2906543018

Esej

AGNIESZKA OGONOWSKA

✓

Światło odbite nigdy nie powraca w tej samej formie

Uwagi na marginesie wystawy „Pamięć. Rejestry i terytoria” (Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków,

13 grudnia 2013-6 kwietnia 2014)

Pamięć jako problem przewya się nieustannie w różnych obszarach badań humanistycznych, praktykach terapeutycznych oraz działaniach artystycznych. Pamięć staje się problemem, ponieważ nigdy nie jest neutralna, lecz zawsze uwikłana w indywidualną lub zbiorową, świadomą bądź nieświadomą, politykę kształtowania obrazu przeszłości lub też - jak to ma miejsce w neurologii i psychoterapii - w proces zapominania i niemoc zapamiętywania. Pojęcie anamnezy, wspólne dla teorii poznania, medycyny i liturgii, łączy w sobie tajemnicę pamięci z tajemnicą poznania. Bezsprzecznie obydwa te procesy (zapominanie i zapamiętywanie) determinują zarówno indywidualną, jak i społeczną czy narodową tożsamość, określają zakres winy i głębokość traumy. Stąd też są tak płodnym i wdzięcznym tematem sztuki refleksyjnej i sztuki krytycznej, zwłaszcza wtedy, gdy podejmując problem „dehistoryzacji”, artyści podwa-ząją oficjalne narracje historyczne i demaskują istniejące zadry oraz nierozwiązane problemy. Wyparcie w równym stopniu dotyczy historii indywidualnej, jak i zbiorowej nieświadomości i równie mocno (w jednym i w drugim wypadku) oddziałuje na relacje społeczne.

Naród bez pamięci nie istnieje. Człowiek dotknięty amnezją traci podstawę swojej tożsamości. Pamięć zbiorowa/rodzinna utrzymuje się dzięki tradycji oralnej opartej na zwodniczej pamięci jednostkowej, coraz częściej jednak bazuje na różnych reprezentacjach, z których część stanowi ważny element kultury wizualnej (filmy, fotografie, rysunki). Ta ostatnia (kultura wizualna) funkcjonuje dzięki różnym instytucjom pamięci: domowym albumom, archiwom, wystawom fotograficznym w galeriach czy narracjom muzealnym. Pojawienie się mediów cyfrowych jeszcze bardziej problematyzuje to zagadnienie, ponieważ intensyfikuje pokusę produkowania faktów i fałszywych biografii. Motywuje także do rekonstrukcji indywidualnej historii rodzinnej, która często przyjmuje formę post-pamięci¹. Pamięć o przeszłości jest więc zawsze zapośredniczona przez różne media i nośniki zapisu, wśród których istotną rolę odgrywa ciało. Ciało bowiem funkcjonuje jako materiał i środek artystycznej ekspresji, tak chętnie eksploatowany m.in. w sztuce krytycznej czy postbiologicznej.

¹ Termin uprowadzony w 1997 r. przez Mariannę Hirsch w książce Family Frames. Photoyraphy. Narrati-veand Foslmemory na określenie pamięci, która nie jest wynikiem indywidualnego doświadczenia konkretnej jednostki, lecz jest przez ni$ odziedziczona i zapośredniczona przez opowieści świadków, artefakty oraz różne reprezentacje medialne.