6218157407

o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zw. modułem; najbardziej charakterystycznym elementem porządku architektonicznego jest kolumna, a zwł. jej głowica.

Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klas.; w końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego; porządek dorycki cechują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie,

0    żłobkowanym (kanelowanym) trzonie zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis ) oraz głowicy złożonej z echinusa i abakusa (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych elementów, m.in. interkolumnium i belkowania); belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną (sima (1)) z rzygaczami

1    antefiksami; pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się listewka (reguła) z 6 łezkami (guttae), nad fryzem płytka (medalion) z łezkami w 3 rzędach, podtrzymująca gzyms; surowe reguły kanonu doryckiego (m.in. tzw. zasada tryglifu, określająca sposób ich rozmieszczenia — na osiach kolumn i interkolumniów), trudne do zastosowania w dużych budowlach, spowodowały zaniechanie go w okresie hellenistycznym; porządek joński cechuje lekkość, smukłość proporcji i ozdobność; kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowany trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem

i wolutami (ślimacznicami); belkowanie, którego części oddziela kimation z astragalem, składa się z trójdzielnego architrawu, fryzu z płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków; porządek joński, mniej od doryckiego rygorystyczny, dopuszczał różne warianty; w porządku korynckim głowica miała kształt kosza okolonego rzędami liści akantu, z 4 wolutami z każdej strony; płyta gzymsu, wsparta konsolkami, była zdobiona od spodu kasetonami. W architekturze rzym., oprócz wymienionych, stosowano także porządek toskański — odmianę porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem), oraz porządek kompozytowy, w którym głowica łączyła cechy jońskie (2 ślimacznice) z korynckimi (liście akantu); w kilkukondygnacjowych budowlach mógł występować porządek spiętrzony wg zasady superpozycji (u dołu dorycki lub toskański, wyżej joński, u góry koryncki lub kompozytowy). Porządki architektoniczne zostały przejęte przez architekturę nowoż.; stosowano w niej także tzw. wielki porządek (kolumny lub pilastry przechodzące przez dwie kondygnacje). Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych stanowi traktat rzym. architekta Witruwiusza De architectura; w epoce odrodzenia zasady architektury porządkowej wraz z różnymi wariantami rozpowszechniły traktaty L.B. Albertiego, S. Serlia, A. Palladia i J. Barozziego da Vignoli; od starożytności przejęta też została, zwł. w okresie manieryzmu, tzw. charakterologiczna teoriia porządków, wiążąca poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami i łącząca różne porządki z określonym przeznaczeniem budowli; w manieryzmie też chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy i podpory w formie niewolników (persów); te ostatnie występowały w porządku zw. Perskim

Słownik terminów - historia sztuki 14