2181687025

JAN ADAMOWSKI

Kolędy polskie - od średniowiecza do współczesności

Z końcem 1991 roku Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza w ramach serii Biblioteka Poetów opublikowała tomik Kolędy polskie.* Jest to, jak zapewniają autorzy wydawnictwa Jerzy Bartmiński i Roch Sulima, "zbiór w pewnym sensie reprezentatywny dla całego zasobu polskich tekstów kolędowych od średniowiecza po dzień dzisiejszy'¹, (s. 19) Tomik przynosi prezentację 76 kolęd i został opatrzony kompetentnymi tekstami krytycznymi: wstępem pióra R. Sulimy pt. Czas kolęd i posłowi cm J. Bartni i ńskiego - Betlejem po polsku. O kolędach i kolędowaniu w Polsce.

Prezentowane wydawnictwo należy przyjąć z niekłamanym dużym uznaniem. Tomik nie tylko przypomina zapomniane często

Si es ni okresu Bożego Narodzenia i lowego Roku, ale podnosi do rangi wypowiedzi poetyckiej, równej twórczości prezentowanych wcześniej w serii tej klasy autorów, jak A. Błok, M. Rej, Safona, Horacy, C. K. Norwid, K. Wojtyła itd., rodzimą twórczość ludową. Owo zrównanie nie ma przecież charakteru formalnego, bowiem w tomiku obok tekstów T. Lenartowicza, F. Karpińskiego, \1. Hemara, Cz. Miłosza, T. Borowskiego odnajdujemy cały szereg utworów nie tylko funkcjonalnie ale i genetycznie ludowych, w tym najstarsze polskie kolędy, a więc pieśni życzące - tzw. kolędy gospodarskie:

Nowe lato, szczodre lato, nowy wieczór, szczodry wieczór, oryjdiie, wyjdzie, panie gospodarzu.

Róg się szerzy w twym podwórzu:

(s- 27)

Polecając to oryginalne wydawnictwo czytelnikowi chcemy także zwrócić jego uwagę na zamieszczone w tomiku teksty uzupełniające: wstęp i posłowie, które nic* tylko ułatwiają lekturę ale odkrywają nowe wartości polskiej kolędy i są względem siebie i komplementarne. R. Sulima przedstawia poetykę kolęd aj. Baruniński zajmuje się głównie sytuacyjno-obrzędowym uwarunkowaniem funkcjonowania tych utworów.

W czasie lektury tomiku nasunęły się również niektóre uwagi o charakterze dyskusyjnym. Pierwsza dotyczy jakby samej definicji terminu kolęda. Jeżeli jest to utwór pieśniowy, a takie założenie towarzyszyło autorom

rr. s. 14 gdzie stwierdza się "Kolę-jest pieśnią o darze"), to dyskusyjnym wydaje się włączenie do zbiorku utworów, które ani w strukturze weryfikacyjnej, ani w dokumentacji funckjonowania nie mają potwierdzeń o pieśniowym (ustnym) sposobie życia. Mam tu na myśli utwory nr 66-68. Są to bardzo piękne współczesne wiersze osnute na motywach Bożego Narodzenia, ale tego typu utworow można sporo odnaleźć i we wcześniejszych okresach.

Kwestią dyskusyjną może być także zakres reprezentatywności zbioru. Obok przykładu kolędy "robotniczej" winien znaleźć miejsce również przykład kolędy "chłopskiej" (chodzi tu o społeczno-idcowy sens przywołanych określeń), bowiem tego typu teksty były dosyć popularne na wsi chociażby w okresie międzywojennym, czego ezgem-plifikacją może być terenowy zapis ze wsi I arło z 1977 r.:

ANNA WALUŚ * * *

Nastała nom Polsko, jakiej sie bazyło.

Co by sie nom sitkim, kondel lepiej żyło.

Slcbodzicke mom wiclkom, ale chybio dudków.

Z tego sie grzebienie straśnic pomaiućku.

1.    Wśród nocnej ciszy zabrzmiały dzwony, echo ogłasza na wszystkie strony,

Bóg nawiedził judzką ziemię, narodził się w Beilejemie

Jezus maleńki.

2.    Dziś go witamy wszyscy rolnicy, pójdą też z nami i rzemieślnicy, szewcy, krawcy i rymarze, kucharz, piekarz i malarze, cieśla z kowalem.

3.    I młodzież nasza niech się pośpieszy, bo Dzięciąteczko niech się ucieszy.

Hej, chłopaki i panienki pospieszajcie do stajenki

śpiewać Dzieciątku, d. W kasie skarbowej wy urzędnicy, nie rozsyłajcie nakazów płatniczych, niech na Boże Narodzenie nie przychodzi upomnienie z karo zapłaty.

5. I sekwestator po wsi nie chodzi, żeby nie zbłądził, sołtys go wodzi, zapisali już krowiny, a teraz szarpią pierzyny, takie ich prawa.

Również wielkim zrywom narodowo-wyzwoleńczym towarzyszyły politycznie aktualizowane teksty kolęd. Tomik dokumentuje tego typu przykłady odnoszące się do pierwszej i drugiej wojny światowej. Ale w kolędy obfitowały także powstania, jak chociażby śląskie, co dokumentuje A. Dygacz (por. Śląskie pieśni powstańcze 1919-1921, Katowice 1958, s. 60):

Cysorz Frydryk Wilhelm chłofńsko nie lada, bis on za śtyrech mówi bis a za pięciu jada, hej, hej, hej, kolęda! itd.

W trakcie badań terenowych (miejscowość Radcz.e na Podlasiu 1988 r.) zapisałem też kolędę, w7konywaną w trakcie chodzenia z buńką (odmiana gwiazdv), której genezy można się doszukiwać w okresie zaborów:

1. Idzie uriams stary do ludzi w kolędzie,

MARIAN

KARCZMARCZYK

Uciecha

Ukryłem się w ogródku wiersza wśród płatków metafor

Będzie uciecha gdy odnajdzie mnie czytelnik

89