ZBIGNIEW W. BRE�KIEWICZ SUPERUMYS� JAK UCZY� SI� TRZY RAZY SZYBCIEJ Ksi��k� t� po�wi�cam przedwcze�nie zmar�ym Rodzicom i Bratu Krzy�kowi. Ojciec i Brat byli nauczycielami. Pomogli mi odnale�� w�asn� drog�. WST�P Motywem napisania tej ksi��ki by�a ch�� zapoznania polskiego Czytelnika z najnowsz� metodologi� uczenia si� w spos�b niekonwencjonalny. Zainteresowany wspomnian� problematyk� sp�dzi�em setki godzin w czytelniach i bibliotekach Stan�w Zjednoczonych, studiuj�c literatur� po�wi�con� rozwojowi duchowemu, pozytywnemu my�leniu, r�norodnym technikom relaksacyjnym, a przede wszystkim efektywnemu, nowoczesnemu uczeniu si�. Dotychczasowe metody uczenia si� s� niewystarczaj�ce. We wsp�czesnym �wiecie, w kt�rym nieustanny rozw�j nauki, szalone tempo zmian zachodz�cych w wielu dziedzinach �ycia zmuszaj� nas do zmiany sposobu my�lenia i pojmowania sensu nauki, do uruchomienia i wykorzystania rezerw umys�owych, kt�re ma ka�dy z nas. Pragn�, aby ksi��ka ta zainspirowa�a Czytelnik�w do odkrycia nowych obszar�w w�asnych mo�liwo�ci, do oceny dotychczasowych pogl�d�w na samych siebie i u�wiadomienia sobie potencja�u swoich zdolno�ci umys�owych. Ksi��ka wymaga od Czytelnika pewnego wysi�ku i pracy nad samym sob�, co nale�y potraktowa� jako inwestycj�, kt�ra pomo�e w nabyciu umiej�tno�ci dostosowywania si� do zmieniaj�cych si� sytuacji �yciowych, w�a�ciwego komunikowania si� z otoczeniem, optymalnego dzia�ania i skutecznego funkcjonowania w �yciu. Chcia�bym, Drogi Czytelniku, aby� oderwa� si� od dotychczasowych schemat�w my�lowych, uwierzy� w supermo�liwo�ci w�asnego umys�u i nauczy� si� z niego korzysta�. Napisa�em t� ksi��k� dla uczni�w, student�w i tych wszystkich, kt�rzy pragn� by� w �yciu skuteczni i nie chc� marnotrawi� bogactwa, w jakie wyposa�y�a nas Natura. ROZDZIA� I PRZESTAWIANIE SI� NA EFEKTYWNE UCZENIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� Poznasz tre�� MANIFESTU EFEKTYWNEGO UCZENIA SI� i przekonasz si�, �e ma on niezwyk�� moc. Dowiesz si�, dla kogo nie warto, a dla kogo warto si� uczy�. Zrozumiesz, jakie szans� stwarza ci efektywne uczenie si�. Zaczniesz uwa�niej przygl�da� si� sobie. Dowiesz si�, jak wa�ne jest poczucie w�asnej warto�ci i jak mo�na je wzmocni�. Poznasz warto�� pozytywnego nastawienia. Spr�bujesz nie by� schematycznym. Ulegniesz sile afirmacji. Zrozumiesz, dlaczego masz s�ab� motywacj�. Zaczniesz d��y� do tego, aby si� sta� cz�owiekiem czynu. MANIFEST EFEKTYWNEGO UCZENIA SI� Dzisiaj ja, ....................... jestem skutecznym, wydajnym uczniem (studentem). W ci�gu nocy m�j m�zg wytworzy� tysi�ce nowych po��cze� mi�dzy kom�rkami, abym m�g� lepiej wykorzysta� ogromny potencja� mojego umys�u. Jestem wyj�tkowym, niepowtarzalnym i warto�ciowym cz�owiekiem. Jestem inteligentnym tworem natury w akcji. M�j m�zg ma nieograniczone mo�liwo�ci. Bardzo wierz� w siebie, w moje zdolno�ci i w moj� skuteczno�� w osi�ganiu cel�w. Zas�uguj� na wspania�e �ycie. Dzisiaj w stu procentach wykorzystam moje mo�liwo�ci i zdolno�ci. B�d� korzysta� z dost�pnej wiedzy i stosowa� ka�dego dnia praktyczne rady zawarte w tej ksi��ce. Rozpoczynam dzie� efektywnie i efektywnie go ko�cz�. Ka�dego dnia krok po kroku osi�gam moje cele. My�l� i post�puj� pozytywnie, akceptuj�c ca�kowicie siebie samego i innych. W pe�ni korzystam z �ycia poprzez aktywne do�wiadczanie go. Kocham �ycie. Do wszystkich zaj�� w szkole (na uczelni) do ka�dej lektury i pracy pisemnej podchodz� z entuzjazmem, rado�ci� i zainteresowaniem. Odczuwam nieposkromiony g��d wiedzy. Wierz� w Manifest Efektywnego Uczenia si� i przyrzekam sobie wyg�asza� go codziennie. Jestem efektywnym i szcz�liwym uczniem (studentem). Wiem, jakie podj�� kroki, aby kroczy� drog� wiod�c� do sukces�w. Jestem �wiadom moich cel�w i osi�gam je jeden po drugim. U�wiadamiam sobie m�j nieograniczony potencja� umys�owy i wszystkie zadania s� dla mnie bardzo �atwe. Jestem radosny i pe�en entuzjazmu. Staj� si� bardzo dobrym uczniem (studentem). PRZESTAWIENIE SI� NA EFEKTYWNE UCZENIE Najwa�niejsz� ze wszystkich wiar jest wiara w samego siebie. CODZIENNY MANIFEST znajduj�cy si� na wst�pie tego rozdzia�u powinien stanowi� dla twojego umys�u swoisty drogowskaz, a zarazem �rodek dopinguj�cy, kt�ry pomo�e ci zosta� autentycznie efektywnym uczniem czy studentem, ciekawym wiedzy i �ycia. Dla osi�gni�cia najwi�kszych korzy�ci czytaj ten manifest na g�os (w miejsce kropek wstaw swoje imi� i nazwisko), z pe�n� �wiadomo�ci� i zaanga�owaniem, zaraz po przebudzeniu si�. Aby wzmocni� efekt dzia�ania zawartych w nim tre�ci, wykonaj przed jego lektur� �wiczenie z mandal� (opis znajdziesz w rozdziale �Co dwie p�kule, to nie jedna"). Nie musz� chyba nikogo przekonywa�, �e wszyscy przychodzimy na �wiat z wrodzon� ciekawo�ci� badacza. Niemowl� bada z pasj� wszystko, co znajdzie na swej drodze � bierze w r�czki, wk�ada do buzi, �ywo obserwuje, �mia�o pe�znie na czworakach w nowy nie znany mu k�t, aby znale�� ciekawy obiekt dla swoich bada�, a przy tym rado�nie gaworzy. Niemowl� ma stuprocentow� satysfakcj� z tego, co robi. Ty te� by�e� niemowl�ciem. A teraz, je�li twoja satysfakcja oscyluje w granicach 50 proc., to jeste� zadowolony. Dlaczego nie masz wi�kszych ambicji? To straszne marnotrawstwo kapita�u twojego szcz�cia. To, co proponuj� w tej ksi��ce, niew�tpliwie, pomo�e ci odzyska� spor� jego cz��. Jednak�e pami�taj � ja tylko wskazuj� drogi do celu, a ty musisz z nich skorzysta�. Je�li b�dziesz stosowa� proponowane w tej ksi��ce metody efektywnego uczenia si�, to nauka zacznie ci przychodzi� lekko. Ale nawet muzyka lekka, �atwa i przyjemna jest owocem solidnej pracy wykonawc�w, kt�rzy musz� du�o �wiczy�, zanim osi�gn� wysoki poziom umiej�tno�ci. Dopiero potem mog� sobie pozwoli� na improwizacj�. Z efektywnym uczeniem si� jest podobnie. Na pocz�tku czeka ci� sporo pracy, aby wykonywa� zawarte w tej ksi��ce zadania i �wiczenia. Ale trud, jaki w nie w�o�ysz, op�aci si� sowicie. Ty te� dojdziesz od takiego stanu swoich umiej�tno�ci, �e zaczniesz improwizowa�, tj. tw�rczo przetwarza� i wykorzystywa� swoj� wiedz�. ZAPAMI�TAJ: Nie ucz si� dla ocen, wyr�nie� lub po to, �eby unikn�� kar. Ucz si� dla siebie, bo ty jeste� p�pkiem swojego �wiata. DLACZEGO WARTO UCZY� SI� EFEKTYWNIE � Rozleglejsza wiedza i wi�ksze umiej�tno�ci stwarzaj� wi�cej mo�liwo�ci wybor�w �yciowych, a przede wszystkim wyboru atrakcyjnej pracy. � �wiat zmienia si� w bardzo szybkim tempie i chc�c za nim nad��y� trzeba si� uczy� skutecznie i szybko. � Nauka w�a�ciwie zorganizowana mo�e by� �r�d�em przyjemno�ci i satysfakcji. � Ucz�c si�, poznajesz siebie i swoje mo�liwo�ci ZADANIE: Pomy�l, co ciebie mog�oby zmobilizowa� do wysi�ku, �eby uczy� si� efektywniej. Swoje motywy zapisz w dzienniku w postaci Intencji Przestawienia si�, i tak jak ka�d� intencj� poprawy czytaj na g�os dwa razy dziennie. Powiem otwarcie, �e nie wystarczy pomy�le� i zapisa�, aby jak w znanej bajce na has�o: stoliczku nakryj si�, sta� si� cud. W przypadku uczenia si� bardzo wa�ne jest twoje nastawienie psychiczne. Konkretnie � twoje nastawienie do samego siebie. Nastawienie do uczenia si� jest procesem wt�rnym. Zdaj� sobie spraw� z tego, �e w mniejszym lub wi�kszym stopniu ogranicza ci� obawa przed �yciem, �e nie lubisz swojego lenistwa b�d� braku wiary w siebie, �e z�o�ci ci� brak koncentracji b�d� stanowczo�ci. I w duchu m�wisz sobie: �ebym tak by� bardziej bystry, zdolny czy b�yskotliwy... Radz� ci zaprzesta� tej destruktywnej polityki i proponuj� proste �wiczenie, kt�re b�dzie s�u�y�o podwy�szeniu poczucia w�asnej warto�ci. �WICZENIE: Ka�dego dnia rano i wieczorem stawaj nago przed lustrem (np. w �azience) i przynajmniej przez dwie minuty powtarzaj na g�os z pe�n� wiar� i zaanga�owaniem (lub przynajmniej poruszaj w trakcie wymawiania s��w ustami) nast�puj�c� dewiz�: JAKIEKOLWIEK MAM WADY I NIEDOSKONA�O�CI, AKCEPTUJ� SIEBIE BEZWARUNKOWO I CA�KOWICIE. Wykonuj to �wiczenie regularnie, niezale�nie od tego, jak si� czujesz, a gdy jeste� z�y na siebie, wykonaj je dodatkowo (w ubraniu). Na pocz�tku wymawianie tych s��w b�dzie ci przychodzi�o z pewnym trudem i tw�j wzrok b�dzie krytycznie taksowa� twoje cia�o. Ale nie przejmuj si� tym. Wymawiaj s�owo po s�owie z wiar�, a w ten spos�b powoli przeprogramujesz podej�cie do samego siebie. �yjesz i uczysz si� w okre�lonym �rodowisku, kt�re mo�na podzieli� na: � fizyczne (warunki, w kt�rych �yjesz, uczysz si� czy pracujesz), � emocjonalne (twoje mentalne podej�cie do siebie, szko�y, uczelni i wszystkiego, co ci� otacza, co prze�ywasz). �eby dokona� zmian w swoim procesie uczenia si�, twoim zadaniem b�dzie przeorganizowanie �rodowiska fizycznego i uzdrowienie �rodowiska emocjonalnego. W przypadku pierwszego z nich niewielki masz wp�yw na zmian� warunk�w w szkole czy na uczelni, ale za to mo�esz wp�yn�� na zmian� twojego mikro�rodowiska tj. miejsca, w kt�rym uczysz si� w domu. Czynniki pozwalaj�ce na stworzenie w�a�ciwych fizycznych i emocjonalnych warunk�w w miejscu pracy (nauki): � odpowiednie meble (najlepiej biurko i krzes�o, a nie fotel), � odpowiednie o�wietlenie (lepsze naturalne ni� sztuczne, i unikaj korzystania z obydwu naraz), � muzyka (jak zaznaczy�em w rozdziale �Co dwie p�kule, to nie jedna" do sesji uczenia si� u�ywaj muzyki barokowej, a w przerwach mo�esz s�ucha� innej), � odpowiednia temperatura, � ro�liny i kwiaty (stwarzaj� atmosfer�, w kt�rej wi�kszo�� ludzi dobrze si� czuje i nie zapomnij, �e dzi�ki nim masz wi�cej tlenu), � odpowiednie pomoce naukowe pod r�k� (s�owniki, encyklopedie), � elementy artystyczne na �cianach (obrazy, plakaty, twoje dyplomy), � wygoda (miejsce, gdzie si� uczysz, powinno by� w miar� przestronne), � porz�dek (�atwiej ci wtedy wszystko znale��, ale je�li lubisz ma�y nie�ad, to przy tym pozosta�. Generalnie otaczaj�ce nas �rodowisko trudno jest zmieni�, ale mo�emy zmieni� spos�b, w jaki je odbieramy, bo ten odbi�r zale�y od nas samych, a w�a�ciwie od naszego nastawienia. Je�li idziesz ze znajomymi do kina i podejrzewasz, �e film b�dzie nieciekawy, to ma�o prawdopodobne, by� ten wiecz�r uzna� za udany. Gdy natomiast za�o�ysz, �e b�dziesz si� dobrze bawi�, to nawet kiepski film nie zepsuje ci humoru. ZAPAMI�TAJ: O tym, jak odbierasz �wiat, decyduje twoje nastawienie. Wracaj�c do �rodowiska emocjonalnego, to kszta�tuj� je dwa typy postaw: 1. Dominacja potrzeby bezpiecze�stwa (nie wychylam si�, tak mi jest dobrze, po co cokolwiek zmienia�). Tak ukszta�towane �rodowisko emocjonalne sprzyja tradycyjnej, nieefektywnej nauce. 2. Traktowanie �ycia jako ci�g�ego wyzwania (aktywno��, przebojowo��, d��enie do zmian, wyci�ganie wniosk�w z ka�dej sytuacji szkolnej czy �yciowej). Tak ukszta�towane �rodowisko emocjonalne sprzyja efektywnemu uczeniu si�. WARUNKI EFEKTYWNEGO UCZENIA SI� � Wysokie poczucie w�asnej warto�ci. � Pozytywne nastawienie i dzia�anie. � Silna motywacja. ' POCZUCIE W�ASNEJ WARTO�CI Poczucie w�asnej warto�ci, inaczej samoocena naszej osobowo�ci, obejmuje sze�� podstawowych stref: 1. Bezpiecze�stwa fizycznego: �wiadomo�� bycia wolnym od krzywd cielesnych. 2. Bezpiecze�stwa emocjonalnego: obecno�� nie�mia�o�ci i obaw. 3. Identyfikacji: pytanie �Kim jestem?". 4. Przynale�no�ci: poczucie nale�enia do zespo�u. 5. Kompetencyjno�ci: poczucie tego, �e jest si� zdolnym. 6. Pos�annictwa: poczucie, �e w�asne �ycie ma warto�� i cel. ZAPAMI�TAJ: Twoje poczucie w�asnej warto�ci determinuje twoje zachowanie � POCZUCIE BEZPIECZE�STWA FIZYCZNEGO Je�li czujesz si� fizycznie bezpieczny, nie obawiasz si�, �e mo�esz dozna� uszczerbku na ciele, jeste� otwarty i ufasz innym. Z zaciekawieniem podchodzisz do �ycia i nauki. Postawa twojego cia�a wyra�a pewno�� siebie. Tw�j g�os jest mocny i utrzymujesz kontakt wzrokowy z rozm�wc�. Je�li tak nie jest, to sygna�, �e twoje poczucie warto�ci w tej strefie nie jest wysokie, co rzutuje negatywnie na twoje podej�cie do uczenia si�. Mo�na to zmieni� przez pozytywne nastawienie, o kt�rym jeszcze b�dzie mowa. � POCZUCIE BEZPIECZE�STWA EMOCJONALNEGO Wysoki poziom bezpiecze�stwa emocjonalnego maj� osoby, kt�re wiedz�, �e nie b�d� traktowane jako mniej warto�ciowe, z sarkazmem, z�o�liwie lub obra�liwie. Je�li czujesz si� emocjonalnie bezpieczny, to podchodzisz do samego siebie i do innych z trosk� i wsp�czuciem. �mia�o wyra�asz swoje opinie, jeste� otwarty i przyjacielski. � POCZUCIE IDENTYFIKACJI Osoba ze znajomo�ci� samej siebie rozwija w sobie zdrowe poczucie indywidualno�ci. Jest dla siebie przyjacielem i �yczliwie przygl�da si� swojemu odbiciu w lustrze. Wierzy w swoj� warto�� jako istoty ludzkiej. Ponadto wierzy, �e jest unikatowa i zas�uguje na uznanie. Maj�c poczucie pewno�ci siebie, nie waha si� wyra�a� uznania i pochwa� innym. � POCZUCIE PRZYNALE�NO�CI Je�li jako ucze� czy student jeste� akceptowany i zwi�zany z innymi, starasz si� nawi�zywa� i utrzymywa� przyja�nie. Jeste� otwarty na wsp�prac�. Czuj�c, �e jeste� lubiany i doceniany, respektujesz i akceptujesz innych. � POCZUCIE KOMPETENCYJNO�CI Gdy wierzysz, �e jeste� w czym� dobry, to ch�tnie uczysz si� czego� innego. Je�li czujesz, �e jeste� zdolny, to z wytrwa�o�ci� zg��biasz teori� czy praktyk�, nawet gdy staje si� trudniejsza. Nie tylko jeste� �wiadom swoich mocnych stron, ale akceptujesz te� obszary, w kt�rych jeste� mniej kompetentny, i nie rozczulasz si� nad sob�. Bierzesz odpowiedzialno�� za swoje czyny. Dzi�ki wytrwa�o�ci osi�gasz sukcesy, kt�re mobilizuj� ci� do innowacyjno�ci. Ustalasz sobie realistyczne cele. � POCZUCIE POS�ANNICTWA Ucze� lub student maj�cy mocne poczucie pos�annictwa g��boko czuje, �e jego �ycie jest znacz�ce i nieprzypadkowe. Wyznacza sobie cele i d��y do ich osi�gania. Gdy natrafi na przeszkody, znajduje nowatorskie, a zarazem praktyczne rozwi�zania. Ma g��bok� wiedz� i spok�j wewn�trzny. Ma dobr� intuicj�, �mieje si� spontanicznie i jest radosny. ZADANIE: Postaraj si� oceni� poziom poczucia twojej warto�ci w ka�dym z sze�ciu obszar�w, przyjmuj�c skal� od l do 5. W dzienniku zapisz, co stanowi s�abe punkty w tym zakresie i staraj si� nad nimi pracowa�. W du�ej mierze pomog� ci w tym zagadnienia pozytywnego nastawienia i motywacji, kt�re zostan� jeszcze om�wione. POZYTYWNE NASTAWIENIE Je�li masz du�e poczucie w�asnej warto�ci, wierzysz, �e b�dziesz skuteczny, to osi�gniesz sukces. My�l jak osoba pewna siebie, jak zwyci�zca, a b�dziesz zwyci�zc�. Sw�j umys� mo�esz traktowa� jak �fabryk�" my�li. Zarz�dcami tej fabryki s� Sukces i Pora�ka. Sukces dostarcza dobrych my�li i specjalizuje si� w produkowaniu pozytywnych uzasadnie�: dlaczego dasz sobie rad�, dlaczego b�dziesz skuteczny, dlaczego warto si� uczy� itp. Pora�ka produkuje �czarne" my�li. Jest ekspertem w podpowiadaniu negatywnych uzasadnie�: dlaczego to nie dla ciebie, dlaczego jeste� s�aby, dlaczego nie dasz rady, dlaczego nie warto si� uczy�. Musisz wiedzie�, �e zar�wno Sukces, jak i Pora�ka s� ci pos�uszni i czekaj� na twoje rozkazy. Wszystko, co masz zrobi�, to przekaza� jednemu z nich psychiczny sygna�. Gdy sobie powiesz: �Ta lekcja jest ciekawa", to Sukces zanotuje �To bardzo ciekawe". Staraj si� wsp�pracowa� z Sukcesem i jak najmniej korzysta� z us�ug uczynnego pana Pora�ki. Je�li twardo sobie postanowisz, �e b�dziesz mie� pozytywne nastawienie i co za tym idzie b�dziesz pozytywnie dzia�a�, to w twoim �yciu zaczn� zachodzi� niespodziewane zmiany. Nie�mia�o rozpatrywana pozytywna mo�liwo�� oka�e si� wysoce prawdopodobnym zdarzeniem, realne zagro�enie przekszta�ci si� w ledwie prawdopodobn� mo�liwo��. ZAPAMI�TAJ: My�lenie o sobie, jako o osobie skutecznej i kompetentnej, to ju� po�owa sukcesu. Z pozytywnym nastawieniem wi��e si� ENTUZJAZM. Gdy �yjesz entuzjastycznie, pozwalaj�c emocjom przep�ywa� przez ciebie i nape�nia� twe dzia�ania energi�, to czujesz si� szcz�liwy i wszystko ci idzie jak z p�atka. Czas, w kt�rym rozpatrujesz przesz�o�� lub l�kasz si� o przysz�o��, to czas stracony. Nie mo�esz nic zrobi� ani dla przesz�o�ci, ani dla przysz�o�ci. Jedyna chwila, jak� masz, to tera�niejszo��. �ycie negatywnymi emocjami z przesz�o�ci poch�ania twoj� energi� �yciow� i nie pozwala ci si� skupi� na tym, co robisz, uniemo�liwiaj�c w ten spos�b osi�ganie cel�w, szcz�liwe u�o�enie stosunk�w z innymi lud�mi, zachowanie pogody ducha. DEWIZA: Ka�dego dnia prze�ywaj tylko jeden dzie�. B�d�c entuzjastycznym, prze�ywaj�c spontanicznie to, co robisz, zyskujesz dodatkowe �r�d�o warto�ci i rado�ci. Sw�j entuzjazm mo�esz wzmocni� poprzez elastyczno�� my�lenia i dzia�ania, sprowadzaj�ce si� do �amania utartych schemat�w my�lenia i wykonywania nowych czynno�ci. ZAPAMI�TAJ: Automatyzm i schematy s� �r�d�em bierno�ci i dzia�ania bez emocji. Elastyczno�� my�lenia i dzia�ania zyskasz przez: � zmian� starych wzorc�w (np. jed� do szko�y inna tras�); � zmian� kana��w percepcji informacji (np. gdy jeste� w plenerze, odbieraj otaczaj�c� ci� przyrod� przez zmys� s�uchu, dotyku i w�chu, a nie � jak to zwykle czynisz � oczami); � zr�b co�, czego dotychczas nie robi�e� (np. napisz wiersz, spr�buj gra� na instrumencie, sta� na r�kach); � je�li jeste� gadu��, ustal sobie dzie�, w kt�rym b�dziesz tylko s�ucha�. ZADANIE: Wymy�l jeszcze inne czynno�ci �ami�ce schemat i... wykonaj je. Przekonasz si�, �e w ten spos�b poziom twojego optymizmu b�dzie si� powoli podnosi�. Pozytywne nastawienie mo�esz wzmocni� poprzez stosowanie: � afirmacji, � autosugestii, � wizualizacji, � autohipnozy. AFIRMACJE Afirmacje s� to pozytywnie nacechowane wypowiedzi, maj�ce na celu oddzia�ywanie na psychik�. Afirmacje wypowiadane �wiadomie, powtarzane z wielkim skupieniem i zaanga�owaniem emocjonalnym s� silnie dzia�aj�cym, skutecznym sposobem zast�powania starych my�li i przekona� � kt�re przeszkadzaj� ci w uczeniu si�, studiowaniu i skutecznym dzia�aniu � my�lami i przekonaniami pozytywnymi � kt�re sam (nie rodzice, znajomi czy nauczyciele) �wiadomie wybierasz. Tworzenie afirmacji jest proste, zapisuje si� je w postaci pozytywnych twierdze�. JAK STOSOWA� AFIRMACJE 1. Przeredaguj negatywne opinie w pozytywne. Na przyk�ad, zamiast �Nie mog� zrozumie� fizyki", m�w �Fizyka jest dla mnie zrozumia�a", zamiast �Denerwuj� si� przed ka�d� odpowiedzi� ustn�", powtarzaj �Gdy mam odpowiada�, jestem spokojny i opanowany". Nie u�ywaj w afirmacjach s�owa �nie" i pisz afirmacje w czasie tera�niejszym. Na przyk�ad, zamiast �Nie zapomn� wiadomo�ci z historii", m�w �Pami�tam wiadomo�ci z historii". 2. Afirmacje mo�esz wypowiada� (odczytywa�), zapisywa� lub wys�uchiwa� z kasety magnetofonowej. Przy ka�dym z tych sposob�w staraj si�, aby by�y one sformu�owane na trzy r�ne sposoby: w pierwszej, drugiej i trzeciej osobie. Formu�owanie w drugiej i trzeciej osobie jest uzasadnione, gdy� wiele przekona�, opinii i os�d�w tkwi�cych w naszej pod�wiadomo�ci zosta�o zas�yszanych, np. od rodzic�w czy znajomych, i nowe wzory my�lowe maj� na celu zast�pienie tamtych starych. Przyk�ad: Pierwsza osoba: �Ja, Daniel, mam �wietn� pami��". Druga osoba: , Ty, Daniel, masz �wietn� pami��". Trzecia osoba: �On, Daniel, ma �wietn� pami��". Afirmacje s� skuteczniejsze, je�li powtarzasz je 5 razy. Mo�esz te� odpowiednie has�o powiesi� na �cianie i czyta� je wielokrotnie w ci�gu dnia. 3. Z prawej strony kartki, na kt�rej piszesz afirmacj�, pozostawiaj wolne miejsce na my�li i odczucia, kt�re powstaj� w momencie pisania. Szybko je zapisuj. Cz�sto b�dzie to my�l negatywna lub riposta, ale takie post�powanie ma sens, gdy� nawi�zujesz w ten spos�b bezpo�redni kontakt z my�lami negatywnymi i przelewaj�c je na papier, powoli si� od nich uwalniasz. 4. Pisz swoj� afirmacj� przynajmniej 10 razy dziennie przez 7 do 10 dni. Nast�pnie zr�b przerw�, w czasie kt�rej b�dziesz pracowa� nad inn�. B�d� cierpliwy i nie denerwuj si�, gdy oczekiwany rezultat nie pojawi si� natychmiast. Afirmacja, jak ka�da przes�ana wiadomo��, potrzebuje czasu, aby dotrze� do celu i wywiera� wp�yw na ludzi. 5. Wymawiaj afirmacj� patrz�c w lustro. Stoj�c przed lustrem w trakcie wymawiania afirmacji przyjmij tak� postaw�, jakby to, co powiedzia�e�, by�o ca�kowit� prawd�. By� mo�e zdziwisz si�, ile my�li znajduje natychmiast odbicie na twojej twarzy. Efekt lustra podobny jest do efektu kartki z wolnym miejscem na negatywne komentarze. AUTOSUGESTIE Dzia�aj� podobnie jak afirmacj�. S� to pozytywne stwierdzenia, jakby slogany reklamowe, kt�re stosujesz podczas relaksu, a najskuteczniej w trakcie autohipnozy, wypowiadaj�c je pod swoim adresem w my�lach. WIZUALIZACJA Ta technika zosta�a szczeg�owo opisana w rozdziale o my�leniu. W praktyce, je�li j� dobrze wy�wiczysz, to wiedz, �e za jej pomoc� zaprogramujesz swoje pozytywne nastawienie. Wizualizacja jest najskuteczniejszym �rodkiem do tego celu. Dzia�a na wi�cej zmys��w ni� afirmacja czy autosugestia. Stosuj�c j� wyobra�asz sobie siebie w r�nych sytuacjach � ju� ze zmienionym nastawieniem, a to bardzo szybko dzia�a na pod�wiadomo��, kt�ra jest �r�d�em twoich negatywnych nastawie�. Jako cele wizualizacji wyznaczaj sobie cechy, kt�re chcesz w sobie zmieni� lub rozwija� (poprawi� pami��, wiar� w siebie, entuzjazm itp.) AUTOHIPNOZA Jej procedura zosta�a przedstawiona w rozdziale �My�lenie". Za pomoc� tej techniki mo�esz wyeliminowa� l�k przed m�wieniem, a tak�e inne zachowania, kt�re przeszkadzaj� ci w byciu efektywnym i skutecznym. DODATKOWA RADA: Swoje pozytywne nastawienie mo�esz wzmocni�, przypominaj�c sobie przed snem osi�gni�cia i rado�ci z ca�ego dnia. W ten spos�b uzyskasz tak�e efekt dodatkowy � zdrowy i spokojny sen. MOTYWACJA W efektywnym uczeniu si� kluczow� rol� odgrywa motywacja. Zanim podam rady, w jaki spos�b j� rozwin��, wyja�ni� dlaczego niekiedy jej brak. PRZYCZYNY BRAKU MOTYWACJI � Brak jednoznacznego celu. Zadaj sobie pytanie: Dlaczego si� uczysz? Czy po to, aby w przysz�o�ci studiowa�? (Ale jak� dyscyplin�? Pewnie jeszcze nie wiesz...). Je�li nie wiesz, kim chcesz zosta�, jaki wybra� zaw�d, to nie dziw si�, �e nie masz przekonania, aby si� uczy�. � Lenistwo. Je�li chcesz co� w �yciu osi�gn��, to musisz pokona� swoje lenistwo. Bez pracy nie przybli�ysz si� do wyznaczonych cel�w ani o krok. � Niew�a�ciwe towarzystwo. Znajomi czy koledzy nastawieni krytycznie, zniech�caj�cy, oddzia�uj� na ciebie negatywnie. Pami�taj, �e: �kto z kim przestaje, takim si� staje". � Z�e nawyki utrudniaj�ce uczenie si�. Do nich mo�na zaliczy� s�ab� koncentracj�, wolne czytanie, nieumiej�tne notowanie i inne. Ale dzi�ki tej ksi��ce mo�esz si� ich pozby�. � Sk�onno�� do martwienia si�. Problemy szkolne czy �yciowe nale�y rozwi�zywa�, a nie rozmy�la� nad nimi i si� zamartwia�. � Negatywne cechy osobiste. Takie cechy, jak: nie�mia�o��, sk�onno�� do sarkazmu, niecierpliwo��, ma�e poczucie w�asnej warto�ci powoduj� negatywne podej�cie do �wiata (w tym i nauki) i brak entuzjazmu. � Brak odpowiedniego wsparcia (g��wnie psychicznego). Powinno ono pochodzi� od rodzic�w lub innych bliskich os�b, bo zar�wno w szkole, jak i na studiach bywaj� trudne chwile i �atwo za�ama� si� psychicznie. � Choroby. Z�y stan zdrowia niew�tpliwie utrudnia koncentracj� i przeszkadza w efektywnej nauce. Ale zastan�w si�, czy twoje b�le g�owy, �o��dka ewentualnie alergie nie maj� pod�o�a psychicznego i czy nie wykorzystujesz ich jako pretekstu, �eby nie pisa� pracy pisemnej, nie przygotowywa� si� do klas�wki itp. � Nudne lekcje lub nie inspiruj�cy nauczyciele czy wyk�adowcy. Nie ka�dy nauczyciel czy wyk�adowca jest mistrzem w swoim zawodzie. Ale to nie znaczy, �e mo�esz go nie s�ucha�. To tobie zale�y, �eby zdobywa� wiedz�. B�d� wi�c aktywnym jej odbiorc� i czas zaj�� wykorzystuj efektywnie. ZADANIE: Zr�b rachunek sumienia i napisz, najlepiej w dzienniku, dlaczego brak ci motywacji do nauki. Je�li chcesz by� efektywnym uczniem czy studentem, �popracuj" nad tym , , problemem. JAK POPRAWI� MOTYWACJ� 1. Ustal cele twojej edukacji. W czasie uczenia si� czy studiowania kieruj si� zasad�: Co ja z tego mog� mie�? Gdy ju� ustali�e� cele, to zaszczep w sobie mocne pragnienie, by je osi�gn�� i podbuduj si� entuzjazmem. Pomocne w tym zakresie b�d� afirmacje, autohipnoza i wizualizacja. 2. My�l konstruktywnie. Nie pozw�l, aby irracjonalne lub frustruj�ce my�li zaprz�ta�y tw�j umys�. Jak ich si� pozbywa�, dowiesz si� z tej ksi��ki. Twoim celem jest otwarty, receptywny \ jasny umys�, pozbawiony dogmat�w, przes�d�w i zabobon�w. 3. Starannie dobieraj przyjaci�. Nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo na�ladujemy innych i jak cz�sto ludzie, z kt�rymi przebywamy, kreuj� nasz� przysz�o��. W zwi�zku z tym staraj si� przebywa� z kole�ankami czy kolegami utalentowanymi, troszcz�cymi si� o innych, entuzjastycznymi, weso�ymi, pozytywnie nastawionymi do �wiata i ludzi, �akn�cymi wiedzy, pomocnymi i przyjacielskimi. 4. Wierz w siebie. Nie na darmo m�wi si�, �e �wiara czyni cuda". Musisz sobie u�wiadomi�, �e je�li czego� pragniesz i wierzysz, �e mo�esz to osi�gn��, to z pewno�ci� osi�gniesz. Du�� pomoc� w budowaniu wiary w siebie b�dzie dla ciebie technika �zakotwiczania si�" przedstawiona w rozdziale pod tym samym tytu�em. Korzystaj z niej jak najcz�ciej. Na efekty nie b�dziesz musia� d�ugo czeka�. 5. Nagradzaj siebie. Ta zasada powinna ci towarzyszy� przy realizacji ka�dego celu. Nagradzanie jest skuteczne, gdy� stanowi pozytywne wzmocnienie. Nagrod� mo�e by� koncert, ciekawa ksi��ka, dysk kompaktowy, co� z ubrania, dro�sze lody itp. Mo�liwo�ci jest bardzo wiele. Wymy�laj i stosuj te, kt�re sprawiaj� ci najwi�ksz� przyjemno��. ZAPAMI�TAJ: Nagroda efektywnie dzia�a na twoj� psychik�, je�li � jest serwowana w nied�ugim czasie po tym, jak co� osi�gn��e�, poprawi�e�, zako�czy�e� itp. Sp�niona nagroda mo�e nie mie� znaczenia lub dzia�a� demobilizuj�co. Nagradzanie siebie jest wa�ne r�wnie� dlatego, �e nauczyciele, wyk�adowcy, rodzice czy znajomi raczej s� sk�onni do krytykowania. Nagradzaj�c siebie przeciwdzia�asz tej destruktywnej polityce i wzmacniasz si� psychicznie. W ramach tej zasady powie� na �cianie dyplomy, wyr�nienia, trofea, kt�re zdoby�e�. Patrz na nie cz�sto i u�wiadamiaj sobie, �e by�e�, jeste� i b�dziesz skuteczny, �e jeste� stworzony do osi�gania sukces�w. 6. Rozwi�zuj swoje problemy osobiste. Nie odsuwaj od siebie problem�w, bo w ten spos�b tylko narastaj�, a ty �yjesz w ci�g�ym stresie. Pami�taj, �e wiele z nich rozwi��e si� samo. Ci�g�e umartwianie si� bardzo �le wp�ywa na funkcjonowanie ciebie jako ucznia czy studenta. Postaraj si� ogl�da� swoje problemy z boku, opisuj je w dzienniku, a ujrzysz je w pe�niejszym �wietle. Je�li' �r�d�em problem�w s� inni ludzie, rozmawiaj z nimi szczerze. Nie pozw�l, by rzeczow� wymian� zda� zast�powa�y plotki. 7. Rozwijaj w sobie wytrwa�o��. Dzi�ki w�a�ciwej motywacji zaczniesz pod��a� w kierunku celu, ale tym co sprawi, �e nie zejdziesz z wyznaczonej drogi, b�dzie wytrwa�o��. Je�li chcesz by� wytrwa�y, to pracuj nad takimi cechami, jak zaufanie do siebie samego, odwaga, pozytywne nastawienie, i stosuj takie metody, jak samokontrola i nagradzanie siebie. ZAPAMI�TAJ: Motywacja pobudza do dzia�ania, ale dzia�anie realizuje si� dzi�ki wytrwa�o�ci. 8. Podejmuj dzia�anie. Ka�de pragnienie, plan, cel czy posiadana wiedza s� bezu�yteczne, je�li nie zostan� uciele�nione w konkretnym dzia�aniu. ROZDZIA� II CO DWIE PӣKULE, TO NIE JEDNA Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Poznasz szczeg�owo czynno�ci wykonywane przez twoj� lew� i praw� p�kul� m�zgow�. � Dowiesz si�, w jaki spos�b lewy i prawy m�zg wspieraj� si� wzajemnie. � Dotrze do twojej �wiadomo�ci, dlaczego warto u�ywa� zaniedbywanej prawej p�kuli. � Nauczysz si� technik niezb�dnych do �rozruchu" prawej p�kuli. � Poznasz tajemnice mandali. � Docenisz muzyk� barokow�. � Staniesz si� cz�owiekiem bardziej tw�rczym. CO DWIE PӣKULE, TO NIE JEDNA Kto korzysta z polowy m�zgu, mo�e liczy� na polowe sukcesu. Czy zdarzy�o ci si� widzie� w akcji tenisist�, odbijaj�cego pi�k� tenisow� obur�cznym backhandem? Je�li tak, to na pewno dostrzeg�e�, �e te uderzenia by�y pewniejsze, mocniejsze, szybsze i powodowa�y wi�ksze spustoszenie po stronie przeciwnika ni� uderzenia jednor�czne. Mi�o�nicy pi�ki no�nej mog� za�wiadczy�, �e zawodnik potrafi�cy strzela� gole zar�wno lew�, jak i praw� nog�, jest bardziej oklaskiwany przez kibic�w ni� �jednono�ni" i cz�sto jego kontrakty opiewaj� na wy�sze kwoty. Nie na darmo m�wi�: Co dwie g�owy, to nie jedna. I chocia� nie w tym kontek�cie, nale�a�oby to powiedzenie rozszerzy�: co dwie r�ce, nogi, dwoje oczu, uszu, pi�� zmys��w (sze�� razem z intuicj�), to nie jeden. Dlaczego o tym pisz�? Bo namawiam was do korzystania z pe�nego repertuaru cz�ci cia�a, w jaki wyposa�y�a nas natura. Zdaj� sobie spraw�, �e my, przedstawiciele gatunku homo sapiens, przyzwyczajamy si� do specjalizacji i dominacji, co szczeg�lnie uwidacznia si� w funkcjonowaniu ko�czyn, zw�aszcza g�rnych. Ta specjalizacja nie omin�a r�wnie� naszych m�zg�w. Jednak postaram si� w my�l tytu�u �Co dwie p�kule, to nie jedna" nie tylko przekona� Czytelnik�w, �e warto wykorzystywa� obydwie p�kule m�zgowe, ale r�wnie� wskaza� sposoby, jak to osi�gn��. Tabela por�wnawcza Chocia� ka�da p�kula ma wy�ej wymienione funkcje, to istnieje te� zjawisko zwane dwustronno�ci� m�zgu, co oznacza, �e ka�da p�kula dzieli si� swoimi funkcjami i obydwie uczestnicz� w wi�kszo�ci wykonywanych dzia�a�. Corpus callosum, wi�zka nerw�w i tkanek ��cz�cych praw� i lew� kor� m�zgu, pozwala na przep�yw informacji uzyskanych przez jedn� stron� m�zgu do drugiej strony. Poza informacjami o specjalizacji funkcji prawej i lewej p�kuli, z bada� nad m�zgiem i umys�em wynikaj� istotne przes�anki dla rozwoju zdolno�ci intelektualnych. Na przyk�ad, wiemy, �e prawy m�zg nie jest w stanie werbalizowa� tego, co wie; w jego wydaniu jest to bezs�owne, niewypowiadalne. Informacje w nim zawarte maj� posta� wyobra�e�, symboli, metafor. Lewy m�zg natomiast musi rozpozna� wyobra�enia prawego m�zgu i przetransformowa� je w s�owa. M�wi�c inaczej, lewy m�zg stanowi �alfabet umys�u". Wnioski wynikaj�ce z tej relacji s� dalekosi�ne. Je�li w nocy mamy kolorowe sny, to nad ranem wyparuj� nam z g�owy, chyba �e je zapiszemy. Intuicyjne, symboliczne i ca�o�ciowe wyobra�enie prawej strony m�zgu przepadnie, je�li nie ubierzemy go w s�owa za pomoc� lewej strony m�zgu. Innym znacz�cym odkryciem zwi�zanym ze zr�nicowaniem p�kul jest to, �e lewa p�kula � tak jak komputer � rozpoznaje, organizuje i asymiluje nowe informacje w ramach istniej�cych ju� ram; jej podstawow� funkcj� jest rozpoznawanie powi�za� mi�dzy nowym bod�cem a tym, co jest ju� znane. Innymi s�owy, lewa p�kula nie jest w stanie tworzy� nowych idei. To z prawej p�kuli pochodz� nowe pomys�y, ca�o�ciowe konteksty i tw�rcze interpretacje. Ale bez lewej p�kuli te tre�ci nie mog�yby zosta� odkodowane, zrozumiane i wypowiedziane. Obydwie p�kule uzupe�niaj� si�. Jedna z nich nie jest nadrz�dna w stosunku do drugiej, bo efektywne my�lenie wymaga u�ycia obydwu. Z faktu tego mog�oby wynika�, �e nauczanie w szkole skierowane jest do obydwu p�kul. Ale w praktyce tak nie jest; system o�wiatowy funkcjonuje tak, jakby�my mieli tylko t� jedn� � logiczn�, porz�dkuj�c�, odtw�rcz� lew� p�kul�. W szkole czy na uczelni wi�kszo�� informacji zdobywasz z ksi��ek i pogadanek czy wyk�ad�w, a one zawieraj� g��wnie s�owa i cyfry. ZADANIE: Przypomnij sobie, czy w czasie jakiej� lekcji lub wyk�adu nauczyciel omawiaj�c temat u�y� s��w: �wyobra�cie sobie, �e...", zawiesi� g�os, a ty i reszta klasy wyobra�ali�cie sobie to, co on mia� na my�li. Zalecenie, by u�ywa� obydwu p�kul m�zgowych, nie oznacza, �e nale�y zrezygnowa� z ksi��ek, pogadanek czy wyk�ad�w. S� one elementami warto�ciowych technik dydaktycznych. Ale najwy�szy czas, aby zr�wnowa�y� je technikami bardziej odpowiednimi dla prawej p�kuli. W szkole niepr�dko to nast�pi, ale korzystaj�c z odpowiednich lektur mo�esz zadba� o to, by w�a�ciwie korzysta� z w�asnego m�zgu. DLACZEGO OP�ACI SI� U�YWA� PRAWEJ PӣKULI � B�dziesz si� m�g� dobrze koncentrowa� bez rozpraszania uwagi. � B�dziesz o wiele sprawniej zapami�tywa� materia� i przypomina� go sobie. � Rozwiniesz w sobie wiar� w swoje zdolno�ci do uczenia si� i wyeliminujesz w ten spos�b znaczn� cz�� �szkolnych" stres�w. � Bardzo poprawisz swoj� wyobra�ni�, a przez to b�dziesz lepiej rozwi�zywa� problemy i my�le� tw�rczo. JAK �URUCHOMI�" PRAW� PӣKUL� M�ZGOW� Sposob�w na to jest wiele. Wymieni� podstawowe, a zarazem najskuteczniejsze. � Relaks mi�ni przez wizualizacj�, � Medytacja, � Mandale, � Muzyka, � Pisanie r�k� nie dominuj�c�, � Wizualne my�lenie. RELAKS MIʌNI PRZEZ WIZUALIZACJ� Relaks ten nale�y wykona� po �wiczeniach relaksacyjnych przedstawionych w rozdziale �Denerwowanie si�". Osoby mniej wytrwa�e mog� ograniczy� si� do tamtych �wicze�, ale rzecz jasna, osi�gn� niniejsze korzy�ci. Celem relaksu przez wizualizacj� jest wprowadzenie zar�wno cia�a, jak i umys�u w stan totalnej relaksacji. A oto sam relaks: 1. Po�� si� na plecach na wygodnym pod�o�u (takim jak dywan czy ��ko) albo usi�d� na krze�le. 2. Zamknij oczy i wyobra�aj sobie miejsce, kt�re tonie w ciszy i spokoju, np. pla��, polan� w lesie, ogr�d, tajemnicz� wysp�. Utw�rz wyra�ny obraz tego miejsca w twoim umy�le. 3. Nast�pnie, kolejno przechodz�c od st�p do g�owy, nakazuj ka�dej grupie mi�ni, aby si� zrelaksowa�a. B�d� �wiadom napi�cia, kt�re dzi�ki temu �wiczeniu b�dzie eliminowane. Relaksuj ka�d� cz�� swojego cia�a w nast�puj�cej kolejno�ci, szepcz�c nakazy monotonnie: Relaksuj�: moje stopy, moj� szyj�, palce moich st�p, moj� twarz, moje podudzia, moje szcz�ki, moje kolana, moje usta, moje uda, m�j j�zyk, m�j brzuch moje oczy, moj� pier�, moje rz�sy, moje ramiona moje brwi, moje d�onie, moje czo�o, palce moich d�oni, moje policzki. Relaksuj� si� ca�kowicie. 4. Pozw�l, �eby napi�cie od ciebie odp�yn�o. Ws�uchaj si� w swoje oddychanie. Powinno by� p�ytkie i regularne. Teraz jeste� w pe�nej harmonii. Niech ten stan sprawi ci przyjemno��. I w takim stanie supergotowo�ci powiniene� rozpocz�� twoj� sesj� uczenia si�. MEDYTACJA Usi�d� na krze�le w odosobnionym, cichym miejscu, tak aby nikt ci nie przeszkadza�. Przez ca�y czas utrzymuj kr�gos�up pionowo, a stopy postaw p�asko na pod�odze. Zamknij oczy i skup swoj� uwag� na punkcie zwanym trzecim okiem (pomi�dzy brwiami). Pozw�l przep�ywa� swoim my�lom tak, jakby� patrzy� na k�ody drewna p�yn�ce w d� rzeki; nie potrzebujesz wy�awia� �adnej z nich, tylko pozw�l im, �eby przep�ywa�y. Skup swoj� uwag� na oddechu. B�d� �wiadom swojego oddychania. Kiedy wdychasz powietrze, b�d� �wiadom, �e je wdychasz, kiedy wydychasz, b�d� �wiadom, �e wydychasz. R�wnocze�nie m�w do siebie w my�lach: �Teraz wykonuj� wdech", �Teraz wykonuj� wydech". Trwaj w tym stanie przez oko�o 5 minut. Nast�pnie zwr�� uwag� na dotyk powietrza, gdy wchodzi ono przez twoje nozdrza... i dotyk powietrza, gdy opuszcza twoje nozdrza. Nie skupiaj uwagi na pr�dzie przep�ywaj�cego powietrza, tylko w�a�nie na nozdrzach. W kt�rym miejscu czujesz dotyk powietrza w czasie wdechu, a w kt�rym w czasie wydechu? Nie zmieniaj rytmu oddychania i nie staraj si� go pog��bia�. Niech b�dzie takie, jakie jest. I obserwuj je. Je�eli twoja uwaga ulegnie rozproszeniu, nie wpadaj w panik�. Mo�esz przyjrze� si� temu rozproszeniu przez chwil�. Gdy ci� to znudzi, b�d� �wiadom tej nudy. Jak� cz�ci� swojego cia�a odbierasz to uczucie? Czy wywiera ono jaki� wp�yw na twoje cia�o? Gdy przekonasz si�, �e tak, to powr�� do poprzedniego stanu �wiadomo�ci, do obserwowania powietrza w nozdrzach, gdy ono wchodzi i wychodzi. Nie napr�aj mi�ni. Wykonuj t� cz�� �wiczenia przez przynajmniej 2�3 minuty. Nast�pnie �agodnie otw�rz oczy. Po kr�tkiej przerwie zabierz si� do nauki. MANDALE Mandali od wiek�w u�ywano do poprawy koncentracji i osi�gni�cia duchowego o�wiecenia. Stanowi� one geometryczne wzory utworzone przez koncentryczne formy skupione w punkcie centralnym. Poni�ej znajdziesz dwie mandale. Sam mo�esz narysowa� inne, u�ywaj�c do tego celu r�nych kolor�w. Jak masz u�ywa� mandali? Usi�d� w odosobnionym, spokojnym miejscu, w wygodnej pozycji, ze �wiadom� intencj� osi�gni�cia stanu relaksu i koncentracji. Gdy skierujesz sw�j wzrok na �rodek mandali (tylko na �rodek!), zaczniesz si� relaksowa�. Wpatruj si� w �rodek mandali przynajmniej przez 5 minut (gdy na pocz�tku nie utrzymasz wzroku tak d�ugo, nie przejmuj si�, tylko w miar� swoich mo�liwo�ci wyd�u�aj stopniowo czas). Po kilku sesjach z mandalami odkryjesz, �e twoje zmartwienia i nat�ok my�li znikn�y. W takim stanie przyst�p do nauki. UWAGA: Pracuj�c z mandalami, nie pr�buj analizowa� ich wzorca, bo wtedy �w��czasz" analityczn� lew� p�kul�. ZADANIE: Nie trac�c czasu, wykonaj �wiczenie z mandal�. Jest ono proste i nawet leniuchom nie sprawi k�opot�w. MUZYKA Odpowiednia muzyka jest w stanie wprawi� tw�j umys� w stan czujno�ci i koncentracji. S�uchanie w�a�ciwej muzyki w trakcie uczenia si� powoduje, �e: � obni�a si� puls i ci�nienie krwi, � zwalniaj� si� fale m�zgowe, � relaksuj� si� mi�nie. Jaka muzyka jest najlepsza przy uczeniu si�? Stwierdzi� to na podstawie licznych bada� Bu�gar Georgi Lozanow, kt�ry zainicjowa� badania nad przyspieszonym uczeniem si�. Wed�ug niego najbardziej odpowiednia jako t�o do uczenia si� jest muzyka barokowa, takich tw�rc�w jak Bach, Haendel czy Vivaldi. Kup sobie kaset� z muzyka barokow� i s�uchaj jej po cichu, ze s�uchawkami na uszach, w czasie uczenia si�. PISANIE R�K� NIE DOMINUJ�C� Z faktu, �e prawa p�kula kontroluje ruchy lewej r�ki wynika zale�no�� odwrotna: �eby pobudzi� praw� p�kul� (w przypadku lewor�cznych nie ma jednoznaczno�ci w tej kwestii), spr�buj pisa� lew� r�k�. Na pocz�tku b�dzie ci to przychodzi� z wielkim trudem, pismo b�dzie ko�lawe, wr�cz nieczytelne i mo�e nawet b�dziesz si� �mia� z samego siebie. No i o to chodzi, nauka powinna by� przyjemno�ci�. ZADANIE dla prawor�cznych: Napisz lew� r�k� swoje imi� i nazwisko. Jakie masz odczucia, gdy czytasz to, co napisa�e�? Swoje refleksje zapisz w dzienniku. . WIZUALNE MY�LENIE Jest to zdolno�� do tworzenia wizualnych wyobra�e� i manipulowania nimi, a zarazem najwa�niejsza metoda aktywacji prawej p�kuli m�zgowej. Z racji swej rangi, wizualne my�lenie zosta�o szczeg�owo om�wione w rozdziale �My�lenie". Co robi�, aby obydwie p�kule pracowa�y r�wnolegle? 1. Ucz�c si�, s�uchaj muzyki barokowej (prawa p�kula) i r�wnocze�nie r�b notatki (lewa p�kula). 2. Zamknij oczy i stosuj�c my�lenie wizualne (prawa p�kula), wyobra�aj sobie materia�, kt�rego si� uczysz, r�wnolegle opisuj�c s�owami to, co widzisz (lewa p�kula). Szczeg�lnie wskazane przy powtarzaniu materia�u. ROZDZIA� III STYLE UCZENIA SI� Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Dowiesz si�, �e istniej� r�ne style uczenia si� charakterystyczne dla r�nych typ�w osobowo�ci. � Nauczysz si� je rozr�nia� i ceni�. � Zidentyfikujesz sw�j w�asny styl. � Zaczniesz cz�ciej wykorzystywa� swoje mocne strony. � Rozpoznasz swoje podstawowe zdolno�ci. � Przypomnisz sobie, �e warto si� nagradza�. STYLE UCZENIA SI� Poznaj siebie, a o wiele �atwiej b�dzie ci przychodzi� poznawanie �wiata. �eby cokolwiek robi� efektywnie, w tym r�wnie� uczy� si�, nale�y pozna� swoje mocne i s�abe strony. Te mocne nale�y cz�ciej dopuszcza� do g�osu, a nad s�abymi pracowa�, �eby nie by� jednostronnym. Zanim spr�bujesz zdiagnozowa� w�asne uzdolnienia, powiniene� wiedzie�, �e ka�dy z nas reprezentuje okre�lony typ uczenia si�, co oznacza, �e r�nie odbieramy informacje i sytuacje, a tak�e w r�ny spos�b je wykorzystujemy. Jedni z nas lubi� s�ucha�, inni rozmy�la�, a s� tacy, dla kt�rych liczy si� tylko praktyka, a teori� maj� za nic. Bior�c pod uwag� spos�b, w jaki odbieramy i przetwarzamy informacje (s� to podstawowe fazy w ka�dym procesie uczenia si�), mo�na wyodr�bni� dwa podstawowe style uczenia si�. � Charakterystyka styl�w uczenia si� ze wzgl�du na spos�b odbierania informacji. 1. Jedni wol� zdobywa� wiedz� poprzez do�wiadczenie. Preferuj� rozwi�zywanie problem�w metod� uczestniczenia w realnych zdarzeniach, chc� mie� wp�yw na ich przebieg. Cz�sto te� pos�uguj� si� intuicj� i najbardziej odpowiadaj� im sytuacje i problemy nie do ko�ca wyja�nione. 2. Inni z kolei preferuj� abstrakcyjne przemy�lania. Uwielbiaj� wr�cz zastanawia� si� nad istot� problem�w i sytuacji, z kt�rymi maj� do czynienia. Analizuj�, rozwa�aj� i tworz� teorie, aby zrozumie� swoje do�wiadczenia. Maj� naukowe podej�cie do problem�w i najbardziej odpowiadaj� im sytuacje okre�lone i jednoznaczne. � Charakterystyka styl�w uczenia si� ze wzgl�du na spos�b przetwarzania lub wykorzystywania informacji. 1. Jedni wol� wykorzystywa� informacje poprzez czynne eksperymentowanie. Nie lubi� zastanawia� si�, zwleka�, tylko od razu zabieraj� si� do rzeczy. Natychmiast poszukuj� praktycznych dr�g, aby zastosowa� to, czego si� nauczyli. S� energiczni, nie boj� si� ryzykowa�. Licz� si� dla nich efekty praktyczne. 2. Inni za�, przetwarzaj�cy uzyskiwane informacje drog� refleksji, przedk�adaj� obserwacje nad dzia�anie. Staraj� si� odbiera� sytuacj� z r�nych punkt�w widzenia, aby w ten spos�b uzyska� wiele interpretacji tego, co widz� lub s�ysz�. Cechuje ich cierpliwo�� i rzeczowo�� w wydawaniu opinii. W praktyce niemo�liwe jest zaszufladkowanie nas wszystkich do tych wymienionych typ�w, bowiem pomi�dzy abstrakcj� i konkretem oraz refleksj� i eksperymentowaniem istnieje wiele stan�w po�rednich. Ponadto, aby naprawd� wyodr�bni� rzeczywiste style uczenia si�, musimy dokona� kombinacji sposob�w uzyskiwania informacji i przetwarzania ich. W ten spos�b uzyskamy cztery style uczenia si�. ZAPAMI�TAJ: �aden z czterech styl�w uczenia si� nie jest lepszy od pozosta�ych. PIERWSZY STYL UCZENIA SI� Ludzie reprezentuj�cy ten styl (umownie osoby oceniaj�ce) zdobywaj� informacje poprzez do�wiadczenia. Cz�sto staraj� si� sprawdzi�, jak uzyskana t� drog� wiedza przystaje do ich �ycia. Nowo poznan� wiedz� przetwarzaj� dla swoich potrzeb poprzez refleksyjne przemy�lenia. Zastanawiaj� si� nad jej znaczeniem, s�uchaj� i obserwuj�, co inni zrobi� z tymi informacjami. Mo�na ich scharakteryzowa� nast�puj�co: � s� mistrzami w ocenianiu zaistnia�ych sytuacji z r�nych punkt�w widzenia; � uczestnicz� w wydarzeniach jako obserwatorzy i bardzo rzadko bior� w nich czynny udzia�; � ich mocn� stron� s� wci�� nowe pomys�y; � ufaj� swojej wyobra�ni i my�leniu; || � interesuj� si� lud�mi i ciesz� si� ich zaufaniem; � ich ulubione pytania to: Dlaczego?, Czy te idee s� dla wa�ne?, Jak uzyska� najwi�cej informacji? DRUGI STYL UCZENIA SI� Ludzie reprezentuj�cy ten styl (umownie my�liciele) preferuj� uzyskiwanie informacji na drodze abstrakcyjnych przemy�le�. Sprawia im przyjemno�� s�uchanie wyk�ad�w, lekcji i wyst�pie�. Adaptuj� tak uzyskan� wiedz� poprzez refleksyjn� obserwacj�. Z regu�y odnosi si� do nich nast�puj�ca charakterystyka: � bardziej interesuj� si� abstrakcyjnymi ideami ni� lud�mi; � staraj� si� zdoby� jak najwi�cej teoretycznych wiadomo�ci, aby nast�pnie po��czy� je w logiczne ca�o�ci, � wi�ksz� rol� przywi�zuj� do teorii ni� do praktyki; � odpowiada im tradycyjna forma uczenia si� (wyk�ady, lekcje, czytanie zadawanej na zaj�cia lektury); � w tym, co robi�, s� bardzo drobiazgowi; � du�o czytaj�, d���c do poznania �wiata na drodze dozna� intelektualnych; , � ich ulubione pytanie to: Co?, Jakie nowe idee poznam dzi�ki lekturze?, Czego chc� si� dowiedzie� z wyk�adu czy lektury?, Jak najlepiej po��czy� informacje, pomys�y, idee. TRZECI STYL UCZENIA SI� Ludzie reprezentuj�cy ten styl (umownie decydenci) odbieraj� informacje g��wnie na drodze abstrakcyjnych przemy�le�. Podobnie jak przedstawiciele drugiego stylu, z zainteresowaniem wys�uchuj� wyk�ad�w, lekcji i wyst�pie�. Zdobyte informacje przetwarzaj� dla swoich potrzeb poprzez praktyczne eksperymentowanie. Sprowadza si� to do tego, �e staraj� si� znale�� zastosowanie dla idei i pomys��w. Ich styl wyr�nia si� tym, �e: � wykazuj� zdolno�ci w znajdowaniu praktycznych zastosowa� "dla idei i pomys��w; � wybieraj� zawody, w kt�rych na co dzie� maj� do czynienia bardziej ze stron� techniczn� zagadnie� (in�ynierowie) ni� ze spo�eczn� (lekarze, prawnicy); � lubi� eksperymentowa�, konstruowa� i sprawdza�, jak co� dzia�a; � ich mocn� stron� jest bycie na �ty" z planami i rozk�adami; � �yj� wed�ug zasady: Wcielaj wiedz� w �ycie; � uwielbiaj� rozwi�zywanie problem�w i podchodz� do tego bardzo praktycznie; � ich ulubione pytania to: Jak?, Jak to dzia�a?, Jak to mo�na ulepszy�?, Jak wykorzysta� zdobyt� wiedz�, aby by� bardziej produktywnym? CZWARTY STYL UCZENIA SI� Reprezentuj� go ludzie, kt�rzy uzyskuj� wiedz� poprzez do�wiadczenia (umownie praktycy), szukaj�c niezw�ocznie sposob�w, aby j� zastosowa� w praktyce. Zdobyte informacje przetwarzaj� w drodze praktycznych do�wiadcze�. D��� do ��czenia element�w w funkcjonalne ca�o�ci. Charakteryzuje ich to, �e: � ceni� sobie wiedz� z �pierwszej r�ki" � wyk�ady i lekcje nie s� dla nich; � bardziej polegaj� na swoim zdrowym rozs�dku ni� na logicznych analizach; � s� energiczni, nie mog� usiedzie� w miejscu i lubi� podejmowa� ryzyko; � bardzo �atwo adaptuj� si� do nowych sytuacji i szybko nawi�zuj� kontakty z nowo poznanymi lud�mi; � potrafi� szybko wyci�ga� praktyczne wnioski; � swoim zdroworozs�dkowym podej�ciem do �ycia staraj� si� zarazi� innych ludzi; � ich ulubione pytania to: Co si� stanie, gdy...?, Je�li te informacje s� praktyczne, to jak jeszcze mog� je wykorzysta�?, Jak to zrobi� najszybciej? ZADANIE: Zastan�w si�, kt�ry z podanych styl�w uczenia si� najbardziej odpowiada twojej konstrukcji psychicznej. Swoje uwagi zapisz, jak zwykle, najlepiej w dzienniku. Podane style, tak jak pierwiastki chemiczne, bardzo rzadko wyst�puj� w czystej postaci. Ka�dy z nas z regu�y reprezentuje mieszanin� dwu styl�w z przewag� jednego. Wa�ne jest jednak, �eby� by� w stanie wyodr�bni� sw�j dominuj�cy styl i w wi�kszym stopniu skoncentrowa� si� na charakterystycznych dla niego cechach, co niew�tpliwie przyczyni si� do efektywniejszego uczenia si�. �eby u�atwi� sobie zadanie, zapoznaj si� z podanymi poni�ej relacjami: zdolno�ci a typ uczenia si�. STYLE UCZENIA SI� A ZDOLNO�CI I. Mocne strony reprezentanta pierwszego stylu uczenia si� (oceniaj�cego): � s�uchanie, � m�wienie, � burza m�zg�w, � wsp�dzia�anie, � wyobra�anie, � zbieranie informacji. II. Mocne strony reprezentanta drugiego stylu uczenia si� (my�liciela): � obserwowanie, � analizowanie, � klasyfikowanie, � teoretyzowanie, � organizowanie, � rozmy�lanie, � sprawdzanie teorii. III. Mocne strony reprezentanta trzeciego stylu uczenia si� (decydenta): � manipulowanie, � majsterkowanie, , � ulepszanie, � eksperymentowanie, � praktyczne stosowanie, � decydowanie, � ustalanie cel�w. IV. Mocne strony reprezentanta czwartego stylu uczenia si� (praktyka): � modyfikowanie, � adaptowanie, � podejmowanie ryzyka, � wsp�pracowanie, � anga�owanie si�, � aktywno��, � przewodzenie. Ponadto osoby reprezentuj�ce poszczeg�lne style uczenia si� wykazuj� r�ne umiej�tno�ci w zakresie rozwi�zywania problem�w. I tak, ucz�cy si� wed�ug pierwszego stylu s� dobrzy w identyfikowaniu problem�w, wed�ug drugiego w okre�laniu mo�liwo�ci rozwi�za�, wed�ug trzeciego w znajdowaniu skutecznego rozwi�zania, a reprezentuj�cy czwarty styl w finalizowaniu dzie�a, czyli zastosowaniu wybranego rozwi�zania. Bardzo skuteczne w rozwi�zywaniu problem�w s� grupy sk�adaj�ce si� z przedstawicieli tych wszystkich styl�w, a najlepiej im to idzie przy zastosowaniu metody burzy m�zg�w. W szkole zdarzaj� si� czasami sytuacje, �e nale�y si� wykaza� okre�lonymi umiej�tno�ciami, a gdy odpowiadaj� one zdolno�ciom twojego typu uczenia si�, to, wykorzystuj�c je bardzo sprawnie, czujesz, �e jeste� zdolny, a to, co robisz, sprawia ci prawdziw� przyjemno��. Pami�taj, �e uczenie si� powinno sprawia� przyjemno��. Je�li je dobrze zorganizujesz, to b�dzie tak, jakby� sam sobie robi� prezenty i niespodzianki z nowych wiadomo�ci, umiej�tno�ci i nowo poznawanych ludzi. Pami�taj te�, �e bez wzgl�du na to, jaki reprezentujesz typ, tw�j styl to styl nauki efektywnej. A skoro tak, to: nie zapominaj nagradza� siebie! ZAPAMI�TAJ: Pozytywne wzmacnianie bardzo ci pomo�e by� bardziej efektywnym w nieustaj�cym procesie uczenia si�, kt�re b�dzie trwa� przez ca�e twoje �ycie. ROZDZIA� IV DZIENNIK Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Dowiesz si�, co to jest dziennik. � Dasz si� przekona�, �e warto go prowadzi�. � Rozprawisz si� (na papierze) z destrukcyjnymi my�lami. � Na ich miejsce wprowadzisz my�li pozytywne i przekonasz si�, �e b�d� dzia�a� wzmacniaj�co. DZIENNIK Niekoniecznie trzeba by� pisarzem, aby opisywa� sw�j wewn�trzny �wiat. Wystarczy by� sob�. Jak�e cz�sto mamy wra�enie, �e przez nasz� g�ow�, jak przez ekran telewizyjny, przep�ywaj� obrazy, sceny, uczucia, nieoczekiwane refleksje, pojawiaj�ce si� nie wiadomo sk�d pomys�y czy decyzje. W du�ej mierze jeste�my podobni do tego urz�dzenia. Przewa�aj�ca wi�kszo�� wspomnianych obraz�w, wra�e� czy odczu� odp�ywa r�wnie naturalnie, jak si� pojawi�a i pozostawia nas oboj�tnymi. Cz�sto nie zd��ymy ich nawet dotkn��, posmakowa�, najcz�ciej za� nie mamy nawet jasnej �wiadomo�ci ich znaczenia i tre�ci. Dzieje si� tak dlatego, �e wiele z nich dociera na nasz wewn�trzny ekran jako odbicie fal przep�ywaj�cych g��boko ukrytymi kana�ami. Inaczej m�wi�c, s� one pod�wiadome. Odbieramy je w postaci s�abych, nieczytelnych sygna��w. Ale uwierz mi, one nie musz� by� takie s�abe i nieczytelne. �eby je lepiej odczuwa�, a nawet wej�� z nimi w dialog, nie potrzebujesz �adnych supernowoczesnych radar�w. Wystarczysz ty sam, je�li zdecydujesz si� na podr� do samego siebie. Podr�, na kt�r� ci� sta�. Przyniesie ci ona wa�n� umiej�tno�� � nauczysz si� rozmawia� z samym sob�. Ta podr� do wn�trza siebie b�dzie mia�a wielk� przewag� nad podr�ami w tradycyjnym tego s�owa znaczeniu. Nie b�dziesz musia� znosi� humor�w wsp�pasa�er�w (najwy�ej sw�j w�asny), a przede wszystkim ponosi� �adnych koszt�w. Potrzebny ci b�dzie jedynie notes i co� do pisania. Powa�niejsz� inwestycj� b�dzie tw�j czas, kt�ry po�wi�cisz na prowadzenie dziennika. Tak, dziennika, bo on b�dzie wehiku�em w podr�y do wn�trza siebie. Zauwa�, jak wielu s�awnych ludzi pisa�o dzienniki czy pami�tniki Mo�e i ciebie czeka s�awa, a prowadzenie dziennika to pierwszy dc niej krok? Szczeg�lnie pisarze i poeci upodobali sobie dzienniki. I dlatego, w du�ej mierze s� pisarzami. Jak pieni�dz rodzi pieni�dz, tak pisanie! inspiruje do pisania. Sporz�dzanie w�asnych zapisk�w przyczyni si� do! poprawy twoich umiej�tno�ci pisarskich, ale nie tylko. Przede wszyst-1 kim umo�liwi ci wszechstronny rozw�j. I dlatego w�a�nie tak usilniej namawiam ci� na t� podr� w g��b siebie. Co wi�cej? Zrelaksuj si�] i czytaj. CO TO JEST DZIENNIK W dzienniku zapisujesz swoje obserwacje, my�li, uczucia zwi�zane^ z dowolnym wydarzeniem. Przez fakt pisania dla siebie (ka�dego dnia, a je�li na pocz�tku nie dajesz rady, to co drugi dzie�, wyzbywasz si� l�ku, �e kto� b�dzie ci� poprawia� lub krytykowa�, nabywasz wiary w swoje umiej�tno�ci pisarskie. Prowadz�c dziennik, odkrywasz, �e ta forma pisania pozwala na zg��bienie i analiz� twoich my�li, do�wiadcze� czy pomys��w. Zapewne nie wiesz, jak zacz��. Otw�rz po prostu notatnik, kt�ry b�dzie stanowi� tw�j dziennik, zapisz w nim aktualn� dat� i po prostu zacznij pisa�. Je�li masz k�opoty z �wystartowaniem", to nastaw minutnik na 5 minut i zacznij zapisywa� wszystko, co ci przychodzi do g�owy. Wykonuj to szybko, bez zatrzymywania si�, cofania, poprawiania b��d�w i analizowania. Na analiz� b�dziesz mie� czas po napisaniu. Je�li chcesz, na �rozruchu" skorzystaj z jakiego� okre�lonej""1 tematu. ZADANIE: Nastaw minutnik na 5 minut i przez ten czas pisz na temat: �Zrozumia�em, �e..." DLACZEGO WARTO PROWADZI� DZIENNIK � pisanie dziennika pozwala na okresowe wy��czanie si� z gor�czkowego trybu dnia. Stanowi on dla ciebie bezludn� wysp�, na kt�rej mo�esz odpocz�� i porozmawia� z samym sob�. � Tworz�c dziennik, odkrywasz prawdziw� istot� zagadnie� czy wydarze�. Wynika to z faktu, �e poprzez pisanie, a nast�pnie czytanie, pozwalasz my�lom wyp�yn�� na powierzchni�, co powoduje, �e powstaj� dodatkowe skojarzenia, kt�re pozwalaj� podj�� bardziej przemy�lane kroki w kierunku osi�gni�cia twoich cel�w. � Dokonywanie zapis�w w dzienniku pozwala cofn�� si� w czasie. Przegl�daj�c sw�j dziennik, b�dziesz mie� �chronologiczny" materia� rzeczowy do analizy, co pozwoli ustali�, co zrobi�e�, a co usz�o twojej uwagi, jakie i na jakim polu zrobi�e� post�py itp. A wszystko to b�dziesz ocenia� ch�odnym okiem z perspektywy czasu, a nie w pe�ni emocji. � Dziennik � ze wzgl�du na form� pisemnego zapisu � pozwala podejmowa� trafne decyzje. Jak ka�dy z nas, bywasz zaj�ty wieloma sprawami i jaka� dodatkowa informacja mo�e ci umkn��. Gdy j� zapiszesz w dzienniku, masz szans� do niej powr�ci�, oceni� z dystansu, po��czy� z pozosta�ymi danymi, kt�re masz i dopiero wtedy podj�� w�a�ciw� decyzj�. � Dziennik przyczynia si� do rozwoju twojej samo�wiadomo�ci. Poprzez zapisywanie swoich uczu�, refleksji i my�li ��ci�gasz" je na ziemi�, a w�a�ciwie na papier. Wtedy bez obawy, �e ci umkn�, mo�esz je analizowa� � ustala�, co je spowodowa�o, dlaczego s� takie, a nie inne, jak je zmieni�. � Dziennik mo�e by� doskona�� pomoc� na drodze rozwoju duchowego. W swoim dzienniku mo�esz, a nawet powiniene�, pisa� afirmacje oraz intencje poprawy, do kt�rych tak gor�co na �amach tej ksi��ki namawiam. Ponadto zapisuj w nim swoje sny, marzenia, l�ki, nadzieje, ambicje. Szczeg�lnie, gdy jeste� zdenerwowany czy z�y, wylej swoj� ��� na papier. W ten spos�b dziennik stanie si� twoim zaufanym spowiednikiem, kt�ry zawsze b�dzie do twojej dyspozycji i zawsze uszanuje twoj� prywatno��. W dzienniku mo�esz te� zapisywa� maksymy czy cytaty, kt�re wywar�y na tobie wra�enia. Z czasem zauwa�ysz, �e jeste� w stanie tworzy� w�asne oryginalne my�li. Zapisuj je! Nie pozw�l, aby odp�yn�y nie zauwa�one. � Dziennik umo�liwia skuteczniejsze radzenie sobie ze stresem. Stres w przewa�aj�cej mierze ma swoje �r�d�o w negatywnym dialogu wewn�trznym. Skrzecz�ce w twojej g�owie g�osy mog� twierdzi�, �e nie dasz rady, �e jeste� za s�aby, �e przytrafi ci si� najgorsze. Te g�osy bardzo obni�aj� twoje rzeczywiste mo�liwo�ci i zdolno�ci. Pod ich wp�ywem stajesz si� mniej aktywny, zatrzymujesz si� cz�sto w p� kroku, nie ko�cz�c swojego dzia�ania. Je�li te g�osy, czy jak kto woli natr�tne my�li, przeniesiesz z g�owy na papier, to masz szans� przyjrze� si� im ch�odnym okiem i w rezultacie odrzuci�, jako bezpodstawne. ZADANIE: Wynotuj w dzienniku swoje negatywne, destrukcyjne przekonania na temat samego siebie. W trakcie kolejnych �spotka�" z nimi zastanawiaj si�, co jest ich �r�d�em i w jaki spos�b mo�esz si� ich pozby�. Wnioski r�wnie� l notuj. ZADANIE: Wypisz w dzienniku pozytywne przekonania na temat samego siebie, te kt�re podbudowuj� i wzmacniaj�. �atwo si� przekonasz, przez por�wnanie, �e tych pozytywnych masz o wiele wi�cej. A je�li tak nie jest? To czeka ci� sporo pracy nad sob�, ale droga do sukcesu nadal jest otwarta. � Dziennik przyczyni si� do poprawy twoich umiej�tno�ci pisarskich. Jest to zrozumia�e i s�dz�, �e nie wymaga wyja�nie�, ale chc� doda�, �e dzi�ki zapisywaniu swoich prze�y� �wiczysz te� pami�� i spostrzegawczo��: po pierwsze odtwarzasz z pami�ci szczeg�y prze�ytych wydarze�, po drugie zwracasz uwag� na szczeg�y, by �atwiej ci je by�o przywo�a� z pami�ci. ZADANIE: Zaopatrz si� w niezb�dne materia�y konieczne do prowadzenia dziennika. I... zacznij go pisa�. Opisz jak najbardziej szczeg�owo osob�, kt�r� bardzo lubisz. Postaraj si� zrobi� to w spos�b obrazowy, �ywy. W dzienniku zapisuj swoje wiersze, kr�tkie opowiadania czy nawet bajki. Z czasem formu�owanie w�asnych my�li b�dzie przychodzi� ci coraz swobodniej, a prowadzenie dziennika sprawia� coraz wi�ksz� przyjemno��. ROZDZIA� V PLANOWANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� PLANOWANIE � Docenisz rang� planowania w �yciu. � Uzyskasz wytyczne do uk�adania swojego rozk�adu dnia. � W mniejszym stopniu b�dziesz odk�ada� swoje dzia�ania na p�niej. � Zaczniesz planowa� swoje czynno�ci. PLANOWANIE Zaplanuj kim chcesz by�, bo zostaniesz nikim. Ka�de powa�niejsze zadanie, aby mog�o by� dobrze wykonane, powinno by� wcze�niej zaplanowane. Plan � og�lnie rzecz bior�c � zawiera informacje, co, kiedy, gdzie i w jakiej kolejno�ci ma by� wykonane. Tworz�c plan, tworzymy wizj� tego, co chcemy osi�gn��. Je�li nie mamy planu, to naszym �yciem rz�dzi albo przypadek, albo przypadkowi ludzie (na zasadzie: podobne przyci�ga podobne). Ty, mam nadziej�, zamierzasz sam decydowa� o swoim �yciu, a je�li ju� tkwisz w tym kr�gu przypadkowo�ci, pragniesz si� z niego wydosta�. Jest empirycznie dowiedzione, �e ludzie sukcesu wiedz�, do czego d���, dzie� po dniu. Wysokie poczucie w�asnej warto�ci, pozytywne nastawienie, entuzjazm i wyznaczenie celu stanowi� wa�ne sk�adniki kariery �yciowej czy naukowej, ale po to, aby osi�gn�� swoje cele, trzeba zbudowa� plan i go realizowa�. Sukces, bogactwo czy szcz�cie bardzo rzadko przychodz� przypadkowo. S� one wynikiem inteligentnego planowania. Ludzie, kt�rzy planuj�: � wiedz�, dok�d zmierzaj�, � wiedz�, jakie robi� post�py na drodze do swoich cel�w, � maj� przed oczyma jasn� wizj� cel�w stanowi�cych kamienie milowe na drodze do sukcesu, bogactwa, szcz�cia, � godz� si� na zap�acenie ceny (praca nad sob�, �wiczenia, efektywne studiowanie) za osi�gni�cie celu. Planowanie stanowi pomost pomi�dzy marzeniami a ich urzeczywistnieniem. �eby by� �du�ym planist�" i osi�ga� �du�e cele" nale�y zacz�� od cel�w ma�ych i konsekwentnie je realizowa�. Szko�a �rednia, a tym bardziej uczelnia, stanowi� doskona�y poligon do �pr�bnego" planowania, kt�re p�niej bardzo procentuje w doros�ym �yciu. Czy przekona�em ci�? Nie. Daj mi szans� i spr�buj narzuci� sobie dyscyplin�. Je�li stwierdzisz, �e to bezsensowne zaj�cie i �e na to �bzdurne" planowanie tylko tracisz czas, to uwierz mi � codziennie bezmy�lnie tracisz go o wiele wi�cej. Jest to gorzka prawda. Co prawda mo�esz j� sobie os�odzi� wyrzucaj�c t� ksi��k� do kosza. Ale zapami�taj, �e u�ycie si�y (a do wyrzucenia ksi��ki musisz jej niew�tpliwie u�y�) dowodzi tylko s�abo�ci. Planuj�c sw�j czas, mo�esz wykorzysta� znajduj�ce si� w sprzeda�y terminarze lub opracowa� sobie raz i nast�pnie kopiowa� na ksero w�asny rozk�ad zaj��. WYTYCZNE DO U�O�ENIA ROZK�ADU ZAJ�� � W pierwszej kolejno�ci umieszczaj w rozk�adzie sta�e bloki zaj��. Rozpocznij od naniesienia czas�w poszczeg�lnych lekcji i wyk�ad�w oraz czasu pracy, je�li jeste� w stanie po��czy� prac� ze studiowaniem. Te przedzia�y s� z g�ry okre�lone na d�ugi czas. Nast�pnie nanie� istotne dla twojego sprawnego funkcjonowania czynno�ci, kt�re b�d� si� powtarza�y do ko�ca �ycia, ale czas ich wykonywania b�dzie r�ny. Mam tu na my�li spanie i jedzenie. � Uwzgl�dnij czas na za�atwianie spraw i zakupy. Za�atwianie regularnie powtarzaj�cych si� formalno�ci, takich jak: wnoszenie op�at za internat, akademik, samoch�d czy �wiat�o (niekt�rzy z was wyr�czaj� w tym swoich rodzic�w) oraz dokonywanie drobnych sprawunk�w zaniedbane we w�a�ciwym czasie mo�e zburzy� tw�j rozk�ad na wiele dni. Uwzgl�dniaj�c te czynno�ci w twoim rozk�adzie, nie zapomnij o czasie potrzebnym na dotarcie do danego miejsca i we� poprawk� na ewentualne kolejki, w kt�rych ci czasem przyjdzie posta�. � Uwzgl�dnij czas na rozrywk� i przyjemno�ci. Nawet maszyny wymagaj� przestoj�w, a co dopiero twoje cia�o. Po to, aby by� tw�rczym, mie� nowe idee i pomys�y, nale�y umys�owi pozwoli� na odpoczynek. Bierne le�enie jest w tym przypadku ma�o skuteczne. Polecam spacer, wypad za miasto, wiecz�r w dyskotece czy gr� w tenisa. Rekreacja w racjonalnym wymiarze jest jednym z warunk�w efektywnego uczenia si�. Gdy jeste� przem�czony, gdy nie ma w tobie rado�ci, to jak�e cz�sto sobie u�wiadamiasz, �e du�o czasu po�wi�ci�e� na nauk� i niewielki z tego po�ytek. Stosuj�c rady i techniki zawarte w tej ksi��ce masz zerowe szans� na to, �e ta sytuacja si� powt�rzy. � Ustal sobie realistyczne cele. Chodzi o to, �eby� uwzgl�dnia� rzeczywiste, w przybli�eniu oczywi�cie, przedzia�y czasowe niezb�dne do wykonania poszczeg�lnych czynno�ci. W przeciwnym razie b�dzie to tylko plan na papierze, nie maj�cy pokrycia w �yciu, i gdy zaczniesz realizowa� kolejne zaplanowane dzia�ania, staraj�c si� zmie�ci� w swoim rozk�adzie, odbije si� to niew�tpliwie na ich jako�ci. � Opracuj sw�j rozk�ad w spos�b elastyczny. Nie dopinaj go na ostatni guzik. Zostaw w nim miejsce na nieprzewidziane wydarzenia, takie jak wypad do dyskoteki, odwiedzenie chorego kolegi... � Unikaj umieszczania w swoim rozk�adzie bardzo d�ugich okres�w uczenia si� czy studiowania. Staraj si� uczy� w kr�tszych sesjach (maksimum 3 godziny) i przynajmniej co godzin� r�b kr�tkie 5-minutowe przerwy. Nast�pnie, gdy musisz uczy� si� w d�u�szym bloku wielu zagadnie�, unikaj uczenia si� podobnych do siebie przedmiot�w, takich jak np. j�zyk polski i historia, jednego po drugim. Przedziel je matematyk� lub fizyk�. Dasz w ten spos�b szans� intensywniejszej pracy na zmian� dw�m p�kulom m�zgowym. � Sprecyzuj jasno czas rozpocz�cia i zako�czenia zaplanowanych w rozk�adzie czynno�ci. Nie wmawiaj sobie, �e zabranie si� do chemii czy pisania wypracowania z j�zyka polskiego zajmuje ci zawsze oko�o 20 minut. Zdyscyplinuj si�. A je�li masz z tym k�opoty, nastaw sobie budzik na okre�lon� godzin� i gdy zacznie dzwoni�, siadaj na stanowisku pracy. Wykonanie �wiczenia relaksuj�cego i u�ycie autosugestii, je�li oczywi�cie b�dzie to konieczne, wprowadzi ci� w stan koncentracji i umo�liwi efektywn� nauk�. ZADANIE: Zastan�w si�, co jeszcze mo�e ci pos�u�y� jako wytyczna do zaplanowania twojego rozk�adu zaj��. � Uk�adaj�c sw�j rozk�ad zaj�� powiniene� tak�e: � stosowa� metod� od og�u do szczeg�u, to znaczy powiniene� mie� wizj� tego, co chcesz osi�gn�� w �yciu, w szkole, na uczelni, i dopiero okre�lonym celom przydziela� czas i rozbija� go na godziny, minuty; � nie prze�adowywa� rozk�adu (w przeciwnym razie stale b�dziesz pozostawa� pod presj� czasu, wskutek czego efektywno�� dzia�a�, a przede wszystkim jako�� uczenia si� oka�e si� w og�le ni�sza, ni� mo�na by si� spodziewa�); � opracowa� list� czynno�ci, kt�rych m�g�by� unikn��; ZADANIE: Zastan�w si� i wypisz, najlepiej w dzienniku, czynno�ci, kt�re m�g�by� �mia�o wyeliminowa� z twojego rozk�adu. Zacznij ich unika�, a �odzyskany" czas przeznacz na po�yteczniejsze cele. Nie staraj si� za wszelk� cen� zrealizowa� tego, co zaplanowa�e�, gdy� w ostatecznym rachunku przeci��anie organizmu si� nie op�aca. Je�li pozwolisz mu na odpoczynek, stanie si� bardziej wydolny i, kto wie, mo�e na luzie wyrobisz si� ze swoim planem. Skoncentruj si� na celach, a nie na czasie. Mo�e ci w tym pom�c wizualizacja twoich cel�w. Powtarzam wizualizacja, a nie marzenia. Wykonuj j� systematycznie i na bie��co wprowadzaj do niej poprawki; gdy osi�gniesz jaki� stopie� realizacji celu, to od niego zaczynaj kolejn� wizualizacj�. ZAPAMI�TAJ: Nic tak nie mobilizuje cz�owieka jak �wiadomo��, �e powoli osi�ga to, co zaplanowa�. Ma�y sukces wzmacnia ci� o wiele bardziej ni� kilogram witamin. Nie odk�adaj czynno�ci, kt�re masz wykona�, na p�niej, bo ci to wejdzie w krew i w ten spos�b zaprzepa�cisz wiele �yciowych szans. Masz napisa� wypracowanie? Nie czekaj do ostatniej nocy. Masz przygotowa� si� do kolokwium? Zamiast robi� wszystko, aby wyprze� ze swojego umys�u my�l o konieczno�ci przygotowania si�, we� si� w gar�� i wykonaj to zadanie naukowe, robi�c przerwy lub rozk�adaj�c je na raty. I oczywi�cie nie zapomnij nagrodzi� siebie za osi�gni�te efekty. ZAPAMI�TAJ: Pospolit� wad� szarych zjadaczy chleba jest to, �e je�li maj� co� zrobi�, odk�adaj� to na p�niej. Pozb�d� si� tej cechy, bo jeste� zdolny i sta� ci� na wiele. A mo�e nawet na wi�cej ni� na wiele. ROZDZIA� VI DENERWOWANIE SI� Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Zrozumiesz, �e denerwowanie si� hamuje twoje post�py w nauce i w �yciu. � Poznasz prawdziwe oblicze stresu. � Dasz si� przekona�, �e warto si� relaksowa�. � Poznasz 18 sposob�w radzenia sobie ze stresem. � A gdy ci b�dzie ma�o tych osiemnastu, zapoznasz si� z dwoi dodatkowymi. � Zaczniesz si� denerwowa�, �e bardzo rzadko si� denerwujesz. � Zaoszcz�dzisz na lekach uspokajaj�cych. DENERWOWANIE SI� Napi�cie jest potrzebne, bo u�wiadamia nam, �e nale�y si� rozlu�ni�. Ze zdenerwowaniem, napi�ciem, l�kiem nieroz��cznie kojarzy nam si� termin �stres". Wszak�e stres jest czym� wi�cej ni� nerwowym l�kiem, jak to si� potocznie przyjmuje. Stres jest fizyczn�, psychiczn� i emocjonaln� reakcj� wynikaj�c� z indywidualnego typu reagowania cz�owieka na napi�cie �rodowiska, konflikty i naciski. Utar�o si� przekonanie, �e stres jest utrapieniem wsp�czesnego �wiata. �e nic innego, tylko on jest przyczyn� zawa��w serca, k��tni, niepowodze� w szkole. Jest to niew�a�ciwe podej�cie, gdy� opieraj�c si� na ksi��ce �Learn to Relax", Johna D. Curtisa i Richarda A. Deterta mo�na stwierdzi�, �e stres to zjawisko normalne, a co wi�cej � niezb�dne. �aden organizm nie przejawiaj�cy reakcji stresowych nie m�g�by przetrwa�. ZAPAMI�TAJ: Stres nie jest czym�, czego trzeba unika�. Stres jest normalnym, po��danym i bardzo pomocnym elementem naszego �ycia. Wi�kszo�� ludzi dzi�ki niemu jest bardziej aktywna, bardziej produktywna, bardziej tw�rcza i og�lnie bardziej witalna, "od�o�em mechanizmu stresu jest wspomaganie organizmu w sytuacjach zagra�aj�cych �yciu. Kiedy nasz praprzodek napotyka� na swojej drodze drapie�ne zwierz�, jego cia�o mobilizowa�o si�, aby przygotowa� si� do walki albo do ucieczki. By�a to w�a�nie reakcja stresowa, zwi�kszaj�ca szans� na przetrwanie. G��WNE OBJAWY REAKCJI STRESOWEJ � przyspieszone bicie serca, � zwi�kszone ci�nienie krwi, � przyspieszony oddech, � wzmo�one napi�cie mi�ni, � zwi�kszone zu�ycie tlenu. PROBLEMY ZE STRESEM Reakcja stresowa, je�li jest wywo�ywana zbyt cz�sto, mo�e wp�ywa� negatywnie na nasze cia�o. Stres staje si� w naszym �yciu problemem, gdy: 1. Reakcja stresowa jest uruchamiana dla niew�a�ciwych przyczyn. Wynika to z faktu, �e sytuacje nie zagra�aj�ce naszemu �yciu, ale powoduj�ce poczucie krzywdy lub frustracji (z�a ocena z klas�wki, zdawanie egzaminu, zerwanie z sympati�) odbieramy jako stresuj�ce, a wtedy ma miejsce reakcja stresowa i towarzysz�ce jej objawy fizjologiczne. 2. Stres kumuluje si�. Je�li reakcja stresowa jest uruchamiana cz�sto i utrzymuje si� przez d�u�szy czas, to cia�o nie ma mo�liwo�ci dostosowania si� lub powr�cenia do normalnego stanu pomi�dzy ka�dym czynnikiem powoduj�cym stres i w ten spos�b stres kumuluje si�, powoduj�c przeci��enie organizmu. DLACZEGO WARTO SI� RELAKSOWA� ZAPAMI�TAJ: Relaks jest fizjologicznym stanem organizmu, przeciwstawnym do stanu stresu. G��WNE PRZEJAWY RELAKSU � zwolnienie bicie serca, � obni�enie ci�nienie krwi, � zwolnienie oddychania, � obni�enie napi�cia mi�ni, � zmniejszenie zu�ycia tlenu. Zapewne domy�li�e� si� ju�, �e jako lekarstwo na �nerwy' proponuj� ci� relaks. za- ZADANIE: Zanim b�dziesz kontynuowa� czytanie, zastan�w si�, jakie korzy�ci mo�esz uzyska� dzi�ki stosowaniu relaksu. Swoje uwagi zapisz w dzienniku. RELAKS WYKONYWANY REGULARNIE � jest przyjemny, � zmniejsza symptomy takich chor�b jak b�l g�owy, nudno�ci, � zwi�ksza poziom energii �yciowej, v- wp�ywa na popraw� koncentracji, �zwi�ksza zdolno�� do radzenia sobie z problemami i podwy�sza efektywno�� funkcjonowania organizmu, � jest pomocny w przypadku bezsenno�ci, � obni�a ci�nienie krwi, � zmniejsza b�le g�owy, � obni�a emocjonalne wzburzenie. ZADANIE: Zastan�w si�, kt�re z podanych zalet relaksu mog� umotywowa� ci� do regularnego relaksowania si�. CHARAKTERYSTYKA LUDZI, KT�RZY REGULARNIE SI� RELAKSUJ� - s� stabilni psychicznie, � s� stabilni fizjologicznie, � nie s� nerwowi, � czuj�, �e kontroluj� swoje �ycie, AA szybko powracaj� do r�wnowagi po reakcji stresowej. 'ZADANIE: Zastan�w si�, kt�re z podanych cech mog� ci� umotywowa� do regularnego relaksowania si�. WYTYCZNE DO RELAKSOWANIA SI� * Wyznacz sobie czas na relaks. Relaksuj si� przed ka�d� sesj� uczenia si�. Staraj si�, �eby to sta�o si� twoim nawykiem. Motywuj si� do przeprowadzenia relaksu. ZADANIE: Sformu�uj i zapisz w dzienniku Intencj� Relaksu. Umie�� w niej wszystko, co chcesz osi�gn�� dzi�ki relaksowi. Na pocz�tku czytaj j� (najlepiej na glos) przed ka�dym relaksowaniem si�. � Postan�w, �e nigdy nie b�dzie tak, �e nie b�dziesz mie� czasu lub b�dziesz zbyt zm�czony, �eby si� relaksowa�. Gdy jeste� zm�czony, relaks orze�wi ci� i poczujesz si� o wiele lepiej. � Koncentruj si� na �wiczeniu, ale r�b to z nastawieniem pasywnym. Kieruj swoj� uwag� na samo �wiczenie. Nie staraj si� relaksowa� za wszelk� cen�. Stan relaksu osi�gniesz samoczynnie. � Staraj si� wykonywa� �wiczenia relaksacyjne ka�dego dnia. Zajmie ci to w przybli�eniu do 4 minut. Relaksuj si� za ka�dym razem, gdy czujesz, �e poprawi to tw�j stan psychofizyczny. PRAKTYCZNE �WICZENIA RELAKSACYJNE W r�nych ksi��kach po�wi�conych relaksowi znajdziesz r�ne zalecenia, ale tu polecam ci pozycj� siedz�c�, kt�ra jest wskazana do uczenia si�. Gdy znajdziesz si� na stanowisku pracy, rozpocznij swoj� sesj� uczenia si� od relaksu, w�a�nie w pozycji siedz�cej. Usi�d� na krze�le, opieraj�c plecy o oparcie krzes�a. D�onie po�� wygodnie na udach. Stopy, lekko rozchylone, spoczywaj� wygodnie na pod�odze. G�owa jest wyprostowana lub swobodnie zwisa. Wybierz wariant, kt�ry ci bardziej odpowiada, ale ja polecam pozycj� z g�ow� wyprostowan�. Przebieg relaksu: Gdy przyj��e� ju� odpowiedni� pozycj�, zamknij oczy, zr�b kilka g��bszych wdech�w i pozw�l, aby tw�j oddech si� wyr�wna� i uspokoi�. Nast�pnie zacznij napina� i rozlu�nia� poszczeg�lne grupy mi�ni cia�a, rozpoczynaj�c od palc�w u n�g, a na czubku g�owy ko�cz�c lub odwrotnie (wybierz wariant, kt�ry ci bardziej odpowiada). Za��my, �e wybra�e� wariant �od do�u do g�ry", czyli od palc�w st�p do czubka g�owy. Wykonuj go nast�puj�co: /. Napinaj przez oko�o 5 sekund palce st�p, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz palce st�p", 2. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie �ydek, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie �ydek". 3. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie kolan, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie kolan". 4. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie ud, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie ud". 5. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie brzucha, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie brzucha". 6. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie klatki piersiowej, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie klatki piersiowej". 7. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie bark�w i ramion, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie bark�w i ramion". 8. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie przedramion i palc�w d�oni, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie przedramion i palc�w d�oni". 9. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie karku, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie karku". 10. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie �uchwy i twarzy, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie �uchwy i twarzy". 11. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie oczu, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie oczu". 12. Napinaj przez oko�o 5 sekund mi�nie czo�a, a nast�pnie przez oko�o 5 sekund rozlu�niaj je, m�wi�c przy tym �rozlu�niam teraz mi�nie czo�a". Po wykonaniu wszystkich �wicze� powiedz jeszcze do siebie: �Jestem ca�kowicie rozlu�niony i zrelaksowany". Teraz otw�rz oczy i tak odpr�ony rozpocznij sesj� uczenia si�. ZADANIE: Przesta� na chwil� czyta� i spr�buj wykona� podane �wiczenia relaksacyjne. Nie zajmie ci to du�o czasu, a zyskasz bardzo wiele. ZAPAMI�TAJ: Wykonuj �wiczenia relaksacyjne przed ka�d� sesj� uczenia si� i w innych sytuacjach, gdy jeste� zm�czony lub zdenerwowany. OSIEMNA�CIE SPOSOB� W NA STRES 1. Powiniene� sobie u�wiadomi� swoje obawy i l�ki. Gdy je rozpoznasz, �atwiej ci b�dzie je zwalcza�. Jak to robi�? Dowiesz si� z dalszej cz�ci tego rozdzia�u. 2. Powiniene� stara� si� by� obiektywny w rozpoznawaniu swych problem�w. Staraj si� unika� obwiniania innych. W ten spos�b b�dziesz wzmacnia� odpowiedzialno�� za swoje czyny, stanowi�c� bardzo wa�ny element dojrza�ej osobowo�ci. 3. Nie powiniene� ignorowa� problem�w. Niedostrzeganie ich nie mo�e stanowi� sta�ego sposobu na stres. Spr�buj spokojnie przeanalizowa� przyczyny stresu (najlepiej zapisz je), cho�by to nawet spowodowa�o przej�ciowy dyskomfort. 4. Mo�esz unikn�� efekt�w stresu, robi�c co� dla innych. Gdy b�dziesz zaabsorbowany t� dzia�alno�ci�, przestaniesz my�le� o sobie. Jednak na d�u�sz� met� ta taktyka nie jest rozwi�zaniem, gdy� unikanie konfrontacji ze stresem mo�e go nie tylko pog��bi�, ale i wyd�u�y�! 5. Powiniene� tak zorganizowa� sw�j dzie�, aby wygospodarowa� troch� czasu tylko dla siebie. Dla higieny psychicznej niezb�dne s� chwile, gdy nikt ci nie przeszkadza, nie zleca �adnych zada�, nie sk�ania do zaj�cia stanowiska itp. 6. Je�li stwierdzisz, �e twoje pr�by rozwi�zania problemu nie skutkuj�, to poniechaj ich. Skupianie si� na jednym problemie przez d�u�szy czas mo�e spowodowa� zwi�kszenie si� stresu. W trakcie wykonywania innych dzia�a� �wy��czysz" si� z problemu stresowego i wzmocniony powr�cisz do niego w odpowiednim czasie. 7. Powiniene� by� zdecydowany. Podj�cie decyzji � niezale�nie dobrej czy z�ej � spowoduje, �e twoje napi�cie i zdenerwowanie opadn�. Na twoje samopoczucie najgorzej wp�ywa niezdecydowanie. Je�li decyzja by�a z�a, mo�esz podj�� odpowiednie kroki, aby j� naprawi�. Wahanie si� powoduje, �e napi�cie trwa i narasta. 8. Powiniene� umiarkowanie przywi�zywa� wag� do detali. D���c za wszelk� cen� do perfekcjonizmu, �atwo mo�esz �przedobrzy�", a prosta czynno�� uro�nie do rangi skomplikowanego zadania. 9. Powiniene� nauczy� si� przegrywa�. Je�li chcesz co� osi�gn�� za wszelk� cen�, to, niestety, mo�esz prze�ywa� ci�g�y stres. Przegrana cz�sto stanowi dobr� nauk�. Je�li j� zaakceptujesz, to �atwiej poradzisz sobie ze stresem. 10. Unikaj grania roli �wzorowego ucznia" czy �superstudenta". Ka�da rola zmniejsza twoj� elastyczno�� �yciow� i wymusza okre�lone, mieszcz�ce si� w jej ramach, dzia�ania. 11. Unikaj stawiania sobie poprzeczki zbyt wysoko. Nie oczekuj od siebie wi�cej ni� inni. Bezkompromisowe d��enie, by z ka�dego zadania wywi�za� si� najlepiej jak to mo�liwe prowadzi niechybnie do stresu, a jemu cz�sto towarzysz� b�le g�owy i plec�w. 12. Powiniene� akceptowa� kompromis. Elastyczno�� w stosunkach z lud�mi i w okre�lonych sytuacjach jest bardzo efektywn� technik� unikania stresu. Nieust�pliwo�� w kontaktach z innymi i w codziennych sytuacjach jest podstawowym powodem napi��. 13. W okresie narastania stresu powiniene� zmieni� form� dzia�ania lub �rodowisko. Gdy np. czujesz, �e pomi�dzy tob�, a twoj� sympati� co� si� zaczyna psu�, to nie widujcie si� przez kilka dni. 14. Powiniene� zmieni� rutynowe zaj�cia, je�li s� one �r�d�em stresu. Na przyk�ad id� do szko�y inn� drog� ni� zwykle. 15. Gdy z�o�� zaczyna narasta�, powiniene� j� spali� poprzez dzia�anie czysto fizyczne, np. spacer, bieg czy nawet boksowanie si� z wyimaginowanym przeciwnikiem. �wiczenia fizyczne stanowi� jeden z najbardziej efektywnych sposob�w na zredukowanie napi�cia towarzysz�cego z�o�ci. 16. Przyjaci� i znajomych szukaj w�r�d ludzi konstruktywnych i wspieraj�cych. Przebywanie z osobami, kt�re s� stale krytyczne, powoduje, �e stajesz si� nieefektywny i smutny, a tak�e mo�esz zacz�� nie docenia� siebie. Staraj si� przebywa� z optymistami. 17. Zachowaj r�wnowag� pomi�dzy nauk� i rozrywk�. Gdy jedna z nich zacznie zdecydowanie przewa�a�, stres mo�e narasta�. Tak dysponuj swoim czasem, aby znale�� satysfakcj� zar�wno w nauce, jak i w rozrywkach. 18. Mo�esz wzi�� ciep�� k�piel, kt�ra relaksuje mi�nie. ZADANIE: Zastan�w si�, jakie sposoby (opr�cz wymienionych) stosujesz, aby radzi� sobie ze stresem. Je�li ci one pomagaj�, stosuj je systematycznie. Wypr�buj te� wymienione wy�ej rady, a przekonasz si�, �e nie musisz �y� pod �wysokim napi�ciem". SPOS�B NA L�K Je�li czujesz przed czym� obaw�, je�li boisz si� co� zrobi�, to jest na to prosty spos�b: Wyjd� swojemu l�kowi naprzeciw i ZR�B TO. Wykonuj czynno�ci, kt�rych si� boisz, stykaj si� z lud�mi, przed kt�rymi czujesz l�k. Je�li np. przera�a ci� my�l o tym, �e masz zabra� w klasie g�os, zacznij natychmiast zg�asza� si� do odpowiedzi, bierz udzia� w dyskusjach, nawet je�li na pocz�tek zdob�dziesz si� na wypowiedzi bardzo kr�tkie i zwi�z�e. �e nie jest to takie proste? Jasne, �e nie jest. Ale czy proste jest �ycie w ci�g�ym napi�ciu i l�ku? Czy musisz by� niewolnikiem parali�uj�cego strachu? Nie? Na pewno nie! Na pocz�tku robienie tego, czego si� boisz, sprawi ci wielk� trudno��, ale z czasem b�dzie coraz �atwiej, a� w ko�cu dojdziesz do punktu, w kt�rym zadasz sobie pytanie: Jak ja mog�em czego� takiego si� ba�? Ten spos�b reagowania mo�esz rozszerzy� na wiele dzia�a�, byle racjonalnych. Je�li boisz si� skoczy� ze szczytu g�ry w przepa��, to rzecz jasna, nie namawiam ci�, by� skaka�. W stosowaniu tej zasady nale�y zachowa� umiar. ZADANIE: Wybierz jakie� dzia�anie, kt�rego si� obawiasz i wypr�buj j na nim podany spos�b na l�k. Nie zwlekaj. Nie taki diabe� straszny, jak go maluj�. Gdy jeste� zdenerwowany, gdy si� boisz, to nie zwalczaj tych uczu� powtarzaniem sobie: �Nie b�j si�! Nie b�d� nie�mia�y! Opanuj si�! Nie denerwuj si�!", gdy� to pogarsza tylko sytuacj�. Twoje cia�o zareagowa�o ju� na sygna�y przes�ane przez m�zg napi�ciem mi�ni, przyspieszonym oddechem i przyspieszeniem t�tna. Je�li ju� jeste� zdenerwowany, to ten stan powiniene� zaakceptowa�. Powiedz sobie: Bracie (dziewczyno), ty si� boisz, jeste� zdenerwowany (-na), i we� powoli d�ugi, g��boki oddech. Staraj si� tak oddycha�, skoncentruj si� na oddychaniu, nawet wtedy, gdy ci to przychodzi z wielkim trudem. Oddychaj i obserwuj tw�j l�k czy zdenerwowanie. Sta� si� jego �wiadkiem. Nie identyfikuj si� z nim i nie pozw�l mu, �eby on identyfikowa� si� z tob�. M�w do siebie: �Je�li si� boj�, to si� boj�, trudno. Ale to nie pow�d, �eby zamyka� oczy na fakty. Chc� widzie� tak dobrze, jak widzia�em(-am), gdy nie by�o we mnie strachu. Mo�esz nawet przeprowadzi� �rozmow�" z l�kiem i zgodzi� si�, by przedstawi� ci najgorszy wariant wydarze�, kt�rych si� obawiasz. W ten spos�b �prze�yjesz" je w wyobra�ni i zaakceptujesz. Poprzez fakt akceptacji uwolnisz si� od przysz�o�ci nasyconej l�kiem, bo l�k tkwi w tobie. Nie w �wiecie zewn�trznym, tylko w�a�nie w tobie. Ty sam jeste� �r�d�em swojego l�ku. L�k nie zawsze zniknie, jak za dotkni�ciem czarodziejskiej r�d�ki, czasami tylko si� zmniejszy, ale w ka�dym przypadku poczujesz si� wzgl�dnie zrelaksowany, a twoje dzia�anie b�dzie efektywniejsze. ZADANIE: Postaraj si� rozpozna� swoj� obaw� i zastosowa� w stosunku do niej podan� terapi�, ii ROZDZIA� VII KONCENTRACJA Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Nareszcie zrozumiesz, co to jest koncentracja. � Poznasz klasyczne techniki umo�liwiaj�ce lepsz� koncentracj�. � Dowiesz si�, jakie zale�no�ci zachodz� pomi�dzy koncentracj� i rodzajem zadania. .� Zaczniesz si� lepiej koncentrowa�, zwi�kszaj�c stopie� zainteresowanie tym, co robisz. � B�dzie ci sprawia� przyjemno�� nagradzanie si� za dobr� koncentracj�. � Zapoznasz si� z dodatkowymi technikami koncentrowania si� � Brak koncentracji przestanie by� twoim problemem. KONCENTRACJA Do uwa�nych �wiat nale�y. Na pewno niejeden raz widzia�e� sprintera tkwi�cego w blokach startowych i �wyczekuj�cego" na wystrza� z pistoletu. Jego mi�nie, uszy, oczy, dos�ownie ca�e cia�o skupione jest na tym, aby idealnie wyj�� z bloku i najszybciej osi�gn�� cel, kt�rym jest meta odleg�a o 100 lub 200 m. Inny przyk�ad. M�wi si�, �e nic w przyrodzie nie ginie, tylko zmienia form�... albo w�a�ciciela. We�my pod uwag� krople wody, kapi�ce monotonnie na zbocze ska�y. Stanowi� one wr�cz wzorzec koncentracji, gdy� po d�u�szym czasie osi�gaj� sw�j cel � krusz� ska��. Oczywi�cie, nie bierz sobie tych kropli za wz�r, gdy� masz tw�rczy umys� i nie powiniene� post�powa� schematycznie. Dla ciebie o wiele lepszym wzorcem s� sprinterzy i w og�le sportowcy, kt�rzy koncentruj� si� na swoich celach: medalach, rekordach i wie�cach laurowych. ZAPAMI�TAJ: Koncentracja jest to zdolno�� skupienia si� na naszych dzia�aniach. Najwy�szy czas, aby� zapozna� si� z technikami u�atwiaj�cymi koncentracj� uwagi. Rozumiem, �e cz�sto nie stosujesz lek�w przepisanych ci przez lekarza i zdrowiejesz, ale zapewniam, �e lepsza koncentracja przyda ci si� w ka�dej sytuacji �yciowej. I nie b�dzie �adnych skutk�w ubocznych. Jedyny rezultat to szybsze osi�ganie cel�w, a o to ci przecie� chodzi. TECHNIKI U�ATWIAJ�CE KONCENTRACJ� KILKA PRAKTYCZNYCH RAD � STA�E MIEJSCE PRACY Wybierz okre�lone miejsce specjalnie przeznaczone do pracy. Mo�e to by� pok�j w twoim mieszkaniu, biblioteka, pok�j cichej nauki w akademiku, a wchodz�c w szczeg�y okre�lone biurko, st�, twoje ulubione krzes�o (foteli nie polecam). ZAPAMI�TAJ: W miejscu przeznaczonym na nauk� (przy biurku, stole) nie pisz list�w, nie s�uchaj muzyki, nie �nij na jawie i przede wszystkim nie zasypiaj. Je�li chcesz lub musisz wykona� te czynno�ci, przejd� do innego pomieszczenia, po�� si� na tapczanie, usi�d� przy stoliku. Oczywi�cie, zdaj� sobie spraw�, �e nie ka�dy mieszka w willi i w niejednym mieszkaniu trudno znale�� odizolowane miejsce do nauki. Ale biurko czy st�, kt�re b�d� stanowi� tw�j warsztat pracy, musz� si� znale��, a z domownikami, �eby ci nie przeszkadzali, musisz si� dogada�. Przy okazji b�dziesz m�g� �wiczy� sztuk� negocjowania. ZAPAMI�TAJ; Po pewnym czasie przekonasz si�, �e sta�e miejsce pracy b�dzie ci s�u�y� jako bodziec do efektywnej koncentracji. Gdy tam zasi�dziesz, tw�j m�zg odbierze sygna�: koncentracja. � W OKRE�LONYM CZASIE OKRE�LONE ZADANIE Ustal godziny przeznaczone na nauk� i staraj si� ich przestrzega�. Gdy zbli�a si� czas nauki, siadaj w miejscu pracy i otwieraj ksi��ki (oczywi�cie nie wszystkie naraz tylko te, z kt�rych w danej chwili si� uczysz). Czas nauki nie musi by� d�ugi, ale wa�ne, �eby by� zorganizowany w okre�lone bloki czasowe i efektywnie wykorzystany. Tw�j umys� � jak laser � powinien by� skoncentrowany na celu. � ODIZOLUJ SI� OD ZAK��CE� AUDIOWIZUALNYCH Wyeliminuj lub zredukuj zak��cenia w twoim miejscu pracy. Zak��ceniami nazywamy wszystko, co mo�e przyci�gn�� uwag�> zmniejszaj�c przez to koncentracj�. ZAPAMI�TAJ: Zdj�cia, kolorowe plakaty, przyci�gaj�ce wzrok foldery, je�li znajduj� si� w twoim miejscu pracy �' � utrudniaj� skupienie si�. R�wnie� okno w zasi�gu wzroku stanowi �r�d�o dekoncentracji. Je�li za� chodzi o radio czy telewizj�, to lepiej, gdy w czasie nauki s� wy��czone. Niekt�rzy z was lubi� uczy� si� przy muzyce, ale pami�tajcie, �e decybele to czynnik zak��caj�cy. KONCENTRACA A RODZAJ ZADANIA Stopie� koncentracji przy wykonywaniu danego zadania zale�y od rodzaju tego zadania i nast�puj�cych element�w: � czasu, jakim dysponujemy (im mniej czasu1, tym wi�ksza koncentracja), � zakresu odpowiedzialno�ci (pomy�l o odpowiedzialno�ci pilota prowadz�cego samolot pasa�erski), � rangi celu (wyobra� sobie, �e kopiesz r�w melioracyjny, a potem, �e wydobywasz ukryty przed wiekami skarb). Generalnie mo�na stwierdzi�, �e przy wykonywaniu aktywnych i odpowiedzialnych zada� twoje my�li w o wiele mniejszym stopniu w�druj� jak ob�oki po niebie ni� przy wykonywaniu zada� pasywnych, takich jak ogl�danie telewizji, s�uchanie muzyki czy czytanie ksi��ki. To, �e mo�esz nie koncentrowa� si� w czasie czytania, wynika z faktu, i� gdy u�niesz nad lektur�, nic strasznego si� nie stanie. ZAPAMI�TAJ: Wa�n� technik� poprawiania koncentracji jest zmuszenie siebie do zwi�kszenia stopnia zaanga�owania. Mo�esz tego dokona�, zmieniaj�c pasywn� form� zadania w bardziej aktywn�. Przyk�ady: � S�uchaj�c kogo�, zadawaj pytania. � Czytaj�c ksi��k�, podkre�laj najwa�niejsze fragmenty, r�b uwagi na marginesach. � M�wi�c, u�ywaj r�k, zmieniaj tonacje g�osu, stosuj inne �rodki ekspresji i wyrazu. Wi�cej praktycznych rad zwi�zanych ze s�uchaniem, czytaniem 1 �owieniem znajdziesz w tej ksi��ce w odr�bnych rozdzia�ach Po�wi�conych tym czynno�ciom. Nagradzaj siebie tylko za dobr� koncentracj�. Je�li przerywasz zaplanowan� wcze�niej nauk�, by obejrze� film, co� przek�si� czy pogada� z przyjaci�k�, to stosujesz fataln� zasad� nagradzania si� za brak koncentracji. Takie post�powanie przechodzi w nawyk i os�abia tw�j charakter. Jak tego unika�? To proste. Gdy chcesz czyta� uwa�nie i nic ci z tego nie wychodzi, postan�w sobie, �e we�miesz si� w gar�� i przeczytasz przynajmniej trzy strony z pe�n� koncentracj�. ZAPAMI�TAJ: Gdy trudno jest ci si� skoncentrowa�, przyrzeknij sobie, �e przeczytasz przynajmniej 3 strony z pe�n� , koncentracj�, a dopiero wtedy zrobisz przerw�. Zawsze staraj si� zako�czy� sesj� dobr� koncentracj�. Przyjrzyj si� sportowcom, jak finiszuj�; i ty na ko�cu wykrzesasz z siebie resztki si�. TECHNIKI NA KONCENTRACJ� v (Zaczerpni�te z ksi��ki: Richard Fenker i Rev Mullins �Stop Studying, Start Learning"). ZADANIE: Przed przyst�pieniem do czytania rzu� okiem na nazwy poszczeg�lnych technik i postaraj si� wywnioskowa�, o jakie pomys�y tu chodzi. Swoje idee zapisz w dzienniku, a po przeczytaniu tekstu z ksi��ki por�wnaj. Mo�e przy okazji wymy�lisz nowe, oryginalne techniki? Spr�buj. � KR�TKO, ALE S�ODKO O wiele lepiej mie� do czynienia z kr�tkim zadaniem, nad kt�rym jeste� w stanie w pe�ni si� skoncentrowa�, ni� z d�u�szym, w czasie kt�rego twoja koncentracja pulsuje niczym przyp�ywy i odp�ywy morza. ZADANIE: Postaraj si� zbada� twoje �przedzia�y koncentracji" dla r�norodnych czynno�ci zwi�zanych z uczeniem si�, jak na przyk�ad rozwi�zywanie zada� matematycznych, przyswajanie obcych s��wek, uczenie si� wiersza na pami��. Swoje �osi�gi" zanotuj w dzienniku. Terminem �przedzia� koncentracji" okre�lamy tutaj czas, w kt�rym jeste� w stanie w pe�ni skoncentrowa� si� na danym zadaniu, tj. czas, w kt�rym twoja uwaga nie w�druje poza ramy zadania. Przedzia� ten u r�nych os�b i przy r�nych czynno�ciach jest inny. Po ustaleniu swoich �przedzia��w czasowych" staraj si� ich przestrzega�. Oczywi�cie, gdy s� one bardzo kr�tkie, powiniene� poprzez stosowanie rad, kt�rych ci ju� dostarczy�em i tych, kt�re jeszcze znajdziesz w dalszej cz�ci tego rozdzia�u, d��y� do tego, by je wyd�u�y�. Gdy spostrze�esz, �e przed up�yni�ciem w�a�ciwego czasu twoja uwaga zaczyna �w�drowa�", pozw�l jej na to, lecz nie ko�cz sesji. Zrelaksuj si� i po kilku minutach powr�� do nauki. Gdy ta praktyka przerodzi si� w nawyk, przekonasz si�, �e coraz rzadziej b�dziesz musia� relaksowa� si� w trakcie uczenia, a i twoje �przedzia�y koncentracji" wyd�u�� si�. ZAPAMI�TAJ: Staraj si� utrzyma� uwag� do ko�ca �przedzia�u koncentracji", a gdy masz z tym trudno�ci, zrelaksuj si� i doko�cz sesj�. Przy stosowaniu tej techniki istotne jest, aby �przedzia� koncentracji" by� naprawd� okresem napi�tej uwagi. Nie wliczaj do niego czasu, gdy siedzisz w miejscu pracy i przez 5 lub 10 minut wiercisz si� przymierzaj�c do zadania. To tak, jakby do czasu biegu na okre�lonym dystansie wliczano czas rozgrzewki. Ponadto, gdy zauwa�ysz, �e przestajesz si� koncentrowa�, nie traktuj tego jako dzwonka na przerw� czy, jak kto woli, na bujanie w ob�okach. To jedynie sygna�, by szybko powr�ci� do stanu wzmo�onej uwagi. Im szybciej powr�cisz do tego stanu, tym �atwiej go utrzymasz i jednocze�nie b�dziesz pracowa� nad w�asn� samodyscyplin�. � JEDZ WARZYWA PRZED DESEREM Zgodnie z t� technik�, gdy czujesz, �e twoja koncentracja zaczyna si� obni�a�, postaw przed sob� cel, �e przeczytasz jeszcze dwie strony. A gdy go osi�gniesz, zr�b przerw�, ale nie wcze�niej. Istotne w tej � technice jest to, �eby stopniowo zwi�ksza� zadanie do wykonania po r za�amaniu si� koncentracji, na przyk�ad liczb� stron do przeczytania. "� W ten spos�b stopniowo b�dziesz poprawia� swoj� koncentracj� i twoja nauka b�dzie efektywniejsza. Ponadto, widz�c przed sob� �finisz", zdob�dziesz si� na dodatkowy wysi�ek i przeczytasz tekst w miar� szybko, uwa�nie i z dobrym zapami�taniem. ZAPAMI�TAJ: Przed nie zaplanowan� przerw� wyznacz sobie zadanie i stopniowo je zwi�kszaj (np. liczb� stron do przeczytania, s��wek do nauczenia si�), zanim pozwolisz sobie na odpoczynek. Podstawowa r�nica pomi�dzy technikami �kr�tko, ale s�odko" 1 �zjedz warzywa przed deserem" polega na tym, �e pierwsza odnosi si� do czasu i ma za zadanie pom�c w realizacji wcze�niej ustalonego �przedzia�u koncentracji", natomiast druga do wielko�ci zadania, kt�re stopniowo powiniene� zwi�ksza�. Ta druga jest wi�c odpowiednia dla os�b bardziej zaawansowanych w �wiczeniu koncentracji lub bardziej zdyscyplinowanych. Wybierz t�, kt�ra ci odpowiada. � NIE SIED� SZTYWNO, ZR�B CO� Spo�r�d dotychczas wymienionych metod ta jest naj�atwiejsza do zastosowania. Obni�enie si� koncentracji wynika cz�sto z faktu, �e wykonujesz czynno��, kt�ra w zbyt ma�ym stopniu ci� absorbuje. Czytanie czy uczenie si� wiersza anga�uje jedynie oczy, usta, czasem r�ce i mo�e to by� zbyt ma�o, aby tw�j umys� pozostawa� w stanie koncentracji. Co nale�y wtedy zrobi�? Przestawi� si� z uczenia pasywnego na aktywne. Przypomnij sobie, ile razy siedzia�e� nad ksi��k� w stanie ot�pienia i nic nie robi�e�, by to zmieni�, a czas sobie p�yn��. Gdy przy�apiesz si� na takim marnotrawstwie, nie zwlekaj i wydaj sobie rozkaz (bez stawania na baczno��, chocia� kto wie, mo�e ta czynno�� pobudzi�aby twoje cia�o do dzia�ania), aby: � podkre�la� istotne zdania, wyrazy, � zaznacza� fragmenty tekstu, � pisa� na marginesach, v � tworzy� skojarzenia wyobra�eniowe, � komentowa� ustnie, � parafrazowa� konkluzje zawarte w tek�cie, � pos�ugiwa� si� technikami mnemonicznymi, � tworzy� mapy my�lowe, � formu�owa� pytania do zagadnie�, kt�re trudno ci zrozumie�, � wyobra�a� sobie, �e t�umaczysz koledze tre�ci zawarte w czytanym materiale, � zabawi� si� w aktora i recytowa� to, co czytasz. ZADANIE: Wymy�l r�ne inne dzia�ania, kt�re radykalnie uaktywni� twoje uczenie si�. Zapisz je w dzienniku i oczywi�cie... stosuj. � TRAWA JEST BARDZIEJ ZIELONA Powodem obni�enia si� twojej koncentracji mo�e by� znudzenie, przesycenie tematem, kt�rym si� zajmujesz, lub ch�� robienia w danym dniu czego� innego. Wy�ej wymieniona technika sprowadza si� do tego, �e przestajesz si� zajmowa� danym zadaniem i zabierasz si� do innego, bardziej aktywizuj�cego umys� i cia�o. I tak na przyk�ad, gdy czujesz, �e masz ju� dosy� historii, bierzesz si� do rozwi�zywania zada� z matematyki. Jednak zachowaj umiar. Nie zmieniaj dzia�a� co 5 czy 10 minut, bo nawet Teleexpress trwa d�u�ej. W tej sytuacji optymalny czas koncentracji to 30 minut, ale gdy nie jeste� w stanie koncentrowa� si� na okre�lonym zadaniu tak d�ugo, postaraj si� wytrwa� przynajmniej 20 minut. ZAPAMI�TAJ: Gdy jeste� znudzony lub znu�ony zadaniem, kt�re wykonujesz, zacznij si� uczy� czego� innego, bardziej aktywizuj�cego tw�j umys� i cia�o. DODATKOWE �WICZENIA NA KONCENTRACJ� 1. Przed przyst�pieniem do nauki lub gdy czujesz, �e masz k�opoty z koncentracj�, wykonaj nast�puj�ce �wiczenia oparte na technikach relaksacyjnych: Po�� si� lub usi�d�, zamknij oczy i koncentruj si� na oddychaniu, pozwalaj�c aby natr�tne my�li, troski, zmartwienia stopniowo odp�ywa�y. Wdech i wydech, wdech i wydech... Gdy czujesz, �e jeste� uspokojony i zrelaksowany, rozpocznij swoj� sesj� uczenia si�. 2. Gdy jeste� osob� nadpobudliw�, wykonaj kilka �wicze� fizycznych, aby stonowa� swoj� energi�. 3. Wybierz sobie na �cianie (lub narysuj na kartce i powie� na \ �cianie) wyra�ny punkt. Usi�d� przed �cian� w odleg�o�ci oko�o ) l metra, tak aby� musia� podnie�� wzrok (nie g�ow�) o oko�o 20-40 stopni i obserwuj punkt. Pozw�l twojemu cia�u i twoim oczom, aby si� rozlu�ni�y. Skoncentruj uwag� na punkcie, tak jakby nic poza nim nie by�o na �wiecie. Wpatruj si� w punkt tak d�ugo, a� poczujesz si� zm�czony. Wtedy natychmiast przerwij. Ka�dego nast�pnego dnia staraj si� przed�u�y� �wiczenie o jedn� minut�, a� dojdziesz do 20 minut. 4. Na wysoko�ci oczu, oko�o l metra przed sob�, ustaw zapalon� �wiec�. Dalej post�puj jak w poprzednim �wiczeniu. Pami�taj, aby �wiczy� w pomieszczeniu, w kt�rym nikt ci nie przeszkadza i do kt�rego nikt w czasie �wiczenia nie b�dzie wchodzi�. �wicz raz dziennie. 5. Stosuj nast�puj�ce afirmacje: � Koncentracja na tym, co robi�, sprawia mi przyjemno��. � Kiedy tylko chc�, potrafi� si� skoncentrowa�. � Koncentrowanie si� na tym, co robi�, stanowi moj� mocn� stron�. � Jestem w stanie utrzyma� koncentracj� przez d�ugi czas. ZADANIE: Wymy�l inne afirmacje pomagaj�ce poprawi� koncentracj� ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem twoich s�abych punkt�w (np. gdy masz k�opoty z koncentrowaniem si� podczas uczenia si� okre�lonego przedmiotu). I oczywi�cie stosuj te, kt�re ci zaproponowa�em. ROZDZIA� VIII MY�LENIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� Przekonasz si�, �e bardziej op�aca si� rozumie� poszczeg�lne koncepcje, ni� je zapami�tywa�. Poznasz strategie u�atwiaj�ce rozumienie czytanego materia�u, Zaczniesz metodycznie rozwi�zywa� problemy. Dowiesz si�, co to jest my�lenie wizualne i w czym ci ono mo�e i pomoc. Zapoznasz si� z zestawem �wicze� wizualizacyjnych i przekonasz, i �e warto je wykonywa�. MY�LENIE My�l�, wi�c rozumiem. Ka�dego dnia �produkujemy", �wiadomie czy nie�wiadomie, tysi�ce my�li. Wi�kszo�� z nich nie zostaje �uciele�niona", czyli zamieniona w okre�lone dzia�ania. Nie znaczy to jednak, �e s� one zb�dne, i �e swobodnie mogliby�my si� bez nich oby�. Nasz m�zg, stanowi�cy najbardziej genialne �urz�dzenie" w uk�adzie s�onecznym (i nie tylko), aby m�c sprawnie funkcjonowa�, musi by� u�ywany. Z tego powodu wiele proces�w my�lowych przebiega nie tylko w stanie czuwania (gdy nie �pimy), ale i w czasie snu (marzenia senne). Jest to jedna strona medalu. Jest i druga � o wiele dla nas wa�niejsza. My�lenie pozwala nam gromadzi� informacje (wsp�pracuj�c w tym zakresie z pami�ci�), podejmowa� decyzje, wyci�ga� wnioski, analizowa�, rozwi�zywa� problemy, wyznacza� sobie cele i umie� si� znale�� w nowych sytuacjach. Nie jest to pe�ny rejestr wszystkich czynno�ci, kt�re wykonujemy dzi�ki my�leniu, ale w zupe�no�ci wystarczaj�cy. Sporz�dzenie kompletnego wykazu zaj�oby nam du�o czasu i ostatecznie sprowadzi�oby nas na manowce: zaprzeczy�oby idei, kt�r� propaguj� na �amach tej ksi��ki �od og�u do szczeg�u". �atwo bowiem pogubi� si� w szczeg�ach i straci� z pola widzenia og�lny sens i w�tek. A niestety, z tak� sytuacj� w trakcie uczenia si� czy studiowania cz�sto mamy do czynienia. Zapami�tanie dziesi�tk�w dat, definicji czy praw, a nawet dowod�w z analizy matematycznej odbywa si� niestety, w spos�b wyrwany z kontekstu i sprowadza (niestety po raz kolejny) do wkuwania. W rozdziale �Pami�tanie" sporo miejsca po�wi�ci�em por�wnaniu pami�tania materia�u przyswojonego ze zrozumieniem i zapami�tanego metod� wkuwania. Jednak rozumienie powinno stanowi� najwa�niejsz� umiej�tno�� ucznia, studenta i ka�dej istoty pragn�cej prowadzi� �ycie celowe i �wiadome. Dlaczego napisa�em powinno? Bo wielu z nas nie rozumie do ko�ca tego, czego si� uczy. Rozumienie stanowi fundament procesu uczenia si� czy studiowania, a tak�e ka�dej innej dzia�alno�ci. Kluczem do �ycia pe�nego sukces�w jest zdolno�� do rozumienia w�asnych do�wiadcze�, niezale�nie od tego, czy ich �r�d�em s� ksi��ki, (tak�e prasa, radio i telewizja), ludzie (relacje, w jakie z nimi wchodzisz) czy jakiekolwiek sytuacje, z jakimi masz na co dzie� co czynienia. Je�li rozumiesz ide� to: � prawdopodobnie j� zapami�tasz, poniewa� zrozumienie pozwala na powi�zanie jej z wiedz�, kt�r� uprzednio zdoby�e�; � jeste� w stanie umie�ci� j� w szerokim kontek�cie, co oznacza, �e bez trudu zastosujesz j� w innych sytuacjach ni� ta, kt�r� zaprezentowano w czasie lekcji czy wyk�adu. Wielu z was nie lubi matematyki czy fizyki, a wynika to g��wnie z faktu, �e wymienione przedmioty bazuj� na �trudnych" koncepcjach, kt�re wszak�e przestaj� by� trudne, je�li si� je... zrozumie. I tu ma�a dygresja. System kszta�cenia stosowany w szko�ach i na uczelniach wymaga przede wszystkim pami�tania. Je�li jeste� studentem, przyznaj si� z r�k� na sercu, ile pami�tasz z danego materia�u po dw�ch czy trzech tygodniach od egzaminu. Ma�o! W efekcie takiego kszta�cenia wyrobi�e� sobie strategie uczenia si� przez zapami�tywanie. A gdy przychodzi do rzeczywistej weryfikacji stopnia przyswojenia danej wiedzy, zaczynaj� si� problemy. MY�LENIE ROZSZERZA HORYZONTY Ka�dy z nas ma okre�lony horyzont my�lowy, w ramach kt�rego interpretuje, klasyfikuje i rozumie otaczaj�cy go �wiat. Zrozumienie nowych koncepcji czy idei cz�sto sprawia, �e horyzont my�lowy ulega poszerzeniu lub innej przemianie. Je�li np. w czasie lekcji j�zyka obcego nauczyciel poleci napisa� drobne scenki, a potem odegra� je, to tw�j horyzont my�lowy ulegnie wzbogaceniu o nowe metody nauki j�zyk�w obcych, odmienne od �tradycyjnych" (czytanie i pisanie), a jednocze�nie rozszerzy si�, bowiem u�wiadomisz sobie g��wny cel nauki j�zyk�w � umiej�tno�� naturalnego, tj. ustnego, komunikowania si�. MY�LENIE POZWALA UOG�LNIA� Rozumienie jest ci�g�ym procesem generalizowania. Na pocz�tku tworzysz w�ski horyzont my�lowy do rozumienia �wiata, a nast�pnie rozszerzasz go w wyniku nap�ywaj�cych nowych informacji. Gdy kto� z Afryki znajdzie si� po raz pierwszy w kraju, w kt�rym pada �nieg, zamarzaj� rzeki i jeziora, to wyci�gnie wniosek, �e woda wyst�puje w przyrodzie nie tylko w stanie ciek�ym (jak do tego by� przyzwyczajony), ale r�wnie� i w stanie sta�ym. MY�LENIE ORGANIZUJE Rozumienie umo�liwia organizowanie nowo nabytych informacji. Staj� si� one elementami og�lnej wiedzy, powi�zanymi coraz bardziej skomplikowan� sieci� wzajemnych relacji. Staj� si� te� baz� dla nowych idei, inspiruj� nowe procesy my�lenia. MY�LENIE A UCZENIE KONCEPCYJNE Koncepcja stanowi zasad�, kt�ra znajduje zastosowanie w wielu sytuacjach. Z regu�y koncepcje prezentowane s� w szczeg�lnym kontek�cie z kilkoma szczeg�owymi przyk�adami. Zadaniem ucz�cego si� jest wydedukowa� zasad� z tych kilku przyk�ad�w, a nast�pnie samodzielnie rozszerzy� jej zastosowanie do nowych i r�nych sytuacji. Koncepcji mo�esz si� uczy� na dw�ch poziomach. Mo�esz zapami�ta� definicje wraz z przyk�adami i mie� cich� nadziej�, �e pytania na klas�wce, kolokwium czy egzaminie ustnym b�d� dos�ownie wynika�y z przyk�ad�w lub sprowadza�y si� do przedstawienia (skopiowania) jednego z nich. Jest to pami�ciowa koncepcja uczenia si�, kt�ra nie ma nic wsp�lnego z uczeniem koncepcyjnym. Drugi poziom uczenia si� nowej zasady wymaga zrozumienia. Rozumiesz znaczenie koncepcji w tym sensie, �e dostrzegasz: � dlaczego ona �dzia�a" w podanych przyk�adach, � jak j� zastosowa� w nowych sytuacjach. Im lepiej zrozumia�e� koncepcj�, tym swobodniej mo�esz j� rozszerza� poza podane (przez nauczyciela) przyk�ady do rozwi�zywania r�nych problem�w. ZAPAMI�TAJ: Je�li nauczyciel czy wyk�adowca wymagaj� tylko zapami�tania koncepcji, id� o krok dalej i postaraj si� j� zrozumie�. STRATEGIE SPRZYJAJ�CE UCZENIU SI� ZE ZROZUMIENIEM Podstawow� cech� strategii sprzyjaj�cych zrozumieniu jest aktywno��. Strategie, o kt�rych m�wimy, s� metodami zapewniaj�cymi, �e tw�j umys� jest aktywnie zaanga�owany w proces uczenia, co znaczy, �e ty rzeczywi�cie pragniesz przyswoi� sobie materia�, a nie wyst�pujesz w roli obserwatora. ZAPAMI�TAJ: �eby zrozumie� koncepcj�, musisz by� aktywny, tj, musisz pragn�� j� zrozumie�. Co to jest my�lenie? My�lenie to z�o�ona dzia�alno�� realizowania przez umys�, polegaj�ca na ci�g�ym gromadzeniu, interpretowaniu, kojarzeniu nowych informacji z ju� zgromadzonymi, tworzeniu i rozszerzaniu kategorii, generalizowaniu i stosowanie tego, czego si� nauczy�e�, do nowych sytuacji. WYBRANE STRATEGIE (Wed�ug �Stop Studying, Start Learning" � Richard Fenker i Rev Mullins) STRATEGIA NR 1: PARAFRAZUJ Parafrazowanie jest to proces �opowiadania w�asnymi s�owami" o tym, co us�ysza�e� lub przeczyta�e�. Nierozs�dnie by�oby parafrazowa� wszystko, czego si� uczysz. Jest to szczeg�lnie przydatne, gdy nie jeste� pewien, �e rozumiesz to, co czytasz. Je�li przeredagujesz nowe idee czy koncepcje, pos�uguj�c si� znan� terminologi�, �atwiej ci b�dzie je zrozumie� i zapami�ta�. W twoich pierwszych pr�bach parafrazowania j�zyk powinien by� prosty i naturalny. Dzi�ki temu tre�� parafrazy b�dzie kojarzona przez tw�j umys� z wiedz�, kt�r� ju� masz. Gdy twoje rozumienie nowych idei si� poprawi, to automatycznie parafrazowanie stanie si� bardziej z�o�one. Wiele termin�w i koncepcji, kt�re na pocz�tku wydawa�y ci si� bardzo trudne, uznasz z czasem za proste i naturalne. Parafrazowanie jest sposobem na sprawdzenie, czy dobrze zrozumia�e� nowy materia�. Je�li naprawd� zrozumia�e�, parafrazowanie b�dzie dla ciebie �atwe. Je�li natomiast zrozumienie jest cz�ciowe i opiera si� na obcej ci terminologii, to parafrazowanie b�dzie przeszkod� nie do pokonania. ZADANIE: Przeredaguj swoimi s�owami nast�puj�ce zdanie: �Sprz�enia zwrotne s� podstaw� interakcji zachodz�cych pomi�dzy homo sapiens i otoczeniem". STRATEGIA NR 2: PYTANIE � ODPOWIED� Jest ona prosta. Sprowadza si� do tego, �e formu�ujesz pytania do materia�u, kt�rego si� uczysz, a nast�pnie pr�bujesz na nie odpowiedzie�, nie zagl�daj�c do tekstu. �eby sprawnie stosowa� t� strategi�, musisz by� w stanie dobrze formu�owa� pytania. W przeciwnym wypadku powiniene� najpierw wy�wiczy� t� umiej�tno��. Strategia �pytanie � odpowied�" u�atwia zrozumienie czytanego tekstu, poniewa� stanowi aktualny proces, w czasie kt�rego kierujesz swoj� uwag� na wa�ne punkty materia�u. Je�li nauczysz si� zadawa� sobie samemu znacz�ce pytania dotycz�ce przyswajanego materia�u, to z r�wnie dobrym skutkiem mo�esz stosowa� t� metod� w trakcie lekcji czy na �wiczeniach. �atwiej te� b�dzie ci przewidzie� pytania, kt�re mo�e zada� nauczyciel. Pomo�e ci to zorientowa� si�, kt�re cz�ci materia�u rozumiesz, a kt�rych nie. Zadawanie pyta� jest u�ytecznym �wiczeniem zar�wno w przypadku, gdy jeste� w stanie na nie odpowiedzie�, jak te� wtedy, gdy nie jeste�. Drugi przypadek informuje, �e potrzebujesz dodatkowej nauki i okre�la, w kt�rym miejscu materia�u potrzebna ci pomoc. Stwierdzisz te�, �e proces formu�owania pyta� bardzo ci u�atwi zrozumienie materia�u. STRATEGIA NR 3: B�D� NAUCZYCIELEM Ta metoda odznacza si� cechami dw�ch pierwszych. Wyobra� sobie, �e mniej zdolnemu przyjacielowi masz wyja�ni� zagadnienia, kt�rych si� uczysz. Twoje wyja�nienia powinny by� jasne i wyra�one prostym j�zykiem. Je�li jeste� niepewny, czy w�a�ciwie zrozumia�e� niekt�re partie materia�u, to zapewne tw�j wyimaginowany przyjaciel te� b�dzie mia� k�opoty z ich zrozumieniem, i tam w�a�nie zada ci najwi�cej pyta�. Je�li natrafisz na pytania, na kt�re nie jeste� w stanie odpowiedzie� jasno, to skorzystaj z pomocy nauczyciela czy kole�anki. STRATEGIA NR 4: ZR�B TO SAM Znajduje ona szczeg�lne zastosowanie podczas uczenia si� materia�u z fizyki, chemii czy biologii. Stosuj�c j�, mo�esz np. przetestowa� w wannie prawo Archimedesa. �atwo je zrozumiesz i nie�atwo... zapomnisz. MY�LENIE WIZUALNE (Na podstawie ksi��ki: �Stop Studying, Start Learning" � Richard Fenker i Rev Mullins). My�lenie wizualne, jak zaznaczy�em w rozdziale �Co dwie p�kule, to nie jedna", stanowi umiej�tno�� realizowan� przy u�yciu prawej p�kuli m�zgowej. Odpowiednio wy�wiczone, mo�e by� drog� do poprawy: , � pami�ci, rozwi�zywania problem�w, umiej�tno�ci rozumienia kreatywno�ci, samooceny, samokontroli. ZADANIE: Zastan�w si�, kt�re z podanych wy�ej umiej�tno�ci chcesz poprawi�. W ten spos�b zmobilizujesz siebie do �wicze� w my�leniu wizualnym. W dzienniku zapisz intencj� poprawy, wyszczeg�lniaj�c te umiej�tno�ci. Czytaj t� intencj� (najlepiej na g�os) rano i wieczorem. My�lenie wizualne to my�lenie za pomoc� obraz�w lub wyobra�e� zamiast s��w. ELEMENTY MY�LENIA WIZUALNEGO � �Widzenie", polegaj�ce na w�a�ciwym wizualnym odbiorze �wiata. � �Wyobra�anie sobie", czyli tworzenie obraz�w umys�owych. � �Rysowanie", czyli prezentowanie tych idei w umy�le w jaki� spos�b. Umiej�tno�ci te w szko�ach nie s� rozwijane, gdy� nauczanie ma charakter werbalno- analityczny i sprowadza si� do czytania, pisania, m�wienia i matematycznego wnioskowania. Jeszcze nie wszystko stracone. Mo�esz rozwin�� te umiej�tno�ci poprzez dok�adne prze-'' studiowanie tego rozdzia�u, a przede wszystkim poprzez wykonywanie j zawartych w nim �wicze�. MY�LENIE WIZUALNE A PERCEPCJA (ODBI�R) Prawie ka�da dzia�alno�� do pewnego stopnia zawiera w sobie my�lenie wizualne, na przyk�ad chodzenie, jazda samochodem, czytanie, pisanie itp. M�wi�c inaczej, ka�da czynno�� zawieraj�ca wizualn� percepcj� zawiera wizualne my�lenie. Ale jest te� wiele innych form my�lenia wizualnego. Nale�� do nich mi�dzy innymi pami�ciowe obrazy z przesz�o�ci, kt�re wyobra�asz sobie w twoim umy�le. ZADANIE: Przypomnij sobie poprzez wyobra�enie twoje pi�te urodziny. Gdy masz z tym trudno�ci, to wr�� do �wiczenia p�niej, gdy wy�wiczysz ju� swoje my�lenie wizualne. Innym przyk�adem my�lenia wizualnego nie zwi�zanego z percepcj� jest snucie marze� na jawie, zwane te� bujaniem w ob�okach lub fantazjowaniem. Fantazjowanie mo�e dotyczy� marze�, �ycze�, rozwi�zywania problem�w, tw�rczo�ci, itp. Jego akcja mo�e si� toczy� w przesz�o�ci, tera�niejszo�ci i przysz�o�ci. Bujanie w ob�okach stanowi jedn� z wa�niejszych przyczyn kiepskiej koncentracji, a co za tym idzie o wiele mniej efektywnego uczenia si�. Zatem proponuj�: Zamiast fantazjowa�, naucz si� my�le� wizualnie. Czynno�ci, przy kt�rych my�lenie wizualne jest bardzo pomocne: � Zapami�tywanie. Wizualizuj�c materia�, kt�ry pragniesz zapami�ta�, wp�ywasz na powstawanie po��cze�, kt�re przenosz� informacje z pami�ci kr�tkoterminowej do d�ugo terminowej. Pami�tanie materia�u przyswojonego zar�wno poprzez zrozumienie, jak i metod� wkuwania mo�na bardzo poprawi� dzi�ki zastosowaniu wizualizacji. Nie tylko, �e przyspiesza ona proces zapami�tywania nowych tre�ci, ale te� pomaga przypomina� je sobie, dostarczaj�c dodatkowych �tras", umo�liwiaj�cych dotarcie do zmagazynowanych informacji. � Rozwi�zywanie problem�w i rozumienie. Przy omawianiu tych zagadnie� zaznaczy�em, �e istotnym dla nich czynnikiem jest czas. Potrzebujemy go, aby zmieni� lub rozszerzy� nasz pogl�d na �wiat poprzez do��czenie nowych informacji, zestawi� fakty, aby stworzy� najlepsze warunki do rozwi�zania problemu. Wizualizacja bardzo przyspiesza te procesy, umo�liwiaj�ce widzenie wszystkich sk�adnik�w nowych sytuacji i problemu r�wnocze�nie. � Dzia�ania kreatywne. Wyobra�nia jest kategori� cz�sto wspominan� przy opisywaniu proces�w my�lowych, na kt�rych opiera si� praca tw�rcza. Tworzenie to w du�ej mierze proces wizualny, zawieraj�cy bie��ce wyobra�enia, bujanie w ob�okach, sny lub wspomnienia. Wi�kszo�� metod pozytywnego wp�ywania na zdolno�ci tw�rcze bazuje na wprowadzaniu danej osoby w nastr�j pozwalaj�cy na spontaniczn� wizualizacj� lub przep�yw wewn�trznych wyobra�e�. Dlatego, gdy poprawisz swoj� umiej�tno�� wizualnego my�lenia, to zwi�kszysz sw�j potencja� tw�rczy. � Samokontrola. Wyobra�enia, kt�re tworzymy o sobie samych, wp�ywaj� na to, jak my�limy, zachowujemy si� i czujemy w �wiecie rzeczywistym. Dzi�ki temu � je�li wyrobimy w sobie umiej�tno�� kontrolowania wewn�trznych zak��ce� i widzenia siebie w pozytywnym �wietle � nasze relacje z lud�mi i generalnie ze �wiatem radykalnie si� poprawi�. Jak�e prawdziwe jest stwierdzenie: �Jeste� tym, kim my�lisz, �e jeste�". Ja za� proponuj� swobodn� parafraz� znanego porzekad�a: �Jak si� widzisz (wizualizujesz), tak si� z �ycia cieszysz". CZYNNO�CI PRZED ROZPOCZ�CIEM WIZUALIZACJI 1. Znajd� odosobnione, spokojnie miejsce, w kt�rym nikt i nic nie b�dzie ci przeszkadza�. 2. Wprowad� si� w stan relaksu, wykorzystuj�c �wiczenia relaksacyjne z rozdzia�u �Denerwowanie si�". Je�li chcesz wzm�c efekt, zastosuj te� �wiczenia z rozdzia�u �Co dwie p�kule, to nie jedna". 3. Gdy jeste� ju� zrelaksowany, skoncentruj si� na obrazach, kt�re maj� stanowi� tre�� �wicze� wizualizacyjnych (b�d� podane w dalszej cz�ci tego rozdzia�u). Je�li pojawia si� jaka� natarczywa my�l, to pozw�l jej �dryfowa�" lub �odp�yn��". Nie skupiaj na niej swojej uwagi, to szybko zniknie. 4. Zauwa�aj (i utwierdzaj si� wewn�trznie w tym prze�wiadczeniu), �e wizualizowane obrazy staj� si� coraz bardziej wyraziste i �ywe, co dowodzi, �e twoja zdolno�� do koncentrowania si� jest coraz doskonalsza. 5. Pami�taj, �e wizualizacja to proces, w kt�rym nie ma miejsca na twoje dialogi wewn�trzne. Na pocz�tku �wicze� wizualizacyjnych b�d� one stanowi� do�� du�� przeszkod�. Negatywne my�li na temat samego siebie oraz jako�ci wizualizowanych obraz�w s� bardzo destruktywne. Je�li piskliwy, natr�tny g�osik stale b�dzie ci� przekonywa�, �e nie jeste� dobry w tym, co robisz lub �e wyobra�ane przez ciebie obrazy s� bardzo niewyra�ne, to powiniene� go zlekcewa�y� i najnormalniej w �wiecie skierowa� swoj� uwag� z powrotem na wyobra�enie. �WICZENIA WIZUALIZACYJNE 1. Zacznij od wizualizowania kolor�w. Nape�nij sw�j umys� kolorem niebieskim, zielonym, czerwonym czy jakimkolwiek innym, jaki wybierzesz. Skoncentruj w pe�ni swoj� �wiadomo�� na widzeniu kolor�w wyra�nych i czystych. Je�li kolory tworzone przez tw�j umys� wydaj� ci si� by� niewyra�ne (najprawdopodobniej na pocz�tku tak b�dzie), to koncentruj si� na cechach r�ni�cych kolory mi�dzy sob�, np. na tym, jak zielony r�ni si� od ��tego. Koncentruj si� na r�nicy, zg��biaj j� i w ten spos�b kolory b�d� stawa� si� coraz bardziej wyra�ne. 2. Nast�pnie spr�buj wyobra�a� sobie znane ci geometryczne kszta�ty, takie jak okr�g, kwadrat czy tr�jk�t. Na pocz�tku narysuj jeden z tych kszta�t�w na kartce (najlepiej z bloku rysunkowego) i umie�� go przed sob� na poziomie oczu. Pozw�l twojemu �wewn�trznemu oku" analizowa� ka�d� cz�� figury w detalach, jej wielko��, kszta�t czy kolor. Wizualizuj obiekt obracaj�cy si�. Nie popadaj w przygn�bienie, je�li b�dziesz mie� k�opoty z wykonaniem tego �wiczenia i nie wyci�gaj pochopnych wniosk�w. Niekt�rym ludziom przychodzi o wiele trudniej wyobra�a� sobie abstrakcyjne kszta�ty ni� konkretne obiekty czy twarze. Zapewne ty w�a�nie do nich nale�ysz. 3. Kolejny krok to wyobra�anie sobie znanych ci obiekt�w tr�jwymiarowych, takich jak krzes�o, pi�ka, pomidor, o��wek, szklanka. Umie�� przedmiot w niedalekiej odleg�o�ci przed sob� i zrelaksuj si�. Nast�pnie obserwuj go, potem zamknij oczy i staraj si� go wizualizowa�. W czasie tego �wiczenia studiuj przedmiot w szczeg�ach i staraj si� do��cza� je do twojego umys�owego obrazu. Nast�pnie zrelaksuj si� jeszcze bardziej i pozw�l umys�owi wykreowa� obraz przedmiotu bez krytycznych uwag ze strony wewn�trznego g�osu. 4. Wizualizuj znane ci osoby lub zwierz�ta. Koncentruj si� na twarzy, studiuj dok�adnie ka�dy szczeg�. Nast�pnie pozw�l twojej wyobra�ni na zmian� perspektywy. Patrz wewn�trznym wzrokiem z daleka, a potem z bliska. Ogl�daj twarz z prawej strony, z lewej strony i na koniec z ty�u. Mo�esz wyci�gn�� wniosek, �e wizualizowanie nie podlega prawom fizycznym. Mo�esz przybli�y� obiekt lub porusza� si� wok� niego (siedz�c, rzecz jasna, w miejscu). 5. Nast�pnie wizualizuj znany ci dom czy budynek, wyobra�aj sobie, �e otwierasz drzwi i wchodzisz do �rodka. Studiuj pod�og� przed tob�, to, co znajduje si� na �cianach. Pozw�l twojemu �wewn�trznemu oku" na przemieszczanie si� z pokoju do pokoju i rejestrowanie mebli, kolor�w, okien, obraz�w wisz�cych na �cianach i innych szczeg��w. Nast�pnie wyjd� z budynku i badaj jego otoczenie tak samo jak wcze�niej, wychwytuj�c szczeg�y. 6. Teraz wizualizuj dyni�. Jasnopomara�czow� dyni� z zielon� �odyg�. Wyobra� sobie, �e ta dynia unosi si� przed tob�, powoli do sufitu. Pozw�l jej opa�� do poziomu twoich oczu i obserwuj, jak obraca si� szybciej i szybciej. Nagle zatrzymuje si� i zaczyna si� robi� mniejsza i mniejsza, a� osi�ga wielko�� jab�ka. Potem zmienia kolor i staje si� jasnoniebieska, nast�pnie zielona, a� w ko�cu z powrotem pomara�czowa. 7. Wyobra� sobie siebie samego le��cego wygodnie na ��ku. Dokonaj w umy�le przegl�du twojego pokoju, przygl�daj si� znanym ci przedmiotom i meblom. Nast�pnie powt�rz ten przegl�d, ale tym razem w wyobra�ni. Poruszaj si� po pokoju, przygl�daj�c si� z bliska przedmiotom, meblom, oknom i drzwiom. Potem popatrz na okno i odczuj (w wyobra�ni oczywi�cie), jak powoli i delikatnie lecisz w jego kierunku i w ko�cu wylatujesz na zewn�trz. Odczuwaj, jak szybujesz w powietrzu coraz wy�ej i wy�ej, a� znajdziesz si� ponad okolic�, w kt�rej mieszkasz. Obserwuj z tej perspektywy ulice, domy i drzewa. Nast�pnie zacznij �agodnie i powoli szybowa� z powrotem na ziemi�. Wyl�duj delikatnie na swoich stopach. 8. Teraz wizualizuj bardzo szczeg�lne dla ciebie miejsce, na przyk�ad takie, gdzie najch�tniej sp�dzasz wakacje, albo takie, kt�re bardzo chcesz odwiedzi�. Mo�e to by� miejsce wykreowane przez twoj� wyobra�ni�. Powinno ono by� ciche i spokojne. Ty znajdujesz si� w tym mi�ym dla ciebie otoczeniu i czujesz si� bardzo dobrze. Obserwuj kolory, kszta�ty i inne cechy tego miejsca. Je�li znajdujesz si� w �rodowisku przyrodniczym, to odczuwaj ciep�o promieni s�onecznych i lekki podmuch wiatru. Wychwytuj zapachy i odg�osy. Mo�esz zapragn�� odwiedza� to miejsce wiele razy p�niej, w przysz�o�ci. Wizualizuj siebie przybywaj�cego tam, aby wypocz��, rozwi�za� problem lub wykona� jakie� �wiczenie. 9. Wyobra� sobie, �e w twoim szczeg�lnym miejscu spotykasz bardzo m�dr� osob� lub duchowego przewodnika. Kreuj w swoim umy�le obraz siebie samego witaj�cego bardzo serdecznie t� osob� i wyra�aj�cego jej szacunek. Tw�j przewodnik mo�e by� osob� rzeczywist� lub wyimaginowan�. Wizualizuj siebie zadaj�cego mu pytania. Pragniesz, aby ci pom�g� rozwi�za� twoje problemy, np. szkolne. Uwa�nie wys�uchaj tego, co ci powie. 10. Wyobra� sobie inne specjalne miejsce, twoje stanowisko pracy, a precyzyjnie nauki, w kt�rym znajduj� si� wszystkie potrzebne ci narz�dzia czy przybory. Teraz wyobra� sobie w twoim miejscu pracy ekran, na kt�rym pojawia si� ka�de wyobra�enie, kt�re pragniesz przywo�a�. Zauwa�, �e tw�j przewodnik duchowy mo�e ci� tu odwiedzi�, gdy b�dziesz go potrzebowa�. �wicz widzenie ludzi i przedmiot�w na twoim ekranie. JAK WYKONYWA� PODANE WY�EJ �WICZENIA � Wizualizuj w stanie relaksu. � �wicz z zamkni�tymi oczami (z wyj�tkiem fragment�w �wiczenia, gdzie wst�pnie przypatrujesz si� rzeczywistym obiektom). � Wykonuj ka�de �wiczenie przynajmniej raz dziennie (mo�esz cz�ciej) przez 7- 10 dni i dopiero przechod� do nast�pnego �wiczenia. ZADANIE: Jest to w�a�ciwy moment na przerw� w lekturze tego rozdzia�u. Zrelaksuj si� i spr�buj wykona� �wiczenie wizualizacyjne nr 1. Je�li nie widzisz kolor�w, to dow�d na to, �e wykonywanie tych �wicze� jest dla ciebie bardzo wskazane. INNE �WICZENIA WIZUALIZACYJNE Je�li chcesz szybciej rozwin�� swoje my�lenie wizualne, wykonuj dodatkowo nast�puj�ce �wiczenia: � Zarys figury. We� dwa kawa�ki papieru � jeden czarny, drugi w innym, kontrastowym kolorze (��ty, zielony). Z kolorowego papieru wykonaj tr�jk�t i umie�� go w �rodku czarnej p�aszczyzny. Nast�pnie powie� ten czarny papier z tr�jk�tem w �rodku na �cianie, tak aby �rodek tr�jk�ta znajdowa� si� na wysoko�ci twoich oczu, gdy ty siedzisz na krze�le. Nast�pnie zrelaksuj si� metod� podan� w tej ksi��ce lub inn�. Potem wpatruj si� w �rodek tr�jk�ta przez przynajmniej 30 sekund i szybko przesu� wzrok na pust� �cian�. B�dziesz widzie� zarys tr�jk�ta, ale czarnego. Do tego �wiczenia mo�esz wykorzysta� r�wnie� inne figury geometryczne. � Pobudzanie siatk�wki oka. Zamknij oczy (najlepiej w ciemnym pomieszczeniu) i delikatnie pocieraj lub uciskaj swoje powieki. To pobudzenie wywo�a wra�enie b�ysk�w �wiat�a. Pr�buj z nich utworzy� wzory maj�ce konkretny kszta�t. � Fotografia w umy�le. Udawaj, �e tw�j umys� jest aparatem fotograficznym. Popatrz szybko na swoje otoczenie, nast�pnie zamknij oczy i spr�buj wyobrazi� sobie scen�, kt�r� �fotografowa�e�", tak wyra�nie jak to mo�liwe. Gdy nab�dziesz pewnego do�wiadczenia, staraj si� szkicowa� szczeg�y ogl�danej sceny. � Czytanie z wyobra�aniem sobie. Kiedy czytasz, staraj si� przetransformowywa� dialogi wyst�puj�ce w ksi��ce w wizualne obrazy. Tw�rz swoje w�asne historie lub obrazy jako odpowiedniki s�ownych stwierdze�. Przy wi�kszej praktyce ta metoda mo�e pom�c w zapami�tywaniu nawet abstrakcyjnego materia�u. � Wizualne ramy skojarzeniowe. Staraj si� jak najcz�ciej wykorzystywa� i wykonywa� samemu diagramy, plany organizacyjne, wykresy i mapy. Zawieraj� one schematyczny obraz poszczeg�lnych element�w i ich po��cze�, dzi�ki czemu �atwiej mo�esz je sobie wyobrazi� i zapami�ta�. � Sny. Staraj si� kontrolowa� twoje sny. Przed snem, zanim za�niesz, gdy jeste� ju� w stanie relaksu, wypowiedz sobie w my�lach, o czym chcia�by� �ni�. Nast�pnie powiedz sobie, �e jak si� obudzisz, to chcesz sen zrozumie� i zapami�ta� go. ROZDZIA� IX PAMI�TANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Dowiesz si�, �e kluczem do dobrej pami�ci jest sprawne przypominanie sobie. � Poznasz rodzaje pami�ci. � Zrozumiesz, dlaczego masz k�opoty z przypominaniem sobie, � Dotrze do twojej �wiadomo�ci, co naj�atwiej odtworzy� z pami�ci. � Poznasz efektywne techniki pami�ciowe. � Z rozrzewnieniem b�dziesz przypomina� sobie czasy, kiedy l zapomina�e�. PAMI�TANIE Wystarczy, �e zawodz� ci� nerwy, po co ma ci� jeszcze zawodzi� pami��. Opracowuj�c t� ksi��k�, najwi�cej czasu po�wi�ci�em zg��bianiu zagadnie� zwi�zanych z pami�ci�. Dlaczego? Przyczyn jest wiele. Wymieni� najwa�niejsze z nich. 1. D��� do poprawienia w�asnej pami�ci, gdy� zamierzam niejednego si� jeszcze nauczy�, a do tego celu efektywna pami�� jest mi jak najbardziej potrzebna. 2. Zapami�tywanie materia�u zajmuje przeci�tnemu uczniowi czy studentowi 70 do 90 proc. czasu po�wi�conego na nauk�. Ju� ta jedna przyczyna jest chyba wystarczaj�ca, aby pami�ci po�wi�ci� w tej ksi��ce sporo miejsca. Bez zapami�tywania nie tylko nie ma nauki, ale nawet szans na samodzieln� egzystencj�. Jak nasze cia�o nie obejdzie si� bez po�ywienia, tak m�zg potrzebuje informacji docieraj�cych poprzez s�uch, wzrok i pozosta�e zmys�y. Dla w�a�ciwego gospodarowania tymi informacjami m�zgowi potrzebna jest pami��, kt�r� rzecz jasna posiada. Czym zatem jest pami��? Jest to proces magazynowania informacji. Ta uproszczona definicja pomija istotny fakt, �e zjawisko pami�tania sk�ada si� z dw�ch odr�bnych proces�w: � kodowania, czyli magazynowania informacji. � odtwarzania zakodowanego materia�u, czyli przypominania sobie w p�niejszym okresie. Wi�kszo�� z was uwa�a, �e ma s�ab� pami��, co uto�samia z niedoskona�� umiej�tno�ci� zapami�tywania. Jest to b��dne mniemanie, poniewa� nasz m�zg rejestruje wszystkie informacje (�aden radar mu w tym nie dor�wna), a problem s�abej pami�ci sprowadza si� do k�opot�w z przypominaniem sobie. Okazuje si�, �e t� umiej�tno�� mo�na wy�wiczy�. Obiecuj� ci, �e rozwiniesz swoj� pami��, korzystaj�c z praktycznych wskaz�wek zawartych w tym rozdziale i oczywi�cie w innych publikacjach po�wi�conych pami�ci. RODZAJE PAMI�CI � PAMI�� IRONICZNA Stanowi fotograficzn� form� pami�ci i trwa bardzo kr�tko � do jednej sekundy. U�ywasz jej na przyk�ad przy grach komputerowych, gdy na ekranie przez chwil� pojawia si� punkt i znika. � PAMI�� KR�TKOTERMINOWA Jest to natychmiastowa pami�� do odbioru informacji wzrokowych i s�uchowych i trwa kilka sekund. Na podstawie bada� stwierdzono, �e jej pojemno�� wynosi do siedmiu pozycji (dlatego numery telefoniczne nie maj� wi�cej ni� siedem cyfr). ZADANIE: Poni�ej podano trzy r�ne numery telefon�w. Postaraj sieje zapami�ta� (najpierw doczytaj polecenie do ko�ca!). Przeczytaj pierwszy numer, odwr�� od niego wzrok na , �{'.:�.. pi�� sekund i powt�rz go z pami�ci. Nie powinno ci to sprawi� wi�kszych k�opot�w. Nast�pnie przeczytaj drugi numer, ale tym razem postaraj si� przypomnie� go sobie po minucie (nie r�b nic w tym kierunku, aby go zapami�ta�). Jest ma�o prawdopodobne, aby� ten numer odtworzy� bezb��dnie. W przypadku trzeciego numeru po przeczytaniu odwr�� wzrok na minut�, ale w tym czasie powtarzaj go w my�li z zamiarem zapami�tania. Najprawdopodobniej odtworzysz go bezb��dnie, bo przez powtarzanie przes�a�e� go z pami�ci kr�tkoterminowej do d�ugoterminowej. 748-5241 362-7958 694-5312 � PAMI�� D�UGOTERMINOWA Stanowi podstawowy rodzaj pami�ci u�ywany w procesach uczenia si� i studiowania. Informacje zawarte w pami�ci d�ugoterminowej s� potencjalnie dla nas dost�pne. Potencjalnie dlatego, �e faktyczna dost�pno�� zale�y od metody zapami�tywania (uczenie przez wkuwanie oraz uczenie ze zrozumieniem). Na czym polega wkuwanie, niew�tpliwie wiesz. Stanowi ono niestety podstawow� form� uczenia si�. Oczywi�cie, gdy masz do zapami�tania du�o historycznych dat, termin�w medycznych czy definicji matematycznych, to zastosowanie metody wkuwania nie przynosi ci ujmy. Ten materia� do zapami�tania nie jest ze sob� powi�zany. Technik� wkuwania musisz te� stosowa� w czasie pierwszych lekcji czy wyk�ad�w z danego przedmiotu, gdy u�ywana terminologia, a tak�e ka�da informacja s� autentycznie nowe. Po nied�ugim czasie przyswoisz podstawy wiedzy, a nowy, przybywaj�cy materia� b�dziesz zapami�tywa� poprzez odnoszenie go do wiedzy, kt�r� ju� masz. ZAPAMI�TAJ: Zapami�tywanie jest efektywne, gdy je realizujesz przez odwo�ywanie si� do wcze�niej przyswojonego materia�u. Zapami�tywanie ze zrozumieniem mo�e nast�pi� wtedy, gdy masz ramy dla nowo przyswojonych informacji w postaci tre�ci ju� zapami�tanych � podobnych lub zwi�zanych z materia�em, kt�ry chcesz sobie przyswoi�. Dzia�a tu zasada asocjacji, czyli skojarze�, kt�ra b�dzie om�wiona w dalszej cz�ci tego rozdzia�u. DLACZEGO NIE PAMI�TAMY � NEGATYWNE WYOBRA�ENIA O NAS SAMYCH ZAPAMI�TAJ: Pierwszym krokiem do poprawy twojej pami�ci jest uwierzenie we w�asne zdolno�ci do przypominania sobie. Jak�e cz�sto m�wimy: �Nie mam pami�ci do nazwisk", �Zapami�tywanie cyfr sprawia mi k�opoty", �Ta przekl�ta anatomia nigdy nie wejdzie mi do g�owy". W ten spos�b zach�camy nasz umys�, �eby nawet nie pr�bowa� zapami�ta�. Budujemy mu pewne usprawiedliwienie, by potem powiedzie�: �A nie m�wi�em, �e nie mam pami�ci do...". Je�li tak post�pujesz, to prowadzisz dywersj� w stosunku do samego siebie. ZADANIE: Walcz ze swoimi negatywnymi my�lami na temat twojego przypominania za pomoc� afirmacji, sugestii, wizualizacji, autohipnozy i zapisywania ich (informacje na temat wymienionych metod znajdziesz w tej ksi��ce). � S�ABE WRA�ENIA Trudno jest przypomina� sobie co�, co od samego pocz�tku nie wywar�o na nas wi�kszego wra�enia. Prawdopodobne przyczyny tego stanu rzeczy to: � nieprzywi�zywanie wagi do informacji, � brak czasu na jej przyswojenie, � brak koncentracji. � NIEWYKORZYSTYWANIE TEGO, CO ZAPAMI�TALI�MY Je�li chcesz mie� sprawn� pami�� (nie tylko do sytuacji, typu: �Ja ci tego nigdy nie zapomn�!"), to musisz jej u�ywa�. Niemiecki psycholog, Herrman Ebbinghaus, badaj�cy zdolno�� zapami�tywania stwierdzi�, �e przeci�tnie w ci�gu godziny zapominamy 70 proc. tego, czego si� nauczyli�my, a w ci�gu 48 godzin a� 84 proc.! ZASTAN�W SI�: Czy chcesz tolerowa� takie marnotrawstwo i lekcewa�y� tw�j m�zg? � PODOBIE�STWO MATERIA�U DO ZAPAMI�TANIA Uczenie si� po sobie podobnych przedmiot�w, np. matematyki i fizyki czy j�zyka niemieckiego po angielskim spowoduje zachodzenie na siebie nowo przyswojonych informacji i tw�j m�zg b�dzie mie� k�opoty z ich w�a�ciw� organizacj�, a ty z nale�ytym ich odtworzeniem. � BRAK TRENINGU �eby by� w czym� dobrym, trzeba �wiczy�. No, mo�e ludzie z genialn� pami�ci� nie musz� tego robi�, ale oni te� maj� k�opoty, tyle �e z zapominaniem. CO NAJLEPIEJ SOBIE PRZYPOMINAMY Najlepiej przypominamy sobie informacje wprowadzone do pami�ci d�ugoterminowej w pewien okre�lony spos�b, przy zaistnieniu pewnych uwarunkowa� lub okoliczno�ci b�d� charakteryzuj�ce si� okre�lonymi cechami. Om�wimy kolejno wszystkie te istotne elementy. � EFEKT POCZ�TKU I KO�CA W przypadku lekcji (sesji uczenia si�) najlepiej przyswajasz sobie informacje podawane (samodzielnie odszukane, np. w podr�czniku) na pocz�tku i na ko�cu okresu przeznaczonego na nauk�. Najmniej pami�tasz materia� ze �rodka tego okresu. R�b kr�tsze sesje uczenia si�. � NIEDAWNY CZAS ZAISTNIENIA Z r�nych r�wnorz�dnych informacji o wiele lepiej przypominasz sobie te, kt�re przyswoi�e� sobie niedawno ni� te z przesz�o�ci. Je�li uczy�e� si� dw�ch przedmiot�w jednego po drugim, �atwiej przypomnisz sobie materia� z tego, kt�rego uczy�e� si� ostatnio. � SKOJARZENIA LOGICZNE �atwiej przypominasz sobie informacje, kt�re maj� wsp�lne cechy lub s� logicznie zwi�zane. O wiele �atwiej, na przyk�ad, jest przyswaja� i odtwarza� z pami�ci s��wka z j�zyka obcego, gdy ��czy je wsp�lny temat (pogoda, podr�e itp.). � SKOJARZENIA ZMYS�OWE Anga�owanie w proces zapami�tywania mo�liwie wielu zmys��w (nie tylko' tradycyjnych rejestrator�w pami�ciowych, to' znaczy wzroku i s�uchu).bardzo u�atwia przypominanie. Je�li, na przyk�ad, na lekcji botaniki przeprowadzonej w plenerze b�dziesz poznawa� ro�liny poprzez dotykanie ich, to wiadomo�ci na ich temat �atwiej ci utkwi� w pami�ci. <� ELEMENTY WYRӯNIAJ�CE SI� LUB RӯNI�CE JAKO�CIOWO Gdy zauwa�ysz na ulicy Murzyna, to niew�tpliwie pr�dzej go zapami�tasz ni� napotkanych rodak�w. � SILNE WRA�ENIA Najlepiej zapami�tujemy przedmioty lub wydarzenia absurdalne, wulgarne, g�o�ne, bardzo kolorowe. � KONTEKST EMOCJONALNY Nie tak �atwo zapominamy osoby, kt�re wyrz�dzi�y nam krzywd� lub by�y obiektem naszej mi�o�ci. To dosy� oczywiste stwierdzenie. Ale nie ka�dy wie, �e osoby szcz�liwe i pogodne maj� wi�ksz� �atwo�� przypominana sobie informacji. Istnieje te� zasada, �e naj�atwiej przypominamy sobie informacje, je�li jeste�my w takim samym stanie emocjonalnym, w jakim byli�my, gdy wprowadzali�my je do pami�ci. Z regu�y uczysz si� w spokojnej atmosferze i gdy zdenerwowany idziesz do odpowiedzi czy na egzamin, to wiedza �wyparowuje" ci z g�owy i wielu informacji nie jeste� w stanie sobie przypomnie�. A kiedy po odpowiedzi czy egzaminie och�oniesz, to jak za dotkni�ciem czarodziejskiej r�d�ki luki w pami�ci znikaj�. PAMI�TAJ: Uczysz si�, gdy jeste� spokojny i opanowany, wi�c w trakcie egzekwowania twojej wiedzy te� zachowuj spok�j. � RZECZY I FAKTY WA�NE OSOBI�CIE O wiele �atwiej jest zapami�ta� i, rzecz jasna, przypomnie� sobie dzie� imienin hojnej ciotki ni� takiej, kt�ra jest skner� i nawet raz do roku nie da�a na lody. � POWTARZANIE Ci z was, kt�rzy ogl�daj� wiadomo�ci telewizyjne kilka razy w ci�gu dnia, doskonale wiedz�, na czym polega zjawisko dobrego zapami�tywania materia�u wielokrotnie powtarzanego. � PRZEGL�DANIE Przegl�danie materia�u, kt�ry ju� czytali�my, lub notatek sporz�dzonych przy czytaniu bardzo u�atwia przywo�ywanie z pami�ci] zakodowanych informacji. EFEKTYWNE TECHNIKI PAMI�CIOWE Techniki te, ze wzgl�du na ich r�ny charakter, mo�na podzieli� J na cztery kategorie: � U�atwiaj�ce organizacj� zapami�tywania i materia�u do zapami�tania.) � Anga�uj�ce cia�o. � Wykorzystuj�ce specyficzne w�a�ciwo�ci m�zgu. � U�atwiaj�ce przypominanie sobie. o og�lne informacje wprowadzaj�ce, np. od koleg�w ze starszego roku. Je�li wybierasz si� na jaki� odczyt, id� przedtem do biblioteki i przeczytaj co�, co b�dzie zwi�zane z tematem tego odczytu. 3. Ucz si� ca�o�ci, nie cz�ci. Nawet, je�li masz si� zapozna� tylko z cz�ci� danego rozdzia�u, to i tak przejrzyj ca�y, bo wtedy tw�j m�zg b�dzie mia� mo�liwo�� korzystania z wi�kszej liczby skojarze� i informacje b�d� w nim o wiele lepiej �zakorzenione". 4. Spraw, �eby materia�, kt�rego si� uczysz, by� dla ciebie wa�ny. �o�nierze szkoleni na saper�w mogliby tu stanowi� wz�r. Wiadomo, czym im grozi niedouczenie, tote� mo�esz by� pewien, �e nie trac� czasu przeznaczonego na nauk�. Ale ty r�wnie� powiniene� si� zmobilizowa� i stworzy� sobie w�a�ciw� motywacj�. Ucz�c si� matematyki, pami�taj np. o egzaminie na politechnik�. 5. Tw�rz skojarzenia (asocjacje). Kojarz nowo uzyskane informacje z tymi, kt�re ju� masz. Je�li poznasz dziewczyn� o imieniu Eliza, to skojarz j� z Orzeszkow� i w ten spos�b przypomnienie sobie jej imienia przyjdzie ci bardzo �atwo. ZADANIE: Zastan�w si�, w jaki spos�b mo�esz si� przyczyni� do lepszej organizacji materia�u, kt�ry masz zapami�ta�. Gdy co� wymy�lisz, zapisz w dzienniku, wypr�buj i gdy jest ci pomocne, stosuj. . ORGANIZUJ ZAPAMI�TYWANIE 1. B�d� uwa�ny. Jest to pierwszy krok do efektywnego zapami�tywania. Zwr�� uwag�, w kt�rym miejscu strony znajduje si� dana informacja, jakim jest zapisana drukiem, czy wspieraj� j� elementy graficzne. W ten spos�b poprawiasz swoj� koncentracj�. 2. Sprawdzaj przyswajane informacje. Upewnij si�, czy dobrze us�ysza�e�. Gdy masz w�tpliwo�ci, to p�j lekcji popro� nauczyciela o wyja�nienie. Je�li pozna�e� now� osob� i nie jeste� pewien, czy dobrze zapami�ta�e� jej imi�, to popro� o powt�rzenie. 3. Stosuj zasad� od og�u do szczeg�u. Czytanie ksi��ki rozpocznij od zapoznania si� ze spisem tre�ci. Nast�pnie przerzu� kartki i przyjrzyj si� zawarto�ci rozdzia��w. Przed l udaniem si� na pierwszy wyk�ad z danej dziedziny postaraj siej ANGA�UJ SWOJE CIA�O 1. Ucz si� aktywnie w ruchu. Najlepiej i najszybciej cz�owiek uczy si� przez dzia�anie, a z drugiej strony, gdy twoje cia�o jest w ruchu, to przep�dzasz senno�� i znu�enie. Aby uczy� si� aktywnie, wsta�, pochod� z ksi��k� po pokoju, czytaj na g�os (najlepiej zmieniaj�c co jaki� czas intonacj�), recytuj, wymachuj�c przy tym r�kami. W ten spos�b w proces uczenia si� zaanga�ujesz ca�e cia�o. Ponadto taka forma uczenia si� b�dzie ci sprawia� przyjemno��. 2. Zrelaksuj si�. Stan relaksu, o czym ju� nieraz w tej ksi��ce by�a mowa, jest dobroczynny zar�wno dla umys�u, jak i dla cia�a. Gdy jeste� zrelaksowany, to szybciej zapami�tujesz informacje i szybciej je sobie przypominasz. Szczeg�lnie, gdy zrelaksujesz cia�o i umys�, o czym jest mowa w rozdziale �Co dwie p�kule, to niejedna". Jak si� relaksowa�, czytaj w rozdzia�ach: �Denerwowanie si�" i �Co dwie p�kule, to niejedna". ZADANIE: �eby nie wyj�� z wprawy, przed czytaniem dalej wykonaj �wiczenie relaksacyjne. 3. Tw�rz obrazy. Rysuj rysunki, diagramy czy mapy my�lowe zwi�zane z tym, czego si� uczysz. Spr�buj to robi� r�k� nie dominuj�c�. B�dziesz si� �mia� ze swojej nieporadno�ci, ale nie b�dzie to �miech ironiczny. Tak �miali si� twoi rodzice, aby zach�ci� ci� do dalszych pr�b, gdy przewraca�e� ?si� ucz�c si� chodzi�. 4. Powtarzaj i recytuj. Powtarzaj�c na g�os z jednej strony u�ywasz j�zyka, ust i gard�a, aby wypowiada� zdania (anga�ujesz cia�o), a z drugiej s�yszysz tekst (czyli jest tak, jakby� go dwa razy przeczyta�). U�ycie dw�ch zmys��w naraz (oczu i uszu), wykorzystanie efektu powt�rzenia i zaanga�owanie cia�a daje doskona�e rezultaty. ZAPAMI�TAJ: Powtarzanie i recytowanie na g�os jest bardzo efektywnym sposobem wp�ywania na proces zapami�tywania, a nast�pnie skutecznego odtwarzania. Ju� samo powtarzanie, niekoniecznie na g�os, jest prostym i skutecznym sposobem na posiadanie �wietnej pami�ci. 5. Zapisuj. Zapisywanie (nieg�upi wymy�li� robienie �ci�gawek) sprawia, �e sporo zapami�tujesz. Je�li masz nauczy� si� czego� wa�nego lub je�li masz k�opoty z pami�ciowym przyswojeniem sobie czego�, np. r�wnania chemicznego, to zapisuj to nie tylko raz, ale wiele razy. Mo�na rzec do skutku. Proces zapisywania anga�uje analityczno-logiczn� lew� p�kul� m�zgow� i pozwala dostrzec luki czy nie�cis�o�ci w naszej wiedzy. Ponadto pisanie jest procesem fizycznym anga�uj�cym d�o�, palce, mi�nie r�ki i tak samo jak chodzenie zapobiega senno�ci czy znu�eniu, stanom jak�e cz�sto nachodz�cym nas, gdy siedzimy nieruchomo. WYKORZYSTUJ W�A�CIWO�CI M�ZGU l. Tw�rz wizerunek siebie jako osoby ze �wietn� pami�ci�. Wiara w siebie relaksuje umys� i wzmacnia procesy umys�owe, pomaga �jak m�wi� � przenosi� g�ry, a ciebie przeniesie na wy�yny tw�rczych mo�liwo�ci. Co robi�, aby tworzy� wizerunek siebie jako osoby ze �wietn� pami�ci�? M�wili�my ju� o tym wcze�niej, tak�e w tym rozdziale. 2. Rozwijaj w sobie pragnienie zapami�tania. Je�li spodziewasz si�, �e z zadanej lektury b�dzie klas�wka czy kolokwium, to czytaj�c staraj si� przewidzie� mo�liwe pytania. W ten spos�b wzmacniasz w sobie pragnienie zapami�tywania. Ponadto b�d� bacznym obserwatorem. �wicz swoj� pami��, zapami�tuj�c numery tablic rejestracyjnych samochod�w, szczeg�y wygl�du znajomych i mijanych po drodze do szko�y czy na uczelni� miejsc. W ten spos�b rozbudzisz swoj� spostrzegawczo�� i rzecz jasna wyostrzysz pami��. . ZADANIE: Przez najbli�szy tydzie� obserwuj jedn� osob� z kr�gu j twoich znajomych, rejestruj�c jej ubiory, ich fason, kolor j i to, jak cz�sto je zmienia. Staraj si� zapami�ta� te / szczeg�y i przypomina� je sobie ka�dego wieczoru. Na/ koniec tygodnia odtw�rz z pami�ci wszystkie zapami�tane j szczeg�y. Czy poprawi�a ci si� pami��. Powinna. Czy jeste� bardziej spostrzegawczy. S�dz�, �e tak. j 3. Ucz si� ze zrozumieniem. Sprawd�, czy jeste� pewien, �e rozumiesz to, co chcesz pami�ta�. ZAPAMI�TAJ: Twoja pami�� jest �wietna i nie poni�aj jej nadmiernym wkuwaniem. 4. B�d� tw�rczy. U�ywaj swojej wyobra�ni, zamieniaj�c czytan� tre�� w wizualne obrazy, a jeszcze lepiej w wielowymiarowe wyobra�enia, dodaj�c do nich d�wi�k, zapach, ruch. Bardzo ci w tym pomo�e my�lenie wizualne, o kt�rym m�wili�my w rozdziale �My�lenie". 5. Ucz si� kontrastuj�cych przedmiot�w. Jak wcze�niej zaznaczy�em, pami�� potrzebuje czasu na uporz�dkowanie i pogrupowanie materia�u, kt�rego si� uczy�e�, wi�c nie utrudniaj jej zadania, ucz�c si� historii literatury po lekcji historii sztuki. 6. Redukuj zak��cenia. Wybierz spokojne, odosobnione miejsce do nauki. Staraj si� nie ��czy� ogl�dania telewizji z nauk�. Dobrze jest si� uczy� wieczorem (ale nie w nocy), kiedy w akademiku czy w mieszkaniu jest cisza i spok�j. Nauka tu� przed snem (ale przypominam nie w ��ku!) daje �wietne rezultaty, gdy� umys� w stanie spoczynku, czyli snu, �atwiej �przetrawi" wprowadzone informacje. Niestety, ucz�c si� wieczorem, przeci��asz oczy. 7. Wykorzystuj zalety �wiat�a dziennego. �wiat�o dzienne najlepiej sprzyja koncentracji i mniej m�czy oczy. Staraj si� uczy� przy �wietle dziennym trudnych przedmiot�w, kt�re sprawiaj� ci k�opoty. ZAPAMI�TAJ: Zamiast przesiadywa� do p�na w nocy, po�� si� , spa� o zwyk�ej porze i nastaw budzik na jedn� godzin� wcze�niej ni� zwykle. Ta poranna godzina b�dzie o wiele bardziej efektywna dla twojej nauki ni� dwie godziny w nocy, okupione du�ym zm�czeniem. 8. Unikaj pu�apki pami�ci kr�tkoterminowej. Je�li nie zrobisz kilkuminutowego przegl�du materia�u, kt�rego si� uczy�e�, to nie zorganizujesz w�a�ciwie przes�ania go z pami�ci kr�tkoterminowej do d�ugoterminowej i z przypomnieniem go sobie b�dziesz mie� ogromne k�opoty. ZAPAMI�TAJ: Na zako�czenie ka�dej sesji uczenia si�, zr�b przegl�d materia�u, kt�rego si� uczy�e�. 9. Racjonalnie gospodaruj czasem przeznaczonym na nauk�. Nie urz�dzaj marato�skich sesji uczenia si�. R�b przerwy nie rzadziej ni� co dwie godziny, a jeszcze lepiej co godzin�. W tym czasie przebiegnij si� po ogrodzie, wykonaj jakie� �wiczenia gimnastyczne, wyjrzyj przez okno i daj wytchnienie oczom. 10. Zdecyduj, czego nie chcesz magazynowa� w pami�ci. Jest to bardzo wa�na zasada, gdy� cz�sto przywi�zujemy zbyt du�� wag� do szczeg��w i p�niej si� w nich gubimy. Ponadto decyzja o tym, czego nie magazynowa� w pami�ci, okre�la cel, z jakim przyswajamy sobie informacje. RADY DLA UCZ�CYCH SI� J�ZYK�W OBCYCH � Uczcie si� s��wek i zwrot�w obcoj�zycznych przed p�j�ciem spa� i powtarzajcie tu� po przebudzeniu si�. Skuteczno�� zapami�tania gwarantowana. � Zapami�tany materia� trzeba powtarza�, a najlepsz� powt�rk� jest praktyczna konwersacja. Dlatego dobrze jest si� uczy� j�zyk�w obcych we dwoje. USPRAWNIAJ PRZYPOMINANIE 1. Przypomnij sobie to, co zapomnia�e�. Gdy nie mo�esz sobie przypomnie� czego�, co wiesz, �e wiesz, to przywo�aj z pami�ci co�, co jest zwi�zane z tym, czego nie mo�esz sobie przypomnie�. Gdy zapomnia�e� wz�r dwutlenku w�g�a, to przypomnij sobie symbole chemiczne tlenu i w�gla. Gdy zapomnia�e� jak jest po angielsku �tani", przypomnij sobie, jak jest �drogi" itd. 2. Zauwa�, kiedy zapami�tujesz. ' R�nimy si� mi�dzy sob�, je�li chodzi o spos�b zapami�tywania. Jeden �chwyta" szybciej to, co us�yszy, drugi to, co zobaczy, trzeci to, czego dotknie, a inny znowu to, co �odegra" w spos�b anga�uj�cy ca�e cia�o. Wa�ne jest, �eby� rozpozna� twoj� ulubion� i najbardziej dla ciebie skuteczn� form� zapami�tywania. ZADANIE: Zastan�w si� nad twoj� ulubion�, to znaczy najbardziej skuteczn�, form� zapami�tywania i dostosuj do niej zaprezentowane techniki. 3. U�yj, zanim zapomnisz. Zadbaj o szeroki kontakt z materia�em, kt�ry chcesz zapami�ta�. Przeczytaj go jeszcze raz na g�os, stre�� w zeszycie, zastosuj �wiczenia, a jeszcze lepiej pobaw si� w nauczyciela. Dobrze jest si� uczy� we dwoje, �eby zaprezentowa� przyswojony materia� drugiej osobie. A tak na marginesie, troskliwe mamy wiedz�, co robi�, przepytuj�c swoje pociechy z odrobionych lekcji. 4. �wicz odtwarzanie z pami�ci w ka�dych warunkach. Je�li masz k�opoty z zapami�tywaniem wzor�w chemicznych, definicji czy wierszy, to zapisuj je na kartkach i w wolnych chwilach (np. jad�c autobusem, s�uchaj�c muzyki) przegl�daj je. Metoda kartek jest bardzo skuteczna przy nauce obcoj�zycznych s��wek (na jednej stronie kartki piszesz s��wko obce, a na drugiej jego polski odpowiednik). 5. Stosuj powtarzanie. Zaraz po uko�czeniu sesji uczenia si� (w przeci�gu najbli�szych 10 minut), a potem po 48 godzinach, od�wie� swoj� pami�� metod� przegl�dania materia�u, kt�rego si� uczy�e�. ZADANIE: Wypr�buj podane techniki i nie zaniedbuj tych, kt�re ci najskuteczniej �od�wie�aj�" pami��. DOPISEK: Istniej� specjalne techniki, pozwalaj�ce lepiej zapami�tywa�, tzw. mnemoniczne, kt�re przedstawi� szeroko w odr�bnej ksi��ce po�wi�conej wy��cznie funkcjonowaniu pami�ci. ROZDZIA� X S�UCHANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Zapoznasz si� z przyczynami z�ego s�uchania. � Poznasz cechy dobrego s�uchacza. � Dowiesz si�, dlaczego warto by� dobrym s�uchaczem. � Zrozumiesz znaczenie koncentracji dla efektywnego s�uchania i dowiesz si�, jak j� prawi�. � Zaczniesz eliminowa� z�e nawyki utrudniaj�ce s�uchanie. � Poprawisz zdolno�� efektywnego s�uchania. S�UCHANIE Dobry s�uch to nie wszystko. Dobre s�uchanie to wszystko. Jak�e cz�sto w czasie rozmowy zadajemy naszemu rozm�wcy pytanie: Co powiedzia�e�? Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. 1. W szkole nie uczy si� umiej�tno�ci s�uchania. A jest to, delikatnie m�wi�c, du�y b��d. Z czego on wynika? Zapewne z faktu, �e s�uchanie (w�a�nie to poj�cie, a nie s�yszenie) odbywa si� w spos�b automatyczny, �e � jak s�dzimy � jest to podstawowa umiej�tno��, z kt�r� si� rodzimy. Bo po co mamy uszy? Odpowiedzi m�g�bym przytoczy� wiele, na przyk�ad tak�, ��eby po nich obrywa�". Bo same uszy to za ma�o, by s�ucha�. Potrzebne jest jeszcze aktywne nastawienie, koncentracja i inne czynniki, kt�re om�wi� p�niej. 2. Jako s�uchacze my�limy z szybko�ci� oko�o 500 s��w na minut�, podczas gdy typowa szybko�� m�wienia wynosi 125 do 150 s��w na minut�. I ta r�nica � ponad 300 s��w � powoduje, �e nasze my�li zaczynaj� w�drowa� w�asnymi �cie�kami, niekiedy daleko odbiegaj�c od tematu, kt�rym na pr�no pr�buje nas zainteresowa� rozm�wca czy nauczyciel. ZAPAMI�TAJ: Prawie po�ow� naszego �ycia (nie licz�c snu) po�wi�camy na procesy komunikacyjne, w tym na s�uchanie. Badania ameryka�skie wykazuj�, �e w trakcie r�norodnego komunikowania si� z innymi lud�mi 45 proc. czasu przeznaczamy na s�uchanie, 30 proc. na m�wienie, 16 proc. na czytanie i 9 proc. na pisanie. Rzecz jasna, �e w przypadku ucznia czy studenta proporcje te wygl�daj� inaczej i w znacznym stopniu zale�� od rodzaju prezentowanego materia�u oraz metod prezentacji. Jednak bez ryzyka wi�kszego b��du mog� za�o�y�, �e w tym zestawieniu czas przeznaczony na s�uchanie przekracza 70 proc., i dalej przyj�� hipotez�, �e przez 30 proc. tego czasu �wy��czasz" si�. Gdy telewizor przestaje odbiera� nadawany program, natychmiast wzywasz fachowca do naprawy. A te stracone 30 proc. twojego czasu �odbioru"? Czy to nie pow�d do niepokoju? Nie zdawa�e� sobie z tego sprawy. Wiem. Ale nie martw si�. Czytaj wytrwale, a wkr�tce znajdziesz lekarstwo na t� pi�t� Achillesow� proces�w komunikacyjnych. Czy zastanawia�e� si� kiedykolwiek, jak s�ucha�, co zrobi�, aby lepiej s�ucha�, �eby by� lepiej s�yszanym? ZAPAMI�TAJ: Proces s�uchania oznacza zaanga�owanie trojakiego rodzaju: trzeba s�ysze�, zwraca� uwag� na to, -r- m�wi m�wca i stara� si� zrozumie�, co on m�wi. PRZYCZYNY Z�EGO S�UCHANIA � S�uchanie tylko pod k�tem wychwytywania fakt�w. � Marzenie na jawie. � Niech�tny stosunek do m�wcy. � Nadpobudliwe reakcje. � Unikanie materia�u sprawiaj�cego trudno�ci. � Przyj�cie pasywnej postawy cia�a. � Niezdolno�� do utrzymania uwagi. � Notowanie wszystkiego, s�owo po s�owie (jeden z powa�niejszych b��d�w pope�nianych w szkole czy na uczelni). � Bierne s�uchanie bez pr�by przewidywania, co m�wca powie. � Nieciekawy, monotonny spos�b m�wienia. � Gadatliwo�� (osoby m�wi�ce bardzo du�o s� z�ymi s�uchacza gdy� przekaz informacji w ich wydaniu jest jednokierunkowy). � Powolne tempo m�wienia. ; � M�wienie nosowe. � S�uchanie os�b wahaj�cych si�, co powiedzie�, robi�cych czesi i do�� d�ugie przerwy w swoich wypowiedziach. ZADANIE: Postaraj si� ustali�, kt�re z wymienionych przyczyn powoduj�, �e twoje s�uchanie jest ma�o efektywne. Zanotuj je, najlepiej w dzienniku. ZADANIE: W czasie najbli�szej lekcji lub wyk�adu zaobserwuj (i zapisz sobie), co niekorzystnie wp�ywa na twoje s�uchanie. ZADANIE: Postaraj si� uczciwie oceni�, jakim jeste� s�uchaczem (w szkole, w kontaktach z rodzin�, w kontaktach z najbli�sz� osob�, og�lnie). Zakre�l okre�lenie najlepiej opisuj�ce ciebie: � nadzwyczajny, � �wietny, � powy�ej przeci�tnego, � przeci�tny, � poni�ej przeci�tnego, � s�aby, � bardzo s�aby. ZADANIE: Wymie� 5 os�b z twojego otoczenia, kt�rych najbardziej lubisz s�ucha�. Zapisz je w kolejno�ci od najlepszego m�wcy. Pomy�l i zapisz, dlaczego w�a�nie tych os�b lubisz s�ucha�. Jakie ich cechy chcia�by� posiada�, �eby by� lepszym s�uchaczem. CECHY Z�EGO S�UCHACZA � Stale przerywa. � Za szybko wyci�ga wnioski. � Ko�czy zdania m�wcy. � Jest nieuwa�ny; ma rozbiegane oczy. � Zmienia temat rozmowy. � Wszystko zapisuje. � Nie reaguje. � Jest niecierpliwy. � �atwo ponosi go temperament. � Bez przerwy obraca w palcach d�ugopis lub o��wek. CECHY DOBREGO S�UCHACZA � Patrzy na rozm�wc�, gdy ten m�wi. � Zadaje pytania, �eby si� upewni�, �e w�a�ciwie zrozumia� to, co l J m�wca powiedzia�. � Wyra�a szczere zainteresowanie samopoczuciem m�wcy. � Powtarza lub parafrazuje niekt�re stwierdzenia lub wyrazy u�yte przez m�wc�. � Nie ponagla m�wcy i nie stara si� go sk�oni�, by szybciej przeszed� do konkluzji. � Jest emocjonalnie opanowany. � Reaguje aktywnie przytakuj�c g�ow�, u�miechaj�c si� lub marszcz�c �/] czo�o. � Jest uwa�ny. � Nie przerywa. � Pozwala m�wcy doko�czy� swoj� wypowied�. ZADANIE: Zastan�w si�, kt�re z podanych cech charakteryzuj� ciebie. Czy jeste� w stanie je zmieni�, je�li, oczywi�cie, s� to cechy z�ego s�uchacza? DLACZEGO WARTO BY� DOBRYM S�UCHACZEM Jak wcze�niej zaznaczy�em, dobry m�wca jest zazwyczaj dobrym s�uchaczem, i odwrotnie. Bezsprzecznie istnieje tu rodzaj sprz�enia zwrotnego. Nale�y te� zaznaczy�, �e bardzo dobry s�uchacz to wielka rzadko��. Warto si� potrudzi�, aby by� dobrym s�uchaczem. A dlaczego? Ju� wyja�niam. 1. S�uchaj�c, mo�esz zredukowa� napi�cie m�wcy. Daj�c innej osobie, najlepiej bliskiej, a przynajmniej takiej, kt�ra ci ufa, mo�liwo�� wylania z siebie �alu, ul�ysz jej lub pozwolisz wyja�ni� nieporozumienia czy niejasno�ci. 2. S�uchaj�c, mo�esz nauczy� si� bardzo wiele. I ten cel powinien ci przy�wieca� w twojej karierze szkolnej. Ponadto istnieje wiele ciekawych ludzi, od kt�rych mo�esz si� du�o dowiedzie�. Warto zwi�kszy� swoj� wiedz� w trakcie s�uchania poprzez: � zadawanie pyta� i wys�uchiwanie odpowiedzi, � ws�uchiwanie si� w kontekst wypowiedzi, � odnotowywanie fakt�w i ��czenie ich w logiczne ci�gi, � ws�uchiwanie si� w spos�b m�wienia, a nie tylko w s�owa (wyczuwanie osobowo�ci, inteligencji, nastroju, temperamentu m�wcy). 3. S�uchaj�c, zdobywasz przyjaci�. Dobry s�uchacz to prawdziwy skarb. Na pewno lubisz przebywa� z tak� osob�. A je�li masz ma�o przyjaci�, to zastan�w si�, czy potrafisz s�ucha�. Tego mo�na si� nauczy�. Nie tra� czasu. 4. S�uchaj�c, mo�esz pom�c drugiej osobie w rozwi�zaniu jej problem�w. Umo�liwiaj�c znajomemu czy przyjacielowi przedstawienie ci swojego problemu, mo�esz poprzez zadawanie pyta� naprowadzi� go na w�a�ciwe rozwi�zanie. 5. S�uchanie pozwala zrozumie� punkt widzenia drugiej osoby. W ten prosty spos�b mo�esz unikn�� zb�dnych sprzeczek i nieporozumie�. 6. S�uchanie przyczynia si� do lepszej pracy i wsp�pracy. Gdy kolega czy wsp�pracownicy czuj�, �e przejawiasz szczere zainteresowanie ich ideami, odczuciami i problemami, to bardziej ceni� ciebie, wsp�ln� organizacj� czy miejsce pracy. I, oczywi�cie, s� sk�onni do wsp�pracy, bo ty, uwa�nie s�uchaj�c, wyra�asz ch�� tej wsp�pracy. Zapewne zauwa�y�e�, �e nauczyciele w szkole czy wyk�adowcy na uczelniach lubi� si� otacza� dobrymi s�uchaczami i � nie ma co ukrywa� � �e ciesz� si� oni u nich du�ymi wzgl�dami. 7. S�uchanie mo�e pozytywnie wp�ywa� na jako�� wypowiedzi m�wcy. Zadawanie pyta�, potakiwanie, reagowanie u�miechem pozwala niekiedy m�wcy w klarowniejszy spos�b przedstawi� swoje idee, gdy� w ten spos�b na bie��co otrzymuje od ciebie pozytywn� ocen� swojego wyst�pienia. 8. S�uchanie pomaga podj�� s�uszn� decyzj�. Jako istoty spo�eczne powinni�my si� liczy� z opiniami innych ludzi, ich do�wiadczeniem �yciowym i odmiennym spojrzeniem na dan� kwesti�. 9. S�uchanie mo�e przyczyni� si� do osi�gania lepszych wynik�w w szkole czy na uczelni. Nauczyciele z regu�y lubi� m�wi�, a szczeg�lnie wtedy, gdy uczniowie przychodz� po porad�, a studenci na konsultacje. Mo�esz w ten spos�b si� dowiedzie�, w jaki spos�b nadrobi� swoje braki, jak przygotowa� si� bardzo dobrze do egzaminu. 10. S�uchanie mo�e ci dopom�c w pozytywnym zaprezentowaniu si�. Zadaj�c w�a�ciwe, jasno sprecyzowane pytania i uwa�nie wys�uchuj�c odpowiedzi, utwierdzisz nauczyciela, �e jeste� zainteresowany jego przedmiotem i przygotowany do lekcji, a tak�e, �e jeste� osob� my�l�c�. 11. S�uchanie mo�e ustrzec przed k�opotami. Ka�dy musi przej�� przez okres, kiedy nikogo nie s�ucha. Ale to dla r�nych os�b ko�czy si� r�nie. Fatalne w skutkach porzucenia szko�y czy uczelni zdarza�yby si� znacznie rzadziej, gdyby osoba zainteresowana uwa�nie wys�ucha�a dobrych rad. 12. S�uchanie utwierdza wiar� w siebie. �ledz�c tok rozmowy czy dyskusji o wiele �atwiej jest znale�� kontrargumenty. Jednocze�nie nabiera si� pewno�ci siebie, nie emocjonuje si� i �wiczy my�lenie. Tyle korzy�ci za jednym razem. 13. S�uchanie mo�e by� �r�d�em dodatkowej przyjemno�ci. Gdy s�uchasz uwa�nie d�wi�k�w nap�ywaj�cych z odbiornika telewizyjnego czy radiowego, to do�wiadczasz wielu wra�e� estetycznych, niedost�pnych dla rozkojarzonych i nieuwa�nych, bo s�owa czy muzyka mog� dzia�a� inspiruj�co. Ponadto � co jest bardzo wa�ne � wyrabiasz w sobie nawyk dobrego s�uchania. 14. S�uchaj�c, zyskujesz czas na my�lenie. Jak ju� wspomnia�em, pomi�dzy tempem my�lenia a tempem s�uchania istnieje r�nica oko�o 300 s��w na minut� na korzy�� my�lenia i to powoduje, �e mo�esz antycypowa� wypowiedzi m�wcy, rozszyfrowywa� jego niejasne wypowiedzi i poprzez takie aktywne podej�cie lepiej zapami�tywa� to, co powiedzia� nauczyciel, wyk�adowca czy znajomy. 15. S�uchanie sprawia, �e jeste� lepiej poinformowany. To stwierdzenie nie wymaga komentarza. Warto mo�e doda�, �e pod wp�ywem uwa�nego s�uchania nie wiadomo sk�d zaczynaj� przychodzi� do g�owy pomys�y. 16. S�uchanie powoduje, �e stajesz si� osob� godn� zaufania. Uwa�nie s�uchaj�c, prawid�owo wykonujesz polecenia, nie pope�niasz b��d�w, unikasz powtarzania tych samych pyta� i reasumuj�c stajesz si� osob�, kt�r� inni ch�tnie prosz� o rad� i o konkretne informacje. 17. S�uchanie zaoszcz�dza wielu nieprzyjemno�ci i niezr�czno�ci. Nie musisz, na przyk�ad, dwa razy pyta� nowo poznan� osob� o jej imi�. Gdy nauczyciel zadaje ci w trakcie lekcji pytanie, nie bujasz w tym czasie w ob�okach, jak cz�sto zdarza si� s�abszym s�uchaczom, i bez problem�w odpowiadasz na nie. ZADANIE: Kt�re z wymienionych konsekwencji uwa�nego s�uchania s� dla ciebie wa�ne? Zaznacz je. Sformu�uj i zapisz w dzienniku Intencj� Poprawy S�uchania, podaj�c powody, kt�rymi b�d� zaznaczone przez ciebie rezultaty dobrego s�uchania. Dla przyspieszenia poprawy s�uchania czytaj (najlepiej na g�os, stoj�c przed lustrem) t� intencj� przynajmniej 2 razy dziennie. Czytaj g�o�no i wyra�nie, tak by� s�ysza� ka�d� zg�osk�. ZNACZENIE KONCENTRACJI DLA EFEKTYWNEGO S�UCHANIA Koncentracja, czyli skupienie uwagi, odgrywa kluczow� rol� we wszystkich elementach procesu uczenia si�, takich jak: my�lenie, czytanie, pisanie, a tak�e s�uchanie. Dla wielu z was skupienie si� na przekazie ustnym mo�e stanowi� najwi�ksz� przeszkod� w nauce efektywnego s�uchania. PRZYCZYNY S�ABEJ KONCENTRACJI � Dzielenie uwagi przez s�uchacza. W domu przyzwyczajasz si� do tego, �e prowadzisz rozmowy, jednocze�nie czytaj�c, jedz�c czy ogl�daj�c telewizj�. W szkole natomiast odrabiasz prace domowe z jednego przedmiotu na lekcjach innego, planujesz, co b�dziesz robi� wieczorem, zastanawiasz si� nad programem telewizyjnym itd. W ten spos�b skupienie si� tylko na jednym temacie staje si� dla ciebie zadaniem dziwnym i trudnym. Ten z�y nawyk niczym rak rozprzestrzenia si� na wszystkie dziedziny twojej dzia�alno�ci i twojego �ycia. � Kierowanie uwagi w niew�a�ciwym kierunku. Zamiast skoncentrowa� si� na wypowiedzi nauczyciela, stajesz si� rozkojarzony wskutek: � dzia�ania bod�c�w zewn�trznych, takich jak odg�osy za oknem, wygl�d nauczyciela, a s�dz�, �e cz�ciej nauczycielki; � stanu w�asnej �wiadomo�ci, bo na przyk�ad wbi�e� sobie do g�owy, �e jeste� s�abym s�uchaczem i zgodnie z tym post�pujesz; � ws�uchiwania si� w swoje my�li, zamiast w s�owa nauczyciela; � kierowania uwagi na samego siebie. Twoj� uwag� przykuwa odczuwany g��d (niestety, nie wiedzy, a szkoda), b�l z�ba, nieodpowiedni ubi�r, �al do nauczyciela itp. � Brak zaciekawienia tematem i zapa�u do nauki w og�le. Nie starasz si� wy�owi� z nowego materia�u tego, czego nie rozumiesz lub nie wiesz. Tego typu s�uchaczy charakteryzuje lenistwo i wygodnictwo. � Przyzwyczajenie do tego, aby nie zwraca� uwagi na r�ne bod�ce. Wynika to z faktu, �e informacje w telewizji i w radiu s� wielokrotnie powtarzane; czy b�dziesz tego chcia� czy nie � i tak ci wpadn� do ucha. Ponadto niekt�rzy nauczyciele (w tym momencie wrzucam spory kamyczek do w�asnego ogr�dka) maj� zwyczaj powtarzania tego, co m�wi�, i za pierwszym razem nie s�uchasz ich; jak tenisista nastawiasz si� na odbi�r �drugiego serwisu". Pod�wiadomie mo�esz ten wzorzec stosowa� w r�nych innych sytuacjach, w kt�rych nie nale�y liczy� na powt�rzenie. Ponadto we wsp�czesnym �wiecie jest tyle bod�c�w w postaci r�nych ha�as�w, �e niekt�rzy s� mistrzami w eliminowaniu ich. Nawyk eliminowania prowadzi cz�sto do przegapienia istotnych bod�c�w adresowanych do �eliminatora". � Brak samodyscypliny. Uszy i m�zg nale�y niekiedy �postawi� na baczno��", a ty nie potrafisz by� panem siebie. � Brak motywacji. Nie wyznaczy�e� sobie nawet kr�tkoterminowych cel�w �yciowych i uwa�asz, �e nie warto si� uczy�. ZADANIE: Za ka�dym razem, gdy w czasie lekcji czy wyk�adu przy�apiesz si� na s�abej koncentracji, ustal przyczyn� tego stanu rzeczy. ZADANIE: Nie rozstawaj si� z kartk� z wymienionymi przyczynami s�abej koncentracji i na bie��co zaznaczaj te, kt�re dotycz� ciebie. W ten spos�b b�dziesz mie� pe�ny obraz swoich s�abo�ci i b�dziesz wiedzia�, z czym masz walczy�. DZIA�ANIA S�U��CE POPR� WIE KONCENTRACJI 1. Zastosowanie wybranej techniki relaksacyjnej. Cz�sto wystarczy g��bokie oddychanie, aby zmniejszy� stres, kt�ry powoduje tak znaczne zu�ycie energii, �e pozostaje zbyt ma�o, by skoncentrowa� si� na przekazie s�ownym m�wcy. 2. Stawianie sobie pyta�, kt�re dyscyplinuj�, Przyk�adowe pytania: Czy skupiam swoj� uwag� na m�wcy?, Dlaczego tak lub dlaczego nie?, Czy s�ucham swojego wewn�trznego g�osu, czy m�wcy?, Czy mog� pos�ucha� mojego wewn�trznego g�osu p�niej, w odpowiednim czasie? 3. Efektywne radzenie sobie z zak��ceniami zewn�trznymi (zbyt cicho wyg�aszany wyk�ad, atrakcyjny wygl�d m�wcy, gazetka na �cianie, szepty innych s�uchaczy). Mo�na tego dokona� poprzez: � wyeliminowanie zak��ce�, tj. przesuni�cie si� bli�ej m�wcy lub poproszenie go, aby m�wi� g�o�niej, ewentualnie poproszenie szepcz�cych, aby nie przeszkadzali itp; � ignorowanie zak��ce�, tj. narzucanie sobie samodyscypliny i pe�ne skoncentrowanie si� na wypowiedzi. 4. Efektywne radzenie sobie z zak��ceniami wewn�trznymi (b�l g�owy, brak sympatii dla m�wcy, choroba bliskiej osoby, niewygodne buty lub ubranie). Zaleca si�: � praktykowanie samodyscypliny, aby kierowa� swoimi my�lami; � uwolnienie umys�u z wewn�trznych negatywnych odczu�, aby umo�liwi� docieranie do m�zgu idei m�wcy; � rozpoznanie wewn�trznych zak��ce�, aby je skutecznie kontrolowa�; � u�wiadomienie sobie, �e negatywne odczucia mo�na przeanalizowa� w innym czasie, natomiast lekcja bezpowrotnie �u-cieknie"; � wyrobienie w sobie nawyku zapisywania negatywnych odczu� i rozpatrywania ich po lekcji czy po wyk�adzie, w zaplanowanym wcze�niej terminie. 5. Wyrobienie w sobie pragnienia, aby nauczy� si� jak najwi�cej. 6. S�uchanie z nastawieniem, by zadawa� m�wcy trudne pytania. 7. S�uchanie z zamiarem podzielenia si� us�yszanymi wiadomo�ciami z innymi. 8. S�uchanie wyk�ad�w, publicznych wyst�pie� tak, jakby m�wca m�wi� tylko do nas. 9. Praktykowanie przytoczonych poni�ej zalece� w ka�dej komunikacji s�ownej. Zaleca si�: � s�uchanie, aby wychwyci� g��wne idee; � s�uchanie, aby wychwyci� znacz�ce szczeg�y; � robienie efektywnych notatek (nie notowa� wszystkiego); � formu�owanie istotnych pyta�; � wykonywanie ustnych polece�; � przypominanie sobie zdarze�, przedmiot�w w okre�lonej kolejno�ci (patrz rozdzia� po�wi�cony pami�ci). ZADANIE: Udaj si� do lasu i ws�uchaj si� w rytm jego �ycia. Staraj si� wy�owi� i rozr�ni� poszczeg�lne odg�osy, jak na przyk�ad szelest li�ci drzew, chrz�st pod�o�a pod twoimi stopami, zmieniaj�cy si� w zale�no�ci od tego, jak zmienia si� otoczenie, a nawet pr�buj rozpoznawa� g�osy ptak�w. Odczuj, czy sprawia ci to przyjemno��, jak efektywny jest tw�j s�uch. Gdy ci si� to spodoba, r�b takie wyprawy cz�ciej, a przy okazji zrelaksuj ca�e cia�o. PRAKTYCZNE RADY POZWALAJ�CE UNIKA� Z�YCH NAWYK�W W CZASIE S�UCHANIA � Nie pozw�l swoim oczom b��ka� si�, a g�owie bezwiednie opada�. Nie b�bnij palcami, nie obracaj w d�oniach d�ugopisu czy o��wka. � Zachowuj w�a�ciw� postaw� cia�a. Z�a sylwetka nierozdzielnie wi��e si� ze z�ym s�uchaniem. Sylwetka dobrego s�uchacza �wiadczy o jego aktywno�ci, a oczy pod��aj� za m�wc� niezale�nie od tego czy on stoi, siedzi czy chodzi. � Ci�ar s�uchania spoczywa na s�uchaczu. Nie rozgrzeszaj si� tym, �e m�wca lub temat jest nieciekawy. Nie nabieraj z g�ry uprzedze�, �e nie lubisz g�osu m�wcy, jego wygl�du, ubioru. � Nie poddawaj si� emocjom. Cokolwiek odczuwasz w stosunku do m�wcy lub tematu, zachowaj samodyscyplin� i pami�taj, �e masz si� skoncentrowa� na tre�ci przekazu. Nie irytuj si� tym, co m�wi m�wca, bo stracisz w�tek. � Nie jeste� w stanie zapisa� wszystkiego, co m�wi m�wca. Zapisuj najwa�niejsze my�li. Wi�cej uwagi po�wi�caj wyk�adowi ni� procesowi notowania. � Nie tra� czasu w trakcie s�uchania i nie odbiegaj my�lami od poruszonego tematu. S�uchasz szybciej, ni� m�wca m�wi, wi�c antycypuj jego my�li, podsumowuj, wyci�gaj wnioski. ZADANIE: W ka�dej sytuacji staraj si� wychwyci� przyczyny swojego! s�abego s�uchania i zapisuj je. Najlepiej w dzienniku. ROZDZIA� XI M�WIENIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � B�dziesz m�g� oceni�, jakim jeste� m�wc�. � Wykonasz drobny test charakterologiczny. � Dowiesz si�, jakie cechy charakteru sprzyjaj� �atwo�ci m�wienia. � Dowiesz si�, jakie s� podstawowe przyczyny l�ku przed m�wieniem. � Nauczysz si� przeprowadza� autohipnoz�, dzi�ki kt�rej zyskasz ' pewno�� siebie. � Pozb�dziesz si� nieodpowiedniego nastawienia psychicznego utrudniaj�cego m�wienie. � Uzyskasz praktyczne wskaz�wki, co robi�, aby by� m�wc� opanowanym. � Publiczne wyst�pienia przestan� by� dla ciebie problemem. M�WIENIE Chcesz by� m�wc� doskona�ym, musisz by� m�wc� opanowanym. Dzie� dobry!, Do widzenia!, Dzi�kuj�!, Prosz� bardzo! � to powszechnie u�ywane zwroty. Wypowiadanie ich nikomu nie sprawia trudno�ci. S� one artyku�owane automatycznie. Ale �ycie codzienne, w tym sytuacje w szkole i na uczelni wymagaj� bardziej z�o�onych wypowiedzi. I wtedy wiele os�b ma trudno�ci z prze�amaniem si�, aby m�wi� pewnie, jasno i odwa�nie. Jako ma�e dziecko m�wi�e� du�o, zadawa�e� mn�stwo pyta�. A teraz nie zadajesz pyta�. Czy ju� wiesz wszystko? Na pewno nie. Nie zadajesz pyta�, nie lubisz zabiera� g�osu w czasie lekcji, a egzamin�w ustnych nie zaliczasz do przyjemno�ci. Wszystko dlatego, �e boisz si� m�wi�. Na to sk�adaj� si� r�ne przyczyny, kt�re przedstawi� w dalszej cz�ci tego rozdzia�u. ZADANIE Na skali od l do 10 (m�wca doskona�y) oce� siebie jako m�wc� pod k�tem swobody, z jak� zabierasz g�os w czasie zaj�� w szkole czy na uczelni. Wynik zapisz w dzienniku i po pewnym okresie stosowania rad zawartych w tym rozdziale dokonaj ponownie samooceny. Zauwa�y�e� zapewne, �e koledzy zabieraj�cy cz�sto g�os w czasie zaj�� ciesz� si� sympati� nauczycieli, otrzymuj� lepsze oceny i s� bardziej pewni siebie. Nie zawsze to, co m�wi�, ma �r�ce i nogi". Ale m�wi�! I to nie tylko w szkole. W innych sytuacjach �yciowych te�. A m�wienie, jak ju� wspomnia�em (rozdzia� �S�uchanie"), zajmuje 30 proc. czasu, kt�ry po�wi�camy na relacje z innymi lud�mi. Umiej�tno�� m�wienia bez obawy, z przekonaniem stanowi cz�sto klucz do sukcesu w �yciu. Poza tym dobrzy m�wcy s� po��dani w ka�dym towarzystwie i cz�sto stanowi� jego dusz�. Pomy�l � je�li nie jeste� tak� dusz� towarzystwa � czy nie zazdro�cisz im swobody, z jak� wypowiadaj� swoje kwestie. A zazdro�� jest odczuciem, kt�rego �atwo mo�esz si� pozby� poprzez na�ladowanie tych os�b w pewno�ci m�wienia. ZADANIE: Postaraj si� obserwowa� osob�, kt�ra jest wed�ug ciebie dobrym m�wc� i zauwa�, jak rozpoczyna rozmow�, jak przemawia przed wi�kszym forum, jakie wykonuje gesty, czy zawiesza g�os, czy co� j� wyprowadza z r�wnowagi w trakcie m�wienia. Niekt�re pozytywne elementy jej stylu m�wienia postaraj si� przyswoi�. Na�ladowanie innej osoby jest jednym ze sposob�w prze�amywania bariery l�ku przed m�wieniem. Przedstawi� ich wi�cej, ale zanim to uczyni�, wyja�ni� co powoduje, �e jednym m�wienie przychodzi do�� �atwo, a inni maj� z tym du�e trudno�ci. CECHY CHARAKTERU A �ATWO�� M�WIENIA � OG�LNA BOJA�LIWO�� Osoba boja�liwa martwi si�, a nawet zadr�cza, przez ca�y czas, niezale�nie od tego, czy ma ku temu powody, czy ich nie ma. Jest ona z regu�y zm�czona, niecierpliwa i napi�ta. Jej permanentny niepok�j obejmuje te� proces m�wienia. Z drugiej strony, trzeba wyja�ni�, �e osoba, kt�rej m�wienie nie przychodzi �atwo, nie musi by� powodowana og�ln� l�kliwo�ci�. � ZDOLNO�� DO ADAPTACJI Niekt�rzy ludzie maj� osobowo��, kt�ra pozwala im dobrze funkcjonowa� w niepewnych, zmieniaj�cych si� sytuacjach (np. zmiana miejsca zamieszkania, nowy zak�ad pracy), innym natomiast adaptacja do nowych warunk�w przychodzi z trudem. Gdy te dwa odmienne typy natrafi� na now� sytuacj�, to ich zachowanie diametralnie si� r�ni. Odnalezienie si� w zmienionych okoliczno�ciach wymaga cz�stego komunikowania si� z innymi lud�mi. Osobnicy z pierwszej grupy robi� to ch�tnie, bo dobrze si� czuj� w takim �rodowisku, s� go ciekawi. Natomiast drugi typ w podobnej sytuacji nie odzywa si�, zamyka si� w sobie i czuje jak ryba wyj�ta z wody. � SAMOKONTROLA Samokontrola to cecha okre�laj�ca, w jakim stopniu dana osoba panuje nad swoimi emocjami. Wysoki poziom samokontroli i pewno�ci siebie w m�wieniu id� w parze. Ludzie o wysokim stopniu samokontroli s� bardziej opanowani, spokojni i rzadko obawiaj� si� m�wienia. Nie boj� si�, gdy� panuj� nad tym, co m�wi�, tak jak panuj� nad swoimi emocjami. � PRZEBOJOWO�� Osoba przebojowa poszukuje nowych do�wiadcze�, a rutyna i powtarzaj�ce si� sytuacje nudz� j�. Zdobywanie nowych do�wiadcze� zwi�zane jest z poznawaniem nowych ludzi, miejsc, idei. Ludzie przebojowi s� towarzyscy, a w relacjach z innymi nieszablonowi i elastyczni. Porozumiewanie si� stanowi jedn� z wa�niejszych dr�g do zdobywania nowych do�wiadcze�. Z tego te� wzgl�du osobnicy przebojowi nie maj� k�opot�w z komunikacj� s�own�. Wykazuj� oni du�� aktywno�� w tej dziedzinie i szukaj� okazji do rozm�w. Ludzie nieprzebojowi obracaj� si� w tym samym sta�ym gronie znajomych i unikaj� rozm�w z nieznajomymi, a o jakichkolwiek publicznych wyst�pieniach nie ma nawet mowy. � DOJRZA�O�� EMOCJONALNA Osoba dojrza�a emocjonalnie to taka, kt�ra jest stabilna, opanowana i zr�wnowa�ona. Wi�kszo�� ludzi emocjonalnie dojrza�ych lubi porozumiewa� si�, wykazuje elastyczno�� w rozmowach i wyczulenie na nastr�j swoich rozm�wc�w. � INTRO- I EKSTRAWERTYCZNO�� Ludzie z osobowo�ci� introwertyczn� (skierowan� do wewn�trz) bywaj� nie�miali, dystansuj� si� od innych i wi�kszo�� czasu sp�dzaj� w samotno�ci. Ich przeciwie�stwo, to znaczy ekstrawertycy, to osoby �mia�e, cz�sto agresywne i gadatliwe. W ich naturze le�y szukanie kontakt�w z innymi i przebywanie w�r�d ludzi. Ju� z samej charakterystyki tych dw�ch typ�w wynika, �e ekstrawertycy ch�tniej komunikuj� si� werbalnie, cho� cz�sto bywaj� s�abymi s�uchaczami. � POCZUCIE W�ASNEJ WARTO�CI Ludzie z niskim poczuciem w�asnej warto�ci czuj�, �e je�li zaczn� co� robi�, na przyk�ad przemawia�, to pr�dzej si� to sko�czy kl�sk� ni� powodzeniem. W przeciwie�stwie do nich, ludzie z wysokim poczuciem w�asnej warto�ci czuj�, �e s� warto�ciowymi cz�onkami swojego otoczenia, �e s� kompetentni i je�li podejm� jakie� dzia�ania, to b�d� one skuteczne. Jak nale�a�oby si� spodziewa�, ludzie z wysokim poczuciem w�asnej warto�ci wysoko te� ceni� siebie jako m�wc�w i ch�tnie wyst�puj� publicznie. � INNOWACYJNO�� Innowacyjno�� to sk�onno�� danej osoby do wprowadzania lub akceptowania zmian w otaczaj�cym j� �rodowisku. Ludzie innowacyjni rozmawiaj� cz�sto i swobodnie, gdy� wprowadzenie zmian poci�ga za sob� konieczno�� rozmawiania i dyskutowania na ich temat. Osoby nieinnowacyjne nie szukaj� zmian i kontakt�w z innymi lud�mi, nie maj� wi�c powod�w, by cz�sto rozmawia� czy przemawia�. � TOLERANCYJNO�� Niekt�rzy ludzie s� w stanie tolerowa� wysoki poziom niezgodno�ci pogl�d�w, zanim popadn� w konflikt z drug� osob�. S� oni dobrymi m�wcami i rozm�wcami, bo jest to konieczne, by uzgodni� warunki wsp�dzia�ania. Natomiast ci z przeciwnego bieguna bardzo szybko zaczynaj� skaka� swojemu rozm�wcy do oczu i nie ma mowy o konstruktywnej rozmowie. � ASERTYWNO�� Asertywno�� to sk�onno�� do dochodzenia swoich praw lub bronienia ich. Osoby charakteryzuj�ce si� wysok� asertywno�ci� broni� swoich praw wytrwale (czasami do upad�ego) i nie pozwalaj� si� wykorzystywa�, rozmawiaj� konkretnie i s� dobrymi m�wcami. Z nisk� asertywno�ci� wi��e si� niepewno�� (r�wnie� w m�wieniu) i pasywno�� (ludzie pasywni wol� s�ucha� ni� m�wi�). Z przedstawionej wy�ej charakterystyki wynika, �e k�opoty z m�wieniem jako form� porozumiewania si� z innymi maj� ludzie odznaczaj�cy si�: � og�ln� boja�liwo�ci�, � ma�� elastyczno�ci� w obliczu zmian, � brakiem samokontroli, � brakiem przebojowo�ci, � brakiem dojrza�o�ci emocjonalnej � niskim poczuciem w�asnej warto�ci, a ponadto: � introwertycy, � nietolerancyjni, � nieasertywni. � ZADANIE: Przeanalizuj sw�j charakter pod k�tem dziesi�ciu wymienionych wy�ej cech. Je�li stwierdzisz, �e odznaczasz si� cech� negatywn� (np. og�ln� boja�liwo�ci�), to przyznaj sobie punkt o warto�ci ujemnej i przy danej cesze napisz � l (minus jeden). Gdy dana cecha wyst�puje u ciebie w przeci�tnym stopniu, napisz O (zero), a gdy twoja cecha stanowi przeciwie�stwo wymienionych (np. gdy jeste� pewny siebie i odwa�ny), przyznaj sobie punkt o warto�ci dodatniej i napisz +1 (plus jeden). Zsumuj wszystkie punkty. Je�li suma jest liczb� nieujemn�, to �wiadczy, �e nie masz k�opot�w z porozumiewaniem si�, a wi�c i z m�wieniem. PODSTAWOWE PRZYCZYNY L�KU PRZED M�WIENIEM � Nadmierna aktywno�� fizjologiczna � Nieodpowiednie nastawienie psychiczne NADMIERNA AKTYWNO�� FIZJOLOGICZNA By� mo�e zdarzy�o ci si�, �e przed wyst�pem publicznym, gdy mia�e� m�wi�, gra� lub �piewa� (np. w czasie akademii w szkole), serce bi�o ci mocniej, d�onie si� poci�y i czu�e� md�o�ci. Wszystkie wymienione reakcje fizjologiczne s� symptomami, �e twoje cia�o przygotowuje si� do maj�cego nast�pi� wyst�pu. Taki wzrost fizjologicznej aktywno�ci organizmu (ukierunkowany stres) jest normalny, a nawet warunkuje osi�gni�cie bardzo dobrych wynik�w, np. w sporcie. Jednak�e wzmo�ona aktywno�� i nadmierna aktywno�� to dwa r�ne stany rzeczy. Nadmierna aktywno�� pojawia si� wtedy, gdy normalne pobudzenie organizmu w oczekiwaniu na wyst�p przed�u�a si� do tego stopnia, �e nie jeste� ju� w stanie go kontrolowa�. W ekstremalnych przypadkach niekt�rzy wymiotuj� lub mdlej�. Z regu�y nadmierna aktywno�� fizjologiczna przejawia si� dr�eniem r�k i n�g, p�ytkim i przyspieszonym oddechem, sucho�ci� w gardle, trudno�ciami z prze�ykaniem, napi�ciem mi�ni, a czasami zanikiem pami�ci. ZADANIE: Zastan�w si�, czy powodem twojej obawy przed m�wieniem nie jest nadmierna aktywno�� fizjologiczna organizmu. Je�li tak, to mo�esz j� redukowa�, stosuj�c metody, kt�re ci przedstawi�. ZMNIEJSZANIE AKTYWNO�CI FIZJOLOGICZNEJ 1. Autohipnoza. 2. Medytacja (patrz rozdz. �Co dwie p�kule, to nie jedna).. 3. Relaksacja (patrz rozdz. �Denerwowanie si�"). 4. Zakotwiczanie si� (patrz rozdz. �Zakotwiczanie si� na sukces). AUTOHIPNOZA Procedura autohipnozy na podstawie �The Universal Traveller" Dona Koberga, Jima Bagnalla. 1. Ustal (najlepiej w formie pisemnej) cel, jaki chcesz osi�gn��, stosuj�c autohipnoz�. W tym przypadku jej celem b�dzie stonowanie nadpobudliwo�ci twojego organizmu. Autohipnoz� mo�esz te� stosowa� do innych cel�w, np. do poprawy koncentracji, pami�ci, motywacji, asertywno�ci do podwy�szenia poczucia w�asnej warto�ci, wzmocnienia odporno�ci psychicznej i do innych pozytywnych cel�w. Stosuj autohipnoz� tylko do realizacji pozytywnych cel�w. 2. Wprowad� si� w stan hipnotyczny: � rozlu�nij ubranie, po�� si� i wyci�gnij swobodnie swoje cia�o; � zamknij oczy, aby st�umi� �wiadomo�� istnienia �wiata zewn�trznego; � usypiaj swoje cia�o (napnij ka�d� cz�� cia�a od oczu do st�p, a potem zrelaksuj je stopniowo, w tej samej kolejno�ci). Cisza i ciemno�� (wykonuj to �wiczenie wieczorem w cichym i spokojnym miejscu) pomog� ci uwolni� zmys�y (nie tylko wzrok) od wp�ywu bod�c�w zewn�trznych; � relaksuj si�. Zag��biaj si� bardziej i bardziej w tw�j pod�wiadomy umys�. Wyobra� sobie, �e twoje cia�o jest ca�kowicie bezw�adne. Wyobra� sobie, �e bujasz si� �agodnie w hamaku w spokojnym ogrodzie, lub powoli zje�d�asz w d� wind� albo schodzisz w d� schodami, i to zje�d�anie czy schodzenie z ka�dym pi�trem wprawia ci� w coraz g��bszy sen. Pozw�l twojemu cia�u, aby sta�o si� bezw�adne (bez czucia), bez ci�aru, wolne od jakichkolwiek napi��. 3. Wprowad� swoje sugestie stanowi�ce cel autohipnozy. M�w do siebie mi�kkim i �agodnym tonem. Je�li b�dzie to dla ciebie zbyt trudne, to nagraj sugestie na ta�mie magnetofonowej i po prostu je odtwarzaj. Je�li twoim celem jest zmniejszenie nadpobudliwo�ci, to opr�cz sugerowania, �e przed wyst�pieniem tw�j organizm reaguje spokojnie i w spos�b opanowany, opisz te� po��dane zachowania. Zr�b to w spos�b �ywy i wyrazisty. Wyobra� sobie, jak dzi�ki temu nowemu zachowaniu osi�gasz sukces. Wyobra� sobie, �e opu�ci�e� w�asne cia�o i obserwujesz siebie wykonuj�cego te po��dane zachowania jeszcze raz. Zasugeruj sobie pozytywne nagradzaj�ce do�wiadczenie jako korzy�� z nowego zachowania. 4. Gdy tw�j komunikat zostanie przes�any do pod�wiadomo�ci, wyjd� ze stanu hipnozy. Powiedz sobie, �e przebudzasz si� i wstajesz. B�dziesz si� czu� lepiej, b�dziesz spokojny i opanowany przed czekaj�cym ci� wyst�pieniem. Autosugestia dzia�a skutecznie tylko przez oko�o 36 godzin. �eby naprawd� zmieni� swoje zachowanie czy spos�b reagowania, musisz wzmacnia� w�a�ciwe sugestie przez powtarzanie tej procedury wiele razy. ZAPAMI�TAJ: Je�li chcesz, by autosugestia oddzia�ywa�a skutecznie, musisz powtarza� j� wiele razy. NIEODPOWIEDNIE NASTA WIENIE PSYCHICZNE Normalna reakcja przed publicznymi wyst�pieniami polega na tym, �e odbierasz podwy�szon� aktywno�� fizjologiczn� organizmu jako podniecenie. W przypadku osoby reaguj�cej w spos�b nadpobudliwy podwy�szona aktywno�� organizmu przejawia si� jako przera�enie. Przyczyna takiej reakcji ma pod�o�e psychiczne, inaczej m�wi�c tkwi w umy�le danej osoby. �eby rozwi�za� ten problem, nale�y zmieni� niew�a�ciwe nastawienie psychiczne. W praktyce najskuteczniejszym sposobem przeprogramowania w�asnego nieodpowiedniego nastawienia psychicznego jest psychiczna restrukturyzacja (ang. cognite restructuring). PSYCHICZNA RESTRUKTURYZACJA Metoda ta polega na zmianie nieodpowiedniego nastawienia psychicznego przy u�yciu wizualizacji. Szczeg�owe informacje i wskaz�wki, jak przeprowadzi� sesj� wizualizacyjn� znajdziesz w rozdziale �My�lenie", a dok�adniej w jego cz�ci po�wi�conej my�leniu wizualnemu. W trakcie �wicze� wizualizacyjnych wyobra�aj sobie stopniowo (przechod� do nast�pnej wizualizacji, gdy opanujesz t�, kt�r� �wiczy�e�) nast�puj�ce sytuacje: � Le�ysz w swoim pokoju w ��ku przed za�ni�ciem. Wyobra�aj sobie sw�j pok�j. � Czytasz referaty, przemowy, gdy sam jeste� w pokoju (na tydzie� przed w�a�ciwym wyst�pieniem). � Dyskutujesz o swoim wyst�pieniu z kolegami czy kole�ankami. � Wys�uchujesz wyst�pienia innej osoby. � Piszesz referat w swoim pokoju. � �wiczysz wyg�oszenie swojego referatu. � Ubierasz si� rano w dniu swojego wyst�pienia. � Wykonujesz inne czynno�ci przed udaniem si� do miejsca, gdzie b�dziesz mie� wyst�pienie (jesz �niadanie, jeszcze raz rzucasz okiem na referat lub nawet robisz pr�b� generaln�). � Wchodzisz do pomieszczenia, w kt�rym masz wyg�osi� referat. � Czekasz na swoj� kolej, gdy inna osoba ma wyst�pienie. � Wychodzisz na podium, by zaprezentowa� swoje wyst�pienie. � Wyg�aszasz sw�j referat. W czasie tych wszystkich etap�w wyobra�aj sobie, �e jeste� spokojny, opanowany i bardzo pozytywnie nastawiony do swojego wyst�pienia, �e sprawia ci ono satysfakcj� i przyjemno��. Dodatkowe okoliczno�ci przyczyniaj�ce si� do zmniejszenia l�ku przed m�wieniem: 1. Znajomo�� warunk�w. Poznaj warunki, w jakich b�dziesz wyst�powa�. Sprawd�, czy sala jest du�a, czy ma�a, Wyobra� sobie, jak b�d� siedzie� s�uchacze, jak powiniene� m�wi�, �eby do wszystkich dotrze�. Zorientuj si�, ile czasu masz na swoje wyst�pienie, i tak je opracuj, aby si� zmie�ci� (oczywi�cie zarezerwuj czas na ewentualne pytania). Je�li ma to by� egzamin ustny, poznaj sal�, w kt�rej b�dziesz odpowiada� i na spokojnie wizualizuj siebie odpowiadaj�cego pewnie i rzeczowo. 2. Dobre przygotowanie. Nie przygotowany m�wca ma powody, aby si� denerwowa� przed wyst�pieniem i w jego trakcie. Mo�esz tego unikn��, przygotowuj�c si� rzetelnie, niezale�nie czy masz wyst�pi� przed szerszym forum, czy przed jedn� osob� (egzamin ustny). 3. Zainteresowanie przedstawianym zagadnieniem. Wybieraj do prezentacji tematy, kt�re porusz� ci� emocjonalnie, takie kt�rymi chcesz si� podzieli� z innymi. Silne pragnienie podzielenia si� swoimi wiadomo�ciami na dany temat nie tylko wyeliminuje tw�j l�k przed m�wieniem, ale sprawi, �e wyst�pienie b�dzie ciekawe, zajmuj�ce uwag� s�uchaczy. 4. Ruch. L�k i zdenerwowanie przed maj�cym nast�pi� wyst�pieniem powoduj� napi�cie mi�ni. Twoje cia�o domaga si� w tym momencie ruchu, aby si� rozlu�ni� i to jest przyczyna, dla kt�rej zaczynaj� ci si� trz��� r�ce i nogi. Je�li pr�bujesz opanowa� to dr�enie na si��, to stajesz si� jeszcze bardziej spi�ty. Lekarstwem jest inny rodzaj ruchu. Zacznij korzysta� ze swojego cia�a, by zwi�kszy� ekspresj� wypowiedzi, gestykuluj, chod�. ZAPAMI�TAJ: W trakcie m�wienia jakikolwiek ruch jest lepszy ni� brak ruchu. 5. Praktyka. Dla wi�kszo�ci ludzi obawa przed publicznymi wyst�pieniami ma swoje �r�d�o w braku do�wiadczenia. Im cz�ciej to robisz, tym mniej si� boisz. W tym miejscu przypomnij sobie prost� rad�: je�li czego� si� boisz, to r�b to jak najcz�ciej. ZADANIE: Aby prze�ama� sw�j l�k przed m�wieniem, przyjmij zasad�, �e w trakcie ka�dych zaj�� przynajmniej raz zabierzesz g�os. I dotrzymaj postanowienia. ROZDZIA� XII PISANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Zrozumiesz przyczyny twojej niech�ci do wypowiadania si� na pi�mie. � Poznasz u�yteczne techniki usprawniaj�ce pisanie. � Dowiesz si�, jak �wystartowa�" z pisaniem. � Uzyskasz informacje o technikach rozwijania tematu. � Poznasz wszystkie etapy procesu pisania i zyskasz nad nimi kontrol�. � Pisanie zacznie ci przychodzi� �atwo. � Otrzymasz szans� poprawienia charakteru pisma przez stosowanie sprawdzonych technik. PISANIE Nie tra� czasu na rozpisywanie d�ugopisu; rozpisuj r�k�. Kiedy usiad�em przy biurku z zamiarem napisania tego rozdzia�u, poczu�em w g�owie pustk�. Z przykro�ci� stwierdzi�em, �e wena mnie opu�ci�a. Po chwili przerodzi�a si�... w jeszcze wi�ksz� pustk�. Nie pozosta�o mi nic innego, jak... Zgadnij co? Zapewne pomy�la�e�: �prze�o�y� pisanie na p�niej". I mia�e� racj�, bo... nie pozosta�o mi nic innego, jak nastawi� minutnik na 5 minut, wzi�� czyst� kartk� papieru i przeprowadzi� minisesj� szybkiego pisania. Po pi�ciu minutach powr�ci�a mi jasno�� my�li. Wiedzia�em ju�, o czym chcia�em pisa� i d�ugopis swobodnie przesuwa� si� po papierze. Sytuacja, kt�r� powy�ej opisa�em i kt�ra mi si� faktycznie przydarzy�a, na pewno nie jest ci obca. ZADANIE: Przypomnij sobie podobne zdarzenie i u�wiadom, co wtedy robi�e�, aby prze�ama� blokad�. Najlepiej b�dzie, je�li opiszesz to w dzienniku. Je�li aktywnie przeczytasz ten rozdzia� oraz wykonasz podane zadania i b�dziesz stosowa� podane techniki, to polubisz pisanie i mo�e nawet stanie si� ono twoj� pasj�. Pisanie jest od wiek�w naturaln� form� ekspresji cz�owieka. Nasi praprzodkowie czynili to w grotach, a my kochamy bazgra� na elewacjach budynk�w. Jednak wiele os�b nie przepada za pisaniem. Cz�sto si� s�yszy, �e kto� �nie cierpi pisa� list�w", a wypracowania szkolne s� zmor� niejednego ucznia. Egzaminy pisemne te� nie ciesz� si� wielkim powodzeniem � wi�kszo�� student�w woli odpowiada� ustnie. Gdzie tkwi� przyczyny tego stanu rzeczy? Po pierwsze, szko�a nie nauczy�a ci� pisa�, a jedynie zapisywa� (litery, s�owa i zdania). To nie to samo, co pisanie, kt�re jest spontanicznym procesem tw�rczym anga�uj�cym wyobra�ni�. W szko�ach stosuje si� tradycyjne techniki nauki pisania, k�ad�ce nacisk na gramatyk�, ortografi� czy interpunkcj�. Wskutek tego w proces pisania anga�owana jest lewa p�kula m�zgu, kt�ra ma charakter logiczny. Tymczasem sekret tkwi w u�ywaniu obydwu p�kul m�zgowych. Prawa p�kula jest �r�d�em emocji i w niej rodz� si� tw�rcze pomys�y niekonwencjonalne skojarzenia i odczucia. Osoby, kt�re nie lubi� pisa�, rzadko w ten proces anga�uj� obydwie p�kule m�zgu i dlatego pisanie nie sprawia im przyjemno�ci. Drug� przyczyn� awersji pi�mienniczej jest brak wiary w siebie (ucze� z g�ry zak�ada, �e temat wypracowania jest zbyt trudny), za� trzeci� � l�k przed krytyk� i poprawianiem tego, co zosta�o napisane. Przywo�aj z pami�ci sytuacje, gdy nerwowo odbiera�e� sprawdzone wypracowanie, na kt�rym, kto wie, mo�e i bardziej by�o czerwono od podkre�le� czy poprawek nauczyciela ni� na polu pe�nym mak�w. Mog� si� za�o�y�, �e nauczyciel sprawdzaj�cy prac� pracowa� na pe�nych obrotach lew� p�kul� m�zgu, wyszukuj�c logicznie �min" w postaci b��d�w sk�adniowych i ortograficznych. PYTANIE: Czy prowadzisz dziennik, tak jak zaleca�em w rozdziale �Dziennik"? Je�li tak, to zapewne przekona�e� si�, �e pisanie przychodzi ci ju� o wiele �atwiej i sprawia przyjemno��. Je�li nie prowadzisz, to w powa�nym stopniu zmniejszasz efektywno�� swojego uczenia i op�niasz rozw�j duchowy. Jeszcze raz przypominam: prowadzenie dziennika, opr�cz innych pozytywnych stron ma i t�, �e pozwala nabra� wiary we w�asne mo�liwo�ci. Prowadzisz go dla siebie, nikt nie poprawia twoich b��d�w i zapisujesz w nim swoje pomys�y, odczucia, do�wiadczenia, anga�uj�c w ten spos�b tw�rcz� praw� p�kul� m�zgow�. TECHNIKI U�ATWIAJ�CE WYSTARTOWANIE Z PISANIEM (i aktywacj� prawej p�kuli m�zgowej) SZYBKIE PISANIE Jest to bardzo prosta i skuteczna technika, kt�r� z du�ym powodzeniem zastosowa�em na pocz�tku tego rozdzia�u. Jej podstawow� zalet� jest to, �e prze�amujesz barier� pustej kartki. Procedura wygl�da nast�puj�co: 1. Wybierasz temat lub decydujesz si� na swobodne zapisywanie my�li. 2. Ustawiasz minutnik na okre�lony czas (przynajmniej na 5 min). 3. Rozpoczynasz pisanie i zapisujesz tak szybko, jak to jest mo�liwe, bez zatrzymywania si�, wszystko, co ci przyjdzie do g�owy. 4. Przestajesz pisa�, gdy minutnik zacznie bucze�. Unikaj w czasie pisania: � porz�dkowania my�li; � d��enia do tworzenia zda�; � sprawdzania i poprawiania b��d�w gramatycznych, ortograficznych czy innych; � cofania si�; � wykre�lania czegokolwiek, co ju� napisa�e�. W czasie szybkiego pisania aktywnie pracuj� obydwie p�kule m�zgowe, z troch� wi�kszym zaanga�owaniem prawej. Po napisaniu nie przejmuj si� niezgrabnym pismem, z�� sk�adni� czy innymi b��dami. Ta forma pisania jest dla ciebie po�ytecznym poligonem, na kt�rym b��dy s� nie tylko dopuszczalne, ale nieuniknione. Na pocz�tku stosuj metod� szybkiego pisania jako rozgrzewk� przed pisaniem na okre�lony temat, a z czasem u�ywaj jej, startuj�c od razu z zadanym tematem. B�dziesz mile zaskoczony, z jak� �atwo�ci� sp�ywaj� na papier pomys�y, idee i skojarzenia. Szybkie pisanie jest u�yteczn� technik� treningow�. Wielu pisarzy u�ywa jej jako rozgrzewki. Ponadto ludzie pi�ra regularnie korzystaj� z metody szybkiego pisania, aby prowokowa� pojawianie si� my�li, idei, pomys��w i skojarze�, niezb�dnych przy pracy tw�rczej. Stosuj szybkie pisanie zawsze wtedy, gdy w czasie pracy utkniesz w martwym punkcie lub gdy siedzisz nad pust� kartk� i nie mo�esz ruszy� z miejsca. Aby nabra� wprawy w szybkim pisaniu wykonuj je cz�sto, a najlepiej przed ka�dym zadaniem pisemnym. Wyd�u�aj te� czas �wiczenia, rozpoczynaj�c od pi�ciu minut i dodaj�c stopniowo po minucie czy dwie, a� dojdziesz do dwudziestu minut. Je�li masz napisa� d�u�sz� prac�, wymagaj�c� du�ego zaanga�owania intelektualnego, pisz szybko 30 minut, a nawet d�u�ej. ZADANIE: Przez najbli�sze 2 tygodnie przeprowadzaj codziennie przynajmniej dwie kilkuminutowe sesje szybkiego pisania, wyd�u�aj�c ka�dego dnia czas sesji o l minut�. Pisz swobodnie, bez tematu lub na dowolny temat, a nast�pnie przeczytaj. Po dwu tygodniach trenowania wybierz jeden z podanych temat�w (ewentualnie wymy�l w�asny) i pisz szybko z zachowaniem zasad tej techniki przez 20 minut. 1. Przyja�� 6. Wierno�� 2. Szko�a 7. Egoizm 3. Mi�o�� 8. K�amstwo 4. Odwaga 9. Nogi 5. Pies 10. Rodzice Po napisaniu przeczytaj, podkre�l, najlepiej kolorow� kredk� lub mazakiem, s�owa lub ust�py, kt�re szczeg�lnie ci przypad�y do gustu. W nast�pnej sesji te w�a�nie s�owa lub zwroty mog� stanowi� �wietne tematy do szybkiego pisania. Przedstawione wy�ej �wiczenia powinny stanowi� �rozruch" do podj�cia w trakcie sesji szybkiego pisania bardziej z�o�onych zada�, np. stworzenia zarysu wypracowania, eseju, a nawet pracy dyplomowej. Szybkie pisanie jest bardziej efektywne, gdy jego tre�ci� dzielisz si� z blisk� ci osob�. Idealnym rozwi�zaniem by�oby przeprowadzenie z t� osob� r�wnoleg�ych sesji szybkiego pisania na ten sam temat, a nast�pnie por�wnanie efekt�w. SZYBKIE M�WIENIE NA G�OS Zacznij m�wi�, a wyzwolisz swobodny przep�yw my�li. Nie przejmuj si�, �e brak ci pomys�u lub �e my�li s� nieprecyzyjne. Po prostu m�w szybko. Poprzez ubranie swoich my�li w s�owa zaczniesz my�le� ja�niej. Praktycznym rozwi�zaniem jest nagrywanie na ta�m� magnetofonow� tego, co m�wisz, bo mo�na odtworzy� swoje idee. TECHNIKI POZWALAJ�CE NA ROZWINI�CIE TEMATU Szybkie pisanie stanowi doskona�� form� rozgrzewki pisarskiej, jednak w niewielkim stopniu u�atwia dostrzeganie b�d� tworzenie powi�za� pomi�dzy ideami. Generalnie widzenie zagadnie� w szerokiej perspektywie jest trudn� sztuk�, lecz dzi�ki podanym ni�ej technikom b�dzie ci ono przychodzi� o wiele �atwiej, i � rzecz jasna � b�dziesz bardziej tw�rczy. We� kilka g��bokich oddech�w, zapoznaj si� z poni�szymi technikami i � co najwa�niejsze � stosuj je. � Technika rozga��zie� (ang. clustering). � Burza m�zg�w (ang. brainstorming). > Szkic odkrywczy (ang. discovery draft). TECHNIKA ROZGA��ZIE� Technika rozga��zie� pozwala na szybkie zapisanie twoich idei zwi�zanych z tematem bez konieczno�ci oceniania ich, a ponadto umo�liwia dostrzeganie zwi�zk�w pomi�dzy tymi ideami. JAK ROZGA��ZIA� Sie� rozga��zie� zaczynamy rysowa� na �rodku kartki (nie u g�ry, jak jeste�my do tego przyzwyczajeni) i rozszerzamy we wszystkich kierunkach. Pierwsz� czynno�ci� jest zapisanie tematu, pomys�u czy zagadnienie, kt�rym chcesz si� zaj�� i zakre�lenie go. Rozmy�laj�c nad zadanym tematem, zapisuj swoje my�li, zakre�laj je i ��cz graficznie z tematem centralnym. Po pewnym czasie spostrze�esz, �e twoje rozga��zienie w spos�b spontaniczny b�dzie si� rozszerza�, ��cz�c pomys�y nie z tematem wyj�ciowym, ale z innymi. I o to chodzi. Twoim celem w tej technice jest zapisanie wszelkich my�li w postaci swoistego schematu uwidaczniaj�cego, jak idee s� ze sob� po��czone. W trakcie pos�ugiwania si� technik� rozga��zie� bardzo pomocne jest stosowanie r�nych pyta�, od prostych (kto?, kiedy?, dlaczego?) po bardziej z�o�one (np. Dlaczego to jest wa�ne? Co z tego wynika?). ZAPAMI�TAJ: Tworz�c rozga��zienie, nie wahaj si� zapisywa� dziwnych lub zwariowanych pomys��w i nie przejmuj si�, �e kartka jest pobazgrana. Po wykonaniu pracy zastan�w si�, jak idee z jednego �konara" rozga��zie� wi��� si� z ideami z innych �konar�w". Dzi�ki temu mo�esz wpa�� na trop nowych pomys��w. Przeanalizuj wykonane rozga��zienie z nastawieniem, jak wykorzysta� zawarty w nim materia� do napisania zaplanowanej pracy pisemnej. Kieruj si� nast�puj�cymi pytaniami: � Wok� jakich zagadnie� koncentruje si� najg�stsza sie� rozga��zie�? O czym ona m�wi przede wszystkim? � Jakie inne prace mog�yby powsta� na podstawie tego rozga��zienia? � Kt�ry �konar" rozga��zie� wydaje ci si� najbardziej interesuj�cy? � Jak m�g�by� dalej rozwija� rozga��zienia, aby g��biej wej�� w temat? PODSTAWOWE ZALETY TECHNIKI ROZGA��ZIE� 1. Pozwala dostrzega� i tworzy� zwi�zki pomi�dzy ideami. 2. Umo�liwia rozwini�cie ju� zaprezentowanych idei. 3. Umo�liwia spontaniczne zareagowanie na dan� ide� bez jej opracowywania i oceniania. 4. Radykalnie poprawia proces zapami�tywania i przypominania sobie idei oraz widzenia ich w szerszym kontek�cie. 5. Usuwa niech�� do pisania. ZADANIE: Narysuj rozga��zienie do wybranego przez ciebie tematu (na pocz�tku bez stosowania pyta�). Po kilku sesjach u�ywaj r�wnie� pyta�. Po kilku sesjach stosowania techniki rozga��zie� b�dziesz naprawd� zaskoczony, �e nowe idee wprost wyp�ywaj� spod twojego d�ugopisu. Bo z ideami jest jak z rop� � �eby wytryskiwa�y, trzeba zrobi� im uj�cie. BURZA M�ZG�W Technika burzy m�zg�w polega na zapisywaniu wszystkiego, co ci przychodzi do g�owy na dany temat. Podczas pisania staraj si� nie porz�dkowa� swoich my�li, tylko pozw�l im swobodnie wyp�ywa�. Poprzez natychmiastowe zapisywanie swoich reakcji i odczu� zwi�zanych z tematem uzyskasz nadspodziewanie du�o dodatkowych informacji. Przede wszystkim szybko �wyjdzie na jaw", co wiesz, a czego nie wiesz i co powiniene� si� dowiedzie� na dany temat. Technik� burzy m�zg�w warto zatem stosowa�, gdy masz do czynienia z tematem, w kt�rym s�abo si� orientujesz. JAK PRZEPROWADZI� BURZ� M�ZG�W Potrzebujesz do tego celu, jak i do innych wymienionych w tym l rozdziale technik, d�ugopisu lub o��wka, czystej kartki, troch� wolnego ; czasu i miejsca, w kt�rym nikt ci nie b�dzie przeszkadza�. Rozpoczynaj�c sesj� burzy m�zg�w zapisz sw�j temat u g�ry strony. Nast�pnie zapisuj szybko na kartce wszystkie idee, skojarzenia, refleksje i odczucia, jakie ci przychodz� do g�owy w zwi�zku z tematem. Pozw�l umys�owi, niech pracuje swobodnie, uruchamiaj�c w ten spos�b twoj� tw�rcz�, praw� p�kul� m�zgow�. Jak j� �rozrusza�" przed burz� m�zg�w, m�wili�my w rozdziale �Co dwie p�kule, to nie jedna". Podobnie jak przy technice rozga��zie�, ka�de pytanie mo�e si� przyczyni� do pojawienia si� nowych skojarze� czy refleksji. Oto przyk�adowe pytania: kto?, co?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?, jak? I bardziej z�o�one: Co wiesz na ten temat? Jakie s� jego cz�ci sk�adowe? Czy mo�esz sformu�owa� go inaczej? Jak si� do niego ustosunkowujesz? Dlaczego jest on dla ciebie wa�ny? Czy mo�esz go por�wna� z innym? Przeanalizuj list� skojarze� powsta�ych w wyniku burzy m�zg�w. Analogicznie jak przy technice rozga��zie�, przy rozwijaniu uzyskanego materia�u w prac� pisemn�, kt�ra stanowi tw�j g��wny cel, kieruj si� nast�puj�cymi pytaniami: � Wok� jakich zagadnie� koncentruje si� najwi�ksza liczba hase�? O czym one m�wi� przede wszystkim? � Jakie inne prace mog�yby powsta� na podstawie tej listy? � Kt�re has�a wydaj� ci si� najbardziej interesuj�ce? � Czego brakuje w twoim zbiorze skojarze� do pe�nego wyczerpania tematu? ZADANIE: Obierz sobie jaki� temat i przeprowad� sesj� burzy m�zg�w (na pocz�tku bez stosowania pyta�). Po kilku sesjach u�ywaj pyta�, kt�re pomog� ci rozwija� list�. Zapisuj wszystko, co ci przychodzi do g�owy, tak�e pytania, kt�re pozostawisz bez odpowiedzi. PAMI�TAJ: Nie pomijaj �zwariowanych" idei. P�niej mo�e si� okaza�, �e by�y one najwarto�ciowsze. Nie przejmuj si�, �e twoje pismo w czasie burzy m�zg�w przeradza si� w bazgro�y. W tym przypadku kaligrafia nie tylko nie jest wymagana, ale nawet zakazana. Dlaczego? Pisz�c wolno i starannie sporz�dzisz list� tego, co ju� wiesz, bez nowych idei. Nie wierzysz? �atwo mo�esz to sprawdzi�. GRUPOWA BURZA M�ZG�W Przy tej odmianie burzy m�zg�w z wi�kszej grupy uczestnik�w wybiera si� osob�, kt�ra zapisuje (najlepiej na tablicy lub na innej dobrze widocznej powierzchni) idee zwi�zane z tematem, �wyrzucane" z siebie przez wszystkich obecnych. Dla podw�jnego zabezpieczenia, aby nie utraci� niekt�rych idei (osoba zapisuj�ca mo�e nie nad��y� z zapisywaniem), nagrywa si� przebieg sesji na ta�m� magnetofonow�. PAMI�TAJ: W trakcie przebiegu grupowej burzy m�zg�w nie wolno ::BL krytykowa� cudzych idei (swoich te� nie). SZKIC ODKRYWCZY Pisanie szkicu odkrywczego to ten etap twojej pracy, gdy nadal nie jeste� pewien, co masz napisa� na wybrany temat. Tworz�c i analizuj�c szkic odkrywczy, wpadasz na nowe pomys�y, kt�re mo�esz wykorzysta� w nast�pnej wersji. Niekt�rzy pisarze pisz� kilka szkic�w odkrywczych, zbli�aj�c si� w ten spos�b do ostatecznej wersji pracy literackiej. W ka�dym kolejnym szkicu temat jest coraz dok�adniej uj�ty. i JAK PISA� SZKICE ODKRYWCZE Technika jest bardzo prosta � skupiasz swoj� uwag� na temacie, relaksujesz si� i piszesz spontanicznie, ale nie tak szybko jak przy technice �szybkie pisanie". R�wnie� i w tym przypadku pomocne mog� okaza� si� przer�ne pytania � zar�wno proste (kto?, co?, gdzie?, kiedy?), jak i bardziej z�o�one (patrz poprzednie techniki). PAMI�TAJ: Pisz�c szkic odkrywczy, nie przejmuj si� gramatyk� i ortografi�, bo to tylko rozprasza twoje my�li. Nie przejmuj si� te� stron� estetyczn� tego, co napisa�e�. Skup si� tylko na ideach. Burza m�zg�w i technika rozga��zie� stanowi� doskona�y punkt wyj�cia do pisania szkic�w odkrywczych. ZADANIE: Wybierz sobie jaki� temat opracowany technik� rozga��zie� lub burzy m�zg�w i rozwi� go w szkic odkrywczy. Przy pisaniu kieruj si� podanymi wy�ej wskaz�wkami. Podobnie jak przy technice rozga��zie� i burzy m�zg�w potrzebujesz dokona� analizy szkicu odkrywczego, aby wiedzie�, w jaki spos�b przekszta�ci� go w gotow� prac� pisemn� (jeszcze nie ostateczn�, bo mo�esz napisa� kilka wersji szkic�w odkrywczych na dany temat). Kieruj si� przy tej czynno�ci pytaniami, jak przy dw�ch wcze�niej om�wionych technikach: � Na czym koncentruje si� tw�j szkic odkrywczy? O czym on jest przede wszystkim? � Jakie inne prace mog�yby powsta� z twojego szkicu odkrywczego? � Co ci� najbardziej zainteresowa�o w twoim szkicu odkrywczym? � Czego brakuje w twoim szkicu odkrywczym do pe�nego wyczerpania tematu? PAMI�TAJ: Gdy stosujesz szybkie pisanie, szybkie m�wienie na g�os, technik� rozga��zie�, burz� m�zg�w lub gdy piszesz szkice odkrywcze, twoim celem s� tw�rcze idee, a nie idealna forma. ETAPY PROCESU PISANIA 1. Rozgrzewka z zastosowaniem technik: � szybkiego pisania, � szybkiego m�wienia na g�os. 2. Rozwini�cie tematu z zastosowaniem technik: � rozga��zie�, � burzy m�zg�w, � szkic�w odkrywczych. 3. Ocena osoby postronnej. Mo�e to by� kole�anka, matka lub inna zaprzyja�niona osoba, kt�ra zachowuj�c dystans oceni, czego brakuje w twojej pracy, co jest jej mocn� stron�, co nale�y zmieni�. Pisz�c, jeste� w zbyt du�ym stopniu zaanga�owany w proces tworzenia, aby m�c obiektywnie oceni� jego rezultat ko�cowy. 4. Dokonanie poprawek. Po uzyskaniu uwag innej osoby zastan�w si�, kt�re z nich chcesz uwzgl�dni� (je�li nie jeste� otwarty na tw�rcz� krytyk�, to mo�liwe, �e nie uwzgl�dnisz �adnej, lecz jest to postawa niezbyt w �yciu przydatna). Wprowad� poprawki do pracy. 5. Kontrola techniczna. Sprawd� i popraw b��dy gramatyczne, ortograficzne czy interpunkcyjne, korzystaj�c ze s�ownik�w ortograficznego i poprawnej polszczyzny. 6. Przepisanie na czysto. Przepisz prac� na czysto, uwzgl�dniaj�c naniesione poprawki. 7. Twoja ocena. Przeczytaj i sprawd�, czy praca, kt�r� trzymasz w r�kach, jest tym, do czego d��y�e�. Je�li nie � nie martw si�. Na tym etapie te� jeszcze mo�esz dokonywa� poprawek. CO ROBI�, �EBY USPRAWNI� PISANIE 1. Niech pisanie stanie si� twoim zwyczajem. Natchnienie nie sp�ywa na zawo�anie, nawet na poet�w. Wielu z nich ma zwyczaj pisania o okre�lonej porze dnia. W ten spos�b umys� si� programuje i nastawia na wykonywanie okre�lonej pracy o wyznaczonej porze. Mo�esz post�powa� tak samo, a najlepszym rozwi�zaniem b�dzie wkomponowanie pisania w sta�y rozk�ad zaj��. PAMI�TAJ: �eby natchnienie cz�ciej przychodzi�o, trzeba cz�ciej pisa�. 2. Zabierz si� do pisania wcze�niej. Zanim zaczniesz pisa�, musisz si� do tej pracy przygotowa�, to znaczy wyszuka� odpowiednie cytaty, sprawdzi� dane w encyklopedii czy nawet uprz�tn�� biurko. Z drugiej strony ka�dy z nas ma w sobie co� z jastrz�bia, kt�ry kr��y, zanim zaatakuje zdobycz. My r�wnie�, zanim przyst�pimy do pisania, wykonujemy mn�stwo r�nych czynno�ci, �eby op�ni� start. Rozpoczynaj�c przygotowania wcze�niej �wystartujesz" o czasie. 3. Pisz w optymalnym dla siebie czasie. Sprawd�, jaka pora dnia sprzyja twojej pracy tw�rczej i staraj si� pisa� w odpowiednich godzinach. 4. Jako t�o do pisania zastosuj muzyk�. Muzyka, szczeg�lnie barokowa, pozytywnie stymuluje praw� p�kul� m�zgow�. 5. Wykonaj �wiczenia gimnastyczne. W czasie d�u�szego pisania znajdujesz si� w pozycji nie sprzyjaj�cej w�a�ciwemu dotlenieniu m�zgu. R�b zatem kr�tkie przerwy. W tym czasie mo�esz si� zrelaksowa�, wykona� kilka g��bszych oddech�w i kilka �wicze� gimnastycznych. 6. Du�o czytaj. Niestety, musisz si� pogodzi� z faktem, �e aby dobrze pisa�, nale�y du�o czyta� i to nie tylko ksi��ki. Czytaj wszystko, co ci wpadnie w r�ce: czasopisma, dzienniki, przewodniki turystyczne. R�ne style pisania i r�ne s�ownictwo to czynniki, kt�re mog� wp�yn�� na ciebie inspiruj�co. 7. Roz�� pisanie na etapy. Szczeg�lnie, gdy masz do napisania d�u�sz� i powa�niejsz� prace. Pami�taj, �e �atwiej si� skoncentrowa� w kr�tkich odcinkach czasowych, a ponadto po przerwie na sen czy spacer mo�esz liczy� na przyp�yw nowych idei. Zasad� t� stosuj r�wnie� i do kr�tszych prac. Jednego dnia opracuj temat �z grubsza", a nast�pnie pracuj nad rozwini�ciem i doszlifowaniem. 8. Stosuj afirmacje i wizualizacj�. Do pisania podchod� z nastawieniem, �e gotowy, opracowany temat tkwi ju� w tobie i tylko czeka, aby� go wydoby�. Do osi�gni�cia tego celu przydatna jest wizualizacja i afirmacja. Wyobra� sobie, �e jeste� u�miechni�ty i zadowolony, a obok ciebie le�y gotowa ju� praca pisemna. Staraj si� wizualizowa� wyra�nie temat pracy, jej poszczeg�lne etapy, a wszystko to napisane twoim r�wnym, czytelnym pismem. Staraj si� odczu� wewn�trznie, jak� przyjemno�� sprawia ci czytanie tej pracy. Wskaz�wki do �wiczenia wizualizacji znajdziesz w rozdziale �My�lenie". �eby wzmocni� wiar� w swoje pisarskie zdolno�ci, mo�esz stosowa� nast�puj�ce afirmacje (pisz�c je lub wymawiaj�c g�o�no): � Pisanie sprawia mi wielk� przyjemno��. � Pisanie jest dla mnie tak naturalne jak oddychanie. � Jestem pewien, �e to, co napisz�, b�dzie bardzo dobre. � Wi�cej informacji o stosowaniu afirmacji znajdziesz w rozdziale �Przestawienie si� na efektywne uczenie". 9. Schowaj pierwotn� wersj� twojej pracy. Dzi�ki temu oderwiesz od niej umys�, a gdy p�niej do niej wr�cisz, b�dziesz mie� na ni� inne, �wie�sze spojrzenie. ZADANIE: Zastan�w si�, co ci pomaga w pisaniu. Je�li trudno ci to stwierdzi�, to zabaw si� w podgl�danie siebie samego. Gdy ju� dostrze�esz czynniki sprzyjaj�ce, to zacznij je wprowadza� �wiadomie i spraw, �eby uwzgl�dnianie ich sta�o si� twoim zwyczajem. CO ROBI�, GDY W TRAKCIE PISANIA STANIESZ W MIEJSCU I DALEJ ANI RUSZ 1. Przeczytaj (najlepiej na g�os) dobry wiersz lub fragment prozy, kt�ry robi na tobie wra�enie. W ten prosty spos�b nastroisz sw�j umys� na w�a�ciwe fale. Dobrze, gdy odpowiedni zbiorek wierszy lub ksi��k� masz pod r�k�, ale pami�taj, �eby co jaki� czas zmienia� repertuar. W ten spos�b zapewnisz sobie dop�yw nowych bod�c�w i �wie�ych idei. 2. Postaraj si� zdoby� prace �wietnie pisz�cego kolegi. W momencie �zastoju" wyjmij j� i wyobra� sobie, �e to tyj� napisa�e� (pami�taj, �e masz taki sam potencja� m�zgu jak ten kolega). 3. Zachowaj swoje najlepsze prace. W momencie kryzysu pisarskiego wyci�gnij tak� prac� i przyjrzyj si� jej. Przypomnij sobie, jak si� czu�e�, gdy j� pisa�e� i otrzyma�e� sprawdzon� z bardzo dobr� ocen� (jest to element techniki zakotwiczania si�, o kt�rej szczeg�owo pisz� w rozdziale �Zakotwiczanie si� na sukces"). 4. Prze�am rutyn� dnia codziennego, zmieniaj�c czasami rytm dnia. Inaczej ni� zwykle patrz�c na �wiat, zyskujesz szans� na przyp�yw nowych pomys��w (wi�cej na ten temat w rozdziale �Przestawienie si� na efektywne uczenie"). 5. Zmie� swoje przybory pisarskie. Spr�buj pisa� pi�rem, je�li regularnie piszesz d�ugopisem. Sprawd�, jak ci idzie pisanie na maszynie lub na klawiaturze komputera. 6. Obiecaj sobie, �e si� nagrodzisz, gdy sprawnie doko�czysz pisanie pracy. ZADANIE: Zastan�w si�, co robisz, gdy w trakcie pisania �zacinasz si�" i nic nie przychodzi ci do g�owy. Czy tw�j spos�b na kryzys jest skuteczniejszy? Przetestuj podane rady i stosuj te, kt�re s� efektywne. POPRAWIANIE CHARAKTERU PISMA Pomimo �e w coraz wi�kszym stopniu wykorzystuje si� do pisania 'maszyny i komputery, to jednak w szkole i na uczelni podstawowym narz�dziem do pisania jeszcze przez d�ugi czas b�dzie r�ka. Warto wi�c po�wi�ci� troch� czasu, aby poprawi� czytelno�� pisma. Je�li wykonasz t� prac�, to: � o wiele lepiej i szybciej odczytasz to, co sam napisa�e�; � inni czytaj�c �wytw�r" twojej r�ki nie b�d� musieli si� zastanawia� nad problemem: �Co autor chcia� przez to napisa�?". Wielu czytelnik�w mo�e s�dzi�, �e pierwszy przypadek nie wchodzi raczej w gr�. Jest to niew�tpliwie rzadko��, ale... Pracuj�c przez wiele lat w szkole niejedno widzia�em. Musisz pami�ta�, �e nauczyciele nie lubi� traci� czasu na odszyfrowywanie bazgro��w. Czasami niestaranny i nieczytelny charakter pisma mo�e wp�yn�� na obni�enie oceny. Warto te� wiedzie�, �e z wiekiem charakter naszego pisma zmienia si� samoistnie. Nie powinno wi�c stanowi� dla ciebie problemu wp�yni�cie na te zmiany w spos�b �wiadomy. Jednak musisz po pierwsze tego chcie�, a po drugie wykorzysta� techniki, kt�re ci proponuj�. ZALECANE TECHNIKI 1. Podejmij silne postanowienie poprawy charakteru pisma. ZADANIE: W dzienniku zapisz Intencj� Poprawy Charakteru Pisma. Sformu�uj i precyzyjnie okre�l sw�j motyw oraz szczeg�owe cele, jakie chcesz osi�gn�� dzi�ki tej pozytywnej zmianie. Aby przyspieszy� popraw� charakteru pisma, przepisuj intencj� (najczytelniej jak jeste� w stanie) kilka razy dziennie. 2. U�ywaj tw�rczej wizualizacji. W rozdziale �My�lenie" znajdziesz opis procesu wizualizacji i post�puj zgodnie z podanymi tam wskaz�wkami. Gdy ju� jeste� zrelaksowany, wizualizuj siebie pisz�cego czytelnie. Odczuwaj, jak d�ugopis przesuwa si� po kartce i wyobra�aj sobie zgrabne litery, �wicz t� wizualizacj� przez kilka minut dziennie. Po pewnym okresie regularnych �wicze� charakter twojego pisma ulegnie poprawie. 3. Stosuj wzmocnienia emocjonalne. Wyobra� sobie, �e piszesz do bardzo bliskiej ci osoby, a tw�j niestaranny charakter pisma utrudni jej odczytanie i wprawi j� w z�y humor. Gdy to sobie u�wiadomisz, twoja r�ka zacznie pisa� czytelniej. 4. Koncentruj si� na pisaniu. Skieruj sw�j wzrok na d�ugopis (pi�ro, o��wek). Obserwuj proces pisania. Tylko obserwuj! Skup swoj� uwag� na czubku d�ugopisu, w miejscu gdzie styka si� z papierem. Robi�c to, zastanawiaj si� i oceniaj w my�lach, jak piszesz. Wskutek tych czynno�ci my�lowych m�zg otrzyma sygna�y, �e nale�y si� skoncentrowa� na pisaniu i przeka�e pod�wiadomie (tak jak pod�wiadomie kontroluje prac� serca, nerek, w�troby i innych organ�w wewn�trznych) mi�niom r�ki komunikat tej samej tre�ci, �e trzeba si� skoncentrowa� na pisaniu, i z czasem twoje pismo stanie si� bardziej czytelne. 5. Popisuj si� swoj� kaligrafi�. Przynajmniej raz dziennie napisz co� tak czytelnie, jak tylko ci� na to sta�. Stopniowo b�dziesz programowa� w ten spos�b swoje cia�o, aby pisa�o czytelnie. 6. �wicz, u�ywaj�c najlepszych materia��w. Gdy b�dziesz pisa� pi�rem Parkera na papierze z drogiej papeterii, to pod�wiadomie do�o�ysz stara�, by pismo by�o kszta�tne, ustawione w r�wnych liniach. 7. Poprawiaj natychmiast niechlujne pismo. U�ywaj do tego �wiczenia o��wka z gumk�. Gdy napiszesz co� niechlujnie, natychmiast zetrzyj i popraw. Na pocz�tku b�dziesz musia� poprawia� prawie wszystko, co napiszesz. Jednak ta technika wymusi na tobie pisanie czytelnie (zajmie ci to mniej czasu ni� ci�g�e �cieranie i pisanie jeszcze raz). 8. Zidentyfikuj litery, kt�re najtrudniej ci odszyfrowa�. Dokonaj przegl�du swoich notatek i zaznacz litery, kt�rych odszyfrowanie sprawia ci najwi�cej problem�w. �wicz ich pisanie jak ucze� pierwszej klasy. Gdy twoje pismo dzi�ki wykonywanym �wiczeniom stanie si� kszta�tne i czytelne, to wypisz sobie (swoim kaligraficznym pismem) dyplom �Za wybitne osi�gni�cia na polu kaligrafii" i powie� go na �cianie w swoim pokoju. ROZDZIA� XIII NOTOWANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Przekonasz si�, �e warto umiej�tnie notowa�. � Poznasz etapy efektywnego notowania. � Staniesz si� aktywnym odbiorc� lekcji czy wyk�ad�w. � Poznasz zasady przegl�dania notatek. � Uzyskasz dok�adne informacje o sposobach notowania. � Umiej�tno�� notowania stanie si� twoj� mocn� stron�. NOTOWANIE �eby si� dobrze nauczy�, trzeba dobrze zanotowa�. Przypomnij sobie, ile� to razy po wyk�adzie bola�a ci� r�ka od zapisywania wszystkiego, co powiedzia� wyk�adowca. Po powrocie do domu ciskasz te swoje pracowicie wykonane notatki w k�t (bez przegl�dania ich) i gdy zbli�a si� kolokwium, a tym bardziej egzamin, to z silnym postanowieniem skutecznego przetransponowania informacji zawartych w notesie w wiedz� wzbogacaj�c� tw�j m�zg wyci�gasz je spod stosu skrypt�w, ksi��ek czy notatnik�w i zaczynasz czyta�. Wtedy mo�e si� okaza�, �e cz�� twojego w�asnego zapisu jest nieczytelna, �e zdania s� nie doko�czone lub wyrwane z kontekstu. Zaczynasz wi�c gor�czkowo dzwoni� do znajomych i uzupe�nia� swoje �notatki". Pomy�l, ile energii marnujesz, zamiast wykorzysta� j� na efektywne przygotowanie si� do egzaminu. Ta sytuacja z regu�y wp�ywa ujemnie na twoj� kondycj� psychiczn� i co za tym idzie na uzyskan� ocen�. Umiej�tno�� sprawnego notowania przydaje si� nie tylko na uczelni czy w szkole, ale r�wnie� w �yciu codziennym. ZADANIE: Zamknij oczy, zrelaksuj si� i wyobra� sobie, �e siedzisz przy stole narad, jako cz�onek rady nadzorczej �wietnie prosperuj�cej firmy. Wizualizuj stylowy fotel, w kt�rym siedzisz, drogie obrazy znajduj�ce si� na �cianach pomieszczenia Ta wizja mo�e sta� si� rzeczywisto�ci�, je�li wytrwale b�dziesz wciela� w �ycie (nie tylko szkolne czy akademickie) rady zawarte w tej ksi��ce. ETAPY EFEKTYWNEGO NOTOWANIA � Odbi�r informacji. Sk�ada si� z obserwacji i wys�uchania przebiegu zdarzenia, jakim jest wyk�ad czy lekcja. � Zapis informacji. Rejestrujesz na papierze informacje uzyskane drog� obserwowania i s�uchania. � Przegl�d. Przegl�dasz zanotowane informacje. Przewa�aj�ca wi�kszo�� os�b robi�cych notatki zatrzymuje si� na drugim etapie tego procesu, co czyni go niekompletnym i nieefektywnym. ZAPAMI�TAJ: Dokonuj�c przegl�du swoich notatek wp�ywasz na efektywny odbi�r nast�pnego wyk�adu czy lekcji z danego przedmiotu (wiesz, co ci� najbardziej zainteresowa�o, czego nie zrozumia�e�, czego nie zd��y�e� prawid�owo zanotowa�). Robi�c notatki pami�taj, aby� m�g� je odczyta� (pragn�cych poprawi� sw�j charakter pisma odsy�am do rozdzia�u �Pisanie"). Wa�ne jest te� umiej�tne redagowanie, ale najwa�niejsze efektywne odbieranie wydarzenia, kt�re opisujesz. ZAPAMI�TAJ: B�d� aktywnym odbiorc� rejestrowanego przez ciebie wydarzenia i regularnie dokonuj przegl�du swoich notatek. ODBI�R INFORMACJI CO ZROBI�, ABY BY� AKTYWNYM ODBIORC� 1. Przygotuj si� do odbioru. Przeczytaj zadan� na dan� lekcj� (wyk�ad, �wiczenia) lektur�, by� wiedzia�, o czym m�wi nauczyciel. W innym przypadku twoja obecno�� na lekcji to czysta strata czasu. 2. We� ze sob� w�a�ciwe przybory. Sprawny d�ugopis czy zatemperowany o��wek, ale w�asny, nie po�yczony, oraz zeszyt lub notatnik stanowi� niezb�dne wyposa�enie ucznia i studenta. Po�yczaj�c d�ugopis w trakcie lekcji wybijasz si� z rytmu, przeszkadzasz innym, a r�wnocze�nie dajesz dow�d niepowa�nego traktowania danego wyk�adu czy lekcji. Nie notuj niesko�czonej liczby przedmiot�w w jednym zeszycie, bo to tak�e �wiadczy, �e nie przyk�adasz dostatecznej wagi do notowanych tre�ci. 3. Usi�d� z przodu lub po�rodku sali. Dzi�ki temu wyk�adowca ma ci� na oku, uniemo�liwiaj�c ci kr�tkie drzemki. Siedz�c w pierwszych rz�dach, chcesz czy nie, musisz koncentrowa� si� na m�wcy. Ponadto lepiej s�yszysz, a co najwa�niejsze nabierasz wiary w siebie. Je�li ju� w szkole uporasz si� z obaw�, �e nauczyciel czy prowadz�cy �wiczenia b�dzie ci� pyta� cz�ciej ni� koleg�w zajmuj�cych ostatnie �awki, to w p�niejszym �yciu o wiele �atwiej ci przyjdzie by� w pierwszych szeregach. ZAPAMI�TAJ: Wyr�b w sobie nawyk siadania w pierwszych rz�dach, jak najbli�ej wyk�adowcy. 4. Zadbaj o pozytywne nastawienie psychiczne. Po przejrzeniu notatek z poprzedniego wyk�adu czy lekcji zorientujesz si�, co chcesz na dany temat us�ysze�. Przygotuj si�, �e b�dziesz zadawa� pytania. Nastaw si� na to, �e s�uchanie i notowanie b�dzie ci sprawia� przyjemno��. 5. Nie pozwalaj my�lom na bujanie w ob�okach. Recept� na t� dolegliwo�� przepisa�em w rozdziale �S�uchanie". 6. Obserwuj sw�j proces pisania. Gdy zauwa�ysz, �e twoje my�li coraz bardziej oddalaj� si� od m�wcy, sali wyk�adowej, Ziemi, to sprowad� je z powrotem. Dokonasz tego w prosty spos�b, obserwuj�c przez chwil� d�ugopis, kt�rym piszesz, przesuwaj�cy si� po papierze. Postaraj si� pisa� wyra�nie, aby skupi� uwag� na procesie pisania. Rozpraszaj�ce ci� my�li zapisz na marginesie i powr�� do nich w stosowniejszym momencie. 7. W trakcie notowania nie anga�uj si� emocjonalnie. Gdy nie zgadzasz si� z tym, co m�wi m�wca, to wyrzu� to z siebie robi�c uwag� na marginesie i nie baw si� w �adne dialogi wewn�trzne, bo stracisz w�tek. 8. S�uchaj z okre�lonym celem. Zastan�w si�, a najlepiej sobie zapisz, dlaczego chcesz wys�ucha� danego wyk�adu (lekcji). Czy s� mo�e jakie� szczeg�y, kt�re szczeg�lnie ci� interesuj�? U�wiadom sobie, �e nawet szczeg�y najlepiej wida� na szerszym tle. Gdy nie jeste� za bardzo zainteresowany wyk�adem czy lekcj�, to obiecaj sobie, �e je�li b�dziesz uwa�nie s�ucha� i notowa�, to sprawisz sobie jak�� przyjemno��. 9. Zwracaj uwag� na powt�rzenia. Je�li m�wca powtarza zdania czy definicje, to jest to sygna�, �eby dok�adnie je zanotowa�, gdy� prawdopodobnie s� one wa�ne. 10. Obserwuj tablic� lub ekran rzutnika. To, co jest zapisane na tablicy (wy�wietlane na ekranie), zwykle jest wa�ne i powinno si� znale�� w twoim notatniku. Skoro wyk�adowca czy nauczyciel pisze na tablicy, to widocznie chce zaznaczy�, �e ten materia� mo�e by� egzekwowany na egzaminie czy na klas�wce. ZAPIS INFORMACJI Forma sporz�dzanych przez ciebie notatek oraz ich struktura s� bardzo istotne ze wzgl�du na ich przejrzysto�� i czytelno��. Z notatek nieprzejrzystych trudno wy�owi� najwa�niejsze idee wyk�adu czy lekcji. W praktyce dla poprawienia efektywno�ci notowania mo�esz skorzysta� z zapisu linearnego i nielinearnego. LINEARNE FORMY NOTATEK (linijka za linijk�) � NOTOWANIE Z U�YCIEM MARGINESU Na ka�dej stronie notatnika odkre�l z lewej strony margines szeroko�ci 3 cm. Na tych marginesach zapisuj nazwy definiowanego poj�cia, daty, pytania, r�b znaki graficzne informuj�ce o wa�no�ci lub charakterze sporz�dzonych notatek. RADA: Korzystaj z notatnik�w w linie; twoje notatki b�d� przejrzyste i nie zag�szczone. � PORZ�DKOWANIE TEKSTU W TRAKCIE NOTOWANIA Forma ta pozwala na wypunktowanie wa�nych informacji poprzez u�ycie cyfr rzymskich, wielkich i ma�ych liter, cyfr arabskich i znak�w graficznych. Jest to do�� dobra aktywna forma notowania, u�atwiaj�ca koncentracj�, a tak�e zapami�tywanie pogrupowanych tre�ci i przegl�danie w celu utrwalenia. � SPORZ�DZANIE NOTATEK W FORMIE UST�P�W Gdy wyk�adowca m�wi za szybko i nie mo�esz sobie poradzi� z redagowaniem tekstu, to staraj si� grupowa� zdania w ust�py, pozostawiaj�c pomi�dzy nimi przerwy. Tak� form� �atwiej ci b�dzie zapami�ta�, a je�li co� wa�nego umknie ci w trakcie notowania, to mo�esz to �odzyska�" od kole�anki lub kolegi i wpisa� w wolne miejsce. � TECHNIKA TM (z angielskiego Taking and Making). Jest to technika podobna do metody notowania z u�yciem marginesu, z tym �e margines robi si� z prawej strony i wykorzystuje do zapisywania w�asnych komentarzy zda� wyra�aj�cych odczucia, my�li, wra�enia, reakcje, pytania. Stosuj�c metod� TM korzystasz r�wnocze�nie ze swojej �wiadomo�ci i pod�wiadomo�ci, dzi�ki czemu aktywniej uczestniczysz w wyk�adzie czy lekcji. Notuj�c to, co s�yszysz, dzia�asz w spos�b �wiadomy, natomiast twoje refleksje, odczucia czy wyci�gane wnioski s� wynikiem dzia�ania pod�wiadomo�ci. ZADANIE: Zastan�w si�, kt�r� z podanych metod notowania stosowa�e� do tej pory. Swoje uwagi zanotuj, oczywi�cie w dzienniku. W trakcie najbli�szego wyk�adu (lekcji) wypr�buj wymienione techniki i wybierz te, kt�re ci najbardziej odpowiadaj�. Pami�taj, �e do r�nego rodzaju materia�u mog� by� przydatne r�ne techniki. NIELINEARNE FORMY NOTATEK 1. Mapy my�lowe (ang. mindmapping). 2. Technika rozga��zie� (zosta�a om�wiona w rozdziale �Pisanie"). MAPY MY�LOWE , Mapy my�lowe zosta�y wymy�lone i rozpropagowane w latach siedemdziesi�tych przez Anglika Tony Buzana jako narz�dzie do efektywnego sporz�dzania notatek. Jednak sam tw�rca szybko si� przekona�, �e stanowi� one �wietn� pomoc w rozwijaniu umiej�tno�ci my�lenia i kreatywno�ci. Tradycyjne techniki notowania maj� charakter liniowy; jak paciorki r�a�ca �nawlekamy" s�owa na linijki i porz�dkujemy je, uk�adaj�c w zdania. W ten spos�b w znacznym stopniu zamykamy drog� naszej spontaniczno�ci, gdy� w��czamy lew� p�kul� m�zgow�, kt�rej spontaniczno�� i wyobra�nia s� raczej obce. W technice map umys�owych zaanga�owane s� obydwie p�kule m�zgowe (do ich lepszej wsp�pracy przyczyni� si� mo�e rysowanie na mapach, a nie tylko pisanie). JAK RYSOWA� MAP� MY�LOW� Aby narysowa� map� my�low�, potrzebujesz jedynie czystej kartki papieru, czego� do pisania i ch�ci, �eby stosowa� t� technik�, a nie tylko o niej przeczyta�. W prostok�cie (kwadracie, okr�gu czy elipsie � wybierz sobie kszta�t geometryczny, kt�ry ci najbardziej odpowiada, a dla urozmaicenia mo�esz stosowa� je wszystkie) umieszczonym na �rodku kartki zapisujesz problem, kt�ry chcesz rozwa�y� lub temat wyk�adu, z kt�rego chcesz zrobi� notatki. Powinno to by� jedno lub dwa s�owa, oddaj�ce tre�� problemu lub temat wyk�adu czy lekcji. �eby zilustrowa�, jak tworzy si� map� my�low�, wybra�em s�owo:jedzenie Mapa my�lowa Patrz�c na moj� map� my�low� mo�esz powiedzie�, �e jest niekompletna, �e mo�na do niej dorysowa� jeszcze wiele element�w. To oczywi�cie prawda. Ka�dy z nas ma troch� inne spojrzenie (jednemu, gdy zobaczy �ysego, w oczy rzuca si� �ysina, a drugiemu pozosta�e k�pki w�os�w znajduj�ce si� na g�owie). ZADANIE: Je�li chcesz, mo�esz uzupe�ni� narysowan� przeze mnie map� my�low�, ale b�dzie lepiej, gdy sam wybierzesz temat i sporz�dzisz swoj� w�asn�. Mapy my�lowe posiadaj� wiele zalet. Przede wszystkim pozwalaj� zapisa� na papierze informacje czy idee w formie, w jakiej tworzy (lub odbiera) je ca�y m�zg (prawa i lewa p�kula id� w tym czasie r�ka w r�k�, a nie �po sznurku"). Ka�da mapa jest twoim w�asnym wytworem, nie musisz jej nikomu pokazywa�. Mo�esz bazgra� do woli i ponownie odnale�� drzemi�c� w tobie dzieci�c� rado�� tworzenia. JAK UATRAKCYJNI� MAPY MY�LOWE � Wykorzystuj papier r�nych format�w (lepszy jest wi�kszy, bo uzyskujesz wi�ksz� map� i jest ona bardziej czytelna). � U�ywaj kolorowych kredek lub mazak�w. � Umieszczaj na mapie jak najwi�cej rysunk�w i symboli. � Rysuj map� przy u�yciu nie dominuj�cej r�ki. � W trakcie rysowania s�uchaj odpowiedniej muzyki. (Jakiej, dowiesz si� z rozdzia�u, �Co dwie p�kule, to nie jedna). � B�d� sob� i rysuj map� my�low� jak chcesz, tj. tak, aby sprawia�o ci to przyjemno��. ZADANIE: �eby nie przeszed� ci zapa�, kt�ry jak s�dz� w tobie rozbudzi�em, przyst�p od razu do rysowania mapy my�lowej. Przeznacz na to zadanie 5 minut i �wiadomie obserwuj, jak tw�j umys� tworzy spontanicznie po��czenia i skojarzenia. Proponowane tematy: Rodzina, wycieczka, ulica, prezent, matematyka ZASTOSOWANIA MAP MY�LOWYCH � Robienie notatek � Pisanie prac � Rozszerzenie zakresu burzy m�zg�w � Usprawnianie pami�ci CO ROBI�, ABY EFEKTYWNIE NOTOWA� 1. Rysuj w czasie notowania rysunki i diagramy. Skojarzenia graficzne �atwiej s� zapami�tywane przez m�zg i zawieraj� wi�cej informacji. Nie ograniczaj si� do u�ywania ich przy mapach my�lowych. Stosuj je r�wnie� przy technikach liniowych. I najwa�niejsze � nie przejmuj si� jako�ci� twoich rysunk�w. Nie b�dziesz ich wystawia� na aukcji. Chocia� kto wie, mo�e lektura tej ksi��ki obudzi drzemi�cego w tobie geniusza? 2. Przepisuj informacje zapisane na tablicy. Zapisane na tablicy zdania stanowi� z regu�y my�li przewodnie wyk�adu czy lekcji, a czasami wa�ne wyja�nienia. 3. Notuj tylko na jednej stronie kartki. Ucz�c si� i przegl�daj�c notatki mo�esz porozk�ada� arkusiki obok siebie, co pozwala absorbowa� materia� kompleksowo, bez konieczno�ci przewracania kartek. 4. Oznaczaj w spos�b jednoznaczny swoje komentarze. Odpowiednio oddzielaj i oznaczaj twoje w�asne komentarze, �eby p�niej nie potraktowa� ich jako cz�ci wyk�adu czy lekcji. 5. Oznaczaj, numeruj i datuj wszystkie sporz�dzone przez siebie notatki. Dzi�ki temu unikniesz ba�aganu i w por� zauwa�ysz, �e notatki s� niekompletne. Praktycznym rozwi�zaniem jest te� podpisywanie notatnik�w. 6. Miejsca, w kt�rych si� �zgubi�e�" zostawiaj puste i odpowiednio je znakuj. W trakcie d�u�szego wyk�adu trudno jest utrzyma� koncentracj� na takim samym poziomie i mo�e si� zdarzy� (nawet kilkakrotnie), �e umknie ci co� wa�nego. Zamiast likwidowa� powsta�e luki w trakcie wyk�adu, zostaw wolne miejsce i oznacz je wiadomym ci symbolem. Pytaj�c koleg�w zaj�tych notowaniem, przyczyniasz si� do powstawania nowych luk zar�wno w ich notatkach, jak i w swoich. 7. U�ywaj standardowych i jednoznacznych skr�t�w. Je�li nie posiad�e� sztuki stenografowania, nie przesadzaj ze skr�tami. Ich nadmiar wyd�u�y czas czytania notatek nawet tobie, nie m�wi�c ju� o twoich znajomych i nieznajomych. ZAPAMI�TAJ: Opanuj sztuk� efektywnego notowania, bo dzi�ki niej mo�esz zawrze� interesuj�c� znajomo��. 8. Je�li zapisywany materia� jest wa�ny, pisz ca�e zdania. Jest to szczeg�lnie wa�ne w przypadku definicji, bo jedno przekr�cone s�owo mo�e wypaczy� sens. 9. Robi�c notatki u�ywaj kolor�w i stosuj podkre�lenia. Kolory i podkre�lenia pozwalaj� akcentowa� okre�lone! partie materia�u, a jednocze�nie porz�dkuj� ca�y materia�. U�YWA� CZY NIE U�YWA� MAGNETOFON�W Kwestia podstawowa: przed wyk�adem powiniene� spyta� wyk�adowc�, czy mo�esz nagrywa� jego wyk�ad, gdy� niekt�rzy tego nie lubi�. Nast�pnie we� pod uwag� fakt, �e je�li nagrywasz, to w o wiele mniejszym stopniu koncentrujesz si� na przekazie m�wcy i swoj� obecno�� na wyk�adzie wykorzystujesz w spos�b nieefektywny. Opr�cz tego licz si� z tym, �e wys�uchanie nagrania zajmie ci o wiele wi�cej czasu ni� przejrzenie notatek. Je�li jednak koniecznie chcesz u�ywa� magnetofonu, to jednocze�nie sporz�dzaj tradycyjne notatki. Jest to dobre rozwi�zanie, bo odtwarzaj�c tre�� wyk�adu, b�dziesz oddzia�ywa� zar�wno na wzrok (notatki), jak i na s�uch (nagranie). Mo�esz u�y� magnetofonu do nagrywania swojego g�osu w czasie odczytywania notatek. W ten spos�b r�wnie� uzyskasz podw�jny efekt. PRZEGL�D MATERIA�U Przegl�danie notatek jest integraln� cz�ci� efektywnego notowania. B�d� przyjacielem swojej pami�ci i nie zaniedbuj tej wa�nej czynno�ci. ZASADY PRZEGL�DANIA MATERIA�U l. Dokonaj przegl�du notatek w ci�gu 24 godzin po ich sporz�dzeniu. Przypominam (patrz rozdzia� �Pami�tanie"), �e pami�� dzielimy na kr�tkoterminow� i d�ugoterminow� (ikoniczna w procesach uczenia si� odgrywa mniejsz� rol�). W trakcie wyk�adu czy lekcji informacje kodowane s� w pami�ci kr�tkoterminowej. Je�li nie zostan� powt�rzone, to nie pozostan� w niej d�ugo. Powtarzanie sprawia, �e przesy�asz je do pami�ci d�ugoterminowej. PAMI�TAJ: Je�li nie przejrzysz notatek w ci�gu 24 godzin po ich sporz�dzeniu, to mo�esz zapomnie� do 80 proc. ich zawarto�ci. Przegl�danie jest tym skuteczniejsze, im mniej czasu up�yn�o od zanotowania przekazu. Nawet w trakcie samego wyk�adu mo�esz szybko rzuci� okiem na w�asne notatki, np. gdy wyk�adowca �ciera tablic�. Jeszcze lepsz� okazj� do przegl�dania zanotowanego materia�u s� przerwy mi�dzy zaj�ciami. ZADANIE: Po najbli�szym wyk�adzie przejrzyj swoje notatki. Tego samego dnia popro� kole�ank� lub koleg�, aby ci� przepytali z zanotowanego materia�u. B�dziesz mile zaskoczony, jak du�o pami�tasz. Doskonale te� skutkuje przegl�danie tu� przed snem (ale nie w ��ku!). 2. Zredaguj swoje notatki. W czasie przegl�dania rozwi� niejednoznaczne skr�ty, bo p�niej ich nie rozszyfrujesz. Zaznacz te� kwestie, kt�rych nie rozumia�e�, aby p�niej poprosi� o wyja�nienie wyk�adowc� lub koleg�w. Poza tym sprawd�, czy ponumerowa�e� strony, zapisa�e� dat�. Wytrop luki w notatkach. Je�li co� ci� szczeg�lnie zainteresowa�o, to odnotuj ten fakt, np. na marginesie, by ewentualnie poszuka� dodatkowych informacji w innych ksi��kach. 3. Dokonuj okresowego przegl�du notatek. Przeprowad� raz w tygodniu kr�tki przegl�d swoich notatek. Wystarczy ci 15 � 20 minut na jeden przedmiot, je�li oczywi�cie dokonywa�e� przegl�d�w w ci�gu najbli�szych 24 godzin po wyk�adzie. Praktycznym rozwi�zaniem jest wprowadzenie takiego przegl�du do twojego tygodniowego harmonogramu (dla r�nych przedmiot�w mo�esz zarezerwowa� r�ne dni). 4. Dokonuj przegl�du w spos�b aktywny. Nie ograniczaj si� do prze�lizgiwania si� oczami po tre�ci notatek. Zadawaj sobie pytania: Czy to jest dla mnie jasne?, W jaki spos�b ten materia� mo�e mi si� przyda� w �yciu do osi�gni�cia moich cel�w?. Jak te wiadomo�ci wi��� si� z posiadan� przeze mnie wiedz�?, Gdzie mog� si� dowiedzie� wi�cej o danym zagadnieniu? itp. ROZDZIA� XIV CZYTANIE Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Sprawdzisz, jakim jeste� czytelnikiem. � Dowiesz si�, co nale�y robi�, aby czyta� szybciej. � Nauczysz si� czyta� z lepszym zrozumieniem. � Uzyskasz informacje o podstawowych typach czytania. � Zach�cisz si� do bardzo szybkiego czytania. � Zostaniesz mistrzem przewracania kartek. � Szybkie czytanie zacznie ci przychodzi� �atwo. CZYTANIE Je�li chcesz nad��y� za tempem, w jakim zmienia si� �wiat, musisz zwi�kszy� szybko�� czytania. Ciekaw jestem, ile czasu po�wi�ci�e� na czytanie tej ksi��ki, zanim doszed�e� do tego rozdzia�u. Zapewne wiesz, �e r�nimy si� nie tylko liniami papilarnymi d�oni, ale r�wnie� szeroko rozumian� sprawno�ci� psychotechniczn�, w tym tempem czytania. Mog� ci jednak obieca�, �e po przeczytaniu tego rozdzia�u i przyswojeniu sobie zawartych w nim rad pozosta�� cz�� ksi��ki przeczytasz o wiele szybciej. I o wiele szybciej b�dziesz w stanie czyta� ka�dy materia� pisany. Natomiast, je�li rozpocz��e� czytanie niniejszej ksi��ki od tego w�a�nie rozdzia�u, to nale�� ci si� ode mnie s�owa uznania. S�dz�, �e stanowisz typ ucznia czy studenta, z kt�rym nauczyciele sobie nie bardzo radz�, ale kt�ry �wietnie radzi sobie w �yciu. Niejeden z was m�g�by pomy�le�, �e ten rozdzia� jest niepotrzebny, bo umiecie czyta�. Nauczono was tego w szkole podstawowej � tyle �e... wasze umiej�tno�ci pozosta�y na poziomie szko�y podstawowej. A wy chodzicie do szko�y �redniej lub studiujecie i czasami musicie przebrn�� przez stosy ksi��ek. Co� tu chyba nie gra, prawda? Ale zanim wyja�ni�, co trzeba zrobi�, �eby zagra�o, jeszcze kilka s��w wyja�nienia. W szkole podstawowej nauczono ci� czytania liter, nast�pnie wyraz�w i z mniejszym lub wi�kszym trudem czytania ca�ych zda�, sk�adanych s�owo po s�owie. I tak ci ju� zosta�o. Je�li czytasz inaczej, szybciej, to bardzo przepraszam, nie chcia�em obrazi�, ale doczytaj ten rozdzia� do ko�ca, b�dziesz czyta� jeszcze szybciej. Istotnym argumentem za szybkim czytaniem jest jak�e wa�ny fakt, �e je�li szybciej czytasz, to jako ucze� czy student masz wi�cej czasu na inne zaj�cia, w tym na przyjemno�ci. Czytaj�c szybciej, zdobywasz wi�cej informacji, poprawiasz swoj� pami�� i wyrabiasz wiar� w siebie. Skoro nauczy�e� si� efektywnie czyta�, to mo�esz by� r�wnie� efektywniejszy w innych dzia�aniach � na zasadzie �prawa domina". Wszystko � nie tylko solidny budynek � potrzebuje fundament�w, a w przypadku cz�owieka fundamentem jest wiara w siebie, przekonanie, �e si� potrafi. Zauwa�y�e� zapewne, �e ludzie, kt�rzy lubi� czyta�, czytaj� o wiele szybciej ni� ci, kt�rzy czuj� awersj� do tej czynno�ci. Jako zagorzali czytelnicy s� potwierdzeniem zasady, �e �wiczenie czyni mistrzem. Co robi�, aby by� mistrzem czytania? Zanim om�wi� to zagadnienie, mam do ciebie jako czytelnika kilka pyta�. Szczera odpowied� pozwoli wyja�ni�, co hamuje tw�j proces czytania. Oto pytania: 1. Czy w trakcie czytania poruszasz ustami lub zawsze czytasz p�g�osem? Gdy poruszasz ustami lub czytasz p�g�osem, twoje tempo czytania jest dostosowane do ruchu ust, czyli bardzo wolne. Oczywi�cie, gdy w trakcie lektury natrafisz na fragment sprawiaj�cy ci trudno�ci, to czytanie na g�os jest wtedy wskazane. Generalnie jednak jest z�ym nawykiem, a nawyki trudno wykorzeni�. 2. Czy czytasz s�owo po s�owie? Dobry czytelnik wie, �e s�owa maj� r�n� wag� i r�nie te� je traktuje. Je�eli ka�demu s�owu po�wi�casz tyle samo uwagi, to twoje czytanie jest powolne. Z drugiej strony przy takiej metodzie czytania trudniej jest sk�ada� s�owa i wy�awia� sens zdania. 3. Czy cz�sto w trakcie czytania natrafiasz na niezrozumia�e s�owa? Je�li tak, to powiniene� popracowa� nad swoim s�ownictwem i rozszerzy� je poprzez cz�ste zagl�danie do encyklopedii i leksykon�w. 4. Czy w czasie lektury cz�sto cofasz si� i czytasz ponownie przeczytany ju� tekst? Je�li odpowiedzia�e� na to pytanie �tak", to zapewne masz k�opoty z koncentracj�. 5. Czy wszystko czytasz w takim samym tempie i w taki sam spos�b? Chc�c czyta� efektywnie, powiniene� dostosowa� tempo czytania do charakteru i stopnia trudno�ci twojej lektury. Opowiadanie czy powie�� mo�na czyta� szybko, z tym �e je�li s� one lekturami szkolnymi, to zwolnij. Gazety czy czasopisma doskonale nadaj� si� do pobie�nego czytania, natomiast ucz�c si� matematyki czy elektroniki uwa�aj na ka�de s�owo. 6. Czy cz�sto narzekasz, �e nie rozumiesz tego, co czytasz? K�opoty ze zrozumieniem specjalistycznego s�ownictwa nale��cego do ma�o znanej dziedziny, to rzecz normalna. Ale je�li borykasz si� z tym problemem na co dzie�, to albo jeste� s�abo umotywowany, wybra�e� z�y kierunek studi�w i czytasz niew�a�ciwe lektury, albo zastosuj si� do rady podanej przy pytaniu trzecim. 7. Czy cz�sto zatrzymujesz si� na jakim� s�owie? Powodem tego mog� by� nasuwaj�ce si� skojarzenia i rzecz jasna brak koncentracji. 8. Czy w czasie czytania twoje oczy b��dz� mi�dzy wierszami? Powinny konsekwentnie �trzyma� si�" linijki, kt�r� czytasz. Je�li tak nie jest, to b��d, ale �atwo mo�na si� go pozby�. Jak? Czytaj dalej cierpliwie. Je�li na wi�kszo�� tych pyta� odpowiedzia�e� twierdz�co, to powiniene� codziennie zagl�da� do tego rozdzia�u i, co najwa�niejsze, wykonywa� zawarte w nim �wiczenia, bo bez pracy nie ma... szybkich �czytaczy". Pami�taj, warto si� potrudzi�, bo z�e nawyki przy czytaniu powoduj�, �e: � m�czysz oczy, � nudzisz si� w trakcie lektury, � tracisz czas, � s�abo rozumiesz to, co przeczyta�e�. W szkole nauczono nasz czyta� w tempie 200 � 300 s��w na minut� i s�dzimy, �e jest to �normalne tempo". R�wnie normalna mo�e by� wydajno�� 500, 1000, 10000 czy nawet 25000 s��w na minut�. Ostatnia cyfra dotyczy tzw. czytania fotograficznego, kt�re jednak wymaga specjalistycznego treningu, wi�c w tej czysto praktycznej ksi��ce nie b�dziemy si� nim zajmowa�. ZADANIE: Wybierz nie znany ci tekst (oczywi�cie nie z jakim� trudnym fachowym s�ownictwem) i czytaj go przez l minut�, ale tak, �eby� zrozumia� jego tre��. Po lekturze policz liczb� przeczytanych s��w. Je�li osi�gn��e� wynik poni�ej 200, to powiniene� solidnie popracowa� nad swoim czytaniem. 300 lub 400 s��w na minut� to bardzo dobrze, ale nic nie stoi na przeszkodzie, �eby czyta� jeszcze szybciej. Poczuj w sobie ducha sportowca i zacznij bi� rekordy. CO ROBI�, �EBY CZYTA� SZYBCIEJ 1. Czytaj wodz�c palcem pod czytanym tekstem. W szkole uczono nas, �eby tego nie robi�, i to by� b��d. Omawiana metoda bardzo przyspiesza tempo czytania i przyczynia si� do lepszego rozumienia czytanego materia�u. Wynika to z tego, �e zapobiega ona niepotrzebnemu cofaniu si� i powt�rnemu czy nawet wielokrotnemu czytaniu tego samego tekstu. Poza tym zapobiega cz�stemu zatrzymywaniu si� na jakim� s�owie czy zwrocie przez d�u�szy czas. Czytanie metod� wodzenia wzrokiem za palcem zwi�ksza stopie� zrozumienia, gdy� kieruje twoj� uwag� na okre�lone s�owa i nie pozwala b��ka� si� oczom po stronie, a my�lom w ob�okach. Jak stosowa� t� metod�? To ca�kiem proste. Umieszczasz sw�j palec wskazuj�cy pod pierwszym s�owem i przesuwasz go wzd�u� czytanej linijki w wygodnym dla siebie tempie, podkre�laj�c ka�de s�owo. Twoim zadaniem jest czyta� wyrazy znajduj�ce si� bezpo�rednio nad samym palcem. 2. Naucz si� dostosowywa� tempo czytania do rodzaju lektury. Pozb�d� si� nawyku czytania wszystkiego w taki sam spos�b. Teksty techniczne czytaj uwa�nie, ksi��k� telefoniczn� � rzecz jasna � kartkuj, a gdy czytasz co� dla przyjemno�ci, jak na przyk�ad czasopismo czy powie��, staraj si� czyta� szybciej, bo celem lektury w tym przypadku nie jest zapami�tanie fakt�w, tylko uchwycenie idei lub nastroju. 3. Uwa�aj si� za dobrego czytelnika. ZADANIE: Na skali od l do 10 (10 � superczytelnik, adept kursu szybkiego czytania) dokonaj uczciwej samooceny, jakim jeste� czytelnikiem. Po pewnym okresie �wicze� powt�rz t� samoocen�. Twoje akcje powinny i�� w g�r�. To jak dzia�amy, jacy jeste�my w znacznym stopniu zale�y od tego, jak siebie widzimy. Je�li kto� uwa�a si� za osob� ma�o efektywn� w jakiej� dziedzinie, to tak� jest. Ale z tego martwego punktu mo�na ruszy�. Do�� skuteczn� metod� na prze�amanie wewn�trznego przekonania, �e jeste� niezdolny do szybkiego czytania jest zastosowanie wizualizacji. WIZUALIZACJA: Usi�d� wygodnie na krze�le, wyprostuj si�, wykonaj kilka g��bokich oddech�w, �eby si� zrelaksowa� i wyobra�aj sobie siebie siedz�cego przy biurku z oczami przesuwaj�cymi si� b�yskawicznie po linijkach czytanej ksi��ki. Odczuwaj wewn�trzn� rado�� ze zrozumienia wszystkiego, co czytasz. Wykonywanie tego �wiczenia przynajmniej raz, a najlepiej dwa razy dziennie, do 2 minut przez okres kilku tygodni, przyczyni si� do pozytywnego przestawienia twojego wewn�trznego zaprogramowania. I przy okazji � jak to ju� wielokrotnie powtarza�em � zasiejesz w sobie ziarnko wiary w siebie. 4. Czytaj�c, staraj si� dostrzega� wi�cej s��w jednocze�nie. Czytaj�c, przyzwyczaili�my si�, widzie� tylko kilka s��w, nie wi�cej, co bardzo zwalnia tempo czytania. W czasie lektury mamy zaw�ony k�t widzenia. Zauwa�, �e gdy jeste� w terenie dostrzegasz szerok� panoram�, a nie poszczeg�lne drzewa. Przyk�ad ten dobitnie powinien ci� przekona�, �e mo�emy czytaj�c poszerzy� k�t widzenia, zwi�kszaj�c w ten spos�b tempo czytania. Wymaga to jednak zastosowania odpowiednich technik. Proponuj� ci ma�y eksperyment czytelniczy, kt�ry zarazem jest sposobem na rozszerzenie k�ta widzenia. EKSPERYMENT: Przesu� t� ksi��k� o 10 do 15 cm dalej ni� zwykle to czynisz przy czytaniu i zacznij lektur�. Czytanie z tej odleg�o�ci powinno ci sprawi� przyjemno�� i by� szybsze. Staraj si� stosowa� ten spos�b cz�ciej. Gdy czytasz z wi�kszej odleg�o�ci, twoje oczy si� nie m�cz�, gdy� maj� wi�ksze pole widzenia i wykonuj� mniej ruch�w. CO ROBI�, �EBY CZYTA� Z LEPSZYM ZROZUMIENIEM 1. Czytaj szybko, aby poprawi� koncentracj�. Czytelnicy, kt�rzy czytaj� z dobrym zrozumieniem z regu�y s� szybkimi czytelnikami. Im wolniej czytasz, tym masz wi�ksze szans� na rozproszenie swoich my�li, czyli bujanie w ob�okach, a przez to twoje rozumienie tego, co czytasz si� zmniejsza. Rozumienie jest okre�lonym procesem, na kt�ry sk�adaj� si� dwie fazy: � odbi�r i organizacja uzyskanych informacji, � powi�zanie nowo uzyskanych informacji z tym, co ju� wiemy. To, w jakim stopniu rozumiesz czytany materia�, zale�y od wielu czynnik�w. Przede wszystkim od twojej wiedzy na dany temat, umiej�tno�ci czytania i formy materia�u, kt�ry czytasz. Je�li nie dysponujesz odpowiednim s�ownictwem i nie masz podstawowej wiedzy o tym, o czym czytasz, to twoje rozumienie tekstu jest si�� rzeczy fragmentaryczne. 2. Czytaj aktywnie dla wi�kszego zrozumienia. Twoje czytanie � jak to ju� m�wili�my � powinno by� procesem aktywnym. Postaw sobie przed lektur�, a jeszcze lepiej zapisz, pytania. W czasie czytania znajduj na nie odpowiedzi. Je�li masz inny pogl�d ni� autor tekstu, nie sprzeczaj si� z nim w my�lach i nie ubli�aj mu. Twoje niepotrzebne emocje zwolni� tylko proces czytania i trudno ci si� b�dzie z powrotem skoncentrowa�. Je�li masz jakie� uwagi, wyrzucaj je z siebie na margines czytanej lektury i powr�� do nich, gdy zako�czysz sesj� czytania. Praktyczn� rad� jest dokonanie przegl�du materia�u przed lektur�, aby wiedzie�, jakie postawi� pytania. 3. Czytaj, aby zrozumie�, a nie zapami�ta�. Unikaj zatrzymywania si� przy czytaniu dla zapami�tywania fakt�w. Je�li chcesz to uczyni�, doczytaj do ko�ca strony i wtedy zapisz fakty w notatniku. 4. Utrzymuj w�a�ciwe nastawienie. Przyst�puj do czytania z siln� motywacj� i utrzymuj j� w trakcie lektury. U�wiadom sobie wyra�nie, co dzi�ki uzyskanym wiadomo�ciom mo�esz osi�gn��. 5. Eliminuj z�e nawyki rzutuj�ce na proces czytania. Nie czytaj, gdy jeste� zm�czony, �pi�cy, zdenerwowany czy obola�y. B�dzie to tylko sztuka dla sztuki. Pami�taj r�wnie�, �e 'pozycja, w jakiej czytasz, odgrywa du�� rol� w procesie rozumienia. Powiniene� siedzie� w pozycji wyprostowanej, z ksi��k� po�o�on� p�asko na blacie biurka przynajmniej w odleg�o�ci 40 cm od oczu. Zrelaksuj si� przed samym czytaniem. Cz�sto kilka g��bokich oddech�w wystarczy, aby wprowadzi� si� w odpowiedni stan. Przed senno�ci� mo�esz si� uchroni� wykonuj�c �wiczenia gimnastyczne lub... ucinaj�c sobie drzemk�. Po niej przyst�pisz do pracy z zapa�em. 6. Organizuj to, co czytasz. Tw�j umys� o wiele lepiej zapami�tuje pogrupowane i po��czone informacje, wi�c w trakcie lektury uk�adaj je w okre�lone bloki i dokonuj syntezy tego, co przeczyta�e�. 7. U�ywaj wielu zmys��w. Nie ograniczaj si� do korzystania ze wzroku. W czasie lektury u�ywaj te� s�uchu, czytaj�c szczeg�lnie wa�ne fragmenty na g�os. Gdy d�ugo czytasz, wsta� i czytaj chodz�c. Ponadto mo�esz wykorzysta� tzw. trzecie oko, wyobra�aj�c sobie to, co czytasz. 8. Pisz w trakcie czytania i po przeczytaniu. Po uko�czeniu lektury zr�b notatki z tego, co przeczyta�e�. Je�li chcesz notowa� w trakcie czytania, r�b to po doczytaniu do ko�ca strony. Zapisywanie w bardzo du�ym stopniu wzmacnia zapami�tywanie. Ponadto notatki mo�na szybciej przejrze� ni� ca�y tekst. Czytaj�c notatki, przypominasz sobie to, co czyta�e�. Je�li ci to odpowiada, r�b tw�rcze notatki w postaci map my�lowych. 9. Unikaj marato�skich sesji czytelniczych. Najp�niej po dwu godzinach czytania, a jeszcze lepiej po jednej zr�b kr�tk� 5- lub 10-minutow� przerw�. W tym czasie zrelaksuj oczy podziwiaj�c krajobraz, wykonaj kilka �wicze� gimnastycznych, przek�� co�. Trudniejszy materia� czytaj w odcinkach 30- minutowych przedzielonych 5-minutowymi przerwami. 10. Nie ucz si� w ��ku. ��ko pod�wiadomie kojarzy si� ze snem, a nie ze stanem czuwania, kt�ry jest konieczny do czytania ze zrozumieniem. W zwi�zku z tym nie czytaj w ��ku materia�u, kt�rego masz si� nauczy�. A co z literatur� lekk�? Owszem, jak najbardziej. ZADANIE: Zastan�w si�, kt�re z podanych rad stosujesz w czasie czytania. Wypisz je w dzienniku. Wypr�buj pozosta�e rady. PODSTAWOWE TYPY CZYTANIA � Czytanie tradycyjne � typowe, kt�rego nauczono ci� w szkole i kt�re stosujesz do czytania ksi��ek. � Czytanie pobie�ne � stosowane do czytania s�ownik�w, ksi��ek telefonicznych, wyszukiwania konkretnej informacji. � Czytanie wybi�rcze � u�ywane do przegl�dania zawarto�ci lektury, stosowane do czytania czasopism. � Czytanie bardzo szybkie. Trzy pierwsze typy czytania s� ci dobrze znane, dlatego te� om�wi� tylko czytanie bardzo szybkie � na podstawie �Quantum Learning" Bobbiego DePortera i Mike'a Hernackiego. CZYTANIE BARDZO SZYBKIE Ten typ czytania wymaga by�: � poszerzy� swoje widzenie peryferyjne, � nauczy� si� wykonywa� szybkie ruchy oczu, � szybko przewraca� kartki. � POSZERZANIE WIDZENIA PERYFERYJNEGO Widzenie peryferyjne to nic innego jak rozpi�to�� k�towa twojego wzroku. W procesie czytania szersze widzenie peryferyjne oznacza zdolno�� wychwytywania za jednym razem wi�kszej liczby informacji. Czytasz szybciej, gdy za jednym rzutem oka wychwytujesz ca�e zwroty. �eby osi�gn�� ten etap, musisz trenowa�, ale najpierw wykonaj test pozwalaj�cy na zbadanie twojego widzenia peryferyjnego. ZADANIE: Sta� prosto i patrz przed siebie na jaki� przedmiot. Nast�pnie wyprostuj przed siebie r�ce z kciukami skierowanymi do g�ry. Kolejn� czynno�ci� jest rozchylanie ramion tak daleko jak to mo�liwe, by nie straci� z pola widzenia kciuk�w swoich r�k. Sprawd� k�t swojego widzenia, patrz�c prosto przed siebie. Oto praktyczne �wiczenie (zawarte w wymienionej ksi��ce �Quantum Learning") pozwalaj�ce na poszerzenie widzenia peryferyjnego: Podziel ka�d� lini� tekstu na trzy cz�ci. Czytaj�c, skupiaj kolejno wzrok na jednej trzeciej linii z lewej strony, na jednej trzeciej w �rodku i na jednej trzeciej z prawej strony, wychwytuj�c w ten spos�b za jednym rzutem oka wyrazy znajduj�ce si� w ka�dym przedziale, a nie pojedynczy wyraz. ZADANIE'. Wykonuj przedstawione wy�ej �wiczenie przez 20 do 40 sekund kilka razy dziennie. � WYKONYWANIE SZYBKICH RUCH�W OCZU Do wy�wiczenia- tej sprawno�ci nale�y si� pos�u�y� technik� zwan� hiperwybi�rczo�ci�. Polega ona na tym, �e przy czytaniu szybko przesuwasz w d� palec wskazuj�cy, za kt�rym wodz� twoje oczy. Podczas tej czynno�ci nie czytaj ka�dego s�owa. Zadawaj sobie w tym czasie pytania i staraj si� wychwyci� g��wne idee prezentowane na stronie. Metoda ta jest idealna do przegl�dania materia�u w celu stwierdzenia, czy jest on wart przeczytania. ZADANIE: �wicz t� technik� ka�dego dnia od l do 5 minut z wykorzystaniem r�nych materia��w: list�w, gazet, czasopism, swoich prac pisemnych, przewodnik�w. W czasie �wiczenia m�w na g�os, co widzisz: przypadkowe s�owa, zdj�cie, rysunek � jednym s�owem cokolwiek. � SZYBKIE PRZEWRACANIE KARTEK To sprawno��, kt�r� �atwo wy�wiczy�. W tym celu lew� r�k� trzymaj otwart� ksi��k� u g�ry na �rodku lub z prawej strony, nast�pnie kciukiem prawej r�ki podsuwaj kartk� z prawej strony ku g�rze i w tym momencie przewracaj kartk� lew� r�k�. ZADANIE: We� jak�� ksi��k�, obr�� j� do g�ry nogami, nastaw minutnik na 60 sekund i postaraj si� przewr�ci� w tym czasie, stosuj�c podan� wy�ej technik�, 100 stron. Nast�pnie obr�� ksi��k� i przez nast�pn� minut� powt�rz �wiczenie. DWIE RADY DLA ZM�CZONYCH 1. Gdy w trakcie czytania pojawi si� zm�czenie, to nale�y co pewien czas napi�� i rozlu�ni� barki oraz unie�� i lekko przechyli� do ty�u g�ow�. Ruchy te nale�y powtarza� kilkakrotnie. Sygna�em do rozpocz�cia �wiczenia b�dzie pojawienie si� napi�cia bark�w. 2. Je�li podczas czytania zm�czy�y ci si� oczy, to pocieraj o siebie d�o�mi (przynajmniej przez 10 sekund), a� stan� si� gor�ce, a nast�pnie przy�� je do twarzy, zakrywaj�c nimi oczy. Po tym �wiczeniu dalsza lektura b�dzie ci sz�a o wiele �atwiej. ROZDZIA� XV POPE�NIANIE B��D�W Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Przestaniesz martwi� si� b��dami. � Przestaniesz �zwala�" swoje winy na innych. � Przekonasz si�, �e nierobienie niczego jest gorsze ni� pope�nianie b��d�w. � Zmniejszysz sw�j l�k przed pope�nieniem b��du. � Nauczysz si� ceni� pozytywne konsekwencje pomy�ki. POPE�NIANIE B��D�W Zdolno�� dostrzegania w�asnych wad to cenna zaleta. Tak zwykle w �yciu bywa, �e sukces i niepowodzenie s� bliskimi s�siadami i oddziela je w�ska miedza b��du, niewiedzy lub przypadku. Wa�n� cech� charakteru tych, kt�rzy odnosz� sukcesy, jest to, �e nie boj� si� niepowodzenia, nie parali�uje ich l�k. L�k przed niepowodzeniem, przed pope�nieniem b��du tkwi w nas jak zadra. A co robimy, gdy zadra wejdzie nam w d�o�? Wyjmujemy j�! Proponuj� zastosowa� t� taktyk� w stosunku do l�ku przed b��dami. Aby pozby� si� l�ku, nale�y go ob�askawi�, wyci�gn�� na �wiat�o dzienne, stan�� z nim oko w oko i przekona� si�, �e nie jest taki wszechmocny, jak nam si� wydawa�o. Prosty na to spos�b, to �wi�towa� niepowodzenie, inaczej m�wi�c �wi�towa� fakt pope�nienia b��du. Jaki to ma sens? Ju� wyja�niam. � Zanim zaczniesz �wi�towa�, musisz ujawni� b��d. Dopiero wtedy mo�esz go naprawi�. Jest to tak jak z urz�dzeniami, w kt�rych przypali� si� bezpiecznik. Spr�buj go wymieni� po ciemku, tak �eby nikt niczego nie zauwa�y�. Wyci�gaj�c sw�j b��d na jaw, przyznajesz si�, �e go pope�ni�e� i wykazujesz w ten spos�b swoj� odwag�. Inaczej m�wi�c, pokonujesz sw�j strach. Powiniene� do swoich b��d�w podchodzi� jak matka do dzieci. Mog� by� niesforne, mog� przysparza� zmartwie�, ale s� jej i je kocha. Ty powiniene� u�wiadomi� sobie, �e b��dy s� cz�ci� ciebie samego. Nie s� �adnym rakiem czy zara�liwym wirusem, ale czym� normalnym. Poza tym ukrywanie b��d�w poch�ania mn�stwo energii i wysi�ku, kt�re m�g�by� wykorzysta� bardziej efektywnie. � B��d ma swoje dobre strony. Na w�asnych b��dach cz�owiek si� uczy. Je�li sam wy�ledzisz b��d, kt�ry pope�ni�e� (w ten spos�b poznasz przyczyny, kt�re go spowodowa�y), to jest ma�o prawdopodobne, aby� go powt�rzy�. Gdy natomiast kto� inny �oskar�a" ci� o pope�nienie b��du, to przyjmujesz postaw� obronn�, nie analizujesz sytuacji i starasz si� wyprze� j� jak najszybciej ze swojej �wiadomo�ci. � Pope�niane b��dy dowodz�, �e podejmujemy ryzyko. Ludzie, kt�rzy wykonuj� mniej dzia�a�, pope�niaj� mniej b��d�w. Jest to niepodwa�alna prawda, lecz taka postawa absolutnie nie powinna by� dla ciebie wzorem. Robienie b��d�w dowodzi, �e poznajesz obecne granice swoich mo�liwo�ci i masz szans� je przesun��. Je�li, rzecz jasna, pracujesz nad sob� i si� rozwijasz. L�k przed pope�nieniem b��du potrafi tak sparali�owa�, �e nie jeste�my w stanie podj�� jakiejkolwiek dzia�alno�ci, a �wi�towanie b��d�w jest dzia�aniem. Od niego ju� tylko krok do aktywno�ci bardziej odwa�nej. � �wi�towanie b��d�w u�wiadamia nam, �e pope�nianie ich nie jest niczym strasznym. Na drodze rozwoju cywilizacyjnego czy osobniczego (m�wimy np. o twoim �yciu) b��dy s� nieuniknione. Ju� w staro�ytno�ci twierdzono Errare humanum est (B��dzenie jest rzecz� ludzk�). � B��dy pojawiaj� si� tylko wtedy, gdy d��ymy do wyznaczonego celu. To �e je pope�niamy dowodzi, �e do czego� d��ymy, �e mamy mniej lub bardziej sprecyzowany plan naszego dzia�ania. � B��dy pojawiaj� si� tylko wtedy, gdy jeste�my zaanga�owani w jak�� dzia�alno��. Je�li nam na czym� nie zale�y, to nie zauwa�amy pope�nionych b��d�w i nie przywi�zujemy do nich wagi. Natomiast nasze zaanga�owanie sprawia, �e chcemy wykona� prac� jak najlepiej, a wtedy jedynie precyzyjne automaty nie pope�niaj� b��d�w. � �wi�towanie b��d�w zmniejsza ich rang�. Z pope�nionym b��dem id� w parze �al, z�o�� i roz�alenie. Cz�sto o wiele bardziej ni� sam b��d martwi nas fakt, �e go pope�nili�my. �wi�towanie b��du pozwala pozby� si� tego �alu czy z�o�ci i stopniowo zmniejsza nasz l�k przed pomy�k�. Poza tym nie jeste�my spi�ci, sfrustrowani czy zniech�ceni i mo�emy �atwo pomy�k� naprawi�. ZADANIE: Zastan�w si�, jakie mog� by� jeszcze inne powody do �wi�towania pomy�ek. Zapisz je, najlepiej w dzienniku. KONKURS: Zorganizuj w gronie przyjaci� konkurs na najwi�ksz� pomy�k�. Zwyci�zca w nagrod� powinien dosta� �pomy�kowo" za du�e czy za ma�e skarpetki lub co� w tym rodzaju. ROZDZIA� XVI ZAKOTWICZENIE SI� NA SUKCES Co zyskasz, czytaj�c ten rozdzia� � Zrozumiesz, co to jest zakotwiczanie si�. � Dowiesz si� troch� wi�cej o autorze tej ksi��ki. � Zaznajomisz si� ze skutecznym sposobem na niepok�j, zdenerwowanie i podobne odczucia, a by� mo�e zaczniesz go stosowa�. � B�dziesz na swoich sukcesach z przesz�o�ci budowa� przysz�e sukcesy. � Dowiesz si�, �e nie tylko bajki mog� si� ko�czy� optymistycznie. � B�dziesz nagradza� siebie. ZAKOTWICZENIE SI� NA SUKCES Mie� wiatr w �aglach, to za ma�o. Potrzebna jest jeszcze kotwica, aby nie zosta� zniesionym na mielizn� �ycia. I tak, drogi Czytelniku, nasza wsp�lna przygoda z ksi��k� o �atwym, przyjemnym i efektywnym uczeniu si� dobiega ko�ca. Zamiast epilogu proponuj� ci jeszcze jedn� rad�, kt�r� b�dziesz m�g� z du�ym powodzeniem stosowa� do ko�ca swojego, coraz bardziej obfituj�cego w sukcesy, w co ani przez chwil� nie w�tpi�, �ycia. Ksi��k� t� traktuj jako przyjaciela, do kt�rego mo�esz �wpada�", zagl�da� i zawsze uzyskasz od niego bardzo praktyczne wskaz�wki, kt�re pomog� rozwi�za� niejeden szkolny, a tak�e �yciowy problem. Na deser proponuj� ci technik� zaczerpni�t� z tzw. neurolingwistycznego programowania (tych, kt�rzy chcieliby si� dowiedzie� czego� wi�cej na temat tej nowej i ciekawej dyscypliny namawiam do odwiedzenia ksi�garni), okre�lan� jako zakotwiczenie si� (ang. an- choring). Dla prezentacji tej techniki nie ma bardziej wymarzonego miejsca ni� koniec ksi��ki, jako �e twoja �podr�" czytelnicza dobiega ko�ca i tak jak statek, kt�ry zako�czy� sw�j rejs, wp�ywasz do bezpiecznego � jestem pewien � portu. Kotwica jest niezb�dna, aby nie zosta� zniesionym na pe�ne morze czy na mielizn�, aby nie uderzy� bokiem o inny statek. Zabezpieczenie, w kt�re zamierzam wyposa�y� ciebie, to kotwica psychiczna. Nie obawiaj si�, �e zakotwiczenie b�dzie ci� ogranicza� do jednego okre�lonego miejsca. Jak opanujesz t� metod�, b�dziesz m�g� pewnie porusza� si� po �wiecie (zar�wno twoim wewn�trznym, jak i zewn�trznym, otaczaj�cym ci�) i zarzuca� �kotwic�" do woli w ka�dej sytuacji �yciowej, w kt�rej uznasz to za celowe i wskazane. ZADANIE: Postaraj si� wywnioskowa� z samej nazwy, na czym mo�e polega� technika zakotwiczania si�. Aby zwi�kszy� liczb� pomys��w, zastosuj technik� burzy m�zg�w. NA CZYM POLEGA ZAKOTWICZANIE SI� Pierwszym filarem tej techniki jest fakt, �e ka�dy z nas w swoim �yciu osi�ga jakie� sukcesy i ma takie chwile czy okresy, �e czuje si� radosny i szcz�liwy. Wtedy jego cia�o jest pe�ne energii, czasami rozlu�nione, czasami w gotowo�ci do dokonania bardzo ambitnych, nawet bohaterskich czyn�w. ZADANIE: Przypomnij sobie jak�� przyjemn� sytuacj�, gdy spokojnie z pe�n� otwarto�ci� umys�u zdawa�e� egzamin czy odpowiada�e� w klasie. Jak si� wtedy czu�e�, jak wtedy czu�o si� twoje cia�o (jaki by� tw�j oddech, napi�cie mi�ni cia�a, poziom energii kr���cej w ciele)? Szczeg�lnie przypomnij sobie, jak czu�e� si� po tym egzaminie czy po tej odpowiedzi. Drugi filar omawianej techniki sprowadza si� do faktu, �e jeste�my w stanie w spos�b �wiadomy �przechytrzy�" pot�ne pod�wiadome reakcje w�asnego m�zgu. Nasz m�zg reaguje nie tylko na impulsy ze �wiata zewn�trznego, ale i na te, kt�re pochodz� z wn�trza nas. Je�li martwisz si� czym�, obawiasz si� czego�, to wiedz, �e �r�d�em tego zmartwienia czy obawy jeste� ty sam. Przyk�ad? Prosz� bardzo. Zauwa� jak r�nie kole�anki czy koledzy z twojej grupy na uczelni czy z klasy reaguj� na egzaminy lub klas�wki. Jedni si� bardzo denerwuj�, s� spi�ci. Przed samym egzaminem czy klas�wk� koniecznie musz� odwiedzi� toalet�. Inni podchodz� do tego stresuj�cego wydarzenia oboj�tnie. A s� i tacy, chocia� jest ich niewielu, dla kt�rych egzamin czy klas�wka s� czym�, na co czekaj� z ut�sknieniem i co w gruncie rzeczy sprawia im przyjemno��. A przecie� wszystkie te osoby stoj� wobec takiej samej sytuacji. Egzaminator czy nauczyciel jest dla wszystkich ten sam, pytania takie same lub niewiele si� r�ni�ce stopniem trudno�ci. A jak�e r�ne reakcje student�w czy uczni�w. Reakcje s� r�ne, bo wewn�trzny obraz, odbi�r tego wydarzenia jest r�ny. Ale czy zawsze ten odbi�r musi by� taki sam? Gdyby tak by�o, to znaczy�oby, ni mniej, ni wi�cej tylko tyle, �e jeste�my automatami, a przecie� tak nie jest. Cz�owiek jest w stanie zmieni� swoje zachowanie, nastawienie, my�li. Ale musi to czyni� w spos�b �wiadomy. Jak to zrobi�? Wyja�ni� na swoim przyk�adzie. Ot�, gdy przylecia�em do USA, rozpocz��em poszukiwanie ksi��ek i publikacji po�wi�conych efektywnemu uczeniu si� i nauczaniu. Wys�a�em wiele list�w do wielu wydawnictw i o�rodk�w nauczania. Otrzyma�em te� wiele odpowiedzi, ale zawieraj�cych raczej og�lnikowe informacje. A to mnie nie satysfakcjonowa�o. Postanowi�em, �e b�d� dzwoni� do wydawc�w i autor�w ksi��ek, aby poprzez ten bardziej osobisty kontakt uzyska� potrzebne dane i ksi��ki. I tu zacz�a si� moja przygoda z technik� zakotwiczania si�. Ot�, zdajecie sobie zapewne spraw�, jak trudno opanowa� zdenerwowanie, gdy zaczynacie rozmawia� w obcym j�zyku. Rozmawianie przez telefon niesie ze sob� jeszcze wi�ksze napi�cie, tym bardziej wtedy, gdy trzeba rozmawia� o specjalistycznych zagadnieniach i z osobami, kt�re maj� powody, by ceni� sw�j czas. Ponadto by�y to moje pocz�tki pobytu w USA (pierwszego i zarazem jedynego jak dot�d) i co jest te� istotne, j�zyka angielskiego nauczy�em si� sam, zaledwie par� lat temu i swobody porozumiewania si� w tym czasie jeszcze nie osi�gn��em. Co wi�c robi�em, aby by� pewnym siebie i czu� si� swobodnie podczas tych pierwszych rozm�w telefonicznych? Bezpo�rednio przed dzwonieniem przypomina�em sobie swoje sukcesy w przesz�o�ci. My�la�em, jak by�em pe�en energii i ufny w siebie, gdy walczy�em o stypendium do USA, na kt�rym teraz przebywam. Gdy wspomina�em tamte chwile, m�j m�zg przekazywa� w�a�ciwe informacje mojemu cia�u, kt�re przyjmowa�o je identycznie jak w przesz�o�ci w chwilach sukcesu. I stawa�o si� pe�ne energii, a ja zaczyna�em by� pewien siebie. Ale na tym nie poprzestawa�em. Nie chwyta�em szybko za s�uchawk� telefonu, aby natychmiast spo�ytkowa� stan gotowo�ci, tylko wzmacnia�em go przypominaj�c sobie inne radosne wydarzenia, np. zakwalifikowanie si� na tygodniowe seminarium do Austrii, gdzie by�em nie tylko jedynym przedstawicielem z Polski, ale jedynym z ca�ej Europy �rodkowowschodniej. Tak samo jak w przypadku stypendium, przypomina�em sobie, jaki by�em zadowolony i pe�en wiary w swoje mo�liwo�ci. Z m�zgu informacje te dociera�y do cia�a, kt�re powtarza�o stan, w jakim si� znajdowa�o w tamtym czasie. I ja sam czu�em si� bardziej pewny siebie, lecz wyczuwa�em, �e to jeszcze nie to. Wzmacnia�em wi�c swoj� pewno�� dalej poprzez stan, w jakim by�em, gdy dowiedzia�em si�, �e zdoby�em licz�c� si� nagrod� w og�lnopolskim konkursie literackim. I mechanizm zakotwiczania si�, czyli pozytywnego wzmacniania poprzez sukcesy z przesz�o�ci, dzia�a� na tej samej zasadzie jak w dw�ch poprzednio opisanych przypadkach. I dopiero wtedy opanowany i pewny siebie wykr�ca�em numer telefonu, a moje rozmowy przebiega�y p�ynnie i sprawnie. Ty te� mo�esz zastosowa� ten sam mechanizm. I to w bardzo r�nych sytuacjach. Jest prosty, nic nie kosztuje, a przyniesie ci same korzy�ci. Przed egzaminem czy przed klas�wk�, gdy jeste� zdenerwowany, przypomnij sobie przyjemne chwile z twojego �ycia, tak jak we wcze�niej podanym ZADANIU. Na pewno wtedy czu�e� si� mocny psychicznie, pe�en wiary w swoje mo�liwo�ci. W momencie, gdy b�dziesz to sobie przypomina�, twoje cia�o b�dzie odtwarza�o wzorzec z przesz�o�ci i zn�w poczujesz si� mocny i pewny siebie. Je�li ten stan ci� nie zadowoli, dodawaj wzmocnienia, jak ja to robi�em. Jako wzmocnienie mo�esz stosowa� wszystkie przyjemne i pozytywne wydarzenia z przesz�o�ci, na przyk�ad: � kto� powiedzia� ci mi�y komplement, � udzieli�e� komu� dobrej rady, � czu�e� si� bardzo dobrze w czyim� towarzystwie, � szczerze si� �mia�e�, � przeczyta�e� bardzo ciekaw� ksi��k�, � z przyjemno�ci� s�ucha�e� jakiej� piosenki, � ze smakiem jad�e� jakie� danie, � by�e� zadowolony podczas wycieczki. Tych pozytywnych i przyjemnych sytuacji jest mn�stwo. Wa�ne jest jednak, aby by�y one odtwarzane w miar� dok�adnie, to znaczy �eby� oczami wyobra�ni (obraz ten musi by� dok�adny) widzia� t�o tamtej sytuacji, s�ysza� g�osy czy odczuwa� zapachy, a nawet u�cisk d�oni gratuluj�cej ci osoby. Im wi�cej zmys��w zaanga�ujesz w ten proces, tym mocniejszy b�dzie efekt. Zakotwiczanie si� mo�esz stosowa� nie tylko w szkole czy na uczelni, ale w ka�dej sytuacji �yciowej, gdy jeste� niespokojny, zdenerwowany. Wierz mi, to naprawd� dzia�a! ZADANIE: Przy najbli�szej sposobno�ci, gdy b�dziesz zdenerwowany lub niespokojny, zastosuj technik� zakotwiczania si�. Je�li masz k�opoty z przypomnieniem sobie jakiej� prawdziwie radosnej i satysfakcjonuj�cej sytuacji i uruchomieniem mechanizmu zakotwiczania, nie martw si�. Jest na to spos�b. Tylko czytaj dalej. W przypadku l�ku, obawy, zdenerwowania lub innych nieprzyjemnych uczu� m�w sobie: �Rozpoznaj� m�j l�k (obaw�, zdenerwowanie) i akceptuj� go", a teraz przypomn� sobie, jak moje cia�o si� czuje, gdy si� nie obawiam. Jest to bardzo skuteczny spos�b na zmaganie si� z l�kiem lub � jak wcze�niej zaznaczy�em � z jakimkolwiek nie chcianym uczuciem. Tego typu dzia�a� mo�esz si� nauczy� poprzez robienie pr�b w wyobra�ni. Zanim zaczniesz sobie wyobra�a�, jak si� czujesz, gdy si� nie boisz, musisz przypomnie� sobie co�, co budzi w tobie l�k i autentycznie zacz�� si� ba�, chocia� przyczyna tego stanu b�dzie istnia�a tylko w twych my�lach i w twojej wyobra�ni. Przyk�adem takich sytuacji mo�e by� szybka jazda samochodem, wizyta u dentysty i oczywi�cie egzamin czy kartk�wka. Nast�pnie, kiedy ju� przetrenujesz prezentowan� metod�, stosuj j� w konkretnych sytuacjach �yciowych, w kt�rych odczuwasz l�k. Naucz si� akceptowa� obaw�, a przestaniesz robi� z niej katastrof�. Stopniowo, pod wp�ywem stosowania tej zasady przestaniesz torturowa� si� fantazjami, kt�re z regu�y maj� ma�o wsp�lnego z rzeczywisto�ci�.. Zaufanie i szacunek dla samego siebie w ten spos�b wzro�nie. Formu��: �Zobaczymy, czy pami�tam, jak moje cia�o si� czuje, gdy nie obawiam si�" mo�esz stosowa� jako etap przej�ciowy w technice zakotwiczania si� i nast�pnie staraj si� przechodzi� do wy�szych jej form, to znaczy przypominania sobie pozytywnych i przyjemnych wydarze� z twojej przesz�o�ci. Technika zakotwiczania si� jest prosta i jasna jak s�o�ce i tak jak s�o�ce mo�e rozja�ni� twoje �ycie. Czego ci serdecznie �ycz�. Ju� nadszed� czas, aby zako�czy� t� ksi��k�. Korzystaj z niej do woli. Zapewne spotkamy si� wkr�tce na stronicach innych ksi��ek, kt�re zamierzam napisa�. Na koniec przypominam ci: NIE ZAPOMINAJ NAGRADZA� SIEBIE. W miar� jak b�dziesz coraz bardziej skutecznym, sprawnym, wydajnym � s�owem efektywnym uczniem czy studentem, nie tylko w szkole czy na uczelni, ale generalnie w �szkole �ycia", stosuj zasad� pozytywnego wzmacniania i sam siebie nagradzaj. Zako�cz� t� ksi��k�, kt�ra bynajmniej nie jest bajk�, parafraz� pewnego dobrze znanego, optymistycznego zdania: I UCZYLI SI� KR�TKO I EFEKTYWNIE.