3574672262

26 1. Uwarunkowania rozwoju.

niu o satysfakcję z dotychczas wykonywanej pracy oraz w refleksji (obawie) na temat dalszego rozwoju zawodowego.

Poczucie satysfakcji z wykonywanej pracy jest podstawą zadowolenia z życia w ogóle, jednak istnieje wiele czynników, które u osób w wieku średnim prowadzą do utraty satysfakcji z pracy zawodowej, między innymi: niska płaca, brak awansu zawodowego, przeciążenie pracą, małe urozmaicenie pracy⁷⁶. Badania nad zjawiskiem mid-career crisis (kryzys „połowy kariery”) wskazują, że jednym z głównych napięć w pracy zawodowej jest konfrontacja z rzeczywistością, oczekiwań dotyczących kariery, a także porównywanie własnych kompetencji z kompetencjami innych. W samej sytuacji doświadczania niepowodzenia również może się rodzić motywacja do rozwoju, jednak liczba niepowodzeń życiowych musi być „równoważona” przez pewną liczbę życiowych sukcesów⁷⁷. Paradoksalnie, w określonych sytuacjach również wystąpienie sukcesu może być źródłem kryzysu w średnim wieku⁷⁸, szczególnie kiedy „przerasta” dorosłego, który osiągnął sukces szybko, niewielkim nakładem pracy i nie potrafi go skonsumować.

Obok możliwości wystąpienia kryzysu średnia dorosłość jest często okresem największych osiągnięć zawodowych. Czynnikiem, który pozwala w tej fazie zrealizować własne dzieło życia (opus vitae), jest mistrzostwo zawodowe, ekspertywność, korelujące — zdaniem Neila Charnessa — z wiekiem⁷⁹. Mistrzostwo zawodowe nie jest więc związane z poziomem inteligencji czy sprawnością mechanizmów poznawczych, lecz z wiedzą oraz umiejętnym jej zastosowaniem. Moment „kulminacji”, zwieńczony dziełem życia, może oczywiście wystąpić na różnych etapach drogi zawodowej (niekoniecznie w wieku średnim). Przykładem mogą być cztery modele rozkładu częstotliwości osiągnięć autorstwa Buhler, które stały się podstawą wyróżnienia: dominacji życia nad dziełem, gdy droga zawodowa podporządkowana jest potrzebom życia; równowagi życia i dzieła, czyli harmonii rozwoju oraz dominacji dzieła nad życiem, kiedy powstawanie dzieła wpływa na przebieg procesu życiowego⁸⁰. Oprócz sukcesu

⁷⁴¹ M. Olejnik: Średnia dorosłość. Wiek średni. W: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Red. B. Harwas-Napierała, J. Trem pał a. T. 2. Warszawa 2002, s. 239.

⁷⁷    J. Kozielecki: Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa 1987, s. 315.

⁷⁸    RK. Oleś: Psychologia przełomu..., s. 144.

⁷⁹    M. Olejnik: Średnia dorosłość..., s. 242.

⁸⁰    Ch. Buhler dokonała podziału modeli rozkładu częstotliwości osiągnięć na cztery typy: I typ — kiedy dzieło powstaje w pierwszej połowie życia (wczesna kulminacja), TT — kiedy dzieło życia i kulminacja życia przypada w środku życia, TIT typ — kiedy dzieło życia powstaje w drugiej połowie życia (późna kulminacja) oraz typ TV — kiedy osiągnięcia ciągną się przez całe życie na jednakowym poziomie, bez względu na fazę życia. Zob.: Ch. Buhler: Bieg życia ludzkiego..., s. 302—303 oraz s. 395—421.