plik


ÿþlf MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Ewa Pogorzelska Topienie stopów odlewniczych i zalewanie form 812[03].Z2.05 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr in|. Ryszard Aoin mgr in|. Marian Cymerys Opracowanie redakcyjne: mgr in|. Ewa Pogorzelska Konsultacja: dr in|. Bo|ena Zajc Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 812[03].Z2.05  Topienie stopów odlewniczych i zalewanie form , zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu operator maszyn i urzdzeD odlewniczych. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstpne 5 3. Cele ksztaBcenia 6 4. MateriaB nauczania 7 4.1. Podstawowe stopy odlewnicze jako materiaB konstrukcyjny, podstawowe skBadniki wsadu na stopy odlewnicze, przygotowanie wsadu na stopy odlewnicze, topniki i paliwa 7 4.1.1. MateriaB nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzajce 10 4.1.3. wiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postpów 12 4.2. Podstawowe informacje o piecach do topienia: instalacje |eliwiakowe, piece tyglowe, piece elektryczne 13 4.2.1. MateriaB nauczania 13 4.2.2. Pytania sprawdzajce 21 4.2.3. wiczenia 21 4.2.4. Sprawdzian postpów 23 4.3. Technologia wytapiania stopów odlewniczych, obsBuga pieców, kontrola parametrów pracy pieca 24 4.3.1. MateriaB nauczania 24 4.3.2. Pytania sprawdzajce 30 4.3.3. wiczenia 30 4.3.4. Sprawdzian postpów 32 4.4. Spust i pozapiecowa obróbka ciekBego metalu, kontrola jako[ci ciekBego metalu, rczne i mechaniczne zalewanie form, maszyny i urzdzenia do transportu ciekBego metalu, zalewania i obróbki pozapiecowej 33 4.4.1. MateriaB nauczania 33 4.4.2. Pytania sprawdzajce 40 4.4.3. wiczenia 40 4.4.4. Sprawdzian postpów 42 4.5. Doprowadzenie metalu do formy, krzepnicie i stygnicie metalu w formie, bezpieczeDstwo i higiena pracy, ochrona przeciwpo|arowa oraz ochrona [rodowiska w oddziaBach topienia 43 4.5.1. MateriaB nauczania 43 4.5.2. Pytania sprawdzajce 48 4.5.3. wiczenia 48 4.5.4. Sprawdzian postpów 49 5. Sprawdzian osigni 50 6. Literatura 54  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 1. WPROWADZENIE Poradnik bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stopach odlewniczych, ich topieniu, zalewaniu form i krzepniciu metalu w formie oraz ksztaBtowaniu umiejtno[ci przygotowania wsadu, jego topienia, transportu i zalewania form. W poradniku zamieszczono: - wymagania wstpne, czyli wykaz niezbdnych umiejtno[ci i wiedzy, które powiniene[ mie opanowane, aby[ bez problemów mógB korzysta z poradnika, - cele ksztaBcenia tej jednostki moduBowej, czyli wykaz umiejtno[ci jakie nabdziesz podczas pracy z poradnikiem, - materiaB nauczania  wiadomo[ci teoretyczne niezbdne do opanowania tre[ci jednostki moduBowej, - zestaw pytaD, aby[ mógB sprawdzi, czy ju| opanowaBe[ okre[lone tre[ci, - wiczenia, które pomog Ci zweryfikowa wiadomo[ci teoretyczne oraz uksztaBtowa umiejtno[ci praktyczne, - sprawdzian osigni, przykBadowy zestaw zadaD. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiaBu caBej jednostki moduBowej, - literatur uzupeBniajc. BezpieczeDstwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzega regulaminów, przepisów bhp i instrukcji przeciwpo|arowych, wynikajcych z rodzaju wykonywanych prac. Wiadomo[ci dotyczce przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej oraz ochrony [rodowiska znajdziesz w jednostce moduBowej 812[03].O1.01  Przestrzeganie wymagaD bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej i ochrony [rodowiska .  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 812[03].Z2 Technologia wytwarzania wyrobów metodami odlewniczymi 812[03].Z2.01 Przygotowanie mas formierskich i rdzeniowych 812[03].Z2.02 812[03].Z2.03 Wykonywanie form Wykonywanie maszynowe piaskowych zagszczanych form piaskowych i rdzeni rcznie 812[03].Z2.04 Wykonywanie odlewów metodami specjalnymi 812[03].Z2.05 Topienie stopów odlewniczych i zalewanie form 812[03].Z2.06 Wybijanie, oczyszczanie i wykaDczanie odlewów Schemat ukBadu jednostek moduBowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - stosowa przepisy bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej i ochrony [rodowiska, - dobiera [rodki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy, - korzysta z literatury technicznej, - przetwarza informacje zawarte w dokumentacji technicznej i technologicznej procesu odlewania, - okre[la wBa[ciwo[ci metali i ich stopów oraz wskazywa znaczenie ich oceny w procesach kontroli materiaBów wsadowych, - klasyfikowa stopy |elaza z wglem, - korzysta z katalogów i poradników, - okre[la zastosowanie poszczególnych gatunków stali, staliwa i |eliwa, - klasyfikowa stopy metali nie|elaznych, - rozpoznawa na podstawie oznaczeD : stal, staliwo, |eliwo, stopy metali nie|elaznych, - rozró|nia gatunki, wBa[ciwo[ci i zastosowanie stopów Fe-C, metali nie|elaznych i ich stopów, - rozró|nia materiaBy ogniotrwaBe oraz uzasadnia ich dobór i zastosowanie jako tworzyw konstrukcyjnych w budowie pieców i kadzi odlewniczych, - dobiera maszyn i urzdzenie przemysBowe do okre[lonego zadania, - rozró|nia urzdzenia transportowe stosowane w procesach wytwarzania odlewów, - rozró|nia podstawowe pojcia zwizane z eksploatacj i obsBug maszyn i urzdzeD, - rozpoznawa stan techniczny u|ytkowanych maszyn i urzdzeD, - rozró|nia podstawowe elementy ukBadów sterowania, - dobiera narzdzia, przyrzdy i materiaBy w zale|no[ci od wykonywanej pracy, - wyszukiwa potrzebne informacje w dokumentach, - korzysta z ró|nych zródeB informacji, - wspóBpracowa w grupie, - prezentowa wyniki pracy wBasnej i grupowej, - uczestniczy w dyskusji, - interpretowa wskazany tekst, - posBugiwa si instrukcj przy wykonywaniu wiczeD.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie:  sklasyfikowa i scharakteryzowa stopy odlewnicze,  oceni wpByw skBadników strukturalnych |eliwa i staliwa na ich wBa[ciwo[ci,  scharakteryzowa przebieg wytopu |eliwa, staliwa i stopów metali nie|elaznych,  scharakteryzowa piece odlewnicze,  rozró|ni urzdzenia do kontroli i regulacji parametrów pracy pieca i warunków wytopu,  wykona prace pomocnicze przy obsBudze pieców odlewniczych,  dokona kontroli jako[ci ciekBego metalu,  dokona kontroli parametrów pracy pieca,  scharakteryzowa urzdzenia do transportu ciekBego metalu i zalewania form,  zastosowa zasady u|ytkowania urzdzeD do transportu ciekBego metalu i zalewania form,  zala formy ciekBym metalem,  wyja[ni budow ukBadu wlewowego,  dobra ukBad wlewowy,  obja[ni zjawiska zachodzce w formie, po zalaniu ciekBym metalem,  oceni skutki powstawania gazów, stygnicia i skurczu metalu w formie,  oceni jako[ wykonanej pracy,  posBu|y si dokumentacj technologiczn, Dokumentacj Techniczno-Ruchow, Polskimi Normami, normami bran|owymi oraz poradnikami,  zastosowa zasady zachowania si w strefach gazoniebezpiecznych, w strefach bezpo[redniego zagro|enia odpryskiem |u|la i ciekBego metalu oraz gorcego metalu,  zastosowa przepisy bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej oraz ochrony [rodowiska podczas obsBugi pieców odlewniczych i zalewania form.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1.Podstawowe stopy odlewnicze jako materiaB konstrukcyjny, podstawowe skBadniki wsadu na stopy odlewnicze, topniki i paliwa, przygotowanie wsadu na stopy odlewnicze 4.1.1. MateriaB nauczania Podstawowymi stopami odlewniczymi s: |eliwo, staliwo i stopy metali nie|elaznych. {eliwo jest to stop |elaza z wglem, a tak|e z innymi pierwiastkami takimi jak krzem, mangan, fosfor, siarka i dodatkami stopowymi, w[ród których najczstsze s: nikiel, chrom, molibden, miedz i aluminium. Zawarto[ wgla w |eliwie jest wy|sza ni| 2%. {eliwo jest materiaBem najcz[ciej stosowanym do wykonania odlewów ze wzgldu na dobre wBa[ciwo[ci odlewnicze i technologiczne, a tak|e prost technologi topienia. {eliwo ma dobr skrawalno[, co obni|a koszty obróbki mechanicznej odlewów, ma du| odporno[ na [cieranie i dobre wBa[ciwo[ci [lizgowe, co sprawia, |e jest u|ywane na wspóBpracujce ze sob cz[ci maszyn. Du|a zdolno[ do tBumienia drgaD sprawia, |e z |eliwa produkuje si kadBuby maszyn i Bo|a obrabiarek. {eliwo wykazuje równie| dobr odporno[ na dziaBanie czynników chemicznych, dziki czemu znajduje szerokie zastosowanie w zakBadach przemysBu chemicznego. Koszty wytwarzania odlewów |eliwnych s niskie, co wynika z maBej ilo[ci braków, niskich kosztów wytapiania ciekBego metalu, prostoty budowy i obsBugi pieców. Staliwo jest to stal przeznaczona do odlewania w formy odlewnicze i nie poddawana dalszej obróbce plastycznej. W porównaniu z |eliwem ma znacznie lepsze wBa[ciwo[ci mechaniczne i wiksz plastyczno[. Zalet staliwa jest równie| dobra spawalno[, co ma du|e znaczenie przy Bczeniu kilku odlewów ze sob lub odlewu z konstrukcj stalow. Staliwo ma jednak gorsze wBa[ciwo[ci odlewnicze, co sprawia, |e podczas odlewania otrzymuje si wicej braków ni| przy odlewaniu |eliwa. Stopy metali nie|elaznych stosowane w odlewnictwie to dwuskBadnikowe lub wieloskBadnikowe stopy miedzi, aluminium, magnezu, cynku, oBowiu i niklu. Stopy miedzi zawierajce od 40 do 98% Cu nosz nazw brzów. Dzieli si je na proste  dwuskBadnikowe i zBo|one  wieloskBadnikowe. GBównymi skBadnikami brzów mog by ró|ne metale z wyjtkiem cynku, a nazwa pierwiastka drugiego co do zawarto[ci nadaje brzowi nazw np. brz cynowy, brz aluminiowy. Brzy cynowe mog zawiera dodatek cynku, oBowiu i fosforu. Cech charakterystyczn tych brzów jest bardzo du|a odporno[ na [cieranie, co sprawia, |e stosowane s do odlewania panewek Bo|ysk mocno obci|onych podczas pracy. S one równie| odporne na korozj i dlatego stosowane na odlewy pracujce w miejscach nara|onych na dziaBanie wody, pary wodnej i kwasów. Brzy aluminiowe zawieraj dodatki manganu, niklu i |elaza. Stosowane s na odlewy kóB zbatych, [rub okrtowych, pomp i na odlewy artystyczne. Brzy oBowiowe zawieraj oprócz miedzi i oBowiu tak|e nikiel, krzem i bizmut. Wytwarza si z nich odlewy panewek Bo|ysk [lizgowych metod odlewania grawitacyjnego, od[rodkowego i ci[nieniowego. Brzy krzemowe mog zawiera cynk, mangan, |elazo, nikiel i aluminium. U|ywane s na odlewy silnie obci|one, armatur wodn i parow i narzdzia nie iskrzce stosowane w przemy[le gazowym, naftowym i materiaBów wybuchowych.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 Mosidze s to stopy miedzi z cynkiem zawierajce do 50% cynku zawierajce w swoim skBadzie równie| aluminium, mangan, cyn, nikiel i inne tzw. dodatki stopowe. Z mosidzów odlewniczych wykonuje si cz[ci silników, armatur, [ruby okrtowe i cz[ci pracujce w [rodowisku korozyjnym. Stopy aluminium zawieraj w swoim skBadzie gBównie krzem, miedz i magnez. Wykonuje si z nich odlewy cz[ci silnie obci|onych w samochodach i samolotach, koBa samochodowe, odlewy dla przemysBu spo|ywczego i chemicznego ze wzgldu na odporno[ korozyjn tych stopów. Stopy magnezu zawieraj gBównie aluminium, cynk, mangan jako dodatki stopowe. S u|ywane na odlewy odporne na korozj i odlewy, od których wymagana jest dobra szczelno[. Stopy cynku to gBównie stopy cynk-aluminium i cynk - miedz. Ze stopów cynku wytwarza si panewki Bo|ysk, matryce i tBoczniki do tBoczenia blach w przemy[le samochodowym, armatur. Stopy oBowiu u|ywane w odlewnictwie to stopy oBów - antymon stosowane do odlewania pByt akumulatorowych i aparatury chemicznej odpornej na korozj, stopy Bo|yskowe i stopy oBów - cyna - antymon stosowane w drukarstwie. Stopy niklu zawieraj miedz, |elazo, kobalt, chrom. Wykonuje si z nich odlewy o du|ej odporno[ci na korozj, o wysokich wBa[ciwo[ciach wytrzymaBo[ciowych w temperaturze otoczenia i w temperaturze podwy|szonej. Wsadem nazywa si wszystkie materiaBy wprowadzane do pieca w celu otrzymania ciekBego stopu. MateriaBy wsadowe do procesu wytapiania stopów odlewniczych maj podstawowy wpByw na jako[ tych stopów. Do materiaBów wsadowych przeznaczonych do wytopu |eliwa nale|: materiaBy metalowe (surówki |elaza, zBom |eliwny wBasny, zBom |eliwny pochodzcy ze skupu, zBom stalowy, |elazostopy), dodatki stopowe, modyfikatory, odtleniacze i topniki i paliwa. Podstawowym materiaBem wsadowym stosowanym do produkcji |eliwa jest surówka wielkopiecowa odlewnicza jej odmiany i gatunki ujte s w Polskiej Normie (PN-H-83002). Surówka wielkopiecowa odlewana jest do form metalowych i dostarczana do odlewni |eliwa w tzw. gskach. Gski powinno si ukBada w stosach lub zwaBach, oddzielnie z poszczególnych spustów surówki. Ka|da partia surówki powinna posiada atest z podanym gatunkiem, odmian, skBadem chemicznym (zawarto[ krzemu, manganu, fosforu i siarki). Niezale|nie od tego w odlewni powinna by przeprowadzona analiza skBadu obejmujca wszystkie pierwiastki, w tym wgiel. ZBom s to wszystkie rodzaje odpadów produkcyjnych i zBomu skupowanego nadajce si, po odpowiednim przygotowaniu pod wzgldem wymiaru, masy i czysto[ci, do wykorzystania w piecach topialnych. Odmiany, grupy, klasy i kategorie skorodowania zBomu ujte s w PN-H-15100 (zBom |eliwny) i PN-H-1500 (zBom stalowy). ZBom stalowy niestopowy i |eliwny dostarcza si w wagonach otwartych, zBom stopowy mo|na dostarcza w wagonach krytych. ZBom przed u|yciem powinien by posortowany wedBug klas i podklas, powinna by przeprowadzona analiza jego skBadu chemicznego, a tak|e powinien by podzielony na kawaBki o masie podanej w PN-H-15100. Norma nie obejmuje ograniczenia dBugo[ci kawaBków, przed u|yciem zBom nale|y poci na kawaBki o dBugo[ci mniejszej ni| 1/3 [rednicy pieca. ZBom |eliwny wBasny stanowi wszelkie odpady metalowe, które powstaBy w wyniku wyprodukowania dobrego odlewu, jak odlewy zabrakowane, ukBady wlewowe, pozostaBo[ci w kadzi, rozpryski, zu|yte próbki technologiczne, zlewki, haki, ochBadzalniki, odpady z oczyszczalni i inne odpady powstaBe w odlewni, a tak|e wióry powstaBe podczas obróbki mechanicznej odlewów. ZBom ten nale|y sortowa wedBug rodzajów |eliwa, z którego pochodzi, bowiem Batwo jest wtedy ustali skBad chemiczny zBomu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 {elazostopy s to stopy |elaza z innymi pierwiastkami, takimi jak krzem, wapD, mangan, fosfor, chrom, molibden, tytan i inne. {elazostopy stosuje si w celu wprowadzenia do |eliwa okre[lonych dodatków stopowych, zapewniajcych uzyskanie odpowiedniego skBadu chemicznego, lub jako modyfikatorów i odtleniaczy. Do |elazostopów zalicza si: |elazomangan, |elazokrzem, |elazowapniokrzem i stopy wieloskBadnikowe. Do produkcji |eliwa sferoidalnego stosuje si jako dodatek magnez elektrolityczny i cer metaliczny oraz zaprawy i stopy magnezu z miedzi lub niklem. Jako materiaB dostarczajcy skBadniki stopowe do |eliwa wytapianego w |eliwiaku stosuje si elektrokostki czyli kostki krzemowe, manganowe, fosforowe o odpowiednich wymiarach, masie i ksztaBtach. Ponadto, w technicznie uzasadnionych przypadkach, mo|na doda czyste metale jako dodatki stopowe lub odtleniacze. Topniki w procesie otrzymywania |eliwa maj za zadanie wytworzenie |u|la o okre[lonych wBa[ciwo[ciach fizycznych i chemicznych. Najcz[ciej stosowanym topnikiem jest kamieD wapienny, którego gBównym skBadnikiem jest wglan wapnia. Jako topniki stosuje si równie| dolomit o wielko[ci ziaren 20  75 mm, wapno palone, sod kalcynowan do odsiarczania |eliwa w kadzi, karbid o wielko[ci ziaren ok. 5mm i zasadowy |u|el martenowski. Paliwem stosowanym do wytopu |eliwa jest koks otrzymywany w procesie suchej destylacji wgla kamiennego. Ma on ksztaBt porowatych kawaBków. GBównym skBadnikiem koksu jest wgiel, od którego zawarto[ci zale|y warto[ opaBowa koksu, dlatego zawarto[ wgla w koksie odlewniczym powinna by mo|liwie najwiksza. Zawarto[ wgla w suchym koksie wynosi najcz[ciej od 85 do 90%, zawarto[ siarki, cz[ci lotnych, popioBu i wilgoci powinna by jak najmniejsza. Koks odlewniczy powinien by jednorodny o srebrzystym kolorze, maBo porowaty, twardy, bez czarnych, kruchych wtrceD. Przy uderzeniu powinien wydawa dzwik metaliczny. Oprócz koksu odlewniczego stosuje si do wytapiania |eliwa równie| koks formowany, wytwarzany z wgla energetycznego, odgazowanego i spojonego lepiszczem bitumicznym, wielko[ kawaBków tego koksu jest okre[lona i podana w poradniku odlewnika. Do zalet koksu formowanego nale|: - maBe zawarto[ci siarki i zanieczyszczeD, - równomierna wielko[ kawaBków, - wBa[ciwa porowato[ i twardo[, - wysoka kaloryczno[. W odlewnictwie |eliwa stosuje si równie| paliwa ciekBe (ropa naftowa, olej opaBowy, mazut), a tak|e paliwa gazowe (gaz ziemny, gaz miejski, gaz koksowy, gaz wielkopiecowy, gaz czadnicowy). MateriaBami wsadowymi stosowanymi do wytopu staliwa s: - wsad metalowy (zBom stalowy obcy i wBasny, surówki wielkopiecowe i syntetyczne, dodatki metalurgiczne), - materiaBy |u|lotwórcze, - materiaBy do [wie|enia kpieli metalowej, - materiaBy nawglajce. ZBom stalowy powinien mie okre[lone wymiary, posta, skBad chemiczny i dopuszczalne zanieczyszczenia, tak, aby mógB by u|yty bezpo[rednio jako wsad, parametry te znajduj si w tablicach umieszczonych w poradniku odlewnika. Surówki wielkopiecowe i syntetyczne opisane s w PN-H-83002. Dodatki metalurgiczne s to |elazostopy i czyste metale dodawane w czasie topienia i odlewania, tabela tych dodatków zamieszczona jest w poradniku odlewnika. MateriaBy |u|lotwórcze, czyli topniki to kamieD wapienny, wapno hutnicze, fluoryt hutniczy, boksyt, czysty piasek kwarcowy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 MateriaBy od[wie|ajce to ruda |elaza i czysty tlen gazowy. MateriaBy nawglajce to odpady elektrod, antracyt, koks, wgiel drzewny, surówka hematytowa. Wsad metalowy do wyrobu metali nie|elaznych mo|e skBada si z metali czystych i ze stopów o okre[lonym skBadzie chemicznym, przygotowanych w specjalnych zakBadach metalurgicznych lub sporzdzanych na miejscu, w odlewni. Ka|dy z wymienionych wsadów mo|e by topiony z dodatkiem lub bez dodatku zBomu wBasnego (obiegowego) albo kupnego, a tak|e wiórów metalowych. Odlewnie nas ogóB przetapiaj gotowy materiaB, przygotowany w postaci gsek (bloków) przez rafinerie metali dla ka|dego znormalizowanego stopu. Gski do przetapiania maj nieco odmienny skBad chemiczny od wymaganego w odlewniach, gdy| podczas ich topienia zachodz zmiany na skutek wypalania pewnych skBadników i przechodzenia innych skBadników do metalu z zewntrz. SkBad chemiczny gsek poszczególnych stopów podaj Polskie Normy. Do gsek dodaje si zwykle zBom obiegowy, przez to zanieczyszczenia w gskach powinny by mniejsze ni| przewiduj to normy dla stopów. Niekiedy do wsadu dodaje si czyste metale w celu uzupeBnienia skBadu chemicznego, w tym samym celu dodaje si te| tzw. zaprawy, czyli stopu pomocniczego zawierajcego materiaB podstawowy i dodatek stopowy o wysokiej temperaturze topnienia. W przypadku wykonywania odlewów wysokiej jako[ci, stop sporzdza si w odlewni z czystych skBadników, czyli metali technicznych. Niemetalowymi skBadnikami wsadu s wszelkie sole i preparaty chemiczne stosowane jako topniki (pokrycia ochronne), rafinatory (oczyszczacze), [rodki odgazowujce lub modyfikatory (sBu|ce do zmiany struktury stopu). MateriaBy wsadowe powinny by czyste i suche, wolne od wszelkich obcych zanieczyszczeD (tBuszczów, produktów korozji itp.). Wielko[ kawaBków wsadu powinna by dostosowana do typu pieca topialnego. Powinna zapewni Batwe Badowanie i szybkie stopienie (niezbyt du|e kawaBki), a równocze[nie ograniczy utleniania i straty topienia ( kawaBki nie za maBe). Przygotowanie ka|dego wsadu wymaga oceny wzrokowej skBadników, ich wa|enia, ewentualnego rozdrabniania i podgrzewania, a tak|e okre[lania skBadu chemicznego, ilo[ci i jako[ci zanieczyszczeD materiaBów wsadowych. W ka|dej odlewni znajduj si szczegóBowe instrukcje przygotowania wsadu, którymi nale|y si zapozna i podczas przygotowania wsadu [ci[le si do nich stosowa. Podczas przygotowywania wsadu istotn czynno[ci jest obliczanie tzw. namiaru wsadu, czyli stosunku ci|arów poszczególnych skBadników wsadu. W instrukcji przygotowania wsadu udziaB poszczególnych skBadników jest podany w procentach. Znajc caBkowity ci|ar wsadu do pieca, nale|y policzy na podstawie zawarto[ci procentowej, wag ka|dego skBadnika wsadu. Podczas obliczania ilo[ci poszczególnych skBadników wsadu nale|y bra pod uwag zgar, czyli bezpowrotne spalanie si skBadników stopu w procesie topienia i odpowiednio zwikszy ilo[ wsadu. Instrukcja przygotowania wsadu zawiera równie| informacje dotyczce sposobu skBadowania i przechowywania, a tak|e oznaczania materiaBów wsadowych (np. ocechowanie trwaBe, opis niezmywalnym pisakiem, etykiety, przywieszki, naklejki z kodami kreskowymi itp.). W odlewniach |eliwa przygotowanie wsadu odbywa si na polach wsadowych, gdzie wsad jest dzielony na odpowiednie porcje.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie materiaBy nosz nazw wsadu? 2. Jakie materiaBy wsadowe stosuje si do wytopu staliwa? 3. Jakie materiaBy wsadowe stosuje si do wytopu |eliwa? 4. Jaka jest rola topników w procesie wytopu? 5. Jak jest rola paliwa w procesie wytopu? 6. Jaka jest rola modyfikatorów w procesie wytopu? 7. Jaka jest rola |elazostopów w procesie wytopu? 8. Jaka jest rola dodatków stopowych w procesie wytopu? 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Przygotuj próbki materiaBów wsadowych do wytopu staliwa. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) odszuka w materiaBach dydaktycznych informacje dotyczce materiaBów wsadowych do wytopu staliwa, 2) wybra próbki materiaBów u|ywanych na wsad do wytopu staliwa, 3) uBo|y próbki na arkuszu papieru, 4) zaprezentowa efekty swojej pracy, 5) dokona oceny pracy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - próbki materiaBów wsadowych do ró|nych procesów odlewniczych, - arkusz papieru, - poradniki. wiczenie 2 Dokonaj analizy materiaBów wsadowych u|ywanych do wytopu |eliwa w |eliwiaku Rodzaj materiaBu wsadowego Rola, jak speBnia materiaB w procesie topienia MateriaBy metalowe Dodatki stopowe Modyfikatory Topniki Paliwa  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami materiaBów wsadowych u|ywanych do wytopu |eliwa, 2) okre[li rol ka|dego skBadnika w procesie wytopu |eliwa, 3) przyporzdkowa ka|demu skBadnikowi jego rol w procesie topienia i wypeBni w arkuszu do wiczenia, 4) zaprezentowa efekty swojej pracy, 5) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusz do wykonania wiczenia, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - przybory do pisania, - poradniki. 4.1.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyja[ni pojcie wsadu? 2) dobra materiaBy wsadowe do wytopu staliwa? 3) dobra materiaBy wsadowe do wytopu |eliwa? 4) okre[li okre[li rol topników w procesie wytopu? 5) okre[li rol modyfikatorów w procesie wytopu? 6) okre[li rol paliw w procesie wytopu? 7) okre[li rol dodatków stopowych w procesie wytopu?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 4.2. Podstawowe informacje o piecach do topienia: instalacje |eliwiakowe, piece tyglowe, piece elektryczne 4.2.1. MateriaB nauczania Piec do topienia metalu powinien umo|liwi otrzymanie ciekBego stopu o okre[lonym skBadzie chemicznym, okre[lonej temperaturze, odpowiedniej czysto[ci (zawarto[ci wtrceD niemetalowych) i odpowiedniej zawarto[ci gazów. Oprócz wymagaD technologicznych piec powinien te| speBnia wymagania dotyczce bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej i ochrony [rodowiska. Wa|ne jest równie| racjonalne wykorzystanie energii podczas u|ytkowania pieca. Kryteria podziaBu pieców odlewniczych mog by nastpujce: - zródBo energii cieplnej (paliwa staBe, ciekBe, gazowe, energia elektryczna, reakcja chemiczna), - sposób pracy (piece o pracy cigBej, piece o pracy okresowej), - sposób nagrzewania wsadu (piece o dziaBaniu po[rednim, w których wsad nagrzewany jest ciepBem wytwarzanym poza obszarem zajmowanym przez wsad, piece o dziaBaniu bezpo[rednim, gdzie ciepBo ogrzewajce wsad powstaje wewntrz wsadu), - konstrukcja pieca: - skierowanie osi pieca (piece pionowe , poziome), - ruch pieca (piece staBe, obrotowe, przechylne, wahliwe), - ksztaBt przestrzeni roboczej (piece szybowe, trzonowe, wannowe, komorowe, tyglowe, bbnowe, kanaBowe, koBpakowe, dzwonowe), - rodzaj wykBadziny pieca (zasadowa, kwa[na, ubijana z masy ceramicznej, murowana z ksztaBtek, piece bezwykBadzinowe z wodnym chBodzeniem pBaszcza), - rodzaj wytapianego stopu odlewniczego (piece do wytapiania staliwa, |eliwa, stopów metali nie|elaznych), - zastosowanie pieca w technologii odlewniczej (do otrzymywania stopów z wsadu staBego i ciekBego, do podgrzewania wsadu ciekBego, do zalewania form ciekBym metalem tzw. piece dozujce). Piece przeznaczone do wytapiania stopów odlewniczych powinny speBnia wymagania technologiczne, ekonomiczne i ochrony [rodowiska. Wybór pieca topialnego zale|y od: - rodzaju stopu i zwizanej z tym temperatury przegrzania, okre[lajcej temperatur pracy pieca, - wymagaD jako[ciowych stawianym stopom (skBad chemiczny, zawarto[ gazów, zawarto[ wtrceD niemetalicznych), z czym wi|e si wybór procesu metalurgicznego, - wielko[ci produkcji i sposobu jej organizacji w odlewni (maBa, du|a, jednostkowa, seryjna, masowa, okresowa, cigBa, zmechanizowana, zautomatyzowana), - rodzaju, dostpno[ci i kosztów wykorzystywanych w piecu zródeB energii cieplnej, - rodzaju i kosztu materiaBów wsadowych, ogniotrwaBych i pomocniczych, - kosztu instalacji pieca i jego dostpno[ci na rynku, - warunków obsBugi, bezpieczeDstwa i higieny pracy oraz ochrony [rodowiska. W technologiach wytapiania stopów odlewniczych, niezale|nie od zastosowania pieca dla danego stopu (|eliwo, staliwo, metale nie|elazne), podstawowe funkcje pieców odlewniczych polegaj na podgrzewaniu staBego wsadu, roztapianiu go, przegrzewaniu ciekBego metalu, przetrzymywaniu go w piecu i mieszaniu w celu wyrównania skBadu chemicznego wytapianego stopu oraz temperatury i w koDcu na odlewaniu (dozowaniu).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 Najstarszym i dotychczas najpowszechniej stosowanym piecem odlewniczym jest |eliwiak. Jest to piec szybowy, w którym naboje wsadu metalowego na przemian z nabojami paliwa (najcz[ciej koksu) i topnika Badowane s od góry przez okno wsadowe i opuszczaj si w dóB szybu, do stref topienia i spalania, a gorce gazy |eliwiakowe unosz si do góry nagrzewajc, topic wsad metalowy i przegrzewajc ciekBe |eliwo. Spaliny, których temperatura wynosi 1650-2000º C powstaj podczas spalania paliwa w powietrzu stale wdmuchiwanym przez dysze umieszczone w dole pieca. Powietrze wdmuchiwane jest pod odpowiednim ci[nieniem przy u|yciu wentylatorów. CiekBe |eliwo wraz z ciekBy |u|lem gromadzi si w dole pieca w tzw. kotlinie lub, w przypadku |eliwiaków ze zbiornikiem, w zbiorniku, skd jest okresowo spuszczane. W nowoczesnych |eliwiakach |eliwo i |u|el s spuszczane z |eliwiaka bez zbiornika w sposób cigBy, przy zastosowaniu tzw. rynny syfonowej. Cz[ |eliwiaka nad oknem wsadowym speBnia rol komina. Kominy wikszo[ci nowych |eliwiaków s wyposa|one w chwytacze iskier. W wielu przypadkach komin |eliwiaka jest zastpiony kominowym rekuperatorem o dziaBaniu radiacyjnym. Podczas rozruchu |eliwiaka kotlina jest wypeBniona koksem, zwanym kotlinowym. Warstw koksu nad poziomem dysz, lecz poni|ej pierwszego naboju wsadu metalowego, nazywa si koksem wypeBniajcym, a naboje koksu zaBadowanego do |eliwiaka wraz z nabojami wsadu metalowego i topnika  koksem wsadowym. Szkic |eliwiaka bez zbiornika przedstawia rys. 1. Rys. 1. Schemat |eliwiaka [4, s. 118]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 Na czterech sBupach podporowych (3) opiera si pByta podstawowa(2) z otworem dennym zaopatrzonym w drzwiczki (5), zamykane na czas pracy pieca. Na drzwiczkach wykonany jest spodek |eliwiaka (6), pochylony w kierunku otworu spustowego |eliwa (15). Do pByty podstawowej przymocowany jest przy pomocy [rub lub nitów cylindryczny pBaszcz stalowy(1), spawany z blachy o grubo[ci od 6 mm do 10 mm, wyBo|ony wykBadzin ogniotrwaB(4). Do pBaszcza na wysoko[ci nieco powy|ej otworu spustowego przymocowana jest blaszana lub |eliwna rynna spustowa |eliwa. Na pewnej wysoko[ci nad spodkiem umieszczone s dysze (8), którymi wdmuchiwane jest do pieca powietrze bezpo[rednio ze skrzyni powietrznej (9) lub za po[rednictwem przewodów kolankowych. W przewodach lub w skrzyni powietrznej, na wysoko[ci osi dysz, znajduj si otwierane wzierniki (14), sBu|ce do obserwacji przebiegu topienia lub tez go ewentualnego wprowadzenia drga celem od|u|lowania dysz. Wewntrz przewodu znajduje si przepustnica umo|liwiajca odcicie powietrza od dyszy w celu jej samoczynnego od|u|lenia. Przewody powietrzne (10) Bcz skrzyni powietrzn z wentylatorem dostarczajcym powietrze do |eliwiaka. Skrzynia powietrzna jest odsunita od pBaszcza |eliwiaka w celu umo|liwienia chBodzenia go wod. Po przeciwnej stronie otworu spustowego lub pod ktem nie mniejszym ni| 90º w stosunku do osi otworu spustowego |eliwa, nieco poni|ej poziomu dysz, znajduje si otwór spustowy |u|la(16), zakoDczony krótk rynn |u|low. Obie rynny spustowe wyBo|one s wykBadzin ogniotrwaB. Po przeciwlegBej stronie otworu spustowego |eliwa, na wysoko[ci spodka |eliwiaka znajduje si otwór wBazowy zamykany drzwiczkami wBazowymi (7). W górnej cz[ci pieca znajduje si okno wsadowe (13). Wntrze |eliwiaka wyBo|one jest wykBadzin ogniotrwaB do wysoko[ci poziomu 800  1500 mm poni|ej dolnej krawdzi okna wsadowego. Midzy pBaszczem a wykBadzin znajduje si szczelina dylatacyjna o grubo[ci 10  20 mm wypeBniona sypkim materiaBem izolacyjnym. Górn cz[ |eliwiaka wykBada si ksztaBtkami |eliwnymi. Cz[ |eliwiaka od spodka do dolnej krawdzi dysz nosi nazw kotliny, a jej wysoko[  wysoko[ci kotlinowej (hk).Wysoko[ od poziomu dolnej krawdzi dysz do poziomu dolnej krawdzi okna wsadowego nazywa si wysoko[ci u|yteczn |eliwiaka (hu). Wsad do |eliwiaka Badowany jest przez okna wsadowe w kolejno[ci: warstwa koksu i topniki (11), warstwa wsadu metalowego (12). W celu poprawy wydajno[ci instalacji |eliwiakowej stosuje si: - gorcy dmuch powietrza  dziki temu poprawia si temperatura w strefie przegrzania materiaBu, poprawiaj si warunki wymiany ciepBa, wzrasta temperatura przegrzania |eliwa, znacznie zmniejsza si zu|ycie koksu, mo|na te| stosowa koks w gorszym gatunku, - dmuch powietrza wzbogaconego w tlen  dziki temu otrzymuje si efekty podobne do tych , które s podczas zastosowania gorcego dmuchu, - zastosowanie gazu ziemnego i innych paliw gazowych, czyli u|ywanie tzw. |eliwiaków koksowo-gazowych. Staliwo wytapia si w nastpujcych piecach: - w konwertorach, - w piecach martenowskich, - w piecach elektrycznych Bukowych, - w piecach elektrycznych oporowych, - w piecach indukcyjnych. Konwertor (rys. 2) jest to przechylny zbiornik stalowy (1), wyBo|ony wewntrz wykBadzin ogniotrwaB kwa[n lub zasadow, sBu|cy do otrzymywania stali z ciekBej surówki za pomoc przedmuchiwania jej powietrzem lub powierzchniowego wdmuchiwania tlenu. Zbiornik otoczony jest pier[cieniem stalowym, zaopatrzonym w czopy (2) uBo|yskowane na sBupach (3). Zbiornik mo|e si obraca dookoBa osi czopów za pomoc koBa zbatego (5) i listwy zbatej (4) napdzanej przez tBok urzdzenia hydraulicznego lub  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 pneumatycznego. Komora (7) zbiornika z otworem do wlewania surówki (10) jest komor robocz, za[ komora (8) jest komor powietrzn, do której przewodem (9) doprowadzone jest spr|one powietrze lub tlen. Konwertor napeBnia si ciekBym wsadem i przedmuchuje powietrzem, bdz nadmuchuje od góry tlenem. Podczas tego procesu wypala si nadmiar wgla i domieszki, zbdne w stali. Wobec krótkiego czasu potrzebnego do wytapiania stali, konwertory stosuje si tam, gdzie ze wzgldu na mechanizacj lub automatyzacj formowania i transportu, konieczne jest odlewanie cigBe. Staliwo wglowe przeznaczone na drobne odlewy mo|na otrzyma w konwertorze z bocznym lub dolnym dmuchem powietrza. Wysoka temperatura staliwa pozwala na odlewanie z niego odlewów cienko[ciennych. Wad natomiast jest du|a zawarto[ fosforu i siarki. Stal konstrukcyjna i nierdzewna mo|e by wytapiana w konwertorze z górny dmuchem tlenu. Rys. 2. Schemat konwertora [4, s. 107] Piec martenowski jest to wannowy piec pBomieniowy do wytapiania stali z surówki odlewniczej i zBomu |elaznego. Opalany jest gazem czadnicowym otrzymywanym najcz[ciej przez zagazowanie w czadnicy wgla kamiennego. Piec martenowski skBada si z przestrzeni roboczej - tzw. topniska, z oknami wsadowymi i otworem spustowym, gBowic (doprowadzajcych paliwo i powietrze oraz odprowadzajcych spaliny), kanaBów, komór |u|lowych, regeneratorów i zaworów rozrzdczych. Regeneratory pieca martenowskiego sBu| do odzyskiwania dla procesu martenowskiego cz[ci ciepBa, które zawieraj uchodzce spaliny. Odzyskiwanie ciepBa (nagrzewanie powietrza i gazu) polega na okresowej zmianie kierunku wlotu do pieca martenowskiego powietrza i gazu oraz uchodzenia spalin, uzyskiwanej przez odpowiednie ustawienie zaworów rozrzdczych. Dziki odzyskaniu w regeneratorach pewnej ilo[ci ciepBa, w piecu martenowskim mo|na uzyskiwa bardzo wysok temperatur (ok. 1750°C), umo|liwiajc utrzymywanie stali w stanie ciekBym. Proces wytapiania stali w piecu martenowskim trwa ok. 8 godzin. Pojemno[ pieca martenowskiego dochodzi do 500 t (maBe piece martenowskie ok. 30 t). Otrzymywana w piecu martenowskim stal jest lepsza od otrzymywanej w konwertorach, gdy| zawiera mniej fosforu i siarki. Wytapianie stali w piecu martenowskim jest, obok metody konwertorowo- tlenowej, najbardziej powszechn metod produkcji stali. Wsad w stanie staBym Baduje si do wanny pieca i roztapia wykorzystujc ciepBo spalania gazu. Piece martenowskie nadaj si do produkcji stali przeznaczonej na du|e i [rednie odlewy, obecnie s coraz rzadziej u|ywane. Piece tyglowe maj zastosowanie do topienia maBych ilo[ci metali nie|elaznych oraz, w wyjtkowych przypadkach, do przetapiania |eliwa i staliwa. CiepBo wytwarzane w komorze spalania pieca jest przekazywane nagrzewanemu metalowi przez [ciank tygla. Metal nie  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 styka si wic z pBomieniem i spalinami dziki czemu jest chroniony przed zanieczyszczeniami pochodzcymi z paliwa. Schemat pieca tyglowego na paliwo staBe, czyli najcz[ciej koks, pokazany jest na rys. 3. Rys. 3. Piec tyglowy koksowy staBy wgBbny: 1  przeciwci|ar pokrywy, 2  mechaniczne kleszcze do wycigania tygla, 3  wycigarka, 4  komora powietrzna, 5  ruszt, 6  komora spalania, 7  tygiel, 8  pokrywa komory pieca, 9  odprowadzenie spalin, 10  popielnik. [9, s. 253] Paliwo spala si na ruszcie, ciepBo wytwarzane w tym procesie jest przenoszone od spalin do metalu przez [cianki tygla. Piec zakryty jest pokryw wykonana z ramy stalowej, wyBo|onej ksztaBtkami szamotowymi. W pokrywie znajduje si otwór sBu|cy do Badowania wsadu i kontrolowania procesu topienia, otwór zamyka przykrywka. Tygiel wyjmuje si z pieca za pomoc specjalnych kleszczy, umocowanych do dzwigni, która jest podwieszona na ruchomym wózku. Tygiel ustawia si w piecu na podstawce wysoko[ci 60 100 mm i o [rednicy o 20 mm wikszej ni| [rednica tygla u doBu. Midzy tyglem, a [ciankami pieca oraz miedzy pokryw tygla, a pokryw pieca powinny by zachowane odstpy, tak, aby tygiel nie stykaB si z piecem. Wad pieców staBych jest umieszczenie tygla poni|ej poziomu hali odlewniczej i konieczno[ wycigania go na ten poziom wraz z roztopionym metalem. Jest to uci|liwe i niebezpieczne i dodatkowo zwiksza czas wytopu, gdy| piec poddawany jest czstym zmianom temperatury. Wolne od tych wad s piece tyglowe przechylne, których kadBub wraz z osadzonym nieruchomo tyglem, przechyla si, dziki czemu ciekBy metal wypBywa przez otwór spustowy. W celu polepszenia wydajno[ci pracy pieców tyglowych stosuje si wymuszony cig powietrza (podmuch) i podgrzewanie powietrza z wykorzystaniem gazów odlotowych z pieca. Piece tyglowe na paliwo ciekBe s to zwykle piece przechylne. W porównaniu z piecami na paliwo staBe maj one nastpujce zalety: - szybsze uruchamianie pieca, - szybsze podnoszenie temperatury w piecu, - dBu|szy czas pracy tygla, - brak zanieczyszczeD metalu pochodzcych od popioBu, - oszczdno[ robocizny.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 Najcz[ciej stosowanymi paliwami pBynnymi s: - olej naftowy, - mazut, - smoBa pogazowa, - smoBa twarda. Ze wzgldu na konstrukcj palnika piece tyglowe na paliwo ciekBe dziel si na: - z palnikami na wysokie ci[nienie (150  1080kPa), - z palnikami na niskie ci[nienie (2  5kPa). Schemat pieca na paliwo ciekBe pokazany jest na rys. 4. Rys. 4. Piece tyglowe na paliwo ciekBe: a) przechylny z palnikiem niskoci[nieniowym, b) staBy z nadstawk, 1- komora spalania, 2- komora nagrzewania, 3- tygiel, 4- podstawka, 5- nadstawka, 6- pokrywa pieca, 7- pokrywa tygla, 8- izolacja, 9- wykBadzina, 10- otwór do palnika, 11- palnik, 12- otwór awaryjny [9, s. 255] Piece tyglowe na paliwo gazowe maj konstrukcje podobn do pieców na paliwo ciekBe. Stosowanie paliwa gazowego sprawia, |e Batwiejsza jest regulacja procesu topienia, mniejsze zanieczyszczenie stopu, mniejsze zanieczyszczenie [rodowiska. PrzykBad pieca tyglowego na paliwo gazowe przedstawia rys. 5. Rys. 5. Piec tyglowy na paliwo gazowe: 1  tygiel, 2  nadstawka, 3  odprowadzenie spalin, 4  poziom hali, 5  otwór awaryjny, 6  palnik, 7  przewód powietrzny, 8  przewód gazowy [9, s. 256]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 Piece elektryczne pozwalaj na otrzymywanie tworzyw odlewniczych o najwy|szej jako[ci, obsBuga i regulacja ich jest Batwa i czysta, Batwo uzyskuje si w nich |dan temperatur, a tak|e s one bezpieczne dla [rodowiska naturalnego. Stosowane s w odlewnictwie |eliwa, staliwa i metali nie|elaznych. W piecach elektrycznych Bukowych nagrzewanie, topienie i przegrzewanie metalu odbywa si przy u|yciu ciepBa wydzielanego przez Buk elektryczny, wytwarzajcy si na elektrodach. Rozró|nia si nagrzewanie Bukowe po[rednie, gdy Buk pBonie miedzy elektrodami nie stykajc si z wsadem i nagrzewanie Bukowe bezpo[rednie, przy którym wsad speBnia rol jednej z elektrod. PrzestrzeD robocza pieca z nagrzewaniem po[rednim ma ksztaBt walca (bbna) wykonanego z blachy stalowej, wyBo|onego materiaBem ogniotrwaBym, wahajcego si dookoBa swej poziomej osi. Maksymalny kt wahaD wynosi 120º. Obydwie elektrody, midzy którymi pBonie Buk umieszcza si w osi pieca. Nagrzewanie wsadu odbywa si: - przez bezpo[rednie promieniowanie Buku, - przez promieniowanie nagrzanych [cian pieca, - za po[rednictwem nagrzanej wykBadziny, stykajcej si z kpiel podczas ruchu wahadBowego pieca. Schemat pieca Bukowego o dziaBaniu bezpo[rednim pokazuje rys. 6. Rys. 6. Piec tyglowy Bukowy o dziaBaniu bezpo[rednim [4, s. 109] Midzy elektrod zawieszon pionowo a metalowym wsadem pBonie Buk elektryczny o temperaturze ok. 6000ºC, który rozgrzewa, topi i przegrzewa metal. W ka|dym z trzech obwodów pBynie prd nastpujc drog: elektroda pierwsza  Buk  |u|el  metal  |u|el  Buk  elektroda druga. Podczas przepBywu prdu przez metal równie| wydziela si ciepBo (oporowe nagrzewanie wsadu). Dodatkowo metal nagrzewany jest przez rozgrzan wykBadzin pieca Piece elektryczne indukcyjne dziaBaj w nastpujcy sposób: we wsadzie metalowym znajdujcym si w zmiennym polu elektromagnetycznym, indukuj si prdy wirowe, powodujc wydzielanie si ciepBa. Piece te dziel si ze wzgldu na konstrukcj na: - piece tyglowe, - piece kanaBowe. Schemat budowy pieca indukcyjnego tyglowego przedstawia rys. 7.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 Rys. 7.Piec tyglowy indukcyjny 4, s. 109] Metal wytapia si w tyglu (2) wykonanym z materiaBu ogniotrwaBego. Tygiel umieszczony jest w cewce wzbudnika (3) wykonanej z rur miedzianych, chBodzonych przepBywajc wewntrz nich wod. CaBo[ mie[ci si w obudowie stalowej umo|liwiajcej przechylanie pieca w chwili dokonywania spustu. Je|eli przez tygiel przepBywa prd zmienny, to przez tygiel przenika strumieD magnetyczny zmienny, który z kolei indukuje prd zmienny w kawaBkach wsadu lub w ciekBym metalu wewntrz tygla. Energia elektryczna tego prdu zmienia si w energi ciepln powodujc topienie i przegrzewanie metalu. W piecu indukcyjnym kanaBowym, nagrzewanie wsadu odbywa si w zamknitym kanale, poBczonym ze znajdujcym si nad nim zbiornikiem. Piece kanaBowe buduje si z kanaBami pionowymi, poziomymi lub nachylonymi pod katem do poziomu, przy czym mog by one jednokanaBowe lub wielokanaBowe. KsztaBt kanaBów oraz ich przekrój poprzeczny (eliptyczny, koBowy, prostoktny lub kombinowany) zale|y od rodzaju wytapianych stopów. Dla wikszo[ci stopów miedzi kanaB ma przekrój poprzeczny prostoktny, dla stopów aluminium przekrój kombinowany (cz[ dolna  kwadratowy, pionowe poBczenie z komor  ksztaBt okrgBy). PrzykBad pieca indukcyjnego o pionowym kanale, sBu|cego do topienia aluminium przedstawia rys. 8. Rys. 8. Piece kanaBowe indukcyjne do topienia aluminium: a) z kanaBem pionowym, b) z kanaBem poziomym 1  zbiornik, 2  wykBadzina ogniotrwaBa, 3  izolacja cieplna, 4  obudowa stalowa, 5  rura azbestowa, 6  wzbudnik, 7  korek ceramiczny, 8, 9  rdzeD magnetyczny, 10  kanaB, 11  pokrywa [9, s. 371]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 Aby kanaBowy piec indukcyjny mógB pracowa, nale|y utrzymywa w nim zaczyn. Uruchamiajc piec po dBu|szej przerwie, zalewa si kanaBy metalem, stopionym osobno w dowolnym piecu. Przy uruchamianiu pieca z now wykBadzina wzbudnika cz[ zaczynu stanowi metal uzyskany ze stopienia modelu kanaBu ( model jest wykonany z metalu, którego rodzaj odpowiada metalowi wytapianemu lub wytrzymywanemu w danym piecu). KanaBowe piece indukcyjne wykorzystuje si do przetrzymywania metalu, jego przegrzewania i wydawanie niewielkimi porcjami we wspóBpracy z innymi piecami, których zadaniem jest tylko wytapianie metalu (|eliwiakami, piecami Bukowymi, indukcyjnymi piecami tyglowymi). Do wspóBpracy z liniami i maszynami odlewniczymi stosuje si piece kanaBowe o specjalnej konstrukcji, których zadaniem jest stabilizacja temperatury ciekBego metalu i wyrównywanie jego skBadu chemicznego oraz gromadzenie stopu w ilo[ci pozwalajcej na zachowanie cigBo[ci pracy linii bez wzgldu na przerwy pracy pieca wytapiajcego metal. Oprócz wy|ej wymienionych pieców elektrycznych stosuje si w odlewnictwie równie| piece indukcyjne pró|niowe, Bukowe piece pró|niowe, elektronowe piece pró|niowe, a tak|e konwertory odlewnicze. 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie funkcje speBniaj piece topialne? 2. Jakie znasz piece na paliwo staBe? 3. Jakie znasz piece na paliwo ciekBe? 4. Jakie znasz piece na paliwo gazowe? 5. Jakie znasz piece elektryczne? 6. Jak jest zbudowany |eliwiak? 7. Jak dziaBa |eliwiak? 8. Jak s zbudowane piece Bukowe? 9. Jak s zbudowane piece indukcyjne? 10. Jak dziaBaj piece Bukowe? 11. Jak dziaBaj piece indukcyjne? 12. Jakie s zasady doboru pieców topialnych? 13. Jak jest zbudowany konwertor? 14. Jakie znasz typy konwertorów? 15. Jak jest zbudowany piec tyglowy indukcyjny? 16. Jak dziaBa piec tyglowy indukcyjny? 17. Jak dziaBaj poszczególne typy konwertorów? 18. Jak jest zbudowany piec tyglowy pBomieniowy? 19. Jak jest dziaBa piec tyglowy pBomieniowy? 4.2.3. wiczenia wiczenie 1 Dobierz odpowiedni piec do topienia stopów aluminium dla odlewni pracujcej w ruchu cigBym, wytwarzajcej 1 ton odlewów [redniej wielko[ci na dob. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z zasadami doboru pieców do topienia stopów odlewniczych, 2) zapozna si z rodzajami pieców do topienia stopów aluminium,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 3) wyszuka strony www z ofertami pieców, 4) zapozna si e z piecami oferowanymi w katalogach pieców, 5) dokona analizy wybranych pieców, 6) wybra piec speBniajcy warunki wymagane w odlewni, 7) zapisa proponowany typ pieca, 8) zaprezentowa efekty swojej pracy, 9) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowiska komputerowe z dostpem do Internetu, - katalogi ofertowe pieców do topienia stopów metali nie|elaznych, - plansze, makiety, modele pieców do topienia stopów, - dokumentacje techniczno-ruchowe pieców, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - arkusz do wiczenia, - przybory do pisania. wiczenie 2 Dobierz odpowiedni piec do topienia staliwa dla odlewni pracujcej w ruchu cigBym, wytwarzajcej 5 ton drobnych odlewów na dob. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami pieców do topienia staliwa, 2) wyszuka strony www z ofertami pieców, 3) zapozna si z piecami oferowanymi w katalogach pieców 4) dokona analizy wybranych pieców, 5) wybra piec speBniajcy warunki wymagane w odlewni, 6) zapisa proponowany typ pieca, 7) zaprezentowa efekty swojej pracy, 8) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowiska komputerowe z dostpem do Internetu, - katalogi ofertowe pieców do topienia stopów staliwa, - plansze, makiety, modele pieców do topienia stopów odlewniczych, - dokumentacje techniczno-ruchowe pieców, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - arkusz do wiczenia, - przybory do pisania. wiczenie 3 Dobierz odpowiedni piec do topienia |eliwa dla odlewni pracujcej w ruchu cigBym, wytwarzajcej 5 ton odlewów [redniej wielko[ci na dob. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami pieców do topienia |eliwa ,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 2) wyszuka strony www z ofertami pieców, 3) dokona analizy wybranych pieców, 4) zapozna si z piecami oferowanymi w katalogach pieców 5) wybra piec speBniajcy warunki wymagane w odlewni, 6) zapisa proponowany typ pieca, 7) zaprezentowa efekty swojej pracy, 8) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - stanowiska komputerowe z dostpem do Internetu, - katalogi ofertowe pieców do topienia stopów staliwa, - plansze, makiety, modele pieców do topienia stopów odlewniczych, - dokumentacje techniczno-ruchowe pieców, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - przybory do pisania, - arkusz do wiczenia. 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) okre[li funkcje pieców topialnych? 2) wymieni rodzaje pieców na paliwo staBe? 3) wymieni rodzaje pieców na paliwo ciekBe? 4) wymieni rodzaje pieców na paliwo gazowe? 5) wymieni rodzaje pieców elektrycznych? 6) opisa budow |eliwiaka? 7) opisa dziaBanie |eliwiaka? 8) opisa budow pieca elektrycznego Bukowego? 9) opisa dziaBanie pieca elektrycznego Bukowego? 10) opisa budow pieca elektrycznego indukcyjnego? 11) opisa dziaBanie pieca elektrycznego indukcyjnego? 12) opisa budow konwertora z dmuchem dolnym? 13) opisa dziaBanie konwertora z dmuchem dolnym? 14) opisa budow konwertora tlenowego? 15) opisa dziaBanie konwertora tlenowego? 16) opisa dziaBanie pieca elektrycznego indukcyjnego 17) dobra piec majc dane dotyczce rodzaju stopu, wielko[ci i rodzaju produkcji? 18) okre[li jak zbudowany jest piec tyglowy indukcyjny? 19) okre[li jak dziaBa jest piec tyglowy indukcyjny? 20) okre[li jak zbudowany jest piec tyglowy pBomieniowy? 21) okre[li jak dziaBa jest piec tyglowy pBomieniowy?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 4.3. Technologia wytapiania stopów odlewniczych, obsBuga pieców, kontrola parametrów pracy pieca 4.3.1. MateriaB nauczania Topienie ma na celu przeprowadzenie metalu ze stanu staBego w stan ciekBy oraz przegrzanie go do takiej temperatury, aby po przeprowadzeniu niezbdnych procesów metalurgicznych, nadawaB si do zalewania form. Podczas topienia nastpuje zmiana wBa[ciwo[ci metali i stopów, wpBywajc w decydujcym stopniu na ich dalsz przydatno[ do obróbki odlewniczej. Procesowi topienia towarzyszy wiele zwizanych z nim czynno[ci poczwszy od przygotowania wsadu i materiaBów rafinacyjnych, przez rafinowanie, przygotowanie materiaBu do zalewania po zalewanie form. Podstawowym piecem do topienia |eliwa z zimnego wsadu jest |eliwiak, |eliwo w nim otrzymane poddaje si dalszej przeróbce uszlachetniajcej. ZaBadowany do |eliwiaka wsad metalowy, opuszczajcy si stopniowo w dóB szybu ku strefie topienia, pozostaje w bezpo[rednim kontakcie zarówno z koksem jak i gazami spalinowymi i topi si, zmieniajc równocze[nie swój skBad chemiczny. CiekBy metal spBywajcy w postaci kropel lub pojedynczych stru|ek do kotliny pieca i gromadzcy si w niej równie| styka si z koksem, gazami spalinowymi, a w kotlinie dodatkowo z |u|lem. W wyniku zachodzcych reakcji fizykochemicznych nastpuje zmiana skBadu chemicznego wsadu |eliwiakowego, przy czym zawarto[ niektórych pierwiastków maleje, a innych wzrasta. Topienie metalu w |eliwiaku nosi nazw procesu |eliwiakowego. Powszechnie stosowany jest proces kwa[ny, proces zasadowy za[, sBu|cy tylko do specjalnych celów, jest maBo rozpowszechniony. W procesie kwa[nym w poszczególnych strefach |eliwiaka przebiegaj ró|ne cz[ci procesu. Proces |eliwiakowy jest procesem bardzo zBo|onym i racjonalne jego prowadzenie wymaga do[wiadczenia i pilnego [ledzenia przebiegu procesu za pomoc aparatury kontrolnej i analizy chemicznej. Dobrze pracujcy |eliwiak na zimnym dmuchu powinien zu|ywa nie wicej ni| 14% koksu wsadowego, mie wydajno[ ok. 7÷8 ton na godzin na 1m2 czynnego przekroju szybu i dawa |eliwo o temperaturze powy|ej 1450°C (w rynnie). {eliwiak rozpala si na 1 ½ ÷ 2 godzin przed rozpoczciem procesu wytopu. Piec mo|na rozpala drewnem, palnikiem gazowym lub palnikiem na paliwo ciekBe. Drzwiczki wBazowe nale|y do poBowy zaBo|y cegBami. Gdy koks wypeBniajcy kotlin dobrze si rozpali, nale|y dosypa jeszcze jedn warstw koksu o grubo[ci ok.100 mm i przedmucha |eliwiak w celu roz|arzenia koksu w kotlinie. W tym celu zamyka si wzierniki, które podczas rozpalania powinny by otwarte i uruchamia dmuch na kilka minut. Gazy spalinowe uchodz przez otwór spustowy i drzwiczki wBazowe. Gdy wierzchnia warstwa koksu wypeBniajcego roz|arzy si, zamyka si dmuch, otwiera wzierniki i zaprawia mas formierska drzwiczki wBazowe, zamyka si je i uszczelnia glin. Po sprawdzeniu i ewentualnym uzupeBnieniu wysoko[ci koksu wypeBniajcego, Baduje si na przemian wsady metali i koksu wraz z topnikiem, wypeBniajc piec a| do okna wsadowego.. Nastpnie nale|y zamkn otwór spustowy i otwory do przedmuchiwania, uruchomi dmuch, zamkn wzierniki dysz i obserwowa przez jeden z nich, kiedy na kawaBkach koksu uka| si pierwsze krople metalu. Ukazanie si pierwszych kropli |eliwa powinni nastpi w 6  7 minut po wBczeniu dmuchu. Je[li krople |eliwa uka| si wcze[niej, [wiadczy to o tym, |e wysoko[ koksu wypeBniajcego jest za maBa; je[li krople uka| si pózniej, to ilo[ koksu wypeBniajcego jest za du|a. W drugim przypadku wysoko[ koksu wypeBniajcego reguluje si po pewnym czasie sama.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 Ka|dy piec zaopatrzony jest w Dokumentacj Techniczno-Ruchow (DTR), która zawiera jego dane techniczne oraz instrukcj obsBugi. Przed rozpoczciem wytapiania |eliwa w |eliwiaku nale|y zapozna si z DTR pieca i dokBadnie przestrzega instrukcji obsBugi. Pracownik obsBugujcy piec ma za zadanie zaBadowanie wsadu, kontrol pracy pieca, spust ciekBego |eliwa i usuwanie |u|la. PrawidBowe prowadzenie procesu |eliwiakowego powinno zapewni wysok temperatur przegrzania |eliwa, wBa[ciw wydajno[ dla danej wielko[ci |eliwiaka oraz wymagany skBad chemiczny |eliwa przy minimalnym zu|yciu paliw. Dla prawidBowego przebiegu topienia bardzo wa|ne jest utrzymanie strefy topienia na odpowiednim poziomie, czyli bezpo[rednio nad stref spalania. Gdy ilo[ koksu jest za maBa lub ilo[ dmuchu zbyt wielka, nastpuje obni|enie strefy topienia, temperatura |eliwa obni|a si i przed dyszami mog pojawi si kawaBki wsadu metalu. Dla podniesienia strefy topienia nale|y da tzw. przysypk, czyli dodatkowy wsad koksu. Zbyt wysokie poBo|enie strefy topienia nastpuje wówczas, gdy ilo[ koksu jest za du|a lub ilo[ dmuchu za maBa. Zjawisko to poznajemy po nieco obni|onej temperaturze |eliwa i po przerwach w topieniu (w pewnych okresach krople |eliwa przestaj by widoczne przed dyszami). Zatrzymanie |eliwiaka na kilka a nawet kilkana[cie minut jest mo|liwe w ka|dym czasie. W tym celu nale|y otworzy wzierniki dysz i zatrzyma dmuch. Je[li potrzeba zatrzyma |eliwiak na dBu|ej, daje si przesypk koksu tak, aby znalazBa si w strefie spalania w momencie, gdy ma nastpi przerwa. Po zatrzymaniu |eliwiaka nale|y spu[ci reszt metalu i |u|la z kotliny i pozostawi otwór spustowy otwarty. Podczas ponownego uruchamiania pieca nale|y zamkn otwór spustowy natychmiast po ukazaniu si pierwszych kropel |eliwa. Zmniejszenie wydajno[ci |eliwiaka na krótki czas mo|na osign przez zmniejszenie dmuchu w pewnych granicach. Powoduje to jednak zaburzenia w pracy pieca i mo|e by przyczyn obni|enia temperatury |eliwa. Lepszym sposobem jest zatrzymanie pieca na jaki[ czas. Podczas pracy pieca dysze nale|y co pewien czas obserwowa i usuwa narosBy |u|el przy pomocy stalowego drga, najlepiej obsBugiwa dysze ze specjalnego pomostu, pamitajc o noszeniu fartucha brezentowego, rkawic i niebieskich okularów. Zamiast przebijania dysz mo|na je kolejno przymyka, co spowoduje stopienie narostów |u|la. W czasie pracy |eliwiaka nale|y [ledzi równomierno[ opuszczania si wsadu. W celu uniknicia zawieszania si wsadu nale|y go odpowiednio rozdrabnia. Dobr prac |eliwiaka mo|na osign wówczas, gdy prowadzona jest kontrola dmuchu bdz to przy pomocy przepBywomierza, bdz przy zastosowaniu urzdzenia do automatycznej regulacji. Najcz[ciej spotykanym objawem nieprawidBowej pracy |eliwiaka jest za niska temperatura |eliwa. Je[li na pocztku wytopu temperatura jest prawidBowa, a z upBywem czasu si obni|a, to dowodzi, |e ilo[ koksu jest za maBa. Gdy temperatura jest za niska od pocztku i pozostaje na tym samym poziomie, przyczyna jest zwykle za niskie Bo|e. Je[li temperatura, pocztkowo niska, stopniowo si podnosi, mo|e to [wiadczy o niedokBadnym wygrzaniu pieca lub o zbyt maBej wysoko[ci koksu wypeBniajcego, któr nale|y podwy|szy dodatkowymi wsadami. Czst przyczyn zbyt niskiej temperatury |eliwa bywa nie zauwa|one zawieszenie wsadu. Oznakami zawieszenia s: - nieopuszczanie si wsadu w szybie, - wzrost pBomienia w gardzieli, - wyrzucanie kawaBków koksu, - spadek ci[nienia dmuchu. Skutkiem zawieszenia wsadu jest przyspieszone wypalanie si koksu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 Po zaBadowaniu ostatniego wsadu, w miar jego opuszczania si, maleje opór gazów w szybie i ci[nienie dmuchu spada, a ilo[ dmuchu wzrasta. Nale|y wic stopniowo przymyka zasuw lub otwiera upust, aby proces topienia przebiegaB prawidBowo. Gdy ostatni nabój wsadu zostaB stopiony, co mo|na rozpozna obserwujc [ciekanie metalu przez wzierniki dysz, nale|y zamkn dmuch, otworzy dysze, spu[ci reszt metali i |u|la i po sprawdzeniu sucho[ci podBogi pod drzwiczkami dennymi, otworzy je. Zawarto[ pieca spada na podBog lub nale|y j usun dBugim, zakrzywionym drgiem. Kontrola pracy |eliwiaka obejmuje nastpujce parametry: - zu|ycie materiaBów wsadowych (metalu, koksu i topnika), - ci[nienie statyczne dmuchu, - temperatur ciekBego |eliwa, - skBad chemiczny ciekBego |eliwa. W przypadku |eliwiaków pracujcych z rekuperatorami okre[la si równie|: - temperatur dmuchu, - temperatur [cinaki rekuperatora, - temperatur spalin w komorze spalania, - spadek ci[nienia statycznego w rekuperatorze, - ilo[ dmuchu dostarczanego do komory spalania. Oprócz |eliwiaka do wytopu |eliwa stosuje si piece elektryczne. Wytapianie |eliwa w piecach elektrycznych Bukowych mo|na przeprowadza dwoma sposobami: - ze wsadem skBadajcym si ze zBomu stalowego i nawglacza, - ze wsadem skBadajcym si gBównie z surówki i zBomu |eliwnego. W pierwszym przypadku zBom stalowy i nawglacz (koks, wgiel drzewny, zBom elektrodowy) oraz kamieD wapienny (przy procesie kwa[nym) lub wapno palone (przy procesie zasadowym) zaBadowuje si do pieca razem, a po roztopieniu wsadu kpiel nagrzewa si i usuwa |u|el. Nastpnie dosypuje si na powierzchni kpieli reszt nawglacza i kpiel miesza si starannie. Po skoDczonym nawglaniu wprowadza si do kpieli, w miar potrzeby, |elazokrzem i |elazomangan w kawaBkach, a nastpnie, po przegrzaniu metalu do wymaganej temperatury, dokonuje si spustu. CaBy okres wytopu mo|na podzieli na trzy etapy: - zaBadowanie pieca 1 2 min, - topienie metalu 0,5 1,5 h, - przegrzewanie i wykaDczanie |eliwa 1 2 h. Zu|ycie nawglacza wynosi 5 10% w stosunku do zBomu stalowego, a uzysk wgla wynosi dla koksu ok. 50%. W drugim przypadku do wsadu zBo|onego z surówki i zBomu |eliwnego dodaje si 0,3 0,4% nawglacza. Je|eli zachodzi potrzeba obni|enia zawarto[ci wgla, wprowadza si zBom stalowy. Zmniejszenie zawarto[ci wgla mo|na uzyska tez przez [wie|enie, które polega na wytworzeniu |u|la utleniajcego przez wprowadzenie do kpieli zgorzeliny lub rudy |elaza, albo na przedmuchiwaniu kpieli metalowej tlenem. W tym przypadku zmniejsza si zu|ycie energii i nawglacza i zwiksza si wydajno[ pieca. W piecach indukcyjnych tyglowych o maBej czstotliwo[ci mo|na topi wsad twardy staBy, przy czym najlepiej jest zostawi w piecu cz[ roztopionego wcze[niej |eliwa tzw. zaczyn w ilo[ci ok. 33% objto[ci pieca. Wielko[ kawaBków musi wynosi ponad 150 mm. W piecach o [redniej czstotliwo[ci mo|na rozpoczyna topienie stosujc zarówno wsad twardy staBy jak i ciekBy. Zalet tych pieców jest mieszanie kpieli w wyniku ruchu metalu, dziki czemu wzrasta szybko[ topienia. Kolejno[ Badowania poszczególnych skBadników wsadu do tyglowych pieców indukcyjnych jest obojtna, jednak nale|y ukBada materiaB do  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 pierwszego topienia w zwart warstw na dno tygla, nastpnie przy [cianach, [rodek wypeBni wsadem drobnym. W kolejnych wytopach materiaB Baduje si do ciekBego zaczynu i sposób Badowania nie ma znaczenia. {elazostopy i nawglacze nale|y Badowa wraz ze staBym wsadem. Pobór ciekBego |eliwa z pieca indukcyjnego tyglowego odbywa si partiami, nie cz[ciej ni| co 20 minut. W piecach indukcyjnych kanaBowych |eliwo wcze[niej stopione w |eliwiaku podlega ujednorodnieniu, podgrzaniu i utrzymywaniu w staBej temperaturze. KanaBy musz by stale wypeBnione ciekBym metalem. Kontrola pracy pieców elektrycznych do wytopu |eliwa obejmuje: - zu|ycie materiaBów wsadowych, - temperatur ciekBego |eliwa, - skBad chemiczny ciekBego |eliwa. Poza tym kontrola obejmuje wszystkie parametry elektryczne pieca opisane w instrukcji obsBugi. Przy topieniu stopów odlewniczych metali nie|elaznych mamy do czynienia najcz[ciej z przetapianiem, wyjtkowo ze stapianiem. Przetapiajc gotowe stopy, Baduje si w pierwszej kolejno[ci du|e kawaBki gsek, po ich roztopieniu zBom drobny i w koDcu zBom [redni. W przypadku stapiania stopu z ró|nych skBadników, jako pierwszy Baduje si i topi skBadnik podstawowy oraz metale o du|ej pojemno[ci cieplnej, wysokiej temperaturze topnienia i maBej aktywno[ci chemicznej. Metale l|ejsze zanurza si w ci|szych za pomoc perforowanych koszy, dzwonów lub zanurzaczy. Wszystkie skBadniki metalowe wsadu przed zaBadowaniem nale|y podgrza, równie| narzdzia u|ywane przy topieniu musz by podgrzane. Podczas topienia zachodz w piecu niepo|dane zjawiska, do których nale|y utlenianie si metalu i jego zagazowanie. Czynnikami sprzyjajcymi zagazowaniu i utlenianiu s wszelkie zanieczyszczenia wsadu, a szczególnie olejem, szmatami i innymi odpadami organicznymi. Szkodliwa jest wilgo oraz spaliny zawierajce par wodn. WpBywowi szkodliwych zjawisk utleniania i zagazowania metali przeciwdziaBa stosowanie topników, które chroni powierzchnie metalu przed szkodliwym wpBywem atmosfery, a tak|e umo|liwiaj rafinacj i odtlenianie stopu. Podstawowym narzdziem do topienia stopów metali nie|elaznych jest tygiel (rys. 9). Rys. 9. Tygiel [14, s. 226]. Znajduje on zastosowanie w wielu typach pieców i w ró|nych sposobach wytapiania. W tyglach grafitowych topi si stopy miedzi i aluminium. Masa do wyrobu tygli zawiera oprócz grafitu równie| plastyczn glin ogniotrwaB, szamot mielony niekiedy piasek kaolin lub karborund. Zcianki tygla pokryte s glazur, czyli warstw szklist zmniejszajc ich przepuszczalno[.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 Tygle chBon wilgo z powietrza, przed u|yciem nale|y je wic suszy przez okres od 8 do 12 dni, stopniowo zwikszajc temperatur od 80 do 300ºC. Tygle grafitowe przechowuje si w miejscach zamknitych, suchych i ogrzewanych. Oprócz tygli grafitowych u|ywa si tygli karborundowych, szamotowych, a do topienia stopów aluminium równie| tygli |eliwnych, których wewntrzne powierzchnie pokrywa si mas ochronn. Do topienia stopów magnezu oraz stopów Bo|yskowych u|ywa si tygli staliwnych lub spawanych z blachy. Mosidze odlewnicze topi si stosujc sole ochronne. Topi nale|y szybko i przegrzewa, a| do wystpienia biaBych dymów oznaczajcych pocztek parowania. Przy zawarto[ci powy|ej 0,2% Al tworz si du|e ilo[ci wtrceD Al2O3, co powoduje nieszczelno[ odlewów. Natomiast maBy dodatek Al (rzdu0,05%) jest korzystny, gdy| na powierzchni stopu tworzy si izolujca bBonka Al2O3.Nadmiar Al usuwa alueliminator. Pod koniec topienia mosidz upBynnia si przez dodanie 0,05 0,15% fosforu w postaci CuP10 lub wprowadzenie 0,05 0,15%Al. Mosidz manganowy topi si pod warstw wgla drzewnego ze wzgldu Ne jego szczególn zdolno[ do utleniania si. Mangan dodaje si podczas topienia w postaci zaprawy (max 22% Mn). Po stopieniu nale|y przeprowadzi rafinacj i upBynni stop przez dodanie 0,3 % Al., gdy| w przeciwnym razie trudno si go zalewa. Mosidz niklowy wymaga wysokiej temperatury topienia, lecz przy takiej temperaturze szybko pochBania wgiel i siark oraz utlenia si. W zwizku z tym nale|y go topi pod dobr powBok izolujc i zabezpieczy przed kontaktem z grafitem. Po stopieniu metal odsiarcza si solami zawierajcymi Na2CO3, Na2BO7 i piasek. Nastpnie stop rafinuje si, odtlenia i upBynnia dodajc 0,02 0,03% Al. Nikiel wprowadza si tylko w postaci niskoprocentowych zaprawi kontroluje jego zawarto[ przed spustem. Mosidz krzemowy topi si pod wglem drzewnym lub powBok lekko odtleniajc. Krzem wprowadza si w formie zaprawy z miedzi. Po stopieniu rafinuje si metali na koniec upBynnia przez dodanie 0,2% Al. Brzy cynowe i fosforowe topi si w wysokiej temperaturze ulegaj przy tym utlenianiu i zagazowaniu. Nale|y je topi szybko, w stale utleniajcej atmosferze, pod przykryciem. Zaraz po przegrzaniu nale|y stop odtleni dodajc 0,05% P ( nie odtlenia si fosforem brzów fosforowych i cynowych z aluminium). Je[li topi si silnie zanieczyszczony wsad, to nale|y od pocztku topienia rafinowa (rafinator zamiast powBoki). Rafinuje si te| azotem lub chlorem i chlorkami, gdy trzeba usun domieszki Mg, Al, Mn, Fe. Je[li rafinuje si chlorem, to tylko po odtlenieniu, gdy| mo|e nastpi wybuch. Brzy aluminiowe topi si najkorzystniej w atmosferze obojtnej lub lekko redukujcej, pod |u|lem ochronnym. Odtlenia si dodajc 1% Mn i 0,02 0,03% Mg. Zamiast Mg mo|na u|y Ti i Ca. Przed odlewaniem dodaje si do kpieli 0,3 0,5% Al, co uBatwia wypBywanie |u|la zawierajcego Al2O3. Brz oBowiowy topi si w atmosferze redukujcej pod 40 50 mm warstw wgla drzewnego. Stosuje si równie| pokrycia rafinujce, które przed odlewaniem zagszcza si piaskiem i [ciga. Brz oBowiowy ma siln skBonno[ do segregacji, zapobiega temu w pewnym stopniu dodatek Ni, a cz[ciowo i Mn. Najlepiej zapobiega segregacji intensywne mieszanie kpieli i dlatego najlepiej topi ten stop w piecu indukcyjnym tyglowym lub kanaBowym. Brz krzemowy ma siln tendencj do zagazowania. Topi si go pod pokryciem utleniajcymi chroni przed nadmiernym przegrzaniem. Je[li w trakcie topienia nastpiBo nasycenie wodorem ze zBomu lub spalin, nale|y przeprowadzi rafinacj gazow azotem lub powietrzem. W celu upBynnienia dodaje si 0,05 0,1% Al.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 Podczas topienia stopów miedzi obserwuje si straty, gBównie z powodu zgaru na powierzchni metalu, w celu zmniejszenia zgaru topniki wprowadza si w poBowie lub w caBo[ci do wsadu przed pocztkiem topienia. Podczas rafinacji gazowej topników nie [ciga si, dopiero przed zalewanie zagszcza si je piaskiem i [ciga. Stopy aluminium topi si najlepiej w piecach indukcyjnych tyglowych, gdy| odznaczaj si ona najwiksz wydajno[ci, Batwo[ci regulowania temperatury (maBy zgar). Jako piece podgrzewacze do utrzymania metalu w wskich granicach temperatur, najlepsze s piece indukcyjne. W odlewniach piaskowych stosuje si piece wannowe, a w kokilowych i ci[nieniowych - piece tyglowe. W piecach tyglowych stosuje si tygle grafitowe, aby wykluczy mo|liwo[ przechodzenia |elaza do kpieli. Tygle |eliwne pokrywa si powBok ochronn. Do pracy cigBej stosuje si tygle metalowe materiaBu odpornego na korozj w stopach Al. Wsad Badowany do pieca musi by zupeBnie suchy i najlepiej podgrzany. Nie nale|y staBych kawaBków zanurza w kpieli, lecz kBa[ je do pieca na nie stopione jeszcze kawaBki wsadu. Wsad musi by czysty, a zawBaszcza nie powinien zawiera oleju, równie| tygiel i narzdzia do topienia powinny by czyste. Metalu nie nale|y zbytecznie przegrzewa, lustro metalu powinno by chronione sol, szczególnie wtedy, gdy topi si stopy z magnezem lub wióry. Wodór jest jedynym gazem, który powoduje znaczne niebezpieczeDstwo zagazowania stopu. Przenika on do metalu z atmosfery pieca, rozpuszczalno[ wodoru w aluminium zmniejszaj skBadniki stopowe i obni|enie temperatury topienia do niezbdnych granic. W celu usunicia wodoru z kpieli stosuje si rafinacje chlorem i azotem. Odgazowywanie chlorem wymaga doskonaBego odcigu. Zjawiskiem ujemnym wystpujcym przy topieniu aluminium jest utlenianie, które pogarsza wszystkie wBa[ciwo[ci fizyczne i chemiczne stopów oraz powoduje du|e straty przy przetapianiu. Topienie nale|y prowadzi szybko i nie przegrzewa nadmiernie w neutralnej atmosferze pieca, wolnej od wilgoci. Stopu nie nale|y miesza, ostro|nie przelewa, stosowa pokrycia ochronne i dobre zaprawy. Metal nale|y oddzielnie topi i oddzielnie przegrzewa do zalewania. Utleniony stop poddaje si rafinacji gazowej lub solami, filtrowaniu i odstaniu. Temperatura topienia soli musi by niska, sól wypBywa na powierzchni metalu tworzc rzadkopBynny |u|el, porywa za sob ci|sze od aluminium czstki Al2O3. Stopy magnezu topi si w piecach tyglowych w tyglach ze stali wglowej. Tygiel powinien by czysty, w przerwach midzy topieniem napeBnia si go wod, która rozpuszcza resztki soli. Przed u|yciem tygiel nale|y wygrza do czerwono[ci. Wsad metalowy, zBo|ony z gsek i najwy|ej 50% zBomu suchego i bez zanieczyszczeD, nale|y topi pod pokryciem, aby ograniczy ilo[ zgaru, który i tak wynosi ok.9%. Ka|de zapalajce si miejsce podczas topienia nale|y natychmiast zagasi, posypujc je sol. Po stopieniu przy temperaturze ok. 750ºC, wprowadza si sól rafinujc. W miar nasycania si tlenkami sól opada na dno tygla. Stop jest dobrze oczyszczony, gdy swobodna lustrzana powierzchnia metalu pozostaje bByszczca i nie zapala si Batwo. Podczas zalewania strug stopu posypuje si siark, aby tworzcy si dwutlenek siarki odciB dostp powietrza i zapobiegBa zapaleniu metalu. Stopy cynku topi si najlepiej w piecach indukcyjnych i piecach gazowych tyglowych. Tygle mog by grafitowe, |eliwne lub stalowe pokryte powBok ochronna. Stopów cynku nie nale|y przegrzewa powy|ej 500ºC, najlepiej oddzielnie topi i oddzielnie przegrzewa stop. Stopów cynku nie poddaje si rafinacji i w celu zapobie|enia nadmiernemu zgarowi, pokrywa si kpiel warstw wgla drzewnego. Przed przystpieniem do topienia stopu w piecu pBomieniowym lub elektrycznym nale|y dokBadnie zapozna si z instrukcj obsBugi pieca i stosowa si do niej bezwzgldnie,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 zachowujc wszystkie procedury opisane w instrukcji, jak równie| stosujc przepisy bhp i ochrony [rodowiska. Przed prowadzeniem wytopu nale|y równie| zapozna si dokBadnie z instrukcj technologiczn, która zawiera opis przygotowania wsadu, Badowania go do pieca, obsBugi pieca, kontroli parametrów jego pracy, kontroli parametrów topionego metalu i sposób jego spustu. W procesie topienia stopów zachodz zmiany w ich temperaturze, skBadzie chemicznymi wBa[ciwo[ciach odlewniczych. Wszystkie te czynniki maj decydujcy wpByw na jako[ odlewu i dlatego w procesie topienia oraz uszlachetniania metali musz by skrupulatnie kontrolowane. Temperatur ciekBego metalu mierzy si pirometrem termoelektrycznym do cigBego lub sporadycznego pomiaru temperatury. Bie|ca kontrola skBadu chemicznego stopu mo|liwa jest dziki u|yciu spektrometru zwanego inaczej kwantometrem. Do szybkich oznaczeD nale|y oznaczanie zawarto[ci wgla w staliwie i |eliwie przez spalanie próbki w tlenie. Do metod po[rednich, lecz bardzo przydatnych w kontroli nale|y metoda analizy krzywej krzepnicia. Zakres temperatury krzepnicia zale|ny jest od skBadu chemicznego stopu. Przy wytopie |eliwa sferoidalnego wa|na jest zawarto[ magnezu w |eliwie, wystarczajca do modyfikacji. W celu szybkiego sprawdzenia, czy wystpuje on w dostatecznej ilo[ci odlewa si próbk prtow, której biaBy przeBom [wiadczy o dostatecznej zawarto[ci magnezu. 4.3.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co oznacza pojcie procesu |eliwiakowego? 2. Na jakie strefy pracy dzieli si |eliwiak? 3. Jakie zjawiska zachodz w ka|dej ze stref? 4. Jak przebiega proces wytopu |eliwa w piecu tyglowym indukcyjnym? 5. Jak przebiega wytop stopów aluminium w tyglowym piecu pBomieniowym? 6. Jak przebiega wytop staliwa w piecu tyglowym Bukowym? 7. Jak mierzy si temperatur stopu? 8. W jaki sposób pobiera si próbk metalu do badaD skBadu chemicznego? 9. Jak bada si skBad chemiczny stopu? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Przeprowadz wytop |eliwa szarego w piecu tyglowym indukcyjnym. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat bezpieczeDstwa i higieny pracy na stanowisku topienia, 2) zapozna si z wiadomo[ciami na temat skBadu chemicznego |eliwa szarego, 3) zapozna si z wiadomo[ciami na temat skBadu wsadu do topienia |eliwa szarego, 4) zapozna si z wiadomo[ciami na temat przygotowania wsadu do wytopu |eliwa szarego, 5) zapozna si z instrukcj topienia, 6) zapozna si z instrukcj do obsBugi pieca, 7) zorganizowa stanowisko pracy,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 8) przeprowadzi wytop wedBug instrukcji topienia, 9) zaprezentowa efekty swojej pracy, 10) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - piec tyglowy indukcyjny, - skBadniki wsadu do pieca, - instrukcja obsBugi pieca, - instrukcja topienia, - [rodki ochrony osobistej, - poradniki. wiczenie 2 Przeprowadz wytop stopu aluminium AK7 w piecu tyglowym pBomieniowym i oceD jako[ stopu. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat bezpieczeDstwa i higieny pracy na stanowisku topienia, 2) zapozna si z wiadomo[ciami na temat skBadu chemicznego stopu AK7, 3) zapozna si z wiadomo[ciami na temat przygotowania wsadu do wytopu stopu AK7, 4) zapozna si z instrukcj topienia, 5) zapozna si z instrukcj do obsBugi pieca, 6) zapozna si z wiadomo[ciami na temat oceny jako[ci stopu, 7) zorganizowa stanowisko pracy, 8) przeprowadzi wytop wedBug instrukcji topienia, 9) dokona oceny jako[ci stopu, 10) zaprezentowa efekty swojej pracy, 11) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - piec tyglowy pBomieniowy opalany gazem, - gski stopu AK7, - zaprawy, - instrukcja obsBugi pieca, - instrukcja topienia, - spektrometr, - pirometr, - [rodki ochrony osobistej, - poradniki.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 wiczenie 3 Przeprowadz wytop staliwa w piecu tyglowym Bukowym Sposób wykonania wiczenia: Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat bezpieczeDstwa i higieny pracy na stanowisku topienia, 2) zapozna si z wiadomo[ciami na temat skBadu chemicznego staliwa, 3) zapozna si z wiadomo[ciami na temat skBadu wsadu do topienia staliwa, 4) zapozna si z wiadomo[ciami na temat przygotowania wsadu do wytopu staliwa, 5) zapozna si z instrukcj topienia, 6) zapozna si z instrukcj do obsBugi pieca, 7) zorganizowa stanowisko pracy, 8) przeprowadzi wytop wedBug instrukcji topienia, 9) zaprezentowa efekty swojej pracy, 10) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - piec tyglowy Bukowy, - skBadniki wsadu do pieca, - instrukcja obsBugi pieca, - instrukcja topienia, - [rodki ochrony osobistej, - poradniki. 4.3.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) okre[li, jak przebiega proces wytopu |eliwa w piecu indukcyjnym tyglowym? 2) okre[li, jak przebiega proces wytopu stopów Al. w piecu tyglowym pBomieniowym? 3) okre[li przebieg wytopu staliwa w piecu tyglowym Bukowym? 4) prowadzi wytop zgodnie z instrukcj? 5) zmierzy temperatur kpieli metalowej? 6) pobra próbk ciekBego metalu do badaD skBadu chemicznego?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 4.4. Spust i pozapiecowa obróbka ciekBego metalu, kontrola jako[ci ciekBego metalu, rczne i mechaniczne zalewanie form, maszyny i urzdzenia do transportu ciekBego metalu, zalewania i obróbki pozapiecowej 4.4.1. MateriaB nauczania Spust jest to wylewanie stopionego metalu pieca, sposób spustu zale|y od rodzaju pieca i rodzaju stopu topionego w piecu. {eliwo mo|na spuszcza jedynie wtedy, gdy rynna spustowa jest dobrze wysuszona, wszystkie narzdzia stykajce si z ciekBym metalem musza by dobrze wygrzane. Spust nale|y rozpoczyna dopiero po wydanym sygnale ostrzegawczym, przy czym w pobli|u nie powinni znajdowa si zbdni pracownicy. Spuszczajc |eliwo nie wolno sta naprzeciwko otworu spustowego, lecz zawsze z boku, majc na sobie ubranie ochronne i okulary. Metal z |eliwiaka o gBbokiej kotlinie nale|y spuszcza szybko, zamro|ony otwór spustowy przepala ostro|nie tlenem doprowadzonym rurk stalow, zwracajc uwag, aby butla z tlenem nie nagrzaBa si i nie ulegBa uszkodzeniu. Kadzie, do których spuszcza si |eliwo powinny by dobrze nagrzane (do temperatury czerwonego |aru) i zabezpieczone przed wywróceniem si. Je|eli kadz jest smukBa, o wysoko[ci wikszej ni| 1,5 [rednicy, to musi by ustawiona w dole pod |eliwiakiem. Krawdzie doBu musz by zabezpieczone ktownikami, a podBog obok doBu nale|y wykona ze stali rowkowanej. Kadzie rczne nale|y wraz z widBami oprze na stojakach. Przebijanie otworu spustowego odbywa si w dwóch etapach: - wykruszanie wysuszonej lecz nie roz|arzonej cz[ci korka glinianego dr|kiem stalowym w ksztaBcie dButa, bez u|ycia mBotka i wymiatanie okruchów szczotk, - wybijanie roz|arzonej cz[ci korka dr|kiem o zakoDczeniu sto|kowym. Gdy strumieD metalu popBynie z otworu, nale|y przeczy[ci otwór zakrzywionym dr|kiem. Gdy na powierzchni metalu uka| si smuga |u|la, otwór nale|y zatka. {u|la nie nale|y spuszcza przez otwór spustowy, gdy| potem trudno otwór zamkn, a ponadto krzepncy na rynnie |u|el Batwo uszkadza powierzchni wyprawy rynny, która powinna by gBadka. Otwór spustowy zatyka si korkiem z plastycznej gliny z dodatkiem grafitu. Korek ulepia si na tarczce lekkiego dr|ka drewnianego zakoDczonego prtem stalowym z tarczk. Tarczka ma [rodku kolec, co uBatwia utrzymanie si korka. W celu zamknicia otworu spustowego pracownik staje naprzeciw rynny, opierajc zatyczk o znajdujc si na rynnie, w osi otworu podkBadk z pBaskownika i nastpnie celnym, zdecydowanym ruchem wprowadza korek w otwór, po czym pokrca zatyczk w celu Batwiejszego oddzielenia tarczki od korka. Powinny by zawsze przygotowane 2 lub 3 zatyczki zapasowe. Pracownik powinien by ubrany w fartuch ochronny, rkawice i okulary ochronne. PodBoga pod otworem spustowym i dno otworu, w którym ustawia si kadz powinny by suche. {u|el spuszcza si do tzw. wanien |u|lowych, wyBo|onych mas formiersk (je[li nie ma urzdzenia do granulacji |u|la). Przebijanie i zatykanie otworu |u|lowego odbywa si podobnie jak otworu spustowego, nale|y jednak znacznie zmniejszy dmuch, aby osBabi wytrysk |u|la. Otwór |u|lowy zatyka si mas formiersk, co uBatwia pózniejsze przebijanie. W czasie zatykania nale|y caBkowicie wstrzyma dmuch. Z chwil, gdy poziom |u|la na tyle si obni|y, |e cz[ otworu zostanie odsBonita, nastpuje silne wyrzucanie pBomienia, kropli |u|la a nawet kawaBków koksu. Dla ochrony nale|y wic ustawi ekran blaszany w odlegBo[ci 1 1,5 m od otworu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 {eliwo otrzymane w procesie |eliwiakowym wymaga w licznych przypadkach przeprowadzenia wykaDczajcej obróbki metalurgicznej (nawglania, nakrzemowywanie, odsiarczanie wprowadzanie modyfikatorów i pierwiastków stopowych) poza |eliwiakiem. Równie| |eliwo otrzymane w piecach elektrycznych wymaga czasem odsiarczania i nawglania poza piecem. Je|eli |eliwo wymaga odsiarczania, to po przelaniu go do kadzi dodaje si do kpieli sod, wglan wapnia lub wglika wapnia lub innych zwizków wapnia np. cyjanamidu wapnia. Zachodzce w kpieli reakcje chemiczne wi| siark w zwizki chemiczne nierozpuszczalne w metalu i przechodzce do |u|la. W celu nawglenia |eliwa wprowadza si do kadzi tzw. Nawglacie, czyli grafit, zBom elektrod grafitowych, antracyt, suchy pyB koksowy, pyB wgla kamiennego. Nawglacz powinien by rozdrobniony, a kpiel w czasie nawglania powinna by mieszana. Ponadto poza |eliwiakiem wprowadza si do |eliwa dodatki stopowe, które polepszaj jego wBa[ciwo[ci odlewnicze i powoduj zmniejszenie ilo[ci wad odlewów. Sprawno[ pozapiecowych procesów metalurgicznych zwiksza si przez: - przedmuchiwanie kpieli metalowej gazami, - stosowanie zbiorników (kadzi) wstrzsowych. Przedmuchiwanie kpieli metalowej gazami znalazBo zastosowanie gBównie do przyspieszania reakcji odsiarczania i nawglania |eliwa. Sposoby przedmuchiwania pokazuje rys. 10. Odpowiednie dodatki odsiarczajce i nawglajce wprowadza si na dno kadzi, na powierzchni metalu lub w strumieniu gazu no[nego. Zbiorniki wstrzsowe pozwalaj na przeprowadzanie nawglania, wprowadzanie skBadników stopowych (najcz[ciej krzemu) w postaci rozdrobnionych |elazostopów. Zbiorniki wstrzsowe pozwalaj równie| na prowadzenie procesów rafinacji (oczyszczania) i utleniania niektórych zbdnych pierwiastków zawartych w |eliwie lub w surówce. W tym celu wyposa|a si zbiorniki wstrzsowe w specjalne urzdzenia wtBaczajce do kpieli metalowej tlen i gazy oczyszczajce. Kontrola jako[ci ciekBego |eliwa obejmuje: - kontrol skBadu chemicznego |eliwa, - kontrol temperatury ciekBego |eliwa, - analiz gazów w |eliwie. Do najszybszych i najbardziej wszechstronnych metod oznaczania skBadu chemicznego ciekBego metalu zalicza si analiz spektralna wykonywana przy pomocy specjalnych aparatów- spektrometrów (kwantometrów). Temperatur ciekBego metalu mierzy si przy pomocy pirometrów. Analiz gazów w metalach przeprowadza si metod chromatografii. Przy wytwarzaniu staliwa podstawowym rodzajem pozapiecowej obróbki cieplnej jest obróbka pró|niowa. Polega ona na wytworzeniu pró|ni nad ciekBym metalem. Po osigniciu ci[nienia ok. 4 kPa zaczyna si coraz intensywniejsze wydzielanie z kpieli tlenku wgla, wyra|ajce si kipieniem kpieli. Po upBywie 10  12 min, gdy proces ten si koDczy wyBcza si pompy i likwiduje pró|ni. Obróbka pró|niowa pozwala na zmniejszenie zawarto[ci wodoru, tlenu i azotu w staliwie, a tak|e zmniejsza w znacznym stopniu zawarto[ wtrceD niemetalicznych. W przypadku metali stopów metali nie|elaznych najcz[ciej stosowanymi sposobami obróbki pozapiecowej s rafinacja i modyfikacja. Rafinacja stopów aluminium ma na celu usunicie rozpuszczonego w ciekBym stopie wodoru, który tworzyBby porowato[ w zakrzepBych odlewach. Stosuje si nastpujce metody rafinacji stopów Al: - rafinacja gazami oczyszczajcymi (chlor, azot),  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 - rafinacja substancjami rozkBadajcymi si w temperaturze ciekBego metalu (preparaty zawierajce C2Cl6, ZnCl2 , MnCl 2, AlCl3, - rafinacja |u|lem polega na rozpuszczeniu i utlenieniu niepo|danych domieszek i wtrceD oraz usuniciu ich do |u|la, którym s nastpnie [cignite, - filtracja, - rafinacja pró|niowa, - przetrzymywanie ciekBego metalu w temperaturach nieco wy|szych od ich temperatury topnienia. Po rafinacji gazami oczyszczajcymi, czy tez substancjami rozkBadajcymi si w temperaturach rafinacji, nale|y odczeka 5  10 minut na wypBynicie gazów porafinacyjnych i |u|la, a nastpnie przystpi do kolejnego zabiegu uszlachetniania ciekBego metalu. Modyfikacja jest zabiegiem majcym na celu rozdrobnienie ziaren krystalizujcego stopu, co sprawia, |e ulegaj zmianie jego wBa[ciwo[ci fizyczne, chemiczne i mechaniczne. Stosuje si dwie metody modyfikacji stopów aluminium: - modyfikacja przez wprowadzenie dodatkowych zarodków krystalizacji, najcz[ciej tytanu, boru i fosforu , sodu i strontu, - modyfikacja przez przechBodzenie. Rafinacja stopów magnezu ma na celu pozbycie si |elaza metod koagulacji czstek |elaza i ich opadania na dno kpieli. W tym celu wprowadza si do kpieli mangan lub chlorek manganu. Rafinacja w celu usunicia zanieczyszczeD niemetalicznych, w tym gazowych przeprowadzana jest przy u|yciu |u|li rafinujcych lub gazów oczyszczajcych. Modyfikacja stopów magnezu zale|y od. skBadu stopu i znajdujcych si w metalu zanieczyszczeD. Mo|na zastosowa dodatek cyrkonu lub przegrzewa kpiel. Rafinacja stopów miedzi ma na celu ich odtlenienie i usunicie wodoru. Mosidz manganowy, mosidz niklowy, mosidz krzemowy, brz cynowy i fosforowy rafinuje si azotem. Stopów cynku nie poddaje si rafinacji z wyjtkiem przypadków, gdy wsad jest bardzo drobny i zanieczyszczony, wtedy jako sól rafinujc stosuje si chlorek cynku. Stopy Bo|yskowe (cynowe i oBowiowe) rafinuje si salmiakiem, którego porcje wprowadza si na dno tygla. Zalewanie form jest bardzo odpowiedzialn operacj, gdy| od poprawno[ci jej wykonania zale|y jako[ odlewów. Wi|e si ono bezpo[rednio z operacjami transportu ciekBego metalu z pieców, zbiorników lub kadzi na stanowisko zalewania. PrawidBowy przebieg procesu zalewania zale|y od wBa[ciwej temperatury metalu, jego czysto[ci, cigBo[ci zalewania i wBa[ciwej ilo[ci metalu, pozwalajcej w caBo[ci wypeBni caBy ukBad wlewowy. Zalewanie nale|y do najci|szych operacji wykonywanych w odlewni. Wymaga du|ej uwagi zalewacza, który nara|ony jest na promieniowanie ciekBego metalu i dziaBanie gazów wydostajcych si z formy. Charakterystyka metod zalewania form piaskowych zebrana jest w tabeli 1. Tabela 1. Metody zalewania form piaskowych [10, s. 445]. Metoda zalewania Zakres stosowania Zalewanie z kadzi rcznych: Staliwo, |eliwo i stopy metali nie|elaznych, produkcja jednostkowa drobnych odlewów o masie do 5 kg. - By|kami,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 - przy u|yciu wideB, Staliwo, |eliwo i stopy metali nie|elaznych produkcja jednostkowa odlewów o masie do 10kg, Staliwo, |eliwo i stopy metali nie|elaznych, produkcja - przy u|yciu wózka dwukoBowego. jednostkowa i maBoseryjna odlewów o masie do 100 kg. Zalewanie z kadzi otwartych: {eliwo i metale nie|elazne, odlewy [rednie i ci|kie. - suwnic, {eliwo, metoda stosowana gBównie do transportu kadzi - wózkiem widBowym, rozlewniczych, wyjtkowo do bezpo[redniego zalewania. Staliwo i |eliwo, odlewnie z przeno[nikami o maBej - za pomoc podno[nika i kolejki, prdko[ci (poni|ej 2 m/min). Staliwo i |eliwo, odlewnie z przeno[nikami o prdko[ci - przy zastosowaniu ruchomego pomostu. do 8 m/min. Zalewanie z kadzi zatyczkowych Odlewnie staliwa Zalewanie póBautomatyczne Zalewanie form na przeno[niku o ruchu taktowym i przy znormalizowanym poBo|eniu wlewów; rczne, zdalne sterowanie przechylaniem kadzi. Zalewanie automatyczne Automatyczne linie formowania, gBównie o ruchu taktowym. Dostarczenie ciekBego metalu z pieca do form w odlewni |eliwa mo|e odbywa si przy pomocy przechylnego zbiornika |eliwiakowego, który umo|liwia zbieranie porcji metalu oraz wyrównywanie skBadu chemicznego i temperatury |eliwa. W zbiornikach tych mo|na prowadzi odsiarczanie, oprócz tego zbiorniki uBatwiaj rozlewanie metalu do kadzi i umo|liwiaj lepsze oddzielenie |eliwa od |u|la. Do zbiorników przechylnych spuszcza si |eliwo przez rynn syfonow, w której oddziela si |eliwo od |u|la. Do zbiornika przechylnego |eliwo spBywa cigle z rynny |eliwiaka przez szczelinowy otwór w pokrywie zbiornika i przy pochylaniu zbiornika wylewa si przez otwór spustowy czajnikowy znajdujcy si w walcowej [ciance zbiornika. W razie potrzeby mo|na w tym zbiorniku, w szczytowej [cianie, od strony mechanizmu obracania, mo|na zainstalowa palnik gazowy lub na olej opaBowy do dogrzewania |eliwa. Formy zalewa si metalem przy pomocy ró|nego rodzaju kadzi odlewniczych. Rczn kadz-By|k przenosi jeden pracownik, mieszcz one zwykle od 2,5 do 7,5 kg lub od 10 do 20 kg ciekBego metalu. Ay|ki sBu|ce do zaczerpywania próbek staliwa s grubsze i maj dBugie trzonki, a przed nabraniem staliwa o|u|la si je, czyli pokrywa warstw ciekBego |u|la, aby uchroni je przed przypaleniem. Ay|ki do |eliwa maj równie| dBugie trzonki i pokrywa si je past grafitow, mo|na równie| u|ywa do tego celu By|ek grafitowych. SBu| one jednak tylko do odlewania klinów i drobnych odlewów kokilowych. MaBe formy zalewa si zwykle By|kami zwykBymi (rys. 10).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 Rys. 10. Ay|ki odlewnicze [14, s. 233] Kadzie rczne, zwane tez widBowymi maj podobn budow jak By|ki zwykBe, lecz ich pojemno[ wynosi od 40 do 80 kg, wyjtkowo 100 kg. Uchwyty do kadzi rcznych (rys. 11) s przystosowane do przenoszenia przez dwóch ludzi. Do wikszych kadzi (ponad 80 kg) stosuje si widBy, które zamiast luznej rkoje[ci maj koniec zagity w ksztaBcie haka i osobn poprzeczk z wygiciem w poBowie dBugo[ci, na którym spoczywa koniec wideB. Podobne widBy stosuje si do przenoszenia tygli z ciekBym metalem i zalewania z nich form. WidBy sBu| równie| do przenoszenia i przechylania kadzi transportowanych przy u|yciu urzdzeD dzwigowych (suwnice, elektrowcigi, wózki podwieszone itp.), kadzie podwiesza si przy u|yciu kabBków). Rys. 11. WidBy do kadzi odlewniczych[14, s. 233]. Najwiksz kadzi, która nie ma jeszcze mechanicznej przekBadni do przechylania jest kadz odlewnicza zwykBa z widBami o pojemno[ci 500kg. Kadz tak, po napeBnieniu |eliwem przenosi si do miejsc zalewania przy pomocy urzdzeD dzwigowych i opró|nia przez dziób zbiornika. Konstrukcja kadzi umo|liwia przechylanie zbiornika w obu kierunkach za pomoc wideB. Kadz zabezpiecza si przed samoczynnym przechyBem przy pomocy zapadki. Wiksze kadzie przechyla si przy u|yciu specjalnych mechanizmów obracajcych, które montowane s na jednym z ramion zawieszenia kadzi i obracaj si na czopach. Konstrukcja kadzi umo|liwia przechylanie zbiornika za pomoc przekBadni mechanicznej napdzanej rcznie w obu kierunkach o peBny obrót. PrzekBadnia jest samohamowna w celu zapobie|enia samoczynnemu przechylaniu si kadzi. Aby zapobiec przekrceniu si kadzi dnem do góry w razie uszkodzenia mechanizmu obracajcego, o[ jej obrotu znajduje si powy|ej [rodka ci|ko[ci kadzi z metalem. Kadz opró|nia si przez dziób zbiornika. Do rozlewania staliwa stosuje si najcz[ciej kadzie zatyczkowe. Pojemno[ ich waha si od 0,5 do 35 ton. S one dostosowane do pojemno[ci pieca, tak, aby caB zawarto[ pieca mo|na byBo spu[ci do jednej kadzi. Opró|nianie kadzi zatyczkowej odbywa si przez otwór w dnie, wykonany w tzw. wypustce lub wylocie. Otwór wypustki zatkany jest od wntrza zatyczk, która mo|na unosi przy pomocy dzwigni, otwierajc w ten sposób wylot.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 Wymurowanie wystarcza zwykle na kilkaset zalaD, lecz korek i wylot musza by wymienione po ka|dym opró|nieniu kadzi. Zalety tej kadzi to Batwo[ i nieuci|liwo[ operacji zalewania i zmniejszona do minimum mo|liwo[ dostania si |u|la z kadzi do formy. Kadzie bbnowe (rys. 12) maj t zalet, |e metal jest dobrze osBonity i stygnie wolniej ni| w kadzi sto|kowej. Do przechylania sBu|y mechanizm zBo|ony z kóBka rcznego i pary kóB zbatych z zazbieniem wewntrznym. Przechylenie kadzi bbnowej nie wymaga du|ego wysiBku, gdy| [rodek ci|ko[ci pustej kadzi znajduje si blisko osi obrotu, a znajdujcy si wewntrz metal nie bierze udziaBu w przechylaniu, gdy| jego ksztaBt si nie zmienia, a [rodek ci|ko[ci nie przesuwa si podczas przechylania kadzi. Wad tych kadzi jest jednak kBopotliwe i pracochBonne wykonanie wymurówki oraz trudno[ utrzymania |u|la przy zalewaniu. W zwizku z tym s one u|ywane gBównie transportu ciekBego |eliwa i zasilania kadzi rcznych i podwieszanych, aby to uBatwi kadzie s przystosowane do ustawiania na wózku szynowym. Rys. 12. Kadz bbnowa [14, s. 236]. Bardzo wa|n rol w otrzymaniu dobrego odlewu odgrywa dobre wysuszenie kadzi przed u|yciem. Je|eli wyprawa nie jest nale|ycie wysuszona, metal traci cz[ swojego ciepBa na jej dosuszenie i szybciej stygnie w kadzi. Gazy wydzielajce si z niezupeBnie wysuszonej wyprawy powoduj gotowanie metalu i jego wypryskiwanie z kadzi, poza tym mog one spowodowa powstawanie w odlewach pcherzy gazowych. Suszenie kadzi powinno si odbywa w specjalnych piecach i urzdzeniach, których konstrukcja zale|y od wielko[ci kadzi. Najbardziej uniwersalnym [rodkiem transportu i zalewania jest suwnica, której przykBad przedstawia rys. 13. Rys. 13. Suwnica pomostowa[2, s. 21].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 Do przesuwania kadzi z metalem spod zasigu jednej suwnicy pod zasig innej sBu| wózki szynowe, najcz[ciej z gBadk platform. Mog one by przepychane rcznie lub zaopatrzone w napd elektryczny. Typowym [rodkiem transportu w odlewniach maBych i [rednich odlewów s kolejki podwieszane. W czasie zalewania kadz wykonuje dwa ruchy: przechyla si i podnosi. Kadzie maBe przechyla si przy pomocy wideB, do podnoszenia kadzi sBu| podno[niki Podno[niki rczne zawiesza si na wózkach kolejek podwieszonych. Zalewacz jedn rk przechyla kadz, a drug obsBuguje podno[nik. Podno[nik przeznaczony jest do wspóBpracy z kadziami odlewniczymi i wózkami podwieszonymi. Przy kadziach o wikszej pojemno[ci (500 kg i wicej) stosuje si podno[niki elektryczne (rys. 13). Istniej równie| sieci kolejek, po których kursuj wcigniki elektryczne (wcigarki) z doczepionymi koszami sterowniczymi, zdolne unie[ kadz suwnicow o pojemno[ci kilku ton. Wcigarki kierowane s przez zalewacza je|d|cego w specjalnej kabinie. Rys. 13. Podno[nik elektryczny z wózkiem[14, s. 241]. W maBych odlewniach transport ciekBego metalu i zalewanie nim form odbywa si przy u|yciu wózków widBowych z napdem elektrycznym, kierowanych przez je|d|cych na nich zalewaczy. W odlewniach zmechanizowanych, gdzie formy przesuwaj si po przeno[niku odlewniczym( konwejerze), kadzie s zawieszone na wózkach kolejki podwieszonej. Poza tym zalewacz stoi na ruchomym pomo[cie, który przesuwa si razem z nim z prdko[ci równ prdko[ci kadzi i prdko[ci form przesuwanych na przeno[niku. Prdko[ przesuwu kadzi synchronizuje si z prdko[ci przeno[nika odlewniczego. Schemat ruchomego pomostu do zalewania form jest pokazany na rys. 14.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 Rys. 14. Ruchomy pomost do zalewania form [14, s. 243]. Górna, robocza powierzchnia ruchomego pomostu do zalewania form przesuwa si w tym samym kierunku z t sam prdko[ci, co odlewniczy przeno[nik wózkowy. Kadzie z ciekBym metalem transportowane s wózkami kolejki podwieszonej. Transport kadzi jest jednokierunkowy. Zale|nie od wielko[ci formy i ci|aru jednostkowego odlewów, kadzie mog by popychane rcznie, przewo|one wcigarkami przejezdnymi z napdem elektrycznym lub wcigarkami przejezdnymi kabin. Na caBej dBugo[ci odcinka zalewania, a| do pocztku tunelu chBodzcego, formy s obci|one. Form przed zalaniem obci|a si, gdy| ciekBy metal mo|e unie[ jej poBówk. 4.4.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co oznacza pojcie zalewanie formy? 2. Jakie urzdzenia stosuje si do rcznego zalewania form? 3. Jakie urzdzenia stosuje si do mechanicznego zalewania form? 4. Jakie znasz operacje pozapiecowej obróbki stopów odlewniczych? 5. W jakim celu stosuje si rafinacj stopów? 6. W jakim celu stosuje si modyfikacj stopów? 7. Co oznacza pojcie sferoidyzacji |eliwa? 8. W jakim celu stosuje si sferoidyzacj? 4.4.3. wiczenia wiczenie 1 Zalej rcznie stopem aluminium form piaskow. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat zalewania firm odlewniczych, 2) zapozna si z wiadomo[ciami na temat zjawisk zachodzcych w formie po jej zalaniu, 3) zapozna si z instrukcj wykonania wiczenia, 4) przygotowa potrzebne narzdzia, 5) przygotowa sprzt ochrony osobistej, 6) zala form, 7) dokona oceny pracy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 Wyposa|enie stanowiska pracy: - instrukcja wykonania wiczenia, - obci|ona forma odlewnicza piaskowa, - By|ka odlewnicza, - ciekBy stop aluminium. wiczenie 2 Rozpoznaj na rysunkach urzdzenia do zalewania form i nazwij je. Numer rysunku Nazwa urzdzenia Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat urzdzeD do mechanicznego i rcznego zalewania form, 2) rozpozna urzdzenia na rysunkach, 3) przyporzdkowa ka|demu urzdzeniu nazw, 4) wypeBni tabel w arkuszu do wiczenia, 5) zaprezentowa efekty swojej pracy, 6) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusz do wykonania wiczenia, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - plansza z rysunkami urzdzeD do zalewania form, - poradniki, - przybory do pisania. wiczenie 3 Rozpoznaj na rysunkach urzdzenia do transportu ciekBego metalu i nazwij je. Numer rysunku Nazwa urzdzenia  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat urzdzeD do transportu ciekBego metalu, 2) rozpozna urzdzenia na rysunkach, 3) przyporzdkowa ka|demu urzdzeniu nazw, 4) wypeBni zaBczon tabel, 5) zaprezentowa efekty swojej pracy, 6) dokona oceny poprawno[ci wykonanego wiczenia. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusz do wykonania wiczenia, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - plansza z rysunkami urzdzeD do transportu ciekBego metalu, - przybory do pisania, - poradniki. 4.4.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyja[ni pojcie zalewania? 2) dobra urzdzenia do rcznego zalewania form? 3) dobra materiaBy wsadowe do wytopu |eliwa? 4) rozpozna na rysunkach urzdzenia do zalewania form? 5) nazwa pokazane na rysunkach urzdzenia do zalewania form? 6) zanalizowa zjawiska zachodzce w formie po jej zalaniu? 7) nazwa zjawiska zachodzce w formie po jej zalaniu 8) wyja[ni pojcie obróbki pozapiecowej stopów? 9) okre[li pojcie rafinacji stopu? 10) poda sposoby rafinacji stopów aluminium? 11) wyja[ni pojcie modyfikacji stopu? 12) poda sposoby modyfikacji stopów aluminium?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42 4.5. Doprowadzenie metalu do formy, krzepnicie i stygnicie metalu w formie, bezpieczeDstwo i higiena pracy, ochrona przeciwpo|arowa oraz ochrona [rodowiska w oddziaBach topienia 4.5.1. MateriaB nauczania W celu wprowadzenia do formy ciekBego metalu, nale|y wykona w niej szereg kanaBów i zbiorników zwany ukBadem wlewowym. PrzykBad ukBadu wlewowego przedstawia rys. 15. Rys. 15. UkBad wlewowy [14, s. 255] UkBad wlewowy speBnia nastpujce zadania: - równomierne i spokojne doprowadzenie ciekBego metalu do wszystkich miejsc formy, - niedopuszczenie do formy |u|la i zanieczyszczeD znajdujcych si w metalu, - zabezpieczenie formy przed zanieczyszczeniem |u|lem i czstkami masy formierskiej podczas zalewania, - zasilanie odlewu ciekBym metalem podczas jego krzepnicia, - zapewnienie wBa[ciwej temperatury krzepnicia we wszystkich miejscach formy. UkBad wlewowy mo|na podzieli na dwie cz[ci: - cz[ doprowadzajc ciekBy metal do formy czyli: - zbiornik wlewowy, - wlew gBówny, - belk od|u|lajc, - wlewy doprowadzajce. - cz[ zasilajc odlew ciekBym metalem podczas jego krzepnicia czyli: - nadlewy zasilajce, - przelewy zasilajce. Zbiornik wlewowy uBatwia wprowadzenie ciekBego metalu do formy, zapewnia cigBo[ odlewania, zatrzymuje zanieczyszczenia niemetaliczne jak piasek czy |u|el. Wlew gBówny stanowi poBczenie midzy zbiornikiem wlewowym a belk od|u|lajc. Podczas wlewania metalu do zbiornika du|ych rozmiarach, wlew gBówny zamyka si korkiem (gruszk).Korek wykonany jest z |eliwa oblepionego glin, zamyka wlew gBówny do momentu zapeBnienia caBego zbiornika wlewowego metalem, a nastpnie jest wyjmowany udro|niajc w ten sposób wlew. Belka wlewowa (od|u|lajca) stanowi poBczenie wlewu gBównego z wlewami doprowadzajcymi i zatrzymuje wszystkie zanieczyszczenia niemetaliczne, które nie zostaBy zatrzymane w zbiorniku. Przewa|nie belka wlewowa jest poziomym kanaBem przekroju trapezowym. Podobnie jak w zbiorniku wlewowym, w belce wlewowej nastpuje zatrzymanie |u|la, który jako l|ejszy utrzymuje si w górnej cz[ci belki. W miar potrzeby nadaje si belkom ró|ne, czasem skomplikowane, ksztaBty, które zapewniaj zatrzymanie |u|la w belce  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 43 i niedopuszczenie do zanieczyszczenia odlewu.. PrzykBady ró|nego rodzaju belek wlewowych przedstawia rys. 16. Rys. 16. Ró|ne rodzaje belek wlewowych: a) belka z garbami do zatrzymywania zanieczyszczeD, b) belka ze zmiana kierunku przepBywu metalu, w celu wyhamowania szybko[ci strumienia, c) belka z od|u|laczem od[rodkowym{14, s. 247] Wlewy doprowadzajce doprowadzaj ciekBy metal z belki od|u|lajcej bezpo[rednio do wntrza formy, s one umieszczone u doBu belki, aby przepBywaB przez nie jedynie czysty metal, bez zanieczyszczeD. Przekrój wlewów doprowadzajcych i ich ilo[ jest dostosowana do ilo[ci metalu, jaki ma by wlany do formy w okre[lonym czasie, a tak|e do ksztaBtu i grubo[ci [cianek odlewu. Stosuje si wlewy o przekroju trójktnym, póBokrgBym i trapezowym. Najcz[ciej s stosowane wlewy doprowadzajce o przekroju trapezowym. CiekBy metal wpBywa do formy z du| prdko[ci, co spowodowane jest ci[nieniem hydrostatycznym panujcym w ukBadzie wlewowym. Ci[nienie to jest tym wiksze, im wiksza jest ró|nica poziomów midzy metalem w zbiorniku wlewowym i metalem w formie. PByn z du| prdko[ci, metal uderza w [cianki formy z du| siB i mo|e doprowadzi do uszkodzenia formy lub rdzenia. Budowa ukBadu wlewowego ma za zadanie zmniejszy prdko[ metalu, dlatego stosuje si nie jeden, a kilka wlewów o maBych przekrojach i wielu zaBamaniach. Doprowadzaj one metal do ró|nych punktów formy. Kierunek strugi metalu wpBywajcego do formy powinien by sko[ny lub równolegBy do [cianek formy, aby nie nara|a [cianek formy na bezpo[rednie, prostopadBe uderzenia metalu, co spowodowaBoby ich uszkodzenie. WpBywajc do formy metal nie powinien uderza w jej wystajce cz[ci. Podczas zalewania formy metalem ma miejsce intensywne wydzielanie pary wodnej i gazów z masy formierskiej i rdzeniowej. Nale|y zapewni im swobodne uj[cie z formy, gdy| wzrost ci[nienie w formie powoduje zatrzymanie przepBywu metalu i powstanie wad. Zapobieganie tym zjawiskom polega na wykonywaniu dodatkowych kanaBów zwanych przelewami (rys. 17), przez które uchodz gazy. Przekrój przelewu nie powinien by mniejszy od przekroju wlewu gBównego. Pojawienie si pBynnego metalu w przelewie sygnalizuje caBkowite zapeBnienie formy. Rys. 17. UkBad wlewowy z przelewami: 1  zbiornik wlewowy w ksztaBcie lejka, 2  wlew gBówny, 3  belka wlewowa, 4  wlew doprowadzajcy, 5  przelewy, 6  wnka formy [14, s. 248]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 44 Podczas krzepnicia metalu obni|a si jego temperatura, a jak wiadomo z lekcji fizyki, metale podczas obni|ania ich temperatury zmniejszaj swoje wymiary, zjawisko to nosi nazw skurczu odlewniczego. Objto[ metalu po zakrzepniciu jest mniejsza ni| objto[ metalu w stanie ciekBym i dlatego po zakrzepniciu odlew ma mniejsze wymiary ni| wymiary wnki formy. Wymiary wnki formy musza by wiksze od oczekiwanych wymiarów odlewu o wielko[ skurczu, jaki wystpuje w metalu, z którego wykonany jest odlew. Wielko[ skurczu zale|y od: - ksztaBtu odlewu, - skBadu chemicznego stopu, - zawarto[ci zanieczyszczeD, - temperatury topienia, - temperatury krzepnicia. W formie wypeBnionej pBynnym metalem wystpuje du|a ró|nica temperatur midzy [ciankami formy a metalem. Warstwa metalu przy [ciankach krzepnie szybko, oddajc swoje ciepBo [ciankom. W gBbi odlewu oddawanie ciepBa jest wolniejsze i tym samym wolniejsze jest krzepnicie. W pewnym punkcie odlewu, który krzepnie na koDcu mo|e zabrakn pBynnego metalu, gdy| metal krzepnc cigle zmniejsza swoj objto[. Powstaje wtedy w odlewie pusta przestrzeD, czyli jama skurczowa lub wiele maBych otworów, czyli rzadzizna skurczowa. Rys. 18 pokazuje schemat krzepnicia odlewu i powstawanie jamy skurczowej. Rys. 18. Schemat krzepnicia i powstawania jamy skurczowej: a) metal tu| po wlaniu do formy (krzepn cienkie i powierzchniowe warstwy odlewu), b) krzepnie ukBad wlewowy i zewntrzna warstwa, tworzc skorup, c) skurcz w stanie ciekBym, d) odlew po zakrzepniciu i jama skurczowa, e) skurcz metalu w stanie staBym [14. s. 51] Powstawaniu jamy skurczowej zapobiega si przez: - odpowiedni konstrukcj odlewu, - stosowanie nadlewów i ochBadzalników, - wBa[ciw konstrukcj ukBadu wlewowego doprowadzajcego metal do odpowiednich miejsc formy. Konstrukcja odlewu powinna by taka, aby w jak najmniejszej ilo[ci wystpowaBy w nim tzw. wzBy cieplne, w których czas krzepnicia jest dBu|szy ni| w innych miejscach. Nadlewy i przelewy zasilajce zasilaj krzepncy odlew ciekBy metalem. Metal dopBywa do wnki formy z nadlewów w takiej ilo[ci, aby skompensowa skurcz odlewu, nadlewy i przelewy krzepn najpózniej i w nich powstaj jamy skurczowe (rys. 19), co jest zjawiskiem korzystnym, bo nadlew i przelew odcina si po zakrzepniciu odlewu. Rys. 19. Jama skurczowa powstaBa w nadlewie, który zostanie odcity [14, s. 251]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 45 Je[li ze wzgldów technologicznych nie mo|na umie[ci nadlewów na odlewie, w miejscach, które powinny krzepn najwcze[niej umieszcza si elementy metalowe tzw. ochBadzalniki, które szybciej odprowadzaj ciepBo i powoduj szybsze studzenie odlewu, czyli szybsze jego krzepnicie w tym miejscu. PrzykBad ochBadzalników wewntrznych pokazany jest na rys. 20. Rys. 20. OchBadzalniki wewntrzne: a) prt na szpilkach formierskich, b) gwozdzie, c) spirala z drutu, d) prt [14, s. 253]. Podczas przygotowania wsadu, uruchamiania i obsBugi pieca, topienia metalu, jego transportu, zalewania form nale|y przestrzega instrukcji bhp, które znajduj si na ka|dym stanowisku pracy. Zmniejsza si w ten sposób mo|liwo[ wystpienia wypadku przy pracy, powstania po|aru i zanieczyszczenia [rodowiska. Podstawowe zasady bhp obowizujce w oddziale topienia s nastpujce: W zawodzie wytapiacza mo|e by zatrudniony pracownik wyznaczony przez kierownika wydziaBu posiadajcy wymagane, aktualne badania lekarskie. Wytapiacz musi by przeszkolony w zakresie obsBugi pieców topialnych, urzdzeD do rafinacji i posiada uprawnienia do obsBugi urzdzeD dzwignicowych oraz pojazdów transportu wewntrznego. Wytapiacz musi stosowa odzie| robocz: - zestaw ubraniowy trudnopalny, lekki, - koszula, - buty odlewnicze z noskami lub póBsaperki. Sprzt ochronny: - okulary  podczas przebywania w hali odlewni, - kask  podczas obsBugi urzdzeD dzwignicowych, - rkawice  podczas wykonywania prac transportowych, kontaktu rk z gorcymi powierzchniami, - fartuch metalizowany, osBon twarzy - podczas rcznego zaBadunku wsadu, wylewania stopu do kadzi i pieców podgrzewczych, uzdatniania stopów, czyszczenia pieców, - mask z pochBaniaczem gazów  podczas awarii instalacji chlorowej i niekontrolowanego przedostawania si chloru na stanowiska pracy, - ochrony sBuchu  w przypadku przekroczeD norm haBasu. Wytapiacz musi dba o Bad i porzdek na stanowisku pracy. MateriaBy, oprzyrzdowanie, narzdzia skBadowa w miejscach do tego wyznaczonych, a piece powinny by zawsze przygotowane do awaryjnego wylania metalu. Wytapiacz powinien wykonywa prac przy wykorzystaniu zasad ergonomii. Przed przystpieniem do pracy wytapiacz zobowizany jest: - Sprawdzi wizualnie stan techniczny urzdzeD ( zapis w ksi|ce zdawczo-odbiorczej urzdzeD dzwignicowych). - Odpowiednio przygotowa (pokry past i podgrza) narzdzia odlewnicze i oprzyrzdowanie stosowane podczas pracy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 46 Podczas obsBugi urzdzeD dzwignicowych nale|y: - Sygnalizowa sygnaBem dzwikowym uruchamianie dzwignicy i zwraca uwag na otoczenie. - Podnosi i opuszcza ci|ar gBadko, bez wstrz[ni i szarpni. - Nie przenosi ci|arów nad ludzmi. - Nie podnosi ci|arów przekraczajcych maksymaln no[no[ dzwignicy. - Przy podnoszeniu pierwszego ci|aru po rozpoczciu pracy, podnie[ ci|ar nie wy|ej ni| 50 cm, a nastpnie spu[ci go nie dotykajc posadzki, by w ten sposób sprawdzi sprawno[ hamulca. - Nie podnosi ci|arów z ziemi przy pochyBym poBo|eniu lin lub BaDcuchów. - Nie pozostawia ci|arów w stanie zawieszenia po zakoDczeniu pracy lub podczas przerwy w pracy. - Zwraca uwag, aby przewody doprowadzajce prd nie zaczepiaBy o przedmioty przy przesuwaniu podno[nika z miejsca na miejsce. - Zamocowa ci|ar na haku w sposób wykluczajcy jego wypicie podczas transportu. Po zakoDczeniu obsBugi urzdzeD dzwignicowych nale|y: - Odstawi urzdzenie w miejsce staBego postoju. - Zabezpieczy kaset sterownicz przed dostpem osób postronnych przez zamknicie zamka i wyjcie kluczyka. - Zdawa urzdzenie zmiennikowi po dokonanym przegldzie i zapisie w ksi|ce zdawczo- odbiorczej. Aadowanie wsadu do pieców i wylewanie metalu powinno odbywa si przy wyBczonym grzaniu. Zabrania si uzupeBniania stopu w piecu zimnym, wilgotnym, zanieczyszczonym wsadem. Uruchamia piec tylko przy zamknitych pokrywach. Przed przystpieniem do zapalania palników gazowych nale|y komor pieca wywietrzy w celu usunicia przypadkowo nagromadzonych gazów. Podesty pieców powinny by zabezpieczone barierkami ochronnymi. Podczas topienia metalu powinien by zapewniony nadzór nad prawidBow eksploatacj pieca. Zbiorniki awaryjne usytuowane przy piecach indukcyjnych nale|y utrzymywa w nale|ytej czysto[ci i chroni przed zawilgoceniem. Nie wolno wylewa pBynnego metalu do zimnych i wilgotnych kadzi transportowych. Lustro pBynnego metalu w kadzi powinno znajdowa si 15cm poni|ej górnej krawdzi kadzi. Podczas transportu kadzi z pBynnym metalem po otwartej przestrzeni, kadz powinna by przykryta pokryw, a pojazd posiada wBczon sygnalizacj [wietln. Podczas rafinacji pBynnego metalu nale|y: - Kadz z pBynnym metalem ustawi w wyznaczonym miejscu. - Obserwowa lustro pBynnego metalu (Bagodne falowanie) oraz przepByw gazu w rotametrach. - Szczególn ostro|no[ zachowa przy rafinacji mieszanin gazu z u|yciem chloru. - Proces rafinacji prowadzi przy wBczonej, skutecznej wentylacji miejscowej. W razie uszkodzenia instalacji i stwierdzenia zapachu chloru w powietrzu nale|y: - ZaBo|y maski z pochBaniaczami chloru, izolujce drogi oddechowe. - OdBczy cz[ uszkodzonej instalacji od pozostaBej przez zamknicie zaworu. - WBczy sygnalizacj [wietln i dzwikow. - Powiadomi przeBo|onych i innych pracowników znajdujcych si w strefie zagro|enia. - Oddali si z miejsca zagro|enia w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu powietrza.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 47 Podczas stosowania preparatów niebezpiecznych nale|y stosowa nastpujce [rodki ostro|no[ci: - Trzyma preparat pod zamkniciem. - Pojemnik przechowywa w miejscu dobrze wietrzonym. - Przechowywa z dala od produktów |ywno[ciowych, napojów. - Nosi w czasie pracy ubranie ochronne i rkawice. - Przy poBkniciu zasign opinii lekarza pokazujc etykiet. - Preparat ten jak i opakowanie usuwa jako trudny odpad. W razie stwierdzenia nieprawidBowej pracy urzdzeD nale|y wBczy wyBcznik bezpieczeDstwa, powiadomi przeBo|onych wzgldnie odpowiednie sBu|by utrzymania ruchu. Ka|dy uraz doznany w czasie pracy nale|y zabezpieczy korzystajc z apteczki pierwszej pomocy, zgBosi przeBo|onym, a z chwil otrzymania zwolnienia lekarskiego osobi[cie zgBosi wypadek w Dziale BHP. Nale|y informowa przeBo|onych i sBu|b bhp o ka|dym zdarzeniu mogcym spowodowa zagro|enie dla zdrowia lub |ycia wytapiacza lub innych osób. Substancje mogce powodowa ska|enie [rodowiska naturalnego nale|y skBadowa wyBcznie w przeznaczonych do tego miejscach. 4.5.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie zjawiska zachodz w formie po jej zalaniu ciekBym metalem? 2. Jak wpBywa ka|de ze zjawisk na wBa[ciwo[ci odlewu? 3. W jaki sposób zapobiega si negatywnemu wpBywowi tych zjawisk na odlew? 4. Jak zbudowany jest ukBad wlewowy? 5. Jak rol speBnia ukBad wlewowy podczas zalewania formy? 6. Jak rol speBnia podczas zalewania ka|da cz[ ukBadu wlewowego? 4.5.3. wiczenia wiczenie 1 Przeprowadz analiz zjawisk zachodzcych z formie po jej zalaniu i okre[l sposoby zapobiegania ich negatywnemu wpBywowi na odlew. Nazwa zjawiska WpByw zjawiska na odlew Sposób zapobiegania wpBywowi zjawiska na odlew Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami na temat zjawisk zachodzcych w formie po jej zalaniu i sposobów zapobiegania negatywnemu wpBywowi tych zjawisk na odlew, 2) wyodrbni poszczególne zjawiska, 3) okre[li wpByw ka|dego zjawiska na wBa[ciwo[ci odlewu, 4) okre[li sposób zapobiegania negatywnemu wpBywowi zjawiska na odlew, 5) wypeBni tabel w arkuszu do wiczenia, 6) oceni wyniki swojej pracy.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 48 Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusz do wiczenia, - formularze z pytaniami prowadzcymi, - przybory do pisania, - literatura techniczna. wiczenie 2 Przeprowadz analiz budowy ukBadu wlewowego. Nazwa elementu ukBadu wlewowego Rola elementu w procesie zalewania formy Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 7) zapozna si z wiadomo[ciami na temat budowy ukBadu wlewowego i funkcji jego poszczególnych elementów, 8) okre[li rol ka|dego elementu budowy ukBadu wlewowego w procesie zalewania formy, 9) wypeBni tabel w arkuszu do wiczenia, 10) oceni wyniki swojej pracy. Wyposa|enie stanowiska pracy: - arkusz do wiczenia, - przybory do pisania, - literatura techniczna. 4.5.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) opisa budow ukBadu wlewowego? 2) poda nazwy elementów skBadajcych si na ukBad wlewowy? 3) okre[li rol ka|dego elementu w procesie zalewania formy? 4) okre[li zjawiska zachodzce w formie po zalaniu jej ciekBym metalem? 5) okre[li wpByw ka|do ze zjawisk na odlew? 6) poda sposoby zapobiegania negatywnemu wpBywowi tych zjawisk na odlew?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 49 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwa|nie instrukcj. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. 3. Zapoznaj si z zestawem zadaD testowych. 4. Test zawiera20 zadaD o ró|nym stopniu trudno[ci. S to zadania wielokrotnego wyboru. Dla ka|dego zadania s podane 4 odpowiedzi a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz jest poprawna. 5. Za ka|d poprawn odpowiedz mo|esz uzyska 1 punkt. Za bBdn odpowiedz lub jej brak otrzymujesz 0. 6. Udzielaj odpowiedzi tylko na zaBczonej karcie odpowiedzi, stawiajc w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyBki nale|y bBdn odpowiedz zaznaczy kóBkiem, a nastpnie ponownie zakre[li odpowiedz prawidBow. 7. Test skBada si z dwóch cz[ci. Cz[ I zawiera zadania z poziomu podstawowego, natomiast w cz[ci II s zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mog przysporzy Ci trudno[ci, gdy| s one na poziomie wy|szym ni| pozostaBe. 8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz miaB satysfakcj z wykonanego zadania. 9. Kiedy udzielenie odpowiedzi bdzie Ci sprawiaBo trudno[, wtedy odBó| rozwizanie zadania na pózniej i wró do niego, gdy zostanie Ci czas wolny. 10. Po rozwizaniu testu sprawdz czy zaznaczyBe[ wszystkie odpowiedzi na KARCIE ODPOWIEDZI. 11. Na rozwizanie testu masz 50 minut. Powodzenia! ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. MateriaBy Badowane do pieca w celu stopienia to a) wsad. b) topniki. c) nawglacze. d) paliwa. 2. Gski stopu s gBównym skBadnikiem wsadu do wytopu a) |eliwa cigliwego. b) |eliwa szarego. c) stopów metali nie|elaznych. d) staliwa. 3. GBówne skBadniki mosidzów to a) miedz i cynk. b) miedz i cyna. c) oBów i antymon. d) aluminium i krzem. 4. Obliczanie ci|aru poszczególnych skBadników wsadu okre[la si jako a) pomiar wsadu. b) wa|enie wsadu. c) namiar wsadu. d) przygotowywanie wsadu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 50 5. Piec szybowy opalany koksem to a) piec elektryczny oporowy. b) piec elektryczny Bukowy. c) piec tyglowy pBomieniowy. d) |eliwiak. 6. Naczynie z materiaBu odpornego na wysokie temperatury,u|ywane w odlewni, to a) tygiel. b) forma odlewnicza. c) |eliwiak. d) rdzeD. 7. Modyfikacja stopu odlewniczego ma na celu a) zmian temperatury stopu. b) zmian wymiarów odlewu. c) odtlenianie stopu. d) zmian struktury stopu. 8. Pirometr termoelektryczny sBu|y do pomiaru a) temperatury ciekBego metalu. b) ksztaBtu i wymiarów odlewu. c) skBadu chemicznego stopu. d) struktury stopu. 9. Zwie|enie staliwa polega na a) odtlenianiu kpieli metalowej. b) przelewaniu kpieli metalowej. c) usuwaniu domieszek w stali przez ich utlenianie. d) dodawanie dodatków stopowych do stali. 10. Substancje sBu|ce do wprowadzania dodatków stopowych do kpieli metalowej to a) surówki. b) topniki. c) paliwa. d) |elazostopy. 11. Oczyszczenie stopów z niepotrzebnych skBadników jest celem a) modyfikacji. b) topienia. c) rafinacji. d) wy|arzania. 12. Zgar jest to a) strata skBadników stopu na skutek ich wypalania. b) zgarnianie |u|la z powierzchni kpieli metalowej. c) strata metalu na skutek wylania z pieca. d) warstwa |u|la na powierzchni metalu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 51 13. Do [wie|enia staliwa sBu|y a) koks. b) wgiel. c) wodór. d) tlen. 14. Do rcznego przenoszenia kadzi z ciekBym metalem sBu| a) widBy. b) suwnice. c) przeno[niki ta[mowe. d) przeno[niki podwieszane. 15. ZBom elektrod grafitowych u|ywany przy wytopie |eliwa sBu|y jako a) topnik. b) nawglacz. c) odtleniacz. d) rafinator. 16. yródBem ciepBa w piecu topialnym nie jest a) przepByw prdu elektrycznego. b) spalanie gazu. c) spalanie koksu. d) spalanie benzyny. 17. Skutkiem skurczu odlewniczego jest a) zmniejszenie wymiarów odlewu. b) zwikszenie wymiarów odlewu. c) brak zmian w wielko[ci odlewu. d) stabilizacja odlewu. 18. Do zalewania formy odlewniczej nie u|ywa si a) rdzenia odlewniczego. b) kadzi odlewniczej. c) By|ki odlewniczej. d) komory tBokowej. 19. W celu zapobiegania wystpowaniu jam skurczowych stosuje si a) wcze[niejsze podgrzewanie formy. b) zwikszanie temperatury ciekBego metalu. c) zasilanie przez nadlewy. d) zmniejszanie temperatury ciekBego metalu. 20. Do parametrów pracy pieca odlewniczego nie nale|y a) pojemno[ pieca. b) cena pieca. c) szybko[ nagrzewania. d) zu|ycie energii.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 52 KARTA ODPOWIEDZI Imi i nazwisko............................................................................................................................. Topienie stopów odlewniczych i zalewanie form Zakre[l poprawn odpowiedz. Nr Odpowiedz Punkty zadania 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 53 6. LITERATURA 1. Adamski Cz Piwowarczyk T.: Metalurgia i odlewnictwo metali nie|elaznych. Skrypty uczelniane AGH, Kraków 1979 2. Chudzikiewicz R.: Mechanizacja odlewni. WN-T, Warszawa 1974 3. Gierek A. Sioda H.: Technologiczne podstawy projektowania odlewni. Wydawnictwo  Zlsk , Katowice 1973 4. Górecki A.: Technologia ogólna 5. Kniaginin G.: Staliwo metalurgia i odlewnictwo. Wydawnictwo  Zlsk , Katowice 1977 6. Kosowski A: Metaloznawstwo stopów odlewniczych. Wydawnictwa AGH, Kraków 1996 7. PiwoDski T.: Odlewnictwo. PWSZ, Kraków 1969 8. Podrzucki Cz Kalata Cz.: Metalurgia i odlewnictwo |eliwa. Wydawnictwo  Zlsk , Katowice 1976 9. Podrzucki Cz. Szopa.: Piece i urzdzenia metalurgiczne stosowane w odlewnictwie. Wydawnictwo Zlsk , Katowice 1982 10. Praca zbiorowa: MaBy poradnik odlewnika. WN-T, Warszawa 1974 11. Praca zbiorowa: Poradnik in|yniera Odlewnictwo t.I i II. WN-T, Warszawa 1986 12. Samsonowicz Z.: Automatyzacja procesów odlewniczych, WN-T, Warszawa 1985 13. SkarbiDski M.: Uruchomienie produkcji w odlewni. WN-T, Warszawa 1974 14. Ziemkiewicz J.: Technologia odlewnictwa. PZWZ, Warszawa 1970 15. Strony WWW  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 54

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ćw nr 01 Pneumatyczne sterowanie ruchem łyżki odlewniczej w urządzeniu do zalewania form odlewnicz
58 64 Zalewanie form ciekłym metalem
ROZDZIELACZ DO FORM ODLEWNICZYCH S
Normalizer Form
2 21 SPAWANIE MIEDZI I STOPÓW MIEDZI (v4 )
form totals
krs form wf
modelarz odlewniczyr2[01] o1 03 n
Fala ekumenii zalewa PolskÄ™ co roku czyli Kontrreformacja w 2014
optymw form
form
Środki antyadhezyjne do uwalniania wyrobów z form
Ćwiczenie 4 Właściwości magnetyczne metali i stopów
odlewnictwonazbuchu

więcej podobnych podstron