456719650

śladem autorki, próbując szukać wy znaczników dla powiązań między słowem a dźwiękiem właśnie w modelu komunikacyjnym: zarówno w tym intcncjoml-nvm. wpisanym w tekst, jak też i tym, który powstaje na gruncie konkretnego odbioru.

Pierwsza przy miarka do tego podziału wydaje się przy nosić bajecznie proste rozwiązanie. Jego sugestie kryją się zresztą w samej wypowiedzi autorki, lokującej teksty śpiewane (między innymi kołysanki) lub zabawy z towarzy szeniem śpiewu w kategorii drugiej, ludycznej i przypisując im strukturę „piosenkową” osiągniętą dzięki odpow iedniej w ersyfikacji i „strofice". Można by zatem przy jąć. że do strefy- ludycznej zaliczają się głównie teksty najsilniej nasy cone walorami brzmieniowymi: melodycznymi, rytmicznymi bądź wreszcie dżwiękona-śladowczy mi. Grupa tekstów edukacyjny ch (zakładających sytuację wy pow iedzi mentora i słuchających go dzicci-odbiorców) rządzi się przede wszystkim regułami retoryki i mncmotcchniki. mniejszą jakby wagę przywiązując do samej urody słowa. (Taka jakby doktrynę wiersza edukacyjnego stworzył sam Jachowicz. który-jeśli za dobrą monetę weźmiemy jego autorskie credo i nic dopatrzy my się w nim tylko kokictcni. świadomie od rycka się artyzmu i odmawia swym tekstom walorów sztuki literackiej.)

Wreszcie teksty trzecie, o modelu autotelicznym, stanowiłyby domenę „dziecięcego monologowania ', wyciszonej refleksji dziecięcego lub pscudo-dziccięccgo podmiotu mówiącego.

Bezkolizyjne zaszeregowanie śpiewanych tekstów poetyckich dla dzieci wyłącznic do drugiej kategorii napoty ka jednak na przeszkody związane z funkcjonalnym zróżnicowaiucm również sytuacji komunikacyjnych, w jakich może istnieć pieśń czy piosenka Także bowiem i one pełnić mogą różne funkcje, /iiucnne w przestrzeni i czasie, na co należałoby wziąć poprawkę, rozszerzając wymienione przez Jolantę Ługowską kategorie o inne jeszcze, nieco bardziej szczegółowe.

Zacząć należałoby tu może od przypomnienia zrodzonej u progu XIX stulecia idei „pieśnioksięgu". nakładającej na mowę śpiewaną analogicznie powinności społeczne i edukacyjne, jakie pełnić miało piśmiennictwo dla dzieci i dla ludu. Jan Paweł Woronicz, autor rozprawy O pianiach narodowych¹ i zarazem twórca tej idei. sformułował postulat stworzenia pieśiuoksięgu, czyli narodowego zbioru pieśni obejmującego dzieje, wiarę i obyczaje Polaków, któiy stałby się nośnikiem narodowego etosu Nic chodziło tu bynajmniej o zbieractwo pieśni gminnej — tę Woronicz uważał za trywialną i niekiedy moralnie wątpliwą — lecz o dzieło warstw oświeconych, które miało pouczać, kształtować świadomość „prostego człowieka”, niosąc mu zarazem pewną wiedzę Warstwie muzycznej przy pisywano tu jakby rolę nośnika, na który m treści edukacyjne zapisywano, nośnika ułatwiającego obieg, przcłamujijccgo barierę nicpiśmicnności i wchodzącego w łatwy sposób w naturalne drogi obiegu oralnego

Realizacją pierwszego działu picśmoksięgu, zawierającego dzieje airodowe. stały się śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza, który we wstępie do swego zbioru wyjawia, że „cłiciało Tow arzystwo lPrzyjaciół Nauk — J.P.J, by zwięzłością rymów, a nade wszystko wdziękiem pienia, wiadomość dziejów ojczy sty ch stała się młodzieży powabną, wszystkim powszechną*'²

Idea pieśiuoksięgu. aczkolwiek nic zrealizowana w swych pozostałych dwu członach (to jest wiary i obyczaju) w podobnie jednolitym kształcie żyła w pewien sposób w myśli społecznej i artysty cznej całego XIX stulecia. Nawrotami do niej były zarówno próby Stefana Witwickiego stworzenia zestawu Pieśni sielskich, jak i późniejszy Śpiewnik domowy Stanisława Moniuszki czy twórczość Wincentego Pola³. A iuc można wy kluczy ć, że i sama Konopnicka, iworząc wspólnie z Witoldem Noskowskim Śpiewnik dla dzieci, czy wyznając. te nic chce uczyć ani bawić, lecz śpiewać wraz z dzioćmi. mc nawiązywała do idei pieśiuoksięgu, jako że wiele jej utworów dla najmłodszych mieści się tematycznie w zaprojektowanych przez Woronicza ramach

Można by więc powiedzieć, te dziewiętnastowieczne rozumienie sytuacji komunikacyjnej śpiewu lub pieśni widziało w mej mc formę ludycznej ekspresji, lecz głównie medium, dzięki któremu realizować można było edukacyjne zadania. Zapisy takiej sytuacji komunikacyjnej odnajduje się również w trady cji literackiej: mcraor-dziadziunio czy babcia przy kominku nic tylko -baje czy ..prawi, że aż strach”, lecz. także śpiewa i uczy dziecko piosenek. Nic daje się zatem wykluczyć mowy śpiewanej z działu komunikacji edukacyjnej — podobnie jak z samej treści piosenki, jako śpiewanego gatunku poezji, mc da się wy kluczyć ani intencji, ani treści edukacyjnych bądź dydaktycznych pouczeń. Sam fakt podłożenia melodii do tekstu nie przesądza bow ieni atu o formie literackiej, ani o funkcji śpiew anego utw oru —co najwy żej o jego organizacji prozodyczncj.

Kwestia komplikuje się dodatkowo /. tego powodu, że trochę bliższy ogląd muzycznej i w okalnej twórczości z kręgu dziecinnego wskazuje, że istnieją w mm podobne zróżnicowania sytuacji nadawczo-odbiorczej, co w kręgu dziecinnej poezji.

I tu również, zarysowuje się rozpad na kategorie ..muzy ki dziecięcej” czy „muzyki dla dzieci”; podobnie dzieje się z piosenką, aczkolwiek podziały te nic zawsze są ostre, a terminologia, nieco inaczej używana, może w sobie kryć pewne pułapki znaczeniowe. Istnieją więc utwory i piosenki ..dla dzieci w tym sensie, że są one przystosowane do dziecięcych możliwości wykonawczych, inne zaś są „dziecięce ⁴ w tym sensie, że w jakiś sposób naw iązują do dziecię-cości. mogą dzieci zainteresować i być przez, nic słuclianc. lecz wykonanie ich należy do profesjonalnych śpiewaków lub muzyków.

55

1

J P Worooic/. O ptcmoch narodowych. 1X0.1

2

   J. U. Niemocnie*, Śpiewy historyczne. OJ autora. C)t. u I KiinowUa-LcwWuk*. literatura 4to data i ndodatty od poczófkirtc do roku IStd. Wjrtzawi 1963. PZWS.

3

   W. J. Podgórski. S Mntidb. Zarys monograficzny Wiwm 19t». 1 1-2.

4

   Pisząc o Koetkn dZUdęcym C. Dehou/eflo. te .me je*ł to myk* o dróciadi «m dU d/.icci. lecz muzyka dziecięce". itDMZil te różnice V. Jankclcvitch (Dtbuuytl te myiltrt dc l'm-siont Paru 1976).