Oleś P. (2011): Dialogowe Ja: zarys teorii, inspiracje badawcze, ciekawsze wyniki. W: P. Oleś,
M. Puchalska-Wasyl (red.): Dialog z samym sobą. Warszawa: PWN. s. 143-171.
1. Informacje wstępne
a) Dialogowe Ja to dynamiczna organizacja wielu względnie autonomicznych pozycji Ja obecnych
w wyobrażonej przestrzeni umysłu, obdarzonych głosami i splecionych we wzajemnych relacjach
na podobieństwo relacji społecznych (Hermans, 2008).
b) Dialogowość Ja przejawia się w głośnym myśleniu, mówieniu do siebie, wypowiadaniu się w
imieniu różnych postaci, ale najbardziej w prowadzonych w myślach konwersacjach. Szczególnie
doświadczenia bliskie dylematom egzytencjalnym mogą wywoływać sytuacje, kiedy rozważamy
albo nawet konfrontujemy w formie dialogu wewnętrznego co najmniej dwa odmienne punkty
widzenia.
c) Teoria dialogowego Ja wyrasta z koncepcji wartościowania, które rozumiane jest jako proces
selekcjonowania, interpretowania i porządkowania doświadczeń (Hermans i Hermans-Jansen,
2000).
d) Relacja dialogu stanowi podstawę rozwoju, a dialog uwewnętrzniony należy do podstawowych
form myślenia i współtworzy osobowość.
2. Założenia teorii
a) Człowiek interpretuje doświadczenia osobiste i zdarzenia zewnętrzne, określając niektóre z nich
jako osobiście ważne i nadając im określony sens  jest kreatorem znaczeń. Za selekcjonowanie i
interpretowanie doświadczeń odpowiadają procesy poznawcze i afektywne.
b) Siły odśrodkowe odpowiadają za wzbogacenie systemu znaczeń osobistych, ich zmieniającą się
interpretację i tolerowanie niespójności (np. rozmaitych punktów widzenia, czy nowych treści
niezgodnych z dotychczasowymi), a dośrodkowe za integrowanie systemu znaczeń w pewną
zorganizowaną całość.
c) Ja łączy interpretacje doświadczeń przeszłych, teraz
niejszych i przyszłych (charakter
historyczny)
3.Główne tezy
a) Ja obejmuje wiele względnie autonomicznych pozycji Ja (punktów widzenia), między którymi
zachodzą lub mogą zachodzić wzajemne interakcje.
b) Pozycje tworzące dialogowe Ja reprezentują głosy: osób znaczących, kultury, społeczeństwa oraz
pochodzą z własnej kreatywnej aktywności podmiotu.
c) Geneza pozycji Ja wynika z interakcji społecznych pod wpływem których zachodził rozwój
społeczny człowieka (np. interioryzacja punktu widzenia ojca)
d) Poszczególne pozycje Ja mogą się ze sobą zgadzać/ nie zgadzać, rozumieć/ nie rozumieć,
zaprzeczać, przeciwstawiać się, kwestionować, a nawet wyśmiewać Ja w innej pozycji (Hermans,
Kempen i van Loon, 1992).
e) Tożsamość jest raczej negocjowana niż ustalana, a w owe negocjacje mogą być zaangażowane
zarówno pozycje wewnętrzne, jak i zewnętrzne.
f) Pozycje Ja mogą tworzyć antagonistyczne pary, w ramach których dynamiczna relacja sprzyja lub
utrudnia podejmowanie aktywności w danej sferze życia.
g) Pozycje Ja zaangażowane w dialogi wewnętrzne wyznaczają przestrzeń dialogową. Wielkość
przestrzeni dialogowej zależy od ilości i różnorodności pozycji Ja.
h) Gdy dochodzi do głosu wiele pozycji Ja, powstaje wewnętrzna polifonia. Kiedy odnoszą się do
siebie wzajemnie mówimy o dialogowości.
i) Aktywność psychiczna polega w znacznej mierze na konfrontowaniu i uzgadnianiu rozmaitych
punktów widzenia (stricte dialogowa jest autorefleksja, gdyż zakłada ocenę samego siebie z
różnych perspektyw ewaluacyjnych  własnych i cudzych).
j) Dialogi wewnętrzne mogą mieć postać dialogów tożsamościowych (między częściami Ja),
dialogów z wyobrażoną postacią lub symulacji dialogów społecznych (rozmowy kreowane lub
dokańczane w myślach).
k) Dialogi wewnętrzne mogą prowadzić do uzgodnień lub opracowania nowej idei przekraczającej
wyjściowe punkty widzenia (dialogi integrujące) lub służyć podtrzymaniu i umocnieniu
kontrastujących pozycji Ja (dialogi konfrontacyjne).
l) Wewnętrzna aktywność dialogowa ma trzy postaci: monolog, wyobrażony dialog, zmiana
perspektywy (Puchalska-Wasyl, Chmielnicka-Kuter, Oleś). Sprzyja jej wyższy niż przeciętny
poziom neurotyczności i otwartości na doświadczenie oraz niepewność w relacjach społecznych.
m) Funkcje dialogów wewnętrznych: wsparcie, substytucja, eksploracja, więz
, samodoskonalenie,
wgląd, samosterowanie (za: Puchalska Wasyl)
4. Status teorii dialogowego Ja
a) Status powyższej teorii można określić uwzględniając trzy kryteria:
-Kompletność i uporządkowanie tez: z jednej strony można mieć przeświadczenie, że teoria
uzyskała dojrzałą postać, czego wyrazem są liczne i znaczące publikacje. Wielu badaczy niepokoi
jednak metaforyczny charakter teorii i mała precyzja w definiowaniu pojęć.
-Możliwość weryfikacji hipotez generowanych na podstawie teorii: Teoria w coraz większym
stopniu inspiruje badania eksperymentalne i korelacyjne, publikowane, np. w International Journal
for Dialogical Science. Pomimo tego, problem, czy wszystkie jej tezy rzeczywiście podlegają
empirycznej weryfikacji, pozostaje otwarty.
-Oryginalność:
*nowatorskie wprowadzenie elementu relacji pomiędzy poszczególnymi głosami Ja
*teoria pozwala dostrzec i badać sens relacji, wzajemnej wymiany, kooperacji i konfrontacji
rozmaitych części systemu Ja.
*pozwala analizować zjawiska transgresji Ja w czasie (i przestrzeni), tj. przekraczania aktualnej
perspektywy temporalnej i odniesienia do świata oraz siebie samego z innych przyjmowanych
perspektyw ewaluacyjnych zakorzenionych w przeszłości lub przyszłości.
* na jej podstawie wydaje się możliwe nowatorskie rozwiązanie kwestii genezy wewnętrznych
dialogów
5. Badania nad dialogowym Ja
a) Linia fenomenologiczna
- Wykorzystuje procedurę przestrzennej reprezentacji Ja: badany umieszcza w kole
narysowanym na kartce kropki lub kółka obrazujące poszczególne głosy Ja, nazywa je,
podaje ich najbardziej typowe wypowiedzi albo łączy w pary, stosownie do tego, które z
nich są ze sobą w kontakcie. Pozwala to w prosty sposób wyznaczyć przestrzeń dialogową.
- Badani zaznaczają średnio 10-12 pozycji Ja.
- Relacja przyjaz
ni sprzyja rozpoznawaniu pozycji Ja drugiej osoby (Szpakowska).
- Jeśli badani nie mają instrukcji, by wyznaczać pary pozycji, to najczęsciej wpisują w koło
dwa razy więcej pozycji o konotacjach pozytywnych niż negatywnych.
- Kiedy studenci mieli zidentyfikować dialogizujące pozycje istotne z punktu widzenia ich
tożsamości, umieszczali w kole reprezentującym ich Ja od 3 do 18 par. Opisywali je w
kategoriach typowych form ekspresji, pochodzenia albo powiązania z konkretną sytuacją
lub użyteczności w zmaganiu się z problemami. Wśród pozycji tożsamościowych jako
częste pojawiały się wspierające, krytyczne, opisane przez określoną rolę społeczną,
związane z Ja idealnym. Pary pozycji miały albo charakter ewidentnie opozycyjny
względem siebie albo komplementarny (Langer). Biorąc pod uwagę pewne wyznaczniki
wielogłosowości Ja można zauważyć istotną, choć niską korelacje z kwestionariuszowo
( Skala Wewnętrznej Aktywności Dialogowej) badanym nasileniem aktywności dialogowej
(Langer).
- Pozycje reprezentujące status społeczny osoby lub zaangażowanie w realizację osobistych
dążeń umieszczane są z reguły blisko środka koła, pozycje związne z ideałami lub
planowanymi działaniami najczęściej po prawej stronie, a pozycje wyrażające porażkę,
rezygnację lub zawód raczej w dolnej części po stronie lewej. Pozycje pozytywne są z
reguły bliżej środka koła, a pozycje negatywne bliżej obwodu.
- Odległość między pozycjami antagonistycznymi jest z reguły mniejsza niż między
pozycjami komplementarnymi.
- Przestrzeń dialogowa okazuje się istotnie większa u osób, u których nastąpił
potraumatyczny wzrost, w porównaniu z osobami niedoświadczajacymi rozwoju
osobowości po traumie.
- Osoby wychowane w rodzinach dwujęzycznych, gdzie każdy rodzic reprezentuje inną
narodowość, poproszone o określenie pozycji Ja charakterystycznych dla ich własnych
systemów znaczeń osobistych w każdym z języków oddzielnie, umieszają w znacznym
stopniu odmienne pozycje Ja i lokalizują je w odmiennym układzie przestrzennym. Próba
integracji obu systemów nie zawsze przynosi efekt: niektórzy w ogóle nie podejmują próby,
inni wybierają jeden system jako reprezentujący całość ich doświadczeń, ponad 70 %
przeprowadza próbę integracji (poprzez proste dodanie pozycji z obu lub utworzenie nowej
konfiguracji ze starych i/lub nowych pozycji) (Zaborek, 2010).
- Badania Rabińskiej (bez zastosowania procedury przestrzennej) potwierdziły hipotezę, że w
sytuacjach porażki i sukcesu, ujawniają się głosy o odmiennej treści i funkcjach.
- Poszukując rozwiązań dylematów egzystencjalnych ludzie wybierają relacje z
wyobrażonymi postaciami, podczas gdy sprawy codzienne "dyskutują" pomiędzy
wewnętrznymi pozycjami Ja (Płaza, 2008).
b) Linia korelacyjna
- Większa aktywność dialogowa koresponduje dodatnio z lękowym oraz koreluje ujemnie z
unikowym stylem przywiązania (Buszek; Oleś i in.)
- Im większa satysfakcja z życia i wyższa samoocena (jawna), tym mniejsze nasilenie
dialogowości (słaba, choć istotna współzależność) (Paszkowska; Przybyło,).
- Większa aktywność dialogowa występuje u osób o mniejszej integracji tożsamości
(Przybyło), nieśmiałości (Gardjew) - zwłaszcza dialogi wspierające i ruminacyjne). Istotnie
ograniczona jest w depresji (Mikuła), zaburzeniach odżywiania, anoreksji i bulimii
(Mioduchowska).
- Cudo uzyskał w swym badaniu EEG istotne statycznie różnice w zapisie aktywności
mózgowej z okolic czołowej i potylicznej między osobami o wysokiej i niskiej wewnętrznej
aktywności dialogowej.
c) Linia eksperymentalna
- Staudinger i Baltes przedstawili uczestnikom badań problemową historię i poprosili ich o
generowanie rozwiązań. Mieli to zrobić "po prostu" lub poprzedzić prawdziwym albo
wyobrażonym dialogiem na ten temat z dowolnie wybraną postacią. Zarówno realnie
przeprowadzony, jak i wyobrażony dialog prowadziły do większej różnorodności
możliwych rozwiązań.
- Dialogi temporalne sprzyjają istotnemu wzmocnieniu poczucia sensu życia i redukowaniu
negatywnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza lęku. Efekt jest szczególnie wyraz
ny jeśli
dialog temporalny odbywa się między Ja przyszłym, a Ja aktualnym oraz jeśli w jego
wyniku udaje się osobie badanej zintegrować głosy płynące z dwóch odległych w czasie
pozycji Ja (Oleś, Brygoła i Sibińska, 2010).
- Próby sformułowania przez dorosłych w wieku średnim ważnego przesłania dla Ja
aktualnego z perspektywy osobistej przyszłości zaowocowały ewaluacją celów życiowych, a
z perspektywy osobistej przeszłości bilansem lub przepracowaniem istotnych doświadczeń
(Lewicka, 2010).
- Dialog wspierający sprzyja redukowaniu rozbieżności w systemie Ja i podniesieniu
samooceny (Ziemnicka, 2008).
6. Refleksje końcowe
a) Zaburzenia rozwojowe skutkują najczęściej jakąś formą utrudnienia kontaktu ze światem
zewnętrznym (drugą osoba) i ograniczeniem giętkości pozwalającej na zmianę punktu widzenia i
wymianę myśli wewnątrz naszego Ja.
b) Badania Paula Lysakera i Johna Lysakera ujawniają atrofię aktywności dialogowej w schizofrenii
 w formie: silnej dominacji jednego głosu, która uniemożliwia wewnętrzny dialog lub
doświadczenia wewnętrznej pustki albo kakofonii wielu nieskoordynowanych głosów.
c) Badania Mischela wykazały, że w przypadku dzieci mówienie do siebie, w tym instrukcje
udzielane sobie, odwracają uwagę od pokusy i przyczyniają się do większej odporności na nią
(Mischel, Shoda, Ayduk).
d) Adaptacyjna dialogowość różni się od nieadaptacyjnej:
- wielością i różnorodnością pozycji Ja jako potencjalnie lub aktualnie zaangażowanych w
dialog.
- giętkością umożliwiającą inicjowanie i wstrzymywanie wewnętrznego dialogu oraz zmianę
punktu widzenia
- zdolnością prowadzenia dialogów zmierzających do uzgodnień i przekraczania ograniczeń
dialogów wyjściowych
- zdolnością do w miarę adekwatnego reprezentowania w myślach głosów odmiennych od
tych, które są identyfikowane jako własne
- korzystaniem z dialogu wewnętrznego w sposób adekwatny do sytuacji i umiarkowany
d) Rozwój psychiczny obejmujący refleksję nad doświadczeniem polega na konfrontacji "nowego"
ze "starym" i dotychczas przyjmowanego z potencjalnie obecnym. Integracja jest pochodną
sprawności dialogów dominujących, a zmiana  dialogów konfrontujących.
e) Hipotetyczne konsekwencje rozwoju pozbawionego dialogowych relacji wewnątrz Ja:
- ograniczenie świata przeżyć do jednego punktu widzenia lub istnienie zróżnicowanych odniesień
do świata, ale bez ich integracji
- bardzo ograniczona i uboga autorefleksja
-wysoce ograniczona zdolność rozumienia i kontaktowania się z drugim człowiekiem