in Inter 182 national Survey, Public Opin. Quart. vol. 6, 4. 1952. 11. Firth J.R., Languistic Analysis and Translation w zbiorze: For Roman Jakobson, Mouton, The Hague 1956. 13. Fiedorow A.W., 'Vwiedienje w tieorju pieriewoda. Izdatielstwo literatury na inostrannych jazykach, Moskwa 1953. 14. Granicka I., 0 j�zykoznawczym uj�ciu teorii tlumaczenia, Zeszyty Naukowe U-�, Nr 48, 1967. 15. Iialliday M.A.K., Categories of the Theory of Grammar, Word, vol. 17,3, 1961. 16. Grzegorczyk P., Problamatyka t�umacze�. Szkic bibliograficzrLy, w zbiorze: 0 sztuce tlumaczenia, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wroclaw-Warszawa-Krak�w 1955, s. 465. 17. Halliday, M.A.K., McIntosh, A., Strevens, P.: The Linguistic Sciences and hanguage Teaching, Zongmans, London 1964. 18. Herbert J., Manuel de linterprete, Georg. Geneve 1952. 19. Horalek K., Kapitoly z teorie prekladani,Praha .1957. 20. J�ger G., Invariante und Enteprechungstypen bei der Translation, F.S. z. 4, 1964. 21. Jakobson R., On Linguietic Aspects of Translation, w zbiorze: On Translation, R.Brower. Harvard UP Cambridge Mass. 1959. 22. Kade 0., Ist alles �bersetzbar? FS z. 2, 1964. 23. Kade 0., Subjektive und objektive Faktoren in iibersetzungsprosess, Leipzig 1964. 24. Klemeneiewibz Z., Przeklad jako zagadnienie j�zykoznawetwa, w zbiorze: 0 sztuce tlumsczenia,Zak�ad Narodowy im. Oseoli�skich Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1955. 183 25. Knox R., Trials of a Translator, Sheed and Word, New York 1949. 26. Knox R., On English Translation, Odord U.P., London 1957. 27. I.ado R., Linguistic across Culture, Ann Arbor, Michigan U.P. 1961. 28. Micewicz T., J�zykoznawcze aspekty t�umaczenia. J�zyki obce w szkole z. 2 i 4, 1966. 29. Mounin G., Les problemes theorique de la traduction, Gallimard, Paris 1963. 30. Ntounin G., Les belles infideles, Calneris du Sud, Paris 1955. 31. Nadolski Br., Dokola prac przekladowych w XVI w.Pami�tnik Literacki z. 1-2. Warezawa 1964, e. 43. 32. Neubert A., Pragmatische Aspekten der Uebersetzung. Maszynopis konf. t�umaczy a Lipeku 1965. 33. Nida E.A., Principles of Tranelation exemplified by Bible translating, w zbiorze: On Translation, R.Brower, Harvard UP. Cambridge 1959. 34. Nida E.A., Toward a Science of Translating, E.J. Brill, Leiden 1964. 35. Prochaska, VI., Notes on Translating Techniques, A Prague School Reader, Georgetown UP, 1964. 36. Poetgate J.P., Translation Tranelators, Theory and Practise. Bell, London 1922. 37. Quine W.V. Mesning and Translation w zbiorze: On Tranelation,_Harvard U.P. Cambrodge Man, 1959. 38. Savory T.M. The Art of Tranelating Jonathan Cape, London 1957. 39. Schaff A., J�zyk a poznanie, PWNWarszawa 1964. 40.Tytler, A.F., Essay on the Principles of Translating, Edinburgh 1907. C 184 41. Weinreich U:, Languages in Contact, Mouton, The Hague 1966. 42. Wojtasiewicz 0., Wst�p do teorii t�umacze�, Zak�a Narodowy im. Ossoli�skich Wroclaw-Warszawa-Krah 1957. 1957