2795179507

podziałów klasowych i podkreśla wyższość tego, co rodzime, swojskie, nad tym. co obce. W O wawelskim smoku Makuszyńskiego, rezygnując z wszelkiej dydaktyki na rzecz humoru, o mariażu Wandy nie mówi się wcale, a szewczyk wyraża swoje uczucie dla niej ofiarowując własnoręcznie wykonane trzewiczki z zielonej, smoczej skóry.

Liczne zabiegi edukacyjne wpisane zostały w teksty o Piaście. Piast, protoolasta rodu i założyciel dynastii, egzemplifikuje przede wszystkim cnotę gościnności, która zrosła się z jego postacią najtrwalej. Odnotowaną przez Galla Anonima i innych kronikarzy, w tekstach dla dzieci podkreślana bywa szczególnie jaskrawo z intencją, by uznana za najstarszą narodową cnotę Polaków, przyjęta została bez zastrzeżeń jako godna kontynuacji i pielęgnowania. W tekście Cecylii Niewiadomskiej mówi narrator nie tylko o sproszeniu i ugoszczeniu sąsiadów z okazji postrzyżyn Ziemowita. W narodową tradvcję wprowadza formułując między innymi takie uogólnienie: Gościnność i w pogańskiej Polsce była najświętszym prawem, obowiązkiem. Gość w dom — Bóg w dom — mówi stare przysłouńe a maluje ono wiernie, co czuł i myślał każdy Podobne, choć znacznie bardziej rozbudowane dywagacje na temat polskiej cnoty gościnności występują w tekście Porazińskiej. W wierszowanym tekście Swirszczyńskiej Piast s»m szczegółowo informuje, na czym polega cnota gościnności. Piast weselący się z sąsiadami, dolewający gościom do kielichów miodu lub piwa, zapraszający wędrowców mimo pustki w komorze, wreszcie Piast zbierający natychmiast owoce swej cnoty — oto znaki polskiego kodu gościnności przekazywane kolejnym młodym pokoleniom w najwcześniejszym dzieciństwie, kodu, który bywa często przeciwstawiany odmiennym zachowaniom oszczędnych Szkotów, Szwedów, Niemców czy praktycznych Amerykanów. Z owego kodu pozwolił sobie zakpić jedynie Jan Brzechwa w bajce Dziura w moście, której pointa w dowcipny sposób prowadzi do demityzacji polskiej zasady gościnności.

W tekstach dla dzieci ciągłemu rozbudowywaniu ulegają także takie cechy Piasta, jak pracowitość, skrzętność, gospodarność. Są one egzemplifikowane w ten sposób, by dziecięcy odbiorca uświadamiał sobie wielorakie korzyści płynące z tych przymiotów. Bywa Piast pracowitym oraczem, siewcą, kołodziejem. pszczelarzem, a występuje, tak w tekstach, jak w materiałach ikonograficznych, najczęściej na tle wspaniałych owoców swojej pracy. Praca nie jest tu tylko wartością produkcyjną. Obok korzyści materialnych uzmysłowiona zostaje atmosfera szczęścia, zadowolenia i radości — duchowe efekty pracowitości i rzetelnego wypełniania codziennych obowiązków, w czasach zdewaluowania wartości pracy szczególnie przydatne.

Transpozycja mitu wiejskiej arkadii na język pojęć dostępnych dla dziecka ujawnia jeszcze jedno wyraziście zaznaczone założenie dydaktyczne. Chodzi o kształtowanie wyobrażenia o własnym rodowodzie, o korzeniach, dla których glebą była godna egzystencja wiejska ^{1 2}. Egzystencja godna — to także egzystencja zasobna. Stąd w tekstach dla dzieci nie spotyka się na ogół wzmianki o ubóstwie bohatera podania, choć Gall Anonim wyraźnie je podkreślił pisząc: Mieli trochę miodu i zabili prosiaka. Dużo tego nie było, niewielu też przyjaciół mogli ugościć ^u, a Długosz, choć i pod jego piórem prosię urasta juz do wieprza zabitego na postrzyżyny, pisze tak: Mąż prosty i prawy, z natury sprawiedliwy, odznaczający się różnymi stopniami cnót, ale w ubóstwie uprawiający zagon nędzną sochą; przyczyną jego ubóstwa była jak u u>ielu innych uczci-wość **. Ubóstwo uzasadnione uczciwością, jako racja ze wszech miar niewygodna, w tekstach dla dzieci zanika zupełnie. Z biegiem lat chatę Piasta otacza coraz większy dostatek. Staje się ona domostwem dobrze zagospodarowanym, zasobnym w zapasy jadła i napoju, okalają ją porządne budynk. gospodarskie, liczne kosze uli i pszeniczne pola. Już w tekstach Zofii Bukowieckiej z początków naszego wieku (Książka Zon. Opowiadania babuni o ojczyźnie oraz Jak Piastowie budowali Polskę. Opowiadania) chata Piasta cała otoczona lipami, na których uwijają się pszczoły ciesząc brzękiem pracowitego gospodarza, jest domostwem zasobnym i dobrze zaopatrzonym. Między różnymi dostatkami z ogromną satysfakcją wylicza narratorka--babunia aż sto koszów uli, elementy sprzętu domowego, niecki z mięsem, cebry z mlekiem, kołacze itp. Do tych dostatków współczesność niewiele jut zdołała dorzucić, zatem koncentruje się na coraz bardziej plastycznej prezentacji Piastowego dobra. A wszystko po to. aby przekonać, że nie jesteśmy byle kim.

Teksty podań dla dzieci, jak widać, bardzo daleko odeszły od swych wzorów klasycznych. Przesuwając się w stronę „Baj-kolandii" wchłonęły baśniowe wątki, motywy, postacie. Adresowane do dzieci najmłodszych, służą raczej zabawie niż nauce. Dorosły nadawca, próbując najbardziej zbliżyć się do świata dziecka, posługuje się konwencją baśni, gatunku, który dzieciństwo człowieka od dawna uważa za własny, treści natomiast — traktuje często jako inspirację do zabawy. Bawiąc zapoznaje z tradycją i wprowadza w narodową mitologię a obok wartości ponadczasowych proponuje aktualnie pożądane wzorce zachowań.

Gertruda Skotnicka

" Gall Anonim: Kronika polaka. Wrocław 1968. s. 22. »• H. Długosz: Roczniki czyli kroniki..., s. 223

1

C. Niewiadomska: Piast, w: H Kostyrko: Klechdy domowe. Podania i legendy polskie, Warszawa 1973. i. 10.

2

»• Analizując teksty o ogólnym adresie czytelniczym pisze na ten temat F. Ziejka. Zob. F. Ziejka: W kręgu mitóui polskich, Kraków 1977.